Y Cyfarfod Llawn
Plenary
22/09/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y cyfarfod yma yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Cyn symud i'r eitem gyntaf, dwi eisiau cyhoeddi canlyniad balot cyntaf y chweched Senedd ar gyfer Bil Aelod a gynhaliwyd heddiw. Mae'n bleser gen i gyhoeddi y gall Peter Fox ofyn i'r Senedd am gytundeb y Senedd ar y cynnig ar gyfer Bil bwyd (Cymru). Felly, llongyfarchiadau i Peter Fox, a phob dymuniad da i chi wrth hyrwyddo y Mesur yma.
Good afternoon. Welcome, everyone, to the Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would like to remind all Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Siambr and those joining virtually.
Before we move to the first item, it is my pleasure the announce of the first Member Bill ballot of the sixth Senedd which was held today. I'm pleased to announce that Peter Fox may seek the Senedd's agreement on his proposal for a food (Wales) Bill. So, congratulations to you, Peter Fox, and I wish you well in promoting this particular Bill.
Yr eitem gyntaf, felly, ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ofyn gan Jayne Bryant.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is to be asked by Jayne Bryant.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cyn-filwyr yng Nghymru? OQ56885
1. How is the Welsh Government supporting veterans in Wales? OQ56885
The Welsh Government is committed to continuing and building upon the support and services provided for our veterans in Wales. Our work and continued progress are highlighted in our third armed forces covenant annual report, which was published on 22 June.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i barhau ac adeiladu ar y cymorth a'r gwasanaethau a ddarperir i'n cyn-filwyr yng Nghymru. Ceir manylion ynglŷn â'n gwaith a'n cynnydd parhaus yn ein trydydd adroddiad blynyddol ar gyfamod y lluoedd arfog, a gyhoeddwyd ar 22 Mehefin.
Thank you for that answer, Deputy Minister. We owe a debt of gratitude and our support to the men and women in our armed forces. Recent events in Afghanistan will have brought back difficult feelings for those who have served there and their families. There are groups in my constituency, such as the Newport armed forces and veterans breakfast club and the Newport Veterans Hub, who provide mutual support. On top of their usual support in helping veterans, I know that the veterans hub have arranged for open sessions with clinical therapists to help those who have found the events of the last few months difficult. They have also provided a peer support scheme to connect veterans with one another to share experiences and offer mutual support. Awareness of these support networks is crucial. How can the Welsh Government help to link up veterans and their families to support that is available to ensure that we are there for them as they have been for us?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Mae arnom ddiolch a chefnogaeth i'r dynion a'r menywod yn ein lluoedd arfog. Bydd y digwyddiadau diweddar yn Affganistan wedi ail-greu teimladau anodd i’r rheini a fu'n gwasanaethu yno a’u teuluoedd. Mae grwpiau yn fy etholaeth i, fel clwb brecwast y lluoedd arfog a chyn-filwyr Casnewydd a Hwb Cyn-filwyr Casnewydd, yn darparu cymorth cymheiriaid. Yn ychwanegol at eu cymorth arferol i helpu cyn-filwyr, gwn fod yr hwb cyn-filwyr wedi trefnu sesiynau agored gyda therapyddion clinigol i helpu'r rheini y bu'r ychydig fisoedd diwethaf yn anodd iddynt. Maent hefyd wedi darparu cynllun cymorth gan gymheiriaid i gysylltu cyn-filwyr â'i gilydd er mwyn rhannu profiadau a chynnig cymorth i'w gilydd. Mae ymwybyddiaeth o'r rhwydweithiau cymorth hyn yn hanfodol. Sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i gysylltu cyn-filwyr a'u teuluoedd â'r cymorth sydd ar gael er mwyn sicrhau ein bod yno ar eu cyfer fel y maent hwy wedi bod yno ar ein cyfer ninnau?
Can I thank the Member, Jayne Bryant, for her question? I know the Member is very much committed to supporting veterans not just in her own constituency, in her own community, but across the country. I agree with her absolutely in saying that Wales is a nation that is proud of our armed forces and veterans, and I completely agree that we owe that debt of gratitude to all those men and women who have served our nation in Afghanistan.
In collaboration with our partners, we continue to provide support to former members of the UK armed forces in Wales who've served in Afghanistan. Support is available from Veterans' NHS Wales for veterans living in Wales, who provide support with mental health issues, along with our CALL mental health helpline. The Member also raises the incredible role that those voluntary and community organisations take in supporting veterans in communities across the country, and we also owe a debt of gratitude to them actually. And we know from our armed forces expert group that, in Wales, the way that we are able to do what we do in supporting veterans is actually by working collaboratively, which is something we continue to do. We do have the Veterans' Gateway, which is a one-stop shop, but we make sure that we continue to push that message out there to make sure people are aware of the support available, both at a Wales level, but also at a local level. And can I thank the Member again, and pass on my thanks, and that of the Welsh Government, to the work of those organisations in her constituency?
A gaf fi ddiolch i'r Aelod, Jayne Bryant, am ei chwestiwn? Gwn fod yr Aelod yn ymrwymedig iawn i gefnogi cyn-filwyr, nid yn unig yn ei hetholaeth ei hun, yn ei chymuned ei hun, ond ar draws y wlad. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi pan ddywed fod Cymru'n genedl sy’n falch o’n lluoedd arfog a’n cyn-filwyr, a chytunaf yn llwyr fod arnom ddyled fawr i’r holl ddynion a menywod sydd wedi gwasanaethu ein gwlad yn Affganistan.
Mewn cydweithrediad â'n partneriaid, rydym yn parhau i ddarparu cymorth i gyn-aelodau o luoedd arfog y DU yng Nghymru sydd wedi gwasanaethu yn Affganistan. Mae cymorth ar gael gan GIG Cymru i Gyn-filwyr ar gyfer cyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru, ac maent yn darparu cymorth gyda phroblemau iechyd meddwl, ynghyd â'n llinell gymorth iechyd meddwl. Ond mae'r Aelod hefyd yn crybwyll y rôl anhygoel y mae'r sefydliadau gwirfoddol a chymunedol hynny'n ei chwarae yn cefnogi cyn-filwyr mewn cymunedau ledled y wlad, ac mae arnom ddyled fawr iddynt hwythau hefyd. A gwyddom o'n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog mai'r ffordd y gallwn wneud yr hyn a wnawn wrth gefnogi cyn-filwyr yw drwy weithio ar y cyd, sy'n rhywbeth rydym yn parhau i'w wneud. Mae gennym y Porth Cyn-filwyr, sy'n siop un stop, ond rydym yn sicrhau ein bod yn parhau i ledaenu'r neges er mwyn sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael, ar lefel Cymru gyfan, ond ar lefel leol hefyd. Ac a gaf fi ddiolch i'r Aelod unwaith eto, a diolch ar ran Llywodraeth Cymru, i'r sefydliadau hynny am eu gwaith yn ei hetholaeth?
Minister, I completely echo what you say, as well as my colleague from Newport West, in that we owe an incredible debt to veterans. Research from the Royal British Legion revealed that members of the armed forces community are exposed to events and challenges that make them more vulnerable to loneliness and isolation. They found that one in six members of the ex-service community reported experiencing some relationship or isolation difficulty, the equivalent of around 770,000 people in the United Kingdom. As we all know, and I'm sure many of you have heard, loneliness is linked to high blood pressure, depression, anxiety, Alzheimer's, and an increase in the risk of premature death by 30 per cent. People experiencing loneliness are more likely to visit GPs and hospitals, and more likely to enter local authority care, so tackling loneliness and social isolation not only alleviates the suffering of local residents, but is also an important part of preventative public health work. Local authorities, I'm sure you can appreciate, do play a key role in helping to reduce loneliness and social isolation in communities, and are ideally placed to understand the levels of loneliness in their areas specifically, and identify who is at risk and also to act upon it. What discussions have you had, Minister, with local authorities to improve the measures they can take to help members of the armed forces who are feeling lonely and socially isolated? Thank you.
Weinidog, rwy'n adleisio'r hyn a ddywedwch yn llwyr, yn ogystal â'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod o Orllewin Casnewydd, wrth ddweud bod arnom ddyled enfawr i gyn-filwyr. Nododd ymchwil gan y Lleng Brydeinig Frenhinol fod aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn agored i ddigwyddiadau a heriau sy'n eu gwneud yn fwy agored i deimlo'n unig ac yn ynysig. Daethant i'r casgliad fod un o bob chwe aelod o gymuned y cyn-filwyr wedi nodi eu bod wedi cael rhyw anhawster yn eu perthynas ag eraill neu unigrwydd, sef oddeutu 770,000 o bobl yn y Deyrnas Unedig. Fel y gŵyr pob un ohonom, ac rwy'n siŵr bod llawer ohonoch wedi clywed, mae cysylltiad rhwng unigrwydd a phwysedd gwaed uchel, iselder, gorbryder, clefyd Alzheimer, a chynnydd o 30 y cant yn y risg o farw cyn pryd. Mae pobl sy'n dioddef o unigrwydd yn fwy tebygol o ymweld â meddygon teulu ac ysbytai, ac yn fwy tebygol o fynd i ofal awdurdodau lleol, felly mae mynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol nid yn unig yn lliniaru dioddefaint trigolion lleol, ond hefyd yn rhan bwysig o waith ataliol i ddiogelu iechyd y cyhoedd. Rwy'n siŵr y byddwch yn deall bod awdurdodau lleol yn chwarae rhan allweddol yn helpu i leihau unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol mewn cymunedau, ac maent mewn sefyllfa ddelfrydol i ddeall lefelau unigrwydd yn eu hardaloedd yn benodol, a nodi pwy sydd mewn perygl yn ogystal â chymryd camau i fynd i'r afael â hynny. Pa drafodaethau a gawsoch, Weinidog, gyda'r awdurdodau lleol i wella'r mesurau y gallant eu rhoi ar waith i helpu aelodau o'r lluoedd arfog sy'n teimlo'n unig ac yn ynysig? Diolch.
Thank you. Can I thank the Member, too, for her question and her words of support for our armed forces communities and veterans in Wales? And she rightly points out some of the challenges that those who've served may face when they transition to civilian life as a consequence of their experience as well. And that's why we've made sure we've invested in things like Veterans' NHS Wales, including a 35 per cent increase in investment support. But at a local authority level too, we are very proud of the work that our armed forces liaison officers are doing and, indeed, in conversations with counterparts in the UK Government, they've been very keen to look at actually how we're doing that on the ground and how we can have that point of contact and to co-ordinate. So, we do work closely with the AFLOs who are represented on the armed forces expert group, but also through the Welsh Local Government Association. But, as always, we're always keen to build on that support, identify any continuing gaps and make sure veterans have that access to support. And I think one way to do it maybe is to make sure that we share with Members more regularly things like the Veterans' Gateway, so we can all use our own networks to make sure people are aware of that as well.
Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Aelod hefyd am ei chwestiwn a'i chefnogaeth i gymunedau ein lluoedd arfog a chyn-filwyr yng Nghymru? Ac mae'n llygad ei lle yn tynnu sylw at rai o'r heriau y gall y rheini sydd wedi gwasanaethu eu hwynebu wrth bontio i fywyd sifil o ganlyniad i'w profiad hefyd. A dyna pam ein bod wedi sicrhau ein bod wedi buddsoddi mewn pethau fel GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan gynnwys cynnydd o 35 y cant mewn cymorth buddsoddi. Ond ar lefel awdurdodau lleol hefyd, rydym yn falch iawn o'r gwaith y mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn ei wneud, ac yn wir, mewn sgyrsiau â swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU, maent wedi bod yn awyddus iawn i edrych ar sut y gwnawn hynny ar lawr gwlad, a sut y gallwn sicrhau bod gennym bwynt cyswllt a'n bod yn cydgysylltu. Felly, rydym yn gweithio'n agos gyda swyddogion cyswllt y lluoedd arfog a gynrychiolir yn y grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, ond hefyd drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Ond fel bob amser, rydym yn awyddus i adeiladu ar y cymorth hwnnw, i nodi unrhyw fylchau sy'n parhau ac i sicrhau bod gan gyn-filwyr fynediad at gymorth. A chredaf mai un ffordd o wneud hynny o bosibl yw sicrhau ein bod yn rhannu pethau fel y Porth Cyn-filwyr gyda'r Aelodau yn fwy rheolaidd, fel y gall pob un ohonom ddefnyddio ein rhwydweithiau ein hunain i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o hynny hefyd.
2. Pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod aelodaeth byrddau cyrff cyhoeddus yn adlewyrchu cymdeithas? OQ56872
2. What action is the Welsh Government taking to ensure that the membership of the boards of public bodies reflect society? OQ56872
Diolch, Heledd Fychan, am eich cwestiwn. Mae gwaith yn digwydd i roi argymhellion y strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer penodiadau cyhoeddus yng Nghymru ar waith. Ei nod yw gwella amrywiaeth ein harweinwyr cyhoeddus, i 'adlewyrchu Cymru wrth redeg Cymru'.
Thank you for that question. Work is ongoing to implement the recommendations of the diversity and inclusion strategy for public appointments in Wales, which is designed to increase the diversity of our public leaders, 'reflecting Wales in running Wales'.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am ei hymateb. O edrych ar wefan Llywodraeth Cymru, gall unrhyw un wneud cais am benodiad cyhoeddus. Ond mae yn broses gymhleth, gyda llu o ffurflenni ac mae angen llu o gymwysterau hefyd. Mae yna anghysondeb o ran y rolau a chyflog hefyd. Os cymerwn ni esiampl ar wefan Llywodraeth Cymru ar y funud, mae yna hysbyseb am is-lywydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru gyda dim cyflog ond yn disgwyl o leiaf 18 diwrnod y flwyddyn o waith. Pa gamau, felly, mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nid yn unig y gall unrhyw un wneud cais, ond hefyd y gallan nhw fforddio gwneud y swydd os ydyn nhw'n cael eu penodi?
Thank you very much to the Minister for her response. In looking at the website of the Welsh Government, anyone can apply for a public appointment. But it is a complex process, with several forms and you need several qualifications too. There is inconsistency in terms of the roles and the wages as well. If we take an example on the website of Welsh Government at the moment, there is an advertisement for the vice-president of the National Library of Wales with no wage but the requirement for 18 days' work per year. So, what steps are the Welsh Government taking to ensure that anyone can apply, but that they can afford to do the work if they are appointed?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
This is very important indeed, because we are trying to break down the barriers in access to these all-important public bodies and to ensure that we are doing this. This is why we have developed a diversity and inclusion strategy, which was published last February. That particularly identified from a great deal of consultation that people from black, Asian and ethnic minority communities and disabled people are underrepresented groups on boards of public bodies. But we also know there are socioeconomic barriers as well in terms of accessing these public appointments.
You mentioned complex processes. That's something that we are constantly looking at. We do have to abide by the governance of the code on public appointments, but I'm constantly grilling that code in terms of looking at ways in which we can simplify it and make it more accessible. So, there are many things that we're doing in terms of enabling people to apply for public appointments, and I'm very pleased to welcome the all-Wales mentoring scheme called Equal Power, Equal Voice, run by Women's Equality Network Wales, Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales, Disability Wales and Stonewall Cymru, and that's specifically targeting to recruit and mentor women, black, Asian, minority ethnic people, disabled people, LGBT people to be involved in public leadership and political office.
Mae hyn yn bwysig iawn yn wir, gan ein bod yn ceisio chwalu'r rhwystrau o ran mynediad at yr holl gyrff cyhoeddus pwysig hyn ac er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud hyn. Dyma pam ein bod wedi datblygu strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant, a gyhoeddwyd fis Chwefror diwethaf. Nododd y strategaeth honno, yn sgil cryn dipyn o ymgynghori, fod pobl o gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol a phobl anabl yn grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol ar fyrddau cyrff cyhoeddus. Ond gwyddom hefyd fod rhwystrau economaidd-gymdeithasol yn bodoli o ran mynediad at y swyddi cyhoeddus hyn.
Fe sonioch chi am brosesau cymhleth. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn edrych arno'n gyson. Mae'n rhaid inni gadw at drefn lywodraethu'r cod ar benodiadau cyhoeddus, ond rwyf bob amser yn archwilio'r cod hwnnw i edrych am ffyrdd o'i symleiddio a'i wneud yn fwy hygyrch. Felly, rydym yn gwneud llawer o bethau i alluogi pobl i ymgeisio am swyddi cyhoeddus, ac rwy'n falch iawn o groesawu cynllun mentora i Gymru gyfan, Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, sy'n cael ei redeg gan Rwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, Tîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru, Anabledd Cymru a Stonewall Cymru gyda'r nod penodol o recriwtio a mentora menywod, pobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol, pobl anabl, pobl lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsrywiol i ymgymryd ag arweinyddiaeth gyhoeddus a swyddi gwleidyddol.
I, too, believe that we need to have diversity in our public appointments. I do declare an interest: I was a previous member of Brecon Beacons National Park Authority, and I was sent there by my local authority to represent the residents of Powys. When I got there, I was shocked and dismayed to see that some of the appointees to the national park didn't even reside within the park boundary, and some of them were not even residents of Wales. And there was also a serious lack of representation from different backgrounds, such as young people, LGBT and BAME. And I always I do wonder how people who aren't from a community, who do not represent the diversity in that community, know what is best for the people who live there.
On public appointments, for example, only recently, a former senior political adviser to the Welsh Labour group and a Labour councillor was given a position on the board of Natural Resources Wales, and I am sure he was the best person for the job. But, surely, there must be a way in which this Senedd can scrutinise the appointments to our public bodies, because, to some, practices like this just look like jobs for the boys. We've been told in this place that we can do things differently here in Wales. So, Minister, will you look at exploring ways in which this Senedd can get more people and this Senedd involved in public appointments, to make sure the whole process increases diversity and is as open and transparent as possible? Diolch, Llywydd.
Rwyf innau hefyd o'r farn fod arnom angen amrywiaeth yn ein penodiadau cyhoeddus. Rwy'n datgan buddiant: rwy'n gyn-aelod o Awdurdod Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, ac fe'm hanfonwyd yno gan fy awdurdod lleol i gynrychioli trigolion Powys. Pan gyrhaeddais yno, cefais fy synnu a fy siomi wrth weld nad oedd rhai o’r bobl a benodwyd i’r parc cenedlaethol yn byw o fewn ffiniau'r parc, ac nad oedd rhai ohonynt yn byw yng Nghymru hyd yn oed. Ac roedd diffyg cynrychiolaeth difrifol hefyd i bobl o wahanol gefndiroedd, fel pobl ifanc, pobl LHDT a phobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol. Ac rwyf bob amser yn meddwl tybed sut y mae pobl nad ydynt yn dod o gymuned, nad ydynt yn cynrychioli'r amrywiaeth yn y gymuned honno, yn gwybod beth sydd orau i'r bobl sy'n byw yno.
Ar benodiadau cyhoeddus, er enghraifft, yn ddiweddar, cafodd cyn-uwch gynghorydd gwleidyddol i grŵp Llafur Cymru a chynghorydd Llafur le ar fwrdd Cyfoeth Naturiol Cymru, ac rwy'n siŵr mai ef oedd yr unigolyn gorau ar gyfer y swydd. Ond does bosibl nad oes ffordd y gall y Senedd hon graffu ar yr apwyntiadau i'n cyrff cyhoeddus, oherwydd i rai, mae arferion fel hyn yn edrych fel swyddi i'r hogiau. Dywedwyd wrthym yn y lle hwn y gallwn wneud pethau'n wahanol yma yng Nghymru. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried archwilio ffyrdd y gall y Senedd hon sicrhau bod mwy o bobl a'r Senedd hon yn ymwneud â phenodiadau cyhoeddus, i sicrhau bod y broses gyfan yn cynyddu amrywiaeth a'i bod mor agored a thryloyw â phosibl? Diolch, Lywydd.
The Member raises some important, pertinent questions, and others that I would dispute, because we abide by the code on public appointments—that governance. In fact, I'm very happy to share that with Members, to remind them of the process, the open and transparent arrangements, for appointment to public bodies. Of course, in terms of the body that you sat on—the Brecon Beacons National Park Authority—there are other routes into becoming a member, as you know. You were appointed by a local authority. And, of course, that applies to other public bodies in Wales.
But your experience, I think, in terms of recognising a lack of diversity, a lack of young people, is very relevant. So, I would also urge you to look at the report—the diversity and inclusion strategy—because it actually rigorously looks at ways in which we can improve the public appointments process. As a result of it, we are training cohorts of people, particularly those under-represented, to ensure that they can feel more able and supported in terms of applying for public bodies.
We have to also influence the public bodies themselves, so that they recognise they need to make a change in terms of leadership. We have a leadership training programme, fair recruitment practices, diversity and inclusion training, including anti-racism training, which is crucially important. But we also last year recruited 13 senior independent panel members from diverse backgrounds to sit on recruitment panels for public appointments in Wales. And that, again, was reaching out to not the great and the good, who often sit on those kinds of panels and bodies, as they're deemed to be; this is about people with lived experience of their local communities, of Wales, and indeed to make sure that we have more diversity.
I would urge you to back Equal Power, Equal Voice. You actually could mentor people coming forward for Equal Power, Equal Voice, because a lot of people need to have that mentoring and shadowing experience—they could shadow you. And in fact, colleagues from across this Chamber have mentored various schemes to enable people to get into public appointments. Some of us were at the very inspiring Ethnic Minority Welsh Women Achievement Association awards event on Friday night. And Rajma Begum, who won an award for arts, culture and sport, I was very pleased to see that she, as a result of mentoring, actually was able to be appointed—she put herself forward and was appointed to Sport Wales. So, you know, it can be done, and we all need, across this Chamber, to play our part in it.
Mae'r Aelod yn codi cwestiynau pwysig, perthnasol, ac eraill y byddwn yn anghytuno â hwy, gan ein bod yn cydymffurfio â'r cod ar benodiadau cyhoeddus—y drefn lywodraethu honno. Mewn gwirionedd, rwy'n fwy na pharod i rannu hynny gyda'r Aelodau, i'w hatgoffa o'r broses, y trefniadau agored a thryloyw, mewn perthynas â phenodiadau i gyrff cyhoeddus. Wrth gwrs, ynglŷn â'r corff y buoch yn aelod ohono—Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog—gellir dod yn aelod ohono drwy lwybrau eraill, fel y gwyddoch. Cawsoch eich penodi gan awdurdod lleol. Ac wrth gwrs, mae hynny'n wir am gyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru.
Ond credaf fod eich profiad o ran cydnabod diffyg amrywiaeth, diffyg pobl ifanc, yn berthnasol iawn. Felly, hoffwn eich annog hefyd i edrych ar yr adroddiad—y strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant—gan ei fod yn edrych yn drwyadl ar ffyrdd y gallwn wella'r broses benodiadau cyhoeddus. O ganlyniad i'r adroddiad, rydym yn hyfforddi carfannau o bobl, yn enwedig pobl heb gynrychiolaeth ddigonol, i sicrhau y gallant deimlo eu bod yn cael mwy o gymorth ac yn fwy parod i ymgeisio am swyddi mewn cyrff cyhoeddus.
Mae'n rhaid inni ddylanwadu hefyd ar y cyrff cyhoeddus eu hunain, fel eu bod yn cydnabod bod angen iddynt wneud newidiadau o ran arweinyddiaeth. Mae gennym raglen hyfforddiant arweinyddiaeth, arferion recriwtio teg, hyfforddiant amrywiaeth a chynhwysiant, gan gynnwys hyfforddiant gwrth-hiliaeth, sy'n hanfodol bwysig. Ond y llynedd hefyd, gwnaethom recriwtio 13 o uwch aelodau panel annibynnol o gefndiroedd amrywiol i baneli recriwtio ar gyfer penodiadau cyhoeddus yng Nghymru. Ac roedd hynny, unwaith eto, yn estyn allan, nid at y pwysigion sy'n aml i'w gweld ar y mathau hynny o baneli a chyrff; mae a wnelo hyn â phobl â phrofiad o fyw yn eu cymunedau lleol, o fyw yng Nghymru, a sicrhau bod gennym fwy o amrywiaeth.
A hoffwn eich annog i gefnogi Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal. Gallech fentora pobl sy'n cael cymorth drwy Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, gan fod angen y profiad mentora a chysgodi hwnnw ar lawer o bobl—gallent eich cysgodi chi. Ac a dweud y gwir, mae cyd-Aelodau o bob rhan o'r Siambr hon wedi mentora amryw gynlluniau i alluogi pobl i ymgeisio am swyddi cyhoeddus. Bu rhai ohonom yn nigwyddiad gwobrau Cymdeithas Cyflawniad Menywod o Leiafrifoedd Ethnig yng Nghymru nos Wener. A Rajma Begum, a enillodd wobr am y celfyddydau, diwylliant a chwaraeon, roeddwn yn falch iawn o weld ei bod hi, o ganlyniad i fentora, wedi gallu cael ei phenodi—gwnaeth gais, ac fe'i penodwyd i Chwaraeon Cymru. Felly, mae hyn yn bosibl, ac mae angen i bob un ohonom, ar draws y Siambr hon, chwarae ein rhan yn hyn o beth.
I agree it's very important that membership of public bodies reflects society, but it's not only about protected characteristics; it's about life experiences. Too often, diversity deals with protected characteristics, not diversity of life experiences. What is being done to get members on boards from different life experiences in different parts of Wales, including different parts of towns and cities? And how many appointees come from the 20 most disadvantaged communities? My guess is none.
Cytunaf ei bod yn bwysig iawn fod aelodaeth cyrff cyhoeddus yn adlewyrchu'r gymdeithas, ond mae'n ymwneud â mwy na nodweddion gwarchodedig yn unig; mae'n ymwneud â phrofiadau bywyd. Yn rhy aml, mae amrywiaeth yn ymdrin â nodweddion gwarchodedig, nid amrywiaeth o ran profiadau bywyd. Pa waith sy'n mynd rhagddo i sicrhau bod byrddau'n cynnwys aelodau a chanddynt wahanol brofiadau bywyd mewn gwahanol rannau o Gymru, gan gynnwys gwahanol rannau o drefi a dinasoedd? A faint o'r bobl a benodwyd sy'n dod o'r 20 cymuned fwyaf difreintiedig? Rwy'n dyfalu nad oes un.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. That's a really important question. I actually did mention earlier on that it's not just about protected characteristics and lack of diversity as far as that's concerned; it's also about socioeconomic experience. In the summer, as you know, I visited many projects to listen and meet people with lived experience of living in very disadvantaged communities, including Faith in Families in Swansea, in your constituency. The women I met there, the parents—the women with their children—they would be ideal to be sitting on public bodies. So, I'm very interested in the Swansea Poverty Truth Commission, because I think people, whether you be a school governor, there are ways in also, which of course we're encouraging. It's very good to start on the step, if you're going to community council, local government, school governors or community health councils, which have recently been advertising as well. So, that's a very relevant point that we will take back.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn. Dywedais yn gynharach nad yw'n ymwneud yn unig â nodweddion gwarchodedig a diffyg amrywiaeth yn y cyswllt hwnnw; mae a wnelo hefyd â phrofiad economaidd-gymdeithasol. Dros yr haf, fel y gwyddoch, ymwelais â llawer o brosiectau i gyfarfod a gwrando ar bobl a chanddynt brofiad o fyw mewn cymunedau difreintiedig iawn, gan gynnwys Ffydd Mewn Teuluoedd yn Abertawe, yn eich etholaeth. Y menywod y cyfarfûm â hwy yno, y rhieni—y menywod â'u plant—byddent yn aelodau delfrydol o gyrff cyhoeddus. Felly, mae gennyf ddiddordeb mawr yng Nghomisiwn Gwirionedd Tlodi Abertawe, gan y credaf fod pobl, p'un a ydych yn llywodraethwr ysgol, mae ffyrdd i mewn hefyd, ac rydym yn annog hynny wrth gwrs. Mae'n dda iawn cychwyn ar y cam cyntaf, os ydych yn mynd at gyngor cymunedol, llywodraeth leol, llywodraethwyr ysgolion neu gynghorau iechyd cymunedol, sydd wedi bod yn hysbysebu hefyd yn ddiweddar. Felly, mae hwnnw'n bwynt perthnasol iawn y byddwn yn ei ystyried.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidlau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. It has been reported that between 1990 and 2015 approximately 63 per cent of Uganda's forest was cut down. Esther Mbayo, Minister of the Presidency, stated in 2016 that a lot of illegal logging, and I quote, had involved
'security personnel, some politicians, [forest] officers, timber traders, charcoal dealers and the locals.'
Just before recess, the Size of Wales project, which is responding to the global need to reforest, and is part funded by the Welsh Government, recently celebrated the planting of 15 million trees in the Mount Elgon region of Mbale in Uganda—a feat well worth recognising by everyone in Wales.
A written question to the Minister for Social Justice has revealed that the Welsh Government have memorandums of understanding with four district Governments in the Mbale region of Uganda, however, these are not specifically for the long-term protection of the trees planted through the Size of Wales project. On the one hand, I can clearly see this Government's attempt to help reforest our planet and create sustainable livelihoods for subsistence farmers in Uganda, but on the other hand, I can see that you have failed to put in place any measures to safeguard the trees that this Government has extensively invested in. Can the Deputy Minister, or the Minister, explain why this Government would spend millions of pounds of public money planting trees in another country, and then not bother to put into place any agreement with the Ugandan Government—local or otherwise—to protect the Mount Elgon site from being targeted by illegal loggers?
Diolch, Lywydd. Cafwyd adroddiadau bod oddeutu 63 y cant o goedwig Uganda wedi'i thorri rhwng 1990 a 2015. Dywedodd Esther Mbayo, Gweinidog yn yr Arlywyddiaeth, yn 2016 fod llawer o bobl wedi bod yn ymwneud â thorri coed yn anghyfreithlon, gan gynnwys, a dyfynnaf,
'personél diogelwch, rhai gwleidyddion, swyddogion [coedwigoedd], masnachwyr coed, gwerthwyr siarcol a phobl leol.'
Ychydig cyn y toriad, dathlodd prosiect Maint Cymru, sy'n ymateb i'r angen byd-eang i ailgoedwigo, ac a ariennir yn rhannol gan Lywodraeth Cymru, eu bod wedi plannu 15 miliwn o goed yn rhanbarth Mynydd Elgon ym Mbale yn Uganda—camp wych y dylai pawb yng Nghymru ei chydnabod.
Mae cwestiwn ysgrifenedig i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi datgelu bod gan Lywodraeth Cymru femoranda cyd-ddealltwriaeth gyda phedair Llywodraeth ardal yn rhanbarth Mbale yn Uganda, ond nid yw’r rhain yn benodol ar gyfer diogelu'r coed a blannwyd drwy brosiect Maint Cymru yn hirdymor. Ar y naill law, gallaf weld ymgais glir y Llywodraeth hon i helpu i ailgoedwigo ein planed a chreu bywoliaeth gynaliadwy i ffermwyr ymgynhaliol yn Uganda, ond ar y llaw arall, gallaf weld eich bod wedi methu rhoi unrhyw fesurau ar waith i ddiogelu'r coed y mae'r Llywodraeth hon wedi buddsoddi'n helaeth ynddynt. A all y Dirprwy Weinidog, neu'r Gweinidog, egluro pam y byddai'r Llywodraeth hon yn gwario miliynau o bunnoedd o arian cyhoeddus ar blannu coed mewn gwlad arall, heb drafferthu rhoi unrhyw gytundeb ar waith gyda Llywodraeth Uganda—lleol neu fel arall—i ddiogelu safle Mynydd Elgon rhag cael ei dargedu gan dorwyr coed anghyfreithlon?
Well, I thank the Member for that question. We did receive a question in the summer, to which I replied. I am very proud of the Size of Wales initiative here—a pioneering initiative in terms of the Wales and Africa programme. I urge you to actually meet those who are involved and have been involved in Size of Wales to learn from them the hugely important and constructive impact of Size of Wales. And, of course, what we do in terms of supporting this initiative is to provide funding and expertise to local and indigenous communities in tropical regions, and it's helping to support them to secure and sustain their precious forests, grow more trees and establish sustainable livelihoods. And that's about education, community engagement and advocacy, and Size of Wales does raise that awareness in Wales of the importance of tropical forests and trees in tackling climate change with local people and with local governments. And the fact that the £450,000 a year from Wales and Africa—. We were recently able to announce that partners in Uganda have now distributed over 15 million trees, working towards their target of 25 million by 2025.
Wel, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Cawsom gwestiwn yn yr haf, ac fe'i hatebais. Rwy'n falch iawn o fenter Maint Cymru yma—menter arloesol yn rhaglen Cymru ac Affrica. Rwy'n eich annog i gyfarfod â'r rheini sy'n rhan o'r fenter ac sydd wedi bod yn ymwneud â Maint Cymru i glywed ganddynt am effaith hynod bwysig ac adeiladol Maint Cymru. Ac wrth gwrs, er mwyn cefnogi'r fenter, rydym yn darparu cyllid ac arbenigedd i gymunedau lleol a brodorol mewn rhanbarthau trofannol, ac mae hynny'n eu helpu i ddiogelu a chynnal eu coedwigoedd gwerthfawr, i dyfu mwy o goed ac i sefydlu bywoliaeth gynaliadwy i bobl. Ac mae a wnelo hynny ag addysg, ymgysylltu â'r gymuned ac eirioli, ac mae Maint Cymru yn codi ymwybyddiaeth yng Nghymru o bwysigrwydd coed a choedwigoedd trofannol i fynd i'r afael â newid hinsawdd gyda phobl leol a llywodraethau lleol. Ac mae’r ffaith bod y £450,000 y flwyddyn o raglen Cymru ac Affrica—. Yn ddiweddar, cyhoeddasom fod partneriaid yn Uganda bellach wedi dosbarthu dros 15 miliwn o goed, gan weithio tuag at eu targed o 25 miliwn erbyn 2025.
Thank you, Minister, for confirming that you've got no agreements with the Ugandan authorities.
There are several major tree-planting projects in Uganda that have set out with the aim of planting forests and selling the carbon credits. The Minister will be aware that for every tonne of carbon kept in the trees and not released into the atmosphere, a carbon offset credit is produced. A carbon values literature review undertaken by the UK Government, published on 2 September this year, estimates that a tonne of carbon dioxide has the potential to be worth over £200 by 2030. Given the number of trees being planted in Mount Elgon, this means that there is a potential for the forest to be worth billions of pounds in carbon credits. It is interesting that this Government has chosen to place its policy of providing fruit, shade and fuel trees for the entire Mount Elgon region of Uganda by 2030 into its 'Prosperity for All: a Low Carbon Wales' report, and one of the project aims of the Size of Wales is exploring opportunities for sequestering carbon and the use of voluntary carbon markets.
First, Minister, can you confirm that this Government, through its Wales and Africa programme, will not be using the forest planted in Uganda to offset Welsh carbon emissions? And secondly, can you confirm what agreement you have in place to prevent the Ugandan Government from selling the carbon credits that will be generated from this 30 million tree project? Thank you.
Diolch, Weinidog, am gadarnhau nad oes gennych unrhyw gytundebau gydag awdurdodau Uganda.
Mae sawl prosiect plannu coed mawr yn Uganda wedi mynd ati gyda'r nod o blannu coedwigoedd a gwerthu'r credydau carbon. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod un credyd gwrthbwyso carbon yn cael ei gynhyrchu am bob tunnell o garbon a gedwir yn y coed yn hytrach na'i rhyddhau i'r atmosffer. Mae arolwg llenyddiaeth o werthoedd carbon a gynhaliwyd gan Lywodraeth y DU, ac a gyhoeddwyd ar 2 Medi eleni, yn amcangyfrif y gallai tunnell o garbon deuocsid fod yn werth dros £200 erbyn 2030. O ystyried nifer y coed sy'n cael eu plannu ym Mynydd Elgon, golyga hyn y gallai'r goedwig fod yn werth biliynau o bunnoedd mewn credydau carbon. Mae'n ddiddorol fod y Llywodraeth hon wedi dewis cynnwys ei pholisi o ddarparu ffrwythau, cysgod a choed tanwydd ar gyfer rhanbarth cyfan Mynydd Elgon yn Uganda erbyn 2030 yn ei hadroddiad 'Ffyniant i Bawb: Cymru Carbon Isel', ac un o nodau prosiect Maint Cymru yw archwilio cyfleoedd i atafaelu carbon a'r defnydd o farchnadoedd carbon gwirfoddol.
Yn gyntaf, Weinidog, a allwch gadarnhau na fydd y Llywodraeth hon, drwy raglen Cymru ac Affrica, yn defnyddio'r goedwig a blannwyd yn Uganda i wrthbwyso allyriadau carbon Cymru? Ac yn ail, a allwch gadarnhau pa gytundeb sydd gennych ar waith i atal Llywodraeth Uganda rhag gwerthu'r credydau carbon a fydd yn cael eu cynhyrchu o'r prosiect 30 miliwn o goed? Diolch.
Well, I'm very disappointed in your questions this afternoon. We have already responded in written form. And I'm very surprised because, you know, the Wales and Africa programme has always received cross-party support in this Senedd, including the Size of Wales, which, I have to say, was supported at the outset by many non-governmental organisations, including the Waterloo Foundation, who put in substantial funding to the Size of Wales, and indeed the governance of it, which we're very pleased—. I'm sure they will be ready to meet with you to put the record straight in terms of all the points that you have made. There is strong support and agreement as a result of a locally managed organisation in terms of the Size of Wales.
And can I just say how important this is? We have a conference about this in the coming weeks, and Lee Waters will be speaking at that conference, because it's directly linked also to our ambitions, our connections and partnerships in terms of the national forest. Every time a tree is planted in Uganda by the Size of Wales, a tree is planted in Wales. Every time a child is born in Wales, they will get a certificate saying that a tree has been planted in Uganda and a tree has been planted here in Wales. I was certainly very proud when I saw that those were coming through to every child in Wales. So, let's get the record straight, let's get the information to you from the Size of Wales directly, and I'm very disappointed that there appears to be this lack of understanding of what has always had strong cross-party support.
Wel, rwy'n siomedig iawn gyda'ch cwestiynau y prynhawn yma. Rydym eisoes wedi ymateb yn ysgrifenedig. Ac rwy'n synnu'n fawr gan fod rhaglen Cymru ac Affrica bob amser wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd hon, gan gynnwys Maint Cymru, a gefnogwyd o'r cychwyn cyntaf, mae'n rhaid imi ddweud, gan lawer o sefydliadau anllywodraethol, gan gynnwys Sefydliad Waterloo, a roddodd gryn dipyn o gyllid i Maint Cymru, ynghyd â'i drefniadau llywodraethu yn wir, ac rydym yn falch iawn o hynny—. Rwy'n siŵr y byddant yn barod i gyfarfod â chi er mwyn cael eglurder ar yr holl bwyntiau a wnaed gennych. Ceir cefnogaeth a chytundeb cryf i Maint Cymru fel sefydliad a reolir yn lleol.
Ac a gaf fi ddweud pa mor bwysig yw hyn? Mae gennym gynhadledd ynglŷn â hyn yn ystod yr wythnosau nesaf, a bydd Lee Waters yn siarad yn y gynhadledd honno, gan fod cysylltiad uniongyrchol rhwng hyn a'n huchelgeisiau, ein cysylltiadau a'n partneriaethau mewn perthynas â'r goedwig genedlaethol. Bob tro y caiff coeden ei phlannu yn Uganda gan Maint Cymru, caiff coeden ei phlannu yng Nghymru. Bob tro y caiff plentyn ei eni yng Nghymru, byddant yn cael tystysgrif yn dweud bod coeden wedi'i phlannu yn Uganda a bod coeden wedi'i phlannu yma yng Nghymru. Roeddwn yn sicr yn falch iawn pan welais eu bod yn cael eu rhoi i bob plentyn yng Nghymru. Felly, gadewch inni gael y ffeithiau, gadewch inni sicrhau eich bod yn cael y wybodaeth yn uniongyrchol gan Maint Cymru, ac rwy'n siomedig iawn ynglŷn â'r diffyg dealltwriaeth ymddangosiadol o'r hyn sydd bob amser wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol gref.
I agree with the Minister that the Wales and Africa programme is a very important programme. Sadly, carbon colonialism is on the rise in Africa, and the Minister will be aware that Uganda has a major issue with subsistence farmers being forcibly removed from their land to provide space for tree planting that, in turn, can be used for the selling of carbon credits and offsetting carbon emissions of western countries. Indeed, a report analysing Ugandan forestry policy highlighted that existing legal frameworks were found to be deficient in vital provisions such as the enforcement of tenure rights for local communities and in providing adequate and effective remedies in case these rights are violated.
Not all of the Mount Elgon area is in a protected zone. A considerable area is under private ownership. This Government's policy of reforesting the entire Mount Elgon region with fruit, shade and fuel trees would call for the removal of local farmers who operate on deforested land. Mount Elgon is a site where considerable bamboo farming and processing takes place. Removing these farmers would not only impact livelihoods, but the local culture of the Gisu community who see bamboo as a local delicacy. Can the Minister explain how it will ensure that no farmer is removed from their land to plant these trees? How will the Minister ensure that the Ugandan Government does not appropriate private land to meet the demands of the Size of Wales project? And finally, what steps will the Minister take so that this Parliament or the Welsh nation will not be accused of carbon colonialism on an international stage? Thank you.
Rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod rhaglen Cymru ac Affrica yn rhaglen bwysig iawn. Yn anffodus, mae trefedigaethedd carbon ar gynnydd yn Affrica, a bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod gan Uganda broblem fawr gyda ffermwyr ymgynhaliol yn cael eu gorfodi oddi ar eu tir i wneud lle ar gyfer plannu coed y gellir eu defnyddio yn eu tro i werthu credydau carbon a gwrthbwyso allyriadau carbon gwledydd y gorllewin. Yn wir, nododd adroddiad a oedd yn dadansoddi polisi coedwigaeth Uganda fod y fframweithiau cyfreithiol presennol yn brin o ddarpariaethau hanfodol megis gorfodi hawliau deiliadaeth ar gyfer cymunedau lleol a darparu rhwymedïau digonol ac effeithiol os caiff yr hawliau hyn eu torri.
Nid yw holl ardal Mynydd Elgon mewn parth gwarchodedig. Mae rhan sylweddol ohoni mewn perchnogaeth breifat. Byddai polisi'r Llywodraeth hon o ailgoedwigo rhanbarth cyfan Mynydd Elgon gyda ffrwythau, cysgod a choed tanwydd yn galw am gael gwared ar ffermwyr lleol sy'n gweithio ar dir wedi'i ddatgoedwigo. Mae cryn dipyn o ffermio a phrosesu bambŵ yn digwydd ar safle Mynydd Elgon. Byddai cael gwared ar y ffermwyr hyn nid yn unig yn effeithio ar fywoliaeth pobl, ond ar ddiwylliant lleol y gymuned Gisu, lle mae bambŵ yn ddanteithfwyd lleol. A all y Gweinidog egluro sut y gellir sicrhau na chaiff unrhyw ffermwyr eu symud oddi ar eu tir i blannu'r coed hyn? Sut y bydd y Gweinidog yn sicrhau na fydd Llywodraeth Uganda yn defnyddio tir preifat i ateb gofynion prosiect Maint Cymru? Ac yn olaf, pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd fel na fydd y Senedd hon na'r genedl Gymreig yn cael eu cyhuddo o drefedigaethedd carbon ar lwyfan rhyngwladol? Diolch.
Well, Llywydd, I have no evidence in terms of the script that is being ably read out by the Member this afternoon. Yes, clearly, we need to put the record straight on Size of Wales and the Wales and Africa programme. I'm glad you have returned to recognising support for the Wales and Africa programme, which has been running for 15 years with very strong mutually beneficial links with sub-Saharan Africa and with the memorandum of understanding and the links to the Government. You couldn't do this without that kind of recognition, but also, crucially, this is very linked to the United Nations' sustainable development goals and the decade of action towards agenda 2030.
Wel, Lywydd, nid oes gennyf unrhyw dystiolaeth mewn perthynas â'r sgript sy'n cael ei darllen mor fedrus gan yr Aelod y prynhawn yma. Oes, yn amlwg, mae angen peth eglurder ar Maint Cymru a rhaglen Cymru ac Affrica. Rwy'n falch eich bod wedi penderfynu cydnabod y gefnogaeth i raglen Cymru ac Affrica, sydd wedi bod ar waith ers 15 mlynedd a chanddi gysylltiadau sydd o fudd i'r ddwy ochr ag Affrica Is-Sahara a chyda'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth a'r cysylltiadau â'r Llywodraeth. Ni allech wneud hyn heb gydnabyddiaeth o'r fath, ond hefyd, yn hollbwysig, mae hyn yn gysylltiedig iawn â nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig a'r degawd o weithredu tuag at agenda 2030.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. Minister, the programme for government contains few new commitments in relation to the issue of childcare. While the inclusion of continued investment in Flying Start and expanding the current offer to those in education and training are to be welcomed, this will do little to address the challenges faced by those with younger children who live on low incomes or who require wraparound care. Tackling gender inequality and closing the gender pay gap through improving access to childcare will not only mean better outcomes for women and their families, but also deliver economic benefits to Wales. The current childcare offer doesn't work for everyone, and by coming into effect from age three, many families have already by then had to take decisions about working arrangements. With that in mind, can the Minister advise what conversations she has had with colleagues about further investment in childcare provision during this Senedd term? Are there any plans to expand subsidised provision to younger children in recognition of the potential this has to improve both gender and social equality? Diolch.
Diolch, Lywydd. Weinidog, ychydig o ymrwymiadau newydd sydd i'w gweld yn y rhaglen lywodraethu mewn perthynas â mater gofal plant. Er bod y buddsoddiad parhaus yn Dechrau'n Deg ac ehangu'r cynnig cyfredol i'r rheini mewn addysg a hyfforddiant yn bethau i'w croesawu, ni fydd hyn yn gwneud llawer i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu'r rheini â phlant iau sy'n byw ar incwm isel neu sydd angen gofal cofleidiol. Bydd mynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a chau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau drwy wella mynediad at ofal plant nid yn unig yn golygu gwell canlyniadau i fenywod a'u teuluoedd, fe fydd hefyd yn sicrhau buddion economaidd i Gymru. Nid yw'r cynnig gofal plant cyfredol yn gweithio i bawb, a chan nad yw ar gael hyd nes bydd plentyn yn dair oed, mae llawer o deuluoedd eisoes wedi gorfod gwneud penderfyniadau ynglŷn â threfniadau gweithio erbyn hynny. Gyda hynny mewn golwg, a all y Gweinidog nodi pa sgyrsiau a gafodd gyda'i chyd-Weinidogion ynghylch rhagor o fuddsoddiad mewn darpariaeth gofal plant yn ystod tymor y Senedd hon? A oes unrhyw gynlluniau i ehangu darpariaeth â chymhorthdal i blant iau er mwyn cydnabod y potensial sydd gan hyn i wella cydraddoldeb rhwng y rhywiau a chydraddoldeb cymdeithasol? Diolch.
Diolch, Sioned Williams. A crucially important question in terms of our objectives to tackle poverty and to recognise that the provision of childcare is an equality issue. Clearly, it's an anti-poverty issue and policy area, but it's also about early intervention into a child's life and, indeed, the whole family, as it is in terms of Flying Start. So, the programme for government continues to support our flagship Flying Start programme, but also additional funding is being made available for childcare where parents are in education and training, and that's recognised in the programme for government.
I was pleased to be able to come before the new Equality and Social Justice Committee on Monday this week, and we discussed these issues around looking at the importance of childcare and how we could address this in terms of reaching out. The responsibility of course lies with the Deputy Minister for Social Services, Julie Morgan, and I can confirm that I met with Julie Morgan very early after taking on this responsibility to look at the issues of childcare. I was very proud that we were the only country in the UK that provided free childcare for key workers during the lockdown. Seventeen thousand people work in the childcare sector, so it's also an employment issue. It's part of our economy. So, tackling barriers, improving chances for children, young people and their families are absolutely right at the top of my agenda and, indeed, that of the Welsh Government.
Diolch, Sioned Williams. Cwestiwn hanfodol bwysig mewn perthynas â'n hamcanion i drechu tlodi ac i gydnabod bod darparu gofal plant yn fater cydraddoldeb. Yn amlwg, mae'n fater ac yn faes polisi gwrthdlodi, ond mae hefyd yn ymwneud ag ymyrraeth gynnar ym mywyd plentyn, ac yn wir, y teulu cyfan, fel y gwelir gyda Dechrau'n Deg. Felly, mae'r rhaglen lywodraethu'n parhau i gefnogi ein rhaglen flaenllaw, Dechrau'n Deg, ond darperir cyllid ychwanegol hefyd ar gyfer gofal plant lle mae rhieni mewn addysg a hyfforddiant, a chaiff hynny ei gydnabod yn y rhaglen lywodraethu.
Roeddwn yn falch o allu dod gerbron y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol newydd ddydd Llun yr wythnos hon, a buom yn trafod y materion hyn ynghylch edrych ar bwysigrwydd gofal plant a sut y gallem fynd i’r afael â hyn o ran rhoi cymorth. Y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan, sy'n gyfrifol am hyn, a gallaf gadarnhau fy mod wedi cyfarfod â Julie Morgan yn fuan iawn ar ôl ymgymryd â'r cyfrifoldeb hwn i edrych ar faterion gofal plant. Roeddwn yn falch iawn mai ni oedd yr unig wlad yn y DU a oedd yn darparu gofal plant am ddim i weithwyr allweddol yn ystod y cyfyngiadau symud. Mae 17,000 o bobl yn gweithio yn y sector gofal plant, felly mae hefyd yn fater sy'n ymwneud â chyflogaeth. Mae'n rhan o'n heconomi. Felly, mae mynd i’r afael â rhwystrau, a gwella cyfleoedd i blant, pobl ifanc a’u teuluoedd yn sicr ar frig fy agenda, ac agenda Llywodraeth Cymru yn wir.
Diolch, Weinidog. Er bod camau i ariannu gofal plant ar gyfer mwy o deuluoedd lle mae rhieni mewn addysg a hyfforddiant yn gam i'w groesawu—a gwnaethoch chi gyfeirio ato fe fanna—allwch chi efallai ddarparu unrhyw wybodaeth bellach am natur y cyllid ychwanegol hwn a sut mae ystyriaeth o anghydraddoldebau yn llywio'r cynlluniau penodol yma?
Thank you, Minister. Although steps to fund childcare for more families where parents are in education or training is to be welcomed—and you made reference to that—could you provide us with any further information about the nature of this additional funding and how consideration of inequalities steers these current plans?
I think it would be appropriate if the Deputy Minister for Social Services was able to update on the implementation of that addition, in terms of funding for parents who are in education and training in terms of access to childcare. But also, of course, there are other routes to support for parents in this, particularly in terms of further education and higher education. Although they weren't able to function last year, we have crèches and nurseries in many of our FE colleges across Wales, and indeed provide support in terms of access to childcare. But the childcare offer, of course, is crucially important in terms of the 30 hours that are offered to those in work and, indeed, during the school holiday programmes.
In the summer, I went to many projects—and I've mentioned one already in Swansea, Betws, and Caia Park was another, in Wrexham—where childcare is provided through our SHEP scheme, in terms of our school holiday enrichment programme, and also through the play schemes we've been funding, and the Summer of Fun. But clearly this is all part of having a holistic approach to childcare. I will just finally mention, Llywydd, that the free school breakfast programme, which again is back functioning, is also and has always been, I've felt, a really good way in which childcare for many is offered at the early start of the day with a nutritious breakfast.
Credaf y byddai'n briodol pe gallai'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol roi diweddariad ar weithrediad yr ychwanegiad hwnnw, o ran cyllid i rieni sydd mewn addysg a hyfforddiant ar gyfer mynediad at ofal plant. Ond hefyd, wrth gwrs, mae llwybrau eraill ar gael i rieni at gymorth yn hyn o beth, yn enwedig mewn perthynas ag addysg bellach ac addysg uwch. Er na fu modd iddynt weithredu y llynedd, mae gennym crèches a meithrinfeydd mewn nifer o'n colegau AB ledled Cymru, ac yn wir, rydym yn darparu cymorth gyda mynediad at ofal plant. Ond mae'r cynnig gofal plant, wrth gwrs, yn hanfodol bwysig o ran y 30 awr a gynigir i'r rheini sydd mewn gwaith, ac yn wir, yn ystod y rhaglenni gwyliau.
Dros yr haf, ymwelais â llawer o brosiectau—ac rwyf eisoes wedi sôn am un yn Abertawe, Betws, ac roedd Parc Caia yn un arall, yn Wrecsam—lle darperir gofal plant drwy gynllun rhaglen gwella gwyliau’r haf, a hefyd drwy'r cynlluniau chwarae y buom yn eu hariannu, a'r Haf o Hwyl. Ond yn amlwg, mae hyn oll yn rhan o gael ymagwedd gyfannol tuag at ofal plant. I gloi, hoffwn ddweud, Lywydd, fod y rhaglen brecwast am ddim mewn ysgolion, sy'n weithredol unwaith eto, bob amser wedi bod yn ffordd dda iawn o gynnig gofal plant i lawer ar ddechrau'r diwrnod gyda brecwast maethlon.
Diolch, Weinidog. Wrth gwrs, dyw hwnna ddim yn mynd i fynd i'r afael â'r problemau a'r bylchau sydd ar gyfer y plant sydd ddim yn yr ysgol.
Buaswn hefyd yn gwerthfawrogi mwy o wybodaeth gennych chi, efallai, mewn perthynas â her arall yn y maes hwn. Mewn ffordd, gwnaeth eich ateb diwethaf chi amlinellu hynny, achos mae cyrchu gwybodaeth yn dal i fod yn rhwystr sylweddol i lawer o rieni. Fel y gwnaethoch chi efallai darlunio yn eich ateb, mae darpariaeth gofal plant a chymorth ariannol yn glytwaith cymhleth sy'n cael ei weinyddu gan wahanol sefydliadau. Felly, a yw'r Llywodraeth wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sut gellid gwella mynediad at wybodaeth, efallai drwy gael rhyw fath o siop un-stop ddigidol, lle byddai rhieni yn gallu mewnbynnu eu gwybodaeth a chael wedyn ddarlun llawn o'r gefnogaeth maen nhw'n gymwys i'w hawlio a lle i gyrchu'r gefnogaeth honno?
Thank you, Minister. Of course, that isn't going to tackle the problems and gaps that there are for those children not at school.
I would also appreciate further information from you, perhaps, in relation to another challenge in this area. In a way, your last answer outlined that, because finding information is still a significant barrier for many parents. As you depicted in your response, the provision of childcare and financial support is a complex patchwork that is administered by various different organisations. So, has the Government given any consideration to how access to information could be improved, perhaps by having a one-stop digital shop, where parents could input their information and then get a full picture of the support that they are qualified for and where to access that support?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you for the question.
Every local authority does have, as I'm sure you will know, a duty to provide a family information service, including information about childcare availability. And I think your question has prompted the point about making sure that that's accessible and that parents are aware of it. So, I'll certainly take that back and also ask that question of my colleague Julie Morgan.
But I think it's also very important that we look to ways in which we are trying to support families in terms of tackling child poverty. Flying Start does give the best start in life, there's no question about that, improving the learning environment and outcomes as well. But it is also very important that we look at our income maximisation programme, where we're reaching out and have succeeded in ensuring that more families are able to increase their household income. And that does include also not just take-up of benefits but debt and financial advice and action to address the poverty premium where households pay disproportionately more for goods and services. Of course, this is a huge issue as we face the oncoming £20 cut to universal credit, a totally unnecessary cut by the UK Government, with all of the other issues that face families in need and poverty.
Mae gan bob awdurdod lleol ddyletswydd, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, i ddarparu gwasanaeth gwybodaeth i deuluoedd, gan gynnwys gwybodaeth ynglŷn ag argaeledd gofal plant. A chredaf fod eich cwestiwn wedi cymell y pwynt ynglŷn â sicrhau bod hynny'n hygyrch a bod rhieni'n ymwybodol o hynny. Felly, yn sicr, byddaf yn mynd â hynny yn ôl ac yn gofyn y cwestiwn i'm cyd-Aelod, Julie Morgan.
Ond credaf ei bod hefyd yn bwysig iawn ein bod yn ystyried y ffyrdd yr ydym yn ceisio rhoi cymorth i deuluoedd mewn perthynas â threchu tlodi plant. Mae Dechrau'n Deg yn rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd, nid oes dwywaith am hynny, ac yn gwella'r amgylchedd dysgu a'r canlyniadau hefyd. Ond mae'n bwysig iawn hefyd ein bod yn edrych ar ein rhaglen weithredu pwyslais ar incwm, lle rydym yn cynnig cymorth ac wedi llwyddo i sicrhau bod mwy o deuluoedd yn gallu cynyddu incwm eu haelwyd. Ac mae hynny'n cynnwys nid yn unig manteisio ar fudd-daliadau ond cyngor ar ddyledion a chyngor ariannol i fynd i'r afael â'r premiwm tlodi lle mae aelwydydd yn talu'n anghymesur am nwyddau a gwasanaethau. Wrth gwrs, mae hon yn broblem enfawr wrth inni wynebu'r toriad o £20 sydd ar y ffordd i gredyd cynhwysol, toriad cwbl ddiangen gan Lywodraeth y DU, gyda'r holl broblemau eraill sy'n wynebu teuluoedd mewn angen a theuluoedd sy'n byw mewn tlodi.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wasanaethau bancio i gyrff a mudiadau gwirfoddol yng Nghymru? OQ56880
3. Will the Minister make a statement on banking services for voluntary bodies and organisations in Wales? OQ56880
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. I am concerned at the reduction of banking services in Wales due to the ever-increasing numbers of bank closures. We continue to use our influence with the banking sector and UK Government to ensure that banking services for voluntary bodies and organisations in Wales are maintained.
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. Rwy'n pryderu ynghylch y lleihad yn y gwasanaethau bancio yng Nghymru oherwydd y nifer gynyddol o fanciau sy'n cau. Rydym yn parhau i ddefnyddio ein dylanwad gyda'r sector bancio a Llywodraeth y DU i sicrhau bod gwasanaethau bancio ar gyfer cyrff a mudiadau gwirfoddol yng Nghymru yn cael eu cadw.
Diolch yn fawr am hynny. Mae banciau nawr yn dechrau codi tâl ar fudiadau gwirfoddol am wasanaethau bancio, er efallai yn aml iawn, does oes ganddyn nhw fawr ddim trafodion ariannol yn digwydd o un flwyddyn i'r llall, a does yna ddim llawer o bres chwaith gan nifer ohonyn nhw yn y cyfrif, felly mae gorfod talu am gael cyfrif banc yn anghymesur, ac wrth gwrs yn mynd i gael effaith sylweddol arnyn nhw fel cyrff. Mae rhai o'r banciau yma ar yr un pryd yn trio portreadu eu hunain fel banciau lleol sy'n cefnogi cymunedau Cymru, ond y gwir amdani yw eu bod nhw'n cau canghennau, maen nhw'n cilio o'r cymunedau hynny a nawr maen nhw'n cosbi mudiadau gwirfoddol bychain lleol am fancio gyda nhw. Felly, fedrwch chi fel Llywodraeth anfon neges glir at y banciau mawr bod hyn yn annerbyniol? A hefyd, allwch chi roi diweddariad i ni ar ble rŷn ni arni gyda sefydlu Banc Cambria, a phryd ŷch chi'n rhagweld y bydd hwnnw efallai'n medru camu i'r adwy i ddarparu gwasanaethau amgen i'r miloedd o gyrff a mudiadau gwirfoddol sydd gennym ni, ynghyd â'r boblogaeth ehangach?
Thank you very much for that. Banks are starting to charge voluntary organisations for banking services, even though very often they don't have many financial transactions happening from one year to the next, and they don't have many funds in the account, so having to pay to have a bank account is disproportionate. It's going to have a significant impact on them as bodies. Some of these banks at the same time of course are trying to portray themselves as local banks that support the communities of Wales, but the truth is, they're closing branches, they're withdrawing from these communities and now they're punishing voluntary organisations in local areas for banking with them. So, can you as a Government send a clear message to these major banks that this is unacceptable? Can you also give us an update on where we are with establishing Banc Cambria, and when do you foresee that that, perhaps, will be able to step into the breach and provide alternative services for the thousands of voluntary organisations that we have, as well as the wider population?
Diolch yn fawr, Llyr. I am aware that a number of voluntary organisations are experiencing difficulties with regard to banking services. That could be, as you say, identifying an account that is free—another burden for the voluntary sector—and also suitable to the needs of the voluntary organisations, as well as if there's one anyway now, with the closure of banks in the first place.
I think it is important that we look to our 19 county voluntary councils, particularly for the third sector—the voluntary organisations that do provide advice and guidance to the sector in their areas, in their communities—but also look to credit unions in Wales. They're able to provide accounts and banking facilities to charitable organisations. I do want to just mention a great voluntary organisation, a charity called Purple Shoots. They've been working with credit unions to promote opportunities to promote services with the credit unions for this purpose. And also, we've just appointed WCVA to establish the community asset loan fund on our behalf. We will meet with banks very shortly to remind them of their need to ensure that people in Wales are not disadvantaged by their decisions to keep closing branches, and we will raise this issue that the Member has raised with them in terms of the opportunities for voluntary organisations.
We do obviously have our commitment to our community bank. It's very tightly regulated; I think I responded in previous questions about this. Establishing the community bank for Wales is under way and, in fact, the Minister for Economy, Vaughan Gething, has got the oversight of the creation of the community bank for Wales in its development phase through to the establishment by the private sector. Of course, it's Banc Cambria, and it's subject to regulatory approval when we get to that point. It is going to be a mutual bank headquartered in Wales, owned by and run for the benefit of its members with 30 new outlets over the next decade. I know that we will be able to update Members on progress, starting, of course, with the update from the Minister for Economy.
Diolch yn fawr, Llyr. Rwy'n ymwybodol fod nifer o sefydliadau gwirfoddol yn cael anawsterau gyda gwasanaethau bancio. Fel y dywedwch, gallai hynny olygu dod o hyd i gyfrif sy'n rhad ac am ddim—baich arall i'r sector gwirfoddol—a hefyd yn addas ar gyfer anghenion mudiadau gwirfoddol, a gweld a oes banc ar gael beth bynnag bellach gyda chau banciau yn y lle cyntaf.
Credaf ei bod yn bwysig inni edrych ar ein 19 cyngor gwirfoddol sirol, yn enwedig ar gyfer y trydydd sector—y mudiadau gwirfoddol sy'n rhoi cyngor ac arweiniad i'r sector yn eu hardaloedd, yn eu cymunedau—ac edrych hefyd ar undebau credyd yng Nghymru. Gallant ddarparu cyfrifon a chyfleusterau bancio i sefydliadau elusennol. Rwyf am sôn am fudiad gwirfoddol gwych, elusen o'r enw Purple Shoots. Maent wedi bod yn gweithio gydag undebau credyd i hyrwyddo cyfleoedd i hybu gwasanaethau gyda'r undebau credyd at y diben hwn. A hefyd, rydym newydd benodi Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru i sefydlu'r gronfa benthyciadau asedau cymunedol ar ein rhan. Byddwn yn cyfarfod â banciau cyn bo hir iawn i'w hatgoffa o'r angen i sicrhau nad yw pobl yng Nghymru dan anfantais oherwydd eu penderfyniadau i ddal ati i gau canghennau, a byddwn yn codi'r mater y mae'r Aelod wedi'i godi gyda hwy mewn perthynas â chyfleoedd i sefydliadau gwirfoddol.
Wrth gwrs, mae gennym ymrwymiad i'n banc cymunedol. Mae'n cael ei reoleiddio'n dynn iawn; credaf imi ymateb mewn cwestiynau blaenorol ynglŷn â hyn. Mae gwaith ar y gweill i sefydlu banc cymunedol i Gymru, ac mewn gwirionedd, Gweinidog yr Economi, Vaughan Gething, sydd â throsolwg ar greu banc cymunedol Cymru yn ei gyfnod datblygu hyd at ei sefydlu gan y sector preifat. Dyna yw Banc Cambria wrth gwrs, ac mae'n amodol ar gymeradwyaeth reoleiddiol pan fyddwn yn cyrraedd y pwynt hwnnw. Bydd yn fanc cydfuddiannol yng Nghymru, sy'n eiddo i'w aelodau ac yn cael ei redeg er budd ei aelodau, gyda 30 o safleoedd newydd dros y degawd nesaf. Gwn y byddwn yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd, gan ddechrau, wrth gwrs, gyda'r wybodaeth ddiweddaraf gan Weinidog yr Economi.
Minister, our charities, voluntary groups and church groups rely on small-bank-balance accounts, so it is disheartening to hear that from November, one high-street bank will be charging these small-scale organisations £60 annually just to keep the accounts open. I'm informed that they also will be introducing new charges for branch transactions, including a fee to pay in and withdraw cash, with 40p to deposit just a cheque. The concern is that other banks will follow suit either by implementing similar charges or removing local in-branch services altogether. In just the last week I've received reports that a group in my constituency is now having to keep their money in a safe, as increased bank account charges have become such a worry. Many treasurers of these cherished community groups and churches can be quite elderly, and they are now contemplating relinquishing these responsibilities because of the lack of face-to-face local services and increasingly complicated procedures. With this in mind, Minister, what more support can you provide to assist these small groups? Would you be prepared to use the Development Bank of Wales or, as Llyr Gruffydd has suggested as well, Banc Cambria, as a means through which small community groups can open and maintain bank accounts on a much easier basis? Thank you.
Weinidog, mae ein helusennau, grwpiau gwirfoddol a grwpiau eglwysig yn dibynnu ar gyfrifon banc bach, felly mae'n ddigalon clywed, o fis Tachwedd ymlaen, y bydd un banc stryd fawr yn codi £60 y flwyddyn ar y sefydliadau bach hyn i gadw'r cyfrifon ar agor. Clywais y byddant hefyd yn cyflwyno taliadau newydd am drafodion cangen, gan gynnwys ffi i dalu arian i mewn a chodi arian parod, gyda 40c i ddim ond talu siec i mewn. Y pryder yw y bydd banciau eraill yn dilyn eu hesiampl naill ai drwy weithredu taliadau tebyg neu gael gwared ar wasanaethau canghennau lleol yn gyfan gwbl. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf rwyf wedi derbyn adroddiadau fod grŵp yn fy etholaeth bellach yn gorfod cadw eu harian mewn sêff, gan fod taliadau banc cynyddol wedi dod yn gymaint o bryder. Mae llawer o drysoryddion y grwpiau cymunedol a'r eglwysi hyn yn eithaf oedrannus, ac maent bellach yn ystyried rhoi'r gorau i'w cyfrifoldebau oherwydd diffyg gwasanaethau wyneb yn wyneb lleol a threfniadau cynyddol gymhleth. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa gymorth arall y gallwch ei roi i gynorthwyo'r grwpiau bach hyn? A fyddech yn barod i ddefnyddio Banc Datblygu Cymru neu Fanc Cambria, fel yr awgrymodd Llyr Gruffydd, fel ffordd i grwpiau cymunedol bach allu agor a chadw cyfrifon banc ar sail lawer haws? Diolch.
I'm grateful again to Janet Finch-Saunders for identifying, through experience fed back by voluntary organisations, the impact of these charges, as well as, obviously, just accessing banking services being increasingly difficult. Can I just repeat that it is very important that we link to our councils for voluntary service, who are engaging with this? We are meeting with the banks shortly and we will put this on the agenda.
Diolch eto i Janet Finch-Saunders am nodi effaith y taliadau hyn drwy sôn am brofiadau sefydliadau gwirfoddol, yn ogystal â bod cael gafael ar wasanaethau bancio yn dod yn fwyfwy anodd. A gaf fi ailadrodd ei bod yn bwysig iawn inni gysylltu â'n cynghorau gwasanaethau gwirfoddol, sy'n ymwneud â hyn? Rydym yn cyfarfod â'r banciau cyn bo hir a byddwn yn rhoi hyn ar yr agenda.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wrandawiadau cyn penodi ar gyfer penodiadau cyhoeddus? OQ56845
4. Will the Minister make a statement on pre-appointment hearings for public appointments? OQ56845
I thank the Member for the question. In 2019, the First Minister and Llywydd agreed that some significant public appointments of chairs would include a pre-scrutiny hearing, which would be undertaken by the relevant Senedd subject committee. This procedure has been implemented to improve further the scrutiny and transparency of the public appointment-making process.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Yn 2019, cytunodd y Prif Weinidog a'r Llywydd y byddai rhai penodiadau cyhoeddus pwysig i swyddi cadeiryddion yn cynnwys gwrandawiad cyn craffu, a fyddai'n cael ei gynnal gan bwyllgor pwnc perthnasol o'r Senedd. Mae'r weithdrefn hon wedi'i rhoi ar waith i wella ymhellach y gwaith o graffu ar y broses o wneud penodiadau cyhoeddus, yn ogystal â thryloywder y broses honno.
In the diversity and inclusion strategy for public appointments in Wales, it outlines that the Welsh Government will develop guidance for undertaking pre-appointment hearings. The rationale, quite rightly in my mind, is to ensure that the recruitment process is as transparent and robust as possible. From 2018 to the present there have been 296 public appointments in Wales, 30 of which were chairs. The research department informs me that only three had pre-appointment hearings during this time. I understand that, in 2018, it was the First Minister's leadership manifesto pledge to introduce routine pre-appointment hearings. I am sure that the Minister will agree with me that three hearings out of 296 public appointments is disappointing and does not represent the level of transparency that the First Minister has committed to. Given the three years this Government has had to establish routine pre-appointment hearings, can the Minister now confirm to the Chamber which public appointments will have a pre-appointment hearing? Thank you.
Mae'r strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer penodiadau cyhoeddus yng Nghymru yn amlinellu y bydd Llywodraeth Cymru yn datblygu canllawiau ar gyfer cynnal gwrandawiadau cyn penodi. Y rhesymeg, yn gwbl briodol yn fy marn i, yw sicrhau bod y broses recriwtio mor dryloyw a chadarn â phosibl. Rhwng 2018 a heddiw, cafwyd 296 o benodiadau cyhoeddus yng Nghymru, gyda 30 ohonynt yn gadeiryddion. Mae'r adran ymchwil yn fy hysbysu mai dim ond tri a gafodd wrandawiadau cyn penodi yn ystod y cyfnod hwn. Deallaf mai addewid maniffesto arweinyddiaeth y Prif Weinidog yn 2018 oedd cyflwyno gwrandawiadau cyn penodi fel mater o drefn. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno bod tri gwrandawiad allan o 296 o benodiadau cyhoeddus yn siomedig ac nad yw'n cynrychioli'r lefel o dryloywder yr ymrwymodd y Prif Weinidog iddi. O ystyried y tair blynedd a gafodd y Llywodraeth i sefydlu gwrandawiadau cyn penodi fel mater o drefn, a all y Gweinidog gadarnhau i'r Siambr yn awr pa benodiadau cyhoeddus a fydd yn ddarostyngedig i wrandawiadau cyn penodi? Diolch.
I have to say, Llywydd, I do note a note of desperation to find something to pick a quarrel with. This is not a quarrel, this is good news. In 2019 we agreed, the Llywydd and the First Minister—this is also a parliamentary responsibility. Pre-appointment hearings of course are now available and they have taken place when an appointment has been made of a chair of a significant body, to ensure that that transparency can take place. I think it is important that, perhaps, the committees that have been involved in those pre-appointment hearings can share their experience, because it has been very valuable. The committee has to publish a report within 48 hours of the hearing setting out its view on the candidate's suitability. But also, this is something that is about improving—and I'm grateful for your comment in support of the diversity and inclusion programme—the diversity of public leaders in Wales. Holding pre-appointment hearings is quite significant and it does reassure people that these appointments are not—I've mentioned the great and the good, and they're not jobs for the boys, either.
Rhaid imi ddweud, Lywydd, rwy'n nodi ysfa i geisio dod o hyd i rywbeth i gweryla yn ei gylch. Nid testun cweryl mo hyn, ond newyddion da. Yn 2019, cytunodd y Llywydd a'r Prif Weinidog—mae hwn hefyd yn gyfrifoldeb seneddol. Mae gwrandawiadau cyn penodi bellach ar gael wrth gwrs, ac wedi'u cynnal er mwyn penodi cadeirydd i gorff pwysig, er mwyn sicrhau bod modd bod yn dryloyw. Credaf efallai ei bod hi'n bwysig i bwyllgorau sydd wedi bod yn rhan o'r gwrandawiadau cyn penodi hynny allu rhannu eu profiad, oherwydd mae wedi bod yn werthfawr iawn. Rhaid i'r pwyllgor gyhoeddi adroddiad o fewn 48 awr i'r gwrandawiad, i nodi ei farn ar addasrwydd yr ymgeisydd. Ond hefyd, mae hyn yn ymwneud â gwella—ac rwy'n ddiolchgar am eich sylw'n cefnogi'r rhaglen amrywiaeth a chynhwysiant—amrywiaeth arweinwyr cyhoeddus yng Nghymru. Mae cynnal gwrandawiadau cyn penodi yn bwysig ac mae'n rhoi sicrwydd i bobl nad—rwyf wedi sôn am bwysigion—yw'r penodiadau hyn, ac nid swyddi i'r hogiau ydynt ychwaith.
5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cynnal gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu, yr heddlu, ac asiantaethau cyfiawnder troseddol ynglŷn â hiliaeth yn y system cyfiawnder? OQ56864
5. What discussions has the Minister held with the police and crime commissioners, the police, and criminal justice agencies about racism in the justice system? OQ56864
I meet regularly with police and crime commissioners and chief constables to discuss a range of important issues, including race equality. Our consultation on the race equality action plan closed on 15 July. Hate crime and justice is a key priority in the plan.
Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chomisiynwyr heddlu a throseddu a phrif gwnstabliaid i drafod amrywiaeth o faterion pwysig, gan gynnwys cydraddoldeb hiliol. Daeth ein hymgynghoriad ar y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol i ben ar 15 Gorffennaf. Mae troseddau casineb a chyfiawnder yn flaenoriaeth allweddol yn y cynllun.
Diolch yn fawr, Gweinidog. I want to mention three reports that you'll be well versed with in my suppementary question. Firstly, the report by Dr Robert Jones of the Wales Governance Centre. In that report it says that in 2017, the level of racial disproportionality in the prison population was higher amongst Welsh prisoners than English prisoners. Shamefully, we here in Wales have the highest level of incarceration in western Europe, but also black people are six times more likely to be in Welsh prisons than white people. Then the Lammy report, that pointed out that the number of the causes of over-representation of BAME people within the criminal justice system lie within the devolved competencies of the Senedd. And finally, the third report, the Commission on Justice in Wales report, and that noted that continued monitoring and reform is needed in areas such as school exclusions, adverse childhood experiences and employment opportunities. So, what actions is the Welsh Government taking to ensure that the recommendations within these reports are implemented to address the over-representation of BAME people within the criminal justice system? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Weinidog. Rwyf am grybwyll tri adroddiad y byddwch yn gyfarwydd iawn â hwy yn fy nghwestiwn atodol. Yn gyntaf, yr adroddiad gan Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru. Mae’r adroddiad hwnnw’n dweud, yn 2017, fod lefel yr anghymesuredd hiliol ym mhoblogaeth y carchardai yn uwch ymhlith carcharorion o Gymru na charcharorion o Loegr. Yn gywilyddus, ni yma yng Nghymru sydd â'r lefel uchaf o garchariadau yng ngorllewin Ewrop, ond hefyd mae pobl ddu chwe gwaith yn fwy tebygol o fod yng ngharchardai Cymru na phobl wyn. Yna nododd adroddiad Lammy, a dynnodd sylw at y ffaith bod nifer yr achosion o orgynrychiolaeth pobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn y system cyfiawnder troseddol yn fater sydd o fewn cymwyseddau datganoledig y Senedd. Ac yn olaf, nododd y trydydd adroddiad, adroddiad y Comisiwn Cyfiawnder yng Nghymru, fod angen monitro a diwygio parhaus mewn meysydd fel gwaharddiadau ysgolion, profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a chyfleoedd cyflogaeth. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod argymhellion yr adroddiadau hyn yn cael eu gweithredu i fynd i'r afael â gorgynrychiolaeth pobl o gymunedau ethnig lleiafrifol yn y system cyfiawnder troseddol? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr. I'm really glad that you mentioned those three reports. I met with Dr Robert Jones from the Wales Governance Centre when he published that report back in 2019. It did give us a very clear picture of the criminal justice system in Wales, and highlighted that trend, as you've identified, of over-representation of black, Asian and minority ethnic people within the criminal justice system.
In terms of actions to be taken as far as that's concerned, the race equality action plan provided us with an opportunity, and, in fact, as a result of pre-consultation, advancing race equality within the criminal justice system is one of the five top priorities in the race equality action plan. So, we've engaged; we have a group that's working on that, with the deputy police and crime commissioner of south Wales, Emma Wools, Chris Jennings, executive director for HM Prison and Probation Service and chief constable Pam Kelly all engaged. It's crucial that that is part of the plan, which is out for consultation, in terms of taking action.
I think also you were mentioning David Lammy's report. And this is also mentioned, of course, in terms of the commission on justice, the John Thomas report. I look to my colleague the Counsel General; these are all being considered in the justice sub-committee of the Cabinet. I'd just draw attention to the fact that the David Lammy report particularly was looking at, for example, reforms of the youth justice system, but diversifying the workforce as well.
So, I think we're in a better place now that we're looking at those three reports that you've identified to take action. The race equality action plan and the Thomas commission, and our response to it, are crucial.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn eich bod wedi sôn am y tri adroddiad. Cyfarfûm â Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru pan gyhoeddodd yr adroddiad hwnnw yn ôl yn 2019. Rhoddodd ddarlun clir iawn inni o'r system cyfiawnder troseddol yng Nghymru, a thynnodd sylw at y duedd honno, fel rydych wedi nodi, fod pobl o gymunedau ethnig lleiafrifol wedi'u gorgynrychioli yn y system cyfiawnder troseddol.
O ran y camau i'w cymryd ar hynny, rhoddodd y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol gyfle i ni, ac o ganlyniad i ymgynghori ymlaen llaw mewn gwirionedd, mae hyrwyddo cydraddoldeb hiliol yn y system cyfiawnder troseddol yn un o'r pum prif flaenoriaeth yn y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Felly, rydym wedi ymateb; mae gennym grŵp sy'n gweithio ar hynny, gyda dirprwy gomisiynydd heddlu a throseddu de Cymru, Emma Wools, Chris Jennings, cyfarwyddwr gweithredol Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM a'r prif gwnstabl, Pam Kelly, yn cymryd rhan. Mae'n hanfodol fod hynny'n rhan o'r cynllun, sy'n destun ymgynghori ar hyn o bryd, ar gyfer gweithredu.
Credaf hefyd eich bod wedi sôn am adroddiad David Lammy. A sonnir am hyn hefyd, wrth gwrs, mewn perthynas â'r comisiwn ar gyfiawnder, adroddiad John Thomas. Rwy'n edrych ar fy nghyd-Aelod y Cwnsler Cyffredinol; mae'r rhain i gyd yn cael eu hystyried yn is-bwyllgor y Cabinet ar gyfiawnder. Hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod adroddiad David Lammy yn enwedig yn edrych ar ddiwygiadau i'r system cyfiawnder ieuenctid, er enghraifft, ac ar arallgyfeirio'r gweithlu hefyd.
Felly, rwy'n credu ein bod mewn lle gwell gan ein bod bellach yn edrych ar y tri adroddiad rydych wedi'u nodi ar gyfer gweithredu. Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol a chomisiwn Thomas, a'n hymateb iddo, yn hollbwysig.
Tackling racism is and must be everyone's business. There are sectors in Wales that are supported financially by the Welsh Government, but are not public bodies and will therefore not be required to adhere to the public sector equality duty. Will the Minister consider legislation to mandate this where bodies are receiving financial support from Government?
Mae mynd i'r afael â hiliaeth yn fusnes i bawb ac mae'n rhaid iddo fod yn fusnes i bawb. Ceir sectorau yng Nghymru sy'n cael eu cefnogi'n ariannol gan Lywodraeth Cymru, er nad ydynt yn gyrff cyhoeddus ac felly ni fydd yn ofynnol iddynt gadw at ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. A wnaiff y Gweinidog ystyried deddfwriaeth i orfodi hynny lle mae cyrff yn cael cymorth ariannol gan y Llywodraeth?
Thank you very much, Altaf Hussain. The public sector equality duty, for which the regulator is the Equality and Human Rights Commission, is a duty in law. We're actually just revising it; we're considering it now. We've enacted the socioeconomic duty as well. In many cases, we have legislation that should be tackling this discrimination, particularly in relation to access to public services, but we now need to respond and deliver on the race equality action plan.
Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain. Mae dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, a reoleiddir gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, yn ddyletswydd yn y gyfraith. Rydym yn ei ddiwygio ar hyn o bryd mewn gwirionedd; rydym yn ei ystyried ar hyn o bryd. Rydym wedi gweithredu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol hefyd. Mewn llawer o achosion, mae gennym ddeddfwriaeth a ddylai fod yn mynd i'r afael â gwahaniaethu o'r fath, yn enwedig mewn perthynas â mynediad at wasanaethau cyhoeddus, ond mae angen inni ymateb a chyflawni'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn awr.
Just to follow on from my colleague Rhys ab Owen's question, I also am very interested in the issue of the criminal justice system and the over-representation of those with protected characteristics, particularly black and minority ethnic prisoners. Twenty-six per cent of the prison population in England and Wales are from a minority ethnic group. That's compared to 16 per cent of the entire population across England and Wales. I'm sure we would all agree that this is not acceptable, and there is no doubt that our criminal justice system is not working for those people from black, Asian and minority ethnic backgrounds. I'd just like to follow up Rhys ab Owen's request around data and information to ask how we can get more efficient data around Welsh prisons, particularly the prison population who are from protected characteristic backgrounds, including those from Welsh-speaking backgrounds as well, and from LGBTQI backgrounds. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
I ddilyn cwestiwn fy nghyd-Aelod Rhys ab Owen, mae gennyf innau ddiddordeb mawr hefyd yn y system cyfiawnder troseddol a gorgynrychiolaeth pobl sydd â nodweddion gwarchodedig, yn enwedig carcharorion du ac ethnig leiafrifol. Mae 26 y cant o boblogaeth y carchardai yng Nghymru a Lloegr yn dod o grŵp ethnig leiafrifol. Mae hynny'n cymharu ag 16 y cant o'r boblogaeth gyfan ledled Cymru a Lloegr. Rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno nad yw hyn yn dderbyniol, ac nid oes amheuaeth nad yw ein system cyfiawnder troseddol yn gweithio i bobl o gefndiroedd du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol. Hoffwn ddilyn cais Rhys ab Owen am ddata a gwybodaeth i ofyn sut y gallwn gael data mwy effeithlon ynghylch carchardai Cymru, yn enwedig poblogaeth y carchardai sydd â nodweddion gwarchodedig, gan gynnwys pobl o gefndiroedd Cymraeg eu hiaith hefyd, ac o gefndiroedd LGBTQI. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and you've given us shocking statistics. I won't repeat them, but they are in Dr Robert Jones's report. I think I want to just make one quick point, which actually does reflect on Rhys ab Owen's question as well, that we have a major issue in the justice system about a lack of specific data for Wales, and you commented on that in terms of other protected characteristics. This was focusing particularly on black, Asian and minority ethnic people in terms of the Wales Governance Centre, but we need to look at this from a wider perspective. I have made this point regularly with the Ministry of Justice, and I raised it in a meeting in July with the then justice Minister, Alex Chalk. He indicated that, actually, there was progress being made on this issue, because in fact Robert Jones was stymied by this, in terms of his research, having to go to an FOI to get the data. We need that data. We need more power. And we need to address the ways in which the criminal justice system is failing so many with protected characteristics and with other characteristics, including socioeconomic.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, ac rydych chi wedi rhoi ystadegau syfrdanol i ni. Nid wyf am eu hailadrodd, ond maent yn adroddiad Dr Robert Jones. Rwy'n credu fy mod am wneud un pwynt cyflym, sy'n adlewyrchu cwestiwn Rhys ab Owen hefyd, fod gennym broblem fawr yn y system gyfiawnder gyda diffyg data penodol i Gymru, ac fe sonioch chi am hynny mewn perthynas â nodweddion gwarchodedig eraill. Roedd hyn yn canolbwyntio'n benodol ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn perthynas â Chanolfan Llywodraethiant Cymru, ond mae angen inni edrych ar hyn o safbwynt ehangach. Rwyf wedi codi'r pwynt hwn droeon gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ac fe'i codais mewn cyfarfod ym mis Gorffennaf gyda'r Gweinidog cyfiawnder ar y pryd, Alex Chalk. Fe nododd fod cynnydd yn cael ei wneud ar y mater, oherwydd mewn gwirionedd cafodd Robert Jones ei lesteirio gan hyn, o ran ei ymchwil, wrth iddo orfod gwneud cais rhyddid gwybodaeth i gael y data. Mae angen y data hwnnw arnom. Mae angen mwy o bŵer arnom. Ac mae angen inni fynd i'r afael â'r ffyrdd y mae'r system cyfiawnder troseddol yn gwneud cam â chynifer o bobl â nodweddion gwarchodedig a nodweddion eraill, gan gynnwys ffactorau economaidd-gymdeithasol.
6. Beth yw asesiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o anghydraddoldeb economaidd a chymdeithasol yng Nghymru? OQ56888
6. What is the Welsh Government’s latest assessment of economic and social inequality in Wales? OQ56888
The pandemic has highlighted the stark inequalities between those with protected characteristics and their peers. Analysis of the socioeconomic impact of coronavirus shows that those who were already vulnerable have been hardest hit. The damaging decision by the UK Government to end the £20 uplift will further entrench these disparities.
Mae'r pandemig wedi amlygu'r anghydraddoldebau amlwg rhwng y rhai sydd â nodweddion gwarchodedig a'u cymheiriaid. Mae dadansoddiad o effaith economaidd-gymdeithasol coronafeirws yn dangos mai'r rhai a oedd eisoes yn agored i niwed sydd wedi cael eu taro waethaf. Bydd y penderfyniad niweidiol gan Lywodraeth y DU i roi diwedd ar yr ychwanegiad o £20 yn gwaethygu'r gwahaniaethau hyn.
Minister, we have lived through an extended period of austerity, with all the damage that has brought. We now live and continue to live through the pandemic, and, as you say, that has further damaged prospects for those who are most disadvantaged in Wales. We see prices for food and energy going up and set to go up further. It really is a very difficult time for people who are struggling in Wales, and the Bevan Foundation and the Joseph Rowntree Foundation made it clear that what needs to be done is to increase income and reduce outgoings for families in these circumstances. It's frustrating that many of the tax and benefit levers are not in the hands of Welsh Government, but there are of course things that can be done in Wales. Minister, will Welsh Government continue to work to look at devolving the administration of benefits, which would help in many respects; consider a Wales-wide roll-out of the pilots on increasing benefit take-up, because we know that sadly there is still a lot to be done to persuade and enable people to take up benefits, which they badly need and which they will spend in their local communities for the good of the local economy; and also, will Welsh Government carefully look and continue to look at extending eligibility for free school meals? All of these would help with increasing income and reducing outgoings.
Weinidog, rydym wedi byw drwy gyfnod estynedig o gyni, gyda'r holl niwed a achoswyd. Rydym bellach yn byw ac yn parhau i fyw drwy'r pandemig, ac fel y dywedwch, mae hynny wedi niweidio'r rhagolygon ymhellach i'r bobl fwyaf difreintiedig yng Nghymru. Rydym yn gweld prisiau bwyd ac ynni'n codi ac maent yn mynd i godi ymhellach. Mae'n gyfnod anodd iawn ar bobl sy'n cael trafferthion yng Nghymru, a gwnaeth Sefydliad Bevan a Sefydliad Joseph Rowntree hi'n glir mai'r hyn sydd angen ei wneud yw cynyddu incwm a lleihau costau i deuluoedd yn yr amgylchiadau hyn. Mae'n rhwystredig nad yw llawer o'r ysgogiadau treth a budd-daliadau yn nwylo Llywodraeth Cymru, ond wrth gwrs mae pethau y gellir eu gwneud yng Nghymru. Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i weithio i edrych ar ddatganoli'r gwaith o weinyddu budd-daliadau, a fyddai'n helpu mewn sawl ffordd; ystyried cyflwyno'r cynlluniau peilot ar gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau drwy Gymru gyfan, oherwydd gwaetha'r modd, gwyddom fod llawer i'w wneud o hyd i berswadio a galluogi pobl i fanteisio ar fudd-daliadau y mae eu hangen arnynt yn ddybryd ac y byddant yn eu gwario yn eu cymunedau lleol er lles yr economi leol; a hefyd, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn ofalus a pharhau i edrych ar ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim? Byddai'r rhain i gyd yn helpu i gynyddu incwm a lleihau costau.
Thank you very much, John Griffiths, for your question. You've identified the disproportionate impact and the deepening inequalities as a result of COVID-19, and also the impact of UK Government further cuts—the cut in the £20-per-week increase to universal credit—and of course we'll hear more, indeed, in terms of the impact of fuel prices and food costs going up as well. So, we need to, as the Bevan Foundation have said, make sure that we can increase income where we can. So, that's why the income maximisation action plan has been so important, getting money into people's pockets, and also the fact that we are extending the discretionary assistance fund as well. But I certainly will be taking back your views in terms of the second national welfare benefit take-up campaign later this autumn, so we can press on with that in terms of the pilots, and also make sure that we deliver on your previous report from when you were Chair of the committee that looked at 'Benefits in Wales: options for better delivery' in terms of our social security welfare system and the impact it has on Wales. But also, of course, the review of free school meals is under way in terms of eligibility.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, John Griffiths. Fe wnaethoch nodi'r effaith anghymesur a'r anghydraddoldebau cynyddol o ganlyniad i COVID-19, a hefyd effaith toriadau pellach gan Lywodraeth y DU—torri'r ychwanegiad o £20 yr wythnos i gredyd cynhwysol—ac wrth gwrs byddwn yn clywed mwy, yn wir, am effaith codi prisiau tanwydd a chostau bwyd hefyd. Felly, fel y dywedodd Sefydliad Bevan, mae angen inni sicrhau y gallwn gynyddu incwm lle y bo modd. Felly, dyna pam y mae'r cynllun gweithredu pwyslais ar incwm wedi bod mor bwysig i gael arian i bocedi pobl, a hefyd y ffaith ein bod yn ymestyn y gronfa cymorth dewisol hefyd. Ond yn sicr, byddaf yn ystyried eich safbwyntiau ar yr ail ymgyrch genedlaethol i annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau lles yn ddiweddarach yr hydref hwn, fel y gallwn fwrw ymlaen â hynny mewn perthynas â'r cynlluniau peilot, a sicrhau ein bod yn cyflawni yn ôl eich adroddiad blaenorol o'r adeg pan oeddech yn Gadeirydd y pwyllgor, sef 'Budd-daliadau yng Nghymru: opsiynau i'w cyflawni'n well', mewn perthynas â'n system nawdd cymdeithasol a'r effaith y mae'n ei chael ar Gymru. Ond hefyd, wrth gwrs, mae'r adolygiad o gymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim ar y gweill.
Trosglwyddwyd cwestiwn 7 [OQ56876] gan y Llywodraeth i'w ateb yn ysgrifenedig. Cwestiwn 8, felly, ac yn olaf, Vikki Howells.
Question 7 [OQ56876] was transferred for written answer by the Government. Question 8, finally, Vikki Howells.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi creu cynlluniau pantri bwyd yng Nghwm Cynon? OQ56851
8. How is the Welsh Government supporting the creation of food pantry schemes in Cynon Valley? OQ56851
Diolch yn fawr, Vikki Howells, for the question. On 6 September, we announced over £1.9 million of funding to tackle food poverty and food insecurity. Penywaun Primary School pantry received £6,254.82 to invest in a cabin that will house fridges and freezers, enabling them to reach more families and supply a more nutritious range of fresh and frozen items.
Diolch yn fawr am y cwestiwn, Vikki Howells. Ar 6 Medi, cyhoeddwyd dros £1.9 miliwn o gyllid i fynd i'r afael â thlodi bwyd ac ansicrwydd bwyd. Derbyniodd pantri Ysgol Gynradd Pen-y-waun £6,254.82 i fuddsoddi mewn caban a fydd yn gartref i oergelloedd a rhewgelloedd, gan eu galluogi i gyrraedd mwy o deuluoedd a chyflenwi ystod fwy maethlon o eitemau ffres ac wedi'u rhewi.
Thank you, Minister, for your answer. I've visited quite a few food pantry schemes in my constituency lately, including a really great scheme at Glyncoch last month, where I was really impressed by the variety of fresh and staple foodstuffs on offer, along with other advice services too. It's clear that food pantries have a significant and sustainable long-term role to play in the battle against food poverty and food waste. So, Minister, can you reassure me that support for the creation of food pantries is here to stay as part of the Welsh Government's long-term plans to address social inequality and environmental issues?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwyf wedi ymweld â chryn dipyn o gynlluniau pantri bwyd yn fy etholaeth yn ddiweddar, gan gynnwys cynllun gwych iawn yng Nglyn-coch y mis diwethaf, lle gwnaeth yr amrywiaeth o fwydydd ffres a phrif fwydydd a oedd ar gael argraff fawr arnaf, ynghyd â gwasanaethau cynghori eraill hefyd. Mae'n amlwg fod gan bantrïoedd bwyd rôl hirdymor sylweddol a chynaliadwy i'w chwarae yn y frwydr yn erbyn tlodi bwyd a gwastraff bwyd. Felly, Weinidog, a allwch fy sicrhau bod cefnogaeth i greu pantrïoedd bwyd yma i aros fel rhan o gynlluniau hirdymor Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb cymdeithasol a materion amgylcheddol?
Thank you very much, Vikki. You've seen what the food pantry can do in your constituency, and the £2 million-worth of funding that I recently announced—and many Members here will be aware of initiatives in the country—the grant is designed to support sustainable projects and to help people access healthy and reasonably priced food. We obviously have an issue in terms of the fact that this was an EU grant and we're uncertain what future years will bring in relation to that funding, but we're committed to supporting these initiatives and, of course, it does link, as you say, to other key goals, like our aim to halve food waste by 2025 and the major impact that cutting food waste has on climate change emissions. The role of community food that our programme for government commits us to is the development of a community food strategy.
Diolch yn fawr iawn, Vikki. Rydych wedi gweld yr hyn y gall y pantri bwyd ei wneud yn eich etholaeth, a'r gwerth £2 filiwn o gyllid a gyhoeddais yn ddiweddar—a bydd llawer o'r Aelodau yma yn ymwybodol o fentrau yn y wlad—mae'r grant wedi'i gynllunio i gefnogi prosiectau cynaliadwy ac i helpu pobl i gael gafael ar fwyd iach a rhesymol ei bris. Mae'n amlwg fod gennym broblem yn sgil y ffaith mai grant gan yr UE oedd hwn ac rydym yn ansicr beth a ddaw yn y dyfodol mewn perthynas â'r cyllid hwnnw, ond rydym wedi ymrwymo i gefnogi'r mentrau hyn ac wrth gwrs, mae'n cysylltu, fel y dywedwch, â nodau allweddol eraill, fel ein nod i haneru gwastraff bwyd erbyn 2025 a'r effaith fawr y mae torri gwastraff bwyd yn ei chael ar allyriadau newid hinsawdd. Rôl y bwyd cymunedol y mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i'w gyflawni yw datblygu strategaeth bwyd cymunedol.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Peredur Owen Griffiths.
The next item, therefore, is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question comes from Peredur Owen Griffiths.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog defnyddio technoleg mewn etholiadau yng Nghymru? OQ56891
1. What steps is the Welsh Government taking to encourage the use of technology in Welsh elections? OQ56891
Thank you for the question. We are actively looking at how we can use technology to improve voters' experiences at all stages of Welsh elections, from how they register, how they vote and how we count those votes. We are working with local authorities to identify whether these innovations could be tested in next May's elections.
Diolch am y cwestiwn. Rydym wrthi'n edrych ar sut y gallwn ddefnyddio technoleg i wella profiadau pleidleiswyr ar bob cam o etholiadau Cymru, o'r ffordd y maent yn cofrestru, sut y maent yn pleidleisio a sut yr awn ati i gyfrif y pleidleisiau hynny. Rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i nodi a ellid profi'r datblygiadau arloesol hyn yn yr etholiadau fis Mai nesaf.
Diolch. During the recent Senedd elections, there was some innovative use of technology in one constituency around the way in which the voting was marked on the register. Traditionally, the record of who has voted has been done by pen and paper, but this was carried out on tablets by polling station staff in Blaenau Gwent. For the avoidance of any doubt, I'm referring to the record of who has voted, rather than electronic voting, which is another matter altogether. I can only see positives from the use of technology in this facet of the voting process, as it cuts down on human error and results in more accurate data when it comes to producing the marked register. Is the Welsh Government, therefore, going to promote the use of good practice with technology during elections along the lines that I've outlined?
Diolch. Yn ystod etholiadau diweddar y Senedd, gwelwyd defnydd arloesol o dechnoleg mewn un etholaeth yn ymwneud â'r ffordd y câi'r pleidleisiau eu marcio ar y gofrestr. Yn draddodiadol, câi'r cofnod o bwy sydd wedi pleidleisio ei wneud ar bapur, ond gwnaed hyn ar gyfrifiaduron llechen gan staff yr orsaf bleidleisio ym Mlaenau Gwent. Er mwyn osgoi unrhyw amheuaeth, rwy'n cyfeirio at y cofnod o bwy sydd wedi pleidleisio, yn hytrach na phleidleisio electronig, sy'n fater arall yn gyfan gwbl. Ni allaf ond gweld pethau cadarnhaol o'r defnydd o dechnoleg yn yr agwedd hon ar y broses bleidleisio, gan ei bod yn cyfyngu ar gamgymeriadau gan bobl ac yn arwain at ddata mwy cywir wrth gynhyrchu'r gofrestr wedi'i marcio. A yw Llywodraeth Cymru, felly, yn mynd i hyrwyddo'r defnydd o arferion technolegol da mewn etholiadau, yn debyg i'r hyn a amlinellais?
Thank you very much for that supplementary question. You are absolutely right, there are very exciting opportunities for innovation within our electoral system, with many examples of new systems not just being employed in Blaenau Gwent, but other parts of Wales as well. There were examples of that, but also around the world, from systems that allow voters to track their postal ballots to electronic registers at polling stations. So, we are developing an ambitious programme for improvement with a number of electoral pilots that will likely require the use of new technologies next year. They will enable local authorities to consider flexible voting options such as early voting or voting hubs in central locations. We have invited all the local authorities in Wales to bring forward their ideas for electoral pilots, including those in your own region. We will be working closely with them and supporting them in testing these innovations at next May's local government elections.
So, I will be working closely with all local authorities and the electoral community to ensure that these innovations are taken forward collaboratively and with the integrity of Welsh elections as the highest priority, as always. I look forward to working with colleagues here in taking this forward, and I'd add one further comment—that, very interestingly, the Welsh Centre for Public Policy is currently undertaking research on electoral innovations around the world, which I hope will further inform our thinking and introduce new ideas.
Diolch yn fawr am y cwestiwn atodol hwnnw. Rydych yn llygad eich lle, mae ein system etholiadol yn cynnig cyfleoedd cyffrous iawn i arloesi, gyda llawer o enghreifftiau o systemau newydd yn cael eu defnyddio, nid yn unig ym Mlaenau Gwent, ond mewn rhannau eraill o Gymru hefyd. Cafwyd enghreifftiau o hynny, ond hefyd ym mhob rhan o'r byd, o systemau sy'n caniatáu i bleidleiswyr olrhain eu pleidleisiau post i gofrestrau electronig mewn gorsafoedd pleidleisio. Felly, rydym yn datblygu rhaglen uchelgeisiol ar gyfer gwella gyda nifer o gynlluniau peilot etholiadol a fydd yn debygol o alw am ddefnyddio technolegau newydd y flwyddyn nesaf. Byddant yn galluogi awdurdodau lleol i ystyried opsiynau pleidleisio hyblyg fel pleidleisio cynnar neu hybiau pleidleisio mewn lleoliadau canolog. Rydym wedi gwahodd yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru i gyflwyno eu syniadau ar gyfer cynlluniau peilot etholiadol, gan gynnwys y rhai yn eich rhanbarth chi. Byddwn yn gweithio'n agos gyda hwy ac yn eu cynorthwyo i brofi'r datblygiadau arloesol hyn yn yr etholiadau llywodraeth leol fis Mai nesaf.
Felly, byddaf yn gweithio'n agos gyda phob awdurdod lleol a'r gymuned etholiadol i sicrhau bod y datblygiadau arloesol hyn yn cael eu datblygu ar y cyd a chyda chywirdeb etholiadau Cymru yn brif flaenoriaeth, fel bob amser. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chyd-Aelodau yma i fwrw ymlaen â hyn, a hoffwn ychwanegu un sylw pellach—sef bod Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, yn ddiddorol iawn, yn cynnal ymchwil ar arloesedd etholiadol o gwmpas y byd ar hyn o bryd, a bydd hynny, gobeithio, yn llywio ein syniadau ymhellach ac yn cyflwyno syniadau newydd.
Firstly, unfortunately, we have to accept that a large number of people do not want to vote for any of us. [Laughter.] For a generation brought up on using their phones for everything, asking them to queue and put a cross on a piece of paper appears very old fashioned. Has the Government considered trialling online voting to engage younger people? If online banking can be made safe, I'm sure that online voting can.
Yn gyntaf, yn anffodus, rhaid inni dderbyn nad yw nifer fawr o bobl am bleidleisio dros unrhyw un ohonom ni. [Chwerthin.] I genhedlaeth a fagwyd ar ddefnyddio eu ffonau ar gyfer popeth, mae gofyn iddynt giwio a rhoi croes ar ddarn o bapur yn ymddangos yn hen ffasiwn iawn. A yw'r Llywodraeth wedi ystyried treialu pleidleisio ar-lein i ymgysylltu â phobl iau? Os gellir gwneud bancio ar-lein yn ddiogel, rwy'n siŵr y gall pleidleisio ar-lein fod yn ddiogel hefyd.
Well, I think that the Member is absolutely right. One of the objectives of the pilots that I referred to earlier is, for example—. Where we have introduced voting for 16-year-olds in our election system, when people come on to the register, why should we not be able to use technology that, for example, would allow them to vote in their schools? What about voting in workplaces? What about voting in supermarkets—voting where it is convenient for people to vote, with the objective of maximising the accessibility of the voting system? The voting system is the core of our democracy, and the number of people who participate in that, and the quality of that system, is really a true test, I think, of the strength of our democracy.
Wel, credaf fod yr Aelod yn llygad ei le. Un o amcanion y cynlluniau peilot y cyfeiriais atynt yn gynharach, er enghraifft—. Lle'r ydym wedi cyflwyno pleidleisio i bobl ifanc 16 oed yn ein system etholiadol, pan fydd pobl yn dod ar y gofrestr, pam na ddylem allu defnyddio technoleg a fyddai, er enghraifft, yn caniatáu iddynt bleidleisio yn eu hysgolion? Beth am bleidleisio mewn gweithleoedd? Beth am bleidleisio mewn archfarchnadoedd—pleidleisio lle mae'n gyfleus i bobl bleidleisio, gyda'r nod o sicrhau bod y system bleidleisio mor hygyrch â phosibl? Y system bleidleisio yw craidd ein democratiaeth, ac mae nifer y bobl sy'n cymryd rhan yn hynny, ac ansawdd y system honno, yn brawf gwirioneddol, yn fy marn i, o gryfder ein democratiaeth.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am y confensiwn cyfansoddiadol arfaethedig? OQ56856
2. Will the Counsel General make a statement on the proposed constitutional convention? OQ56856
Thank you for that question. The discussions on the establishment of the independent commission on the constitutional future of Wales are continuing. I shall make a fuller statement to the Senedd in due course.
Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae'r trafodaethau ar sefydlu'r comisiwn annibynnol ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru yn parhau. Byddaf yn gwneud datganiad llawnach i'r Senedd maes o law.
I'm grateful for that full and comprehensive answer, Minister. It would be useful if you were able to provide us with a little more detail in terms of the timescale for that. You, like myself, have seen a number of commissions come, and their reports go. How will you ensure that this process is different? Because the one thing that we have all learnt over the last, certainly, two years is that devolution is dead. The process of devolution is over. What we need now is an entrenched constitution that provides this Parliament with the entrenched powers to enable it to get on with its job.
Rwy'n ddiolchgar am yr ateb llawn a chynhwysfawr hwnnw, Weinidog. Byddai'n ddefnyddiol pe baech yn gallu rhoi ychydig mwy o fanylion i ni am yr amserlen ar gyfer hynny. Rydych chi, fel fi, wedi gweld nifer o gomisiynau a'u hadroddiadau'n mynd a dod. Sut y byddwch yn sicrhau bod y broses hon yn wahanol? Oherwydd un peth yr ydym i gyd wedi'i ddysgu dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn sicr yw bod datganoli wedi marw. Mae'r broses ddatganoli ar ben. Yr hyn sydd ei angen arnom yn awr yw cyfansoddiad sefydledig sy'n rhoi pwerau sefydledig i'r Senedd hon i'w galluogi i fwrw ymlaen â'i gwaith.
Well, listen, thank you again for that supplementary question. I do apologise if my immediate response was considered too brief. I have been giving quite a lot of quite detailed answers in scrutiny sessions with the Legislation, Justice and Constitution Committee and, indeed, when I made the statement earlier and on other occasions.
Before the summer recess, I announced that we would be delivering on our manifesto commitment and establishing an independent commission to consider the constitutional future of Wales. The Member is absolutely right about the dysfunction that exists within our constitutional structure. And of course, events may further intrude within those over the course of the coming few years. Those are all obvious to everyone.
When the First Minister has said in the past that he is concerned that the UK is closer to breaking up than at any stage in his lifetime, he is not just reflecting his views, he is reflecting views that exist, I believe, across parties. The only area where they don't seem to exist very consistently, actually, seems to be in No. 10 Downing Street at this particular stage.
But, you raise a very important point about what the purpose and the function will be and how it will operate. The stage that we are at at the moment is that we are in discussions with regard to the appointment of co-chairs, which I think is an innovation in itself, and also with members of the commission. I have been engaged also with my colleague Jane Hutt, the Minister for Social Justice, to ensure that what we do establish is a commission that, when it operates, as far as you can within the size of a commission of about 11 people, is one that will reflect the geography, the languages, the diversity and the equality of Wales. The key test, as I think you're really getting to with your supplementary question, is going to be the process of engagement with the people of Wales, particularly that section of society that does not normally engage in these processes, and the crux of it will be to establish a commission that people see as relevant to their future and the decisions that impact on their lives.
There will be further statements over the coming weeks. The Member will understand that, when we are in the process of the establishment of the commission, it is not possible to say everything that is under way. But progress is being made, and I would hope that we will bring these matters to a conclusion within the course of the next six weeks or so.
Wel, gwrandewch, diolch eto am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n ymddiheuro os oeddech chi'n ystyried bod fy ymateb cyntaf yn rhy fyr. Rwyf wedi bod yn rhoi cryn dipyn o atebion eithaf manwl mewn sesiynau craffu gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad, ac yn wir, pan wneuthum y datganiad yn gynharach ac ar adegau eraill.
Cyn toriad yr haf, cyhoeddais y byddem yn cyflawni ein hymrwymiad maniffesto ac yn sefydlu comisiwn annibynnol i ystyried dyfodol cyfansoddiadol Cymru. Mae'r Aelod yn llygad ei le am y camweithredu sy'n bodoli o fewn ein strwythur cyfansoddiadol. Ac wrth gwrs, gall digwyddiadau ymyrryd ymhellach yn hynny dros y blynyddoedd nesaf. Mae'r rheini i gyd yn amlwg i bawb.
Pan fo'r Prif Weinidog wedi dweud yn y gorffennol ei fod yn pryderu bod y DU yn nes at chwalu nag ar unrhyw adeg yn ystod ei hanes, nid ei safbwyntiau ef yn unig y mae'n eu mynegi, mae'n mynegi safbwyntiau sy'n bodoli'n drawsbleidiol yn fy marn i. Mae'n ymddangos mai'r unig fan lle nad ydynt yn bodoli'n gyson iawn mewn gwirionedd yw Rhif 10 Downing Street ar hyn o bryd.
Ond rydych yn codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â beth fydd y diben a'r swyddogaeth a sut y bydd yn gweithredu. Y cam rydym arno ar hyn o bryd yw ein bod mewn trafodaethau ynghylch penodi cyd-gadeiryddion, sy'n gam newydd ynddo'i hun yn fy marn i, a hefyd gydag aelodau'r comisiwn. Rwyf wedi bod yn ymwneud hefyd â'm cyd-Aelod Jane Hutt, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, i sicrhau mai'r hyn a sefydlwn yw comisiwn a fydd, pan fydd yn weithredol, yn adlewyrchu daearyddiaeth, ieithoedd, amrywiaeth a chydraddoldeb Cymru cyn belled ag y gallwch wneud hynny mewn comisiwn o'r faint gydag oddeutu 11 o bobl. Y prawf allweddol, fel y credaf eich bod yn cyffwrdd ag ef yn eich cwestiwn atodol, fydd y broses o ymgysylltu â phobl Cymru, yn enwedig y rhan honno o gymdeithas nad yw fel arfer yn cymryd rhan yn y prosesau hyn, a hanfod hynny fydd sefydlu comisiwn y mae pobl yn ei ystyried yn berthnasol i'w dyfodol a'r penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau.
Gwneir datganiadau pellach dros yr wythnosau nesaf. Bydd yr Aelod yn deall, pan ydym wrthi'n sefydlu'r comisiwn, nad yw'n bosibl sôn am bopeth sydd ar y gweill. Ond mae cynnydd yn cael ei wneud, a gobeithio y byddwn yn cwblhau'r materion hyn yn ystod yr oddeutu chwe wythnos nesaf.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Flaenau Gwent am godi'r mater pwysig yma. Mae Plaid Cymru wedi bod yn galw am gomisiwn cyfansoddiadol ers peth amser. Ein syniad ni oedd comisiwn yn ymgynghori â dinasyddion ynglŷn â'r gwahanol opsiynau cyfansoddiadol am ein dyfodol fel cenedl. Nawr, Gweinidog, dyw cylch gorchwyl comisiwn y Llywodraeth heb ei gyhoeddi eto, felly rwy'n credu bod hwn yn amser priodol i erfyn arnoch chi i sicrhau nad yw hwn yn cael ei lunio yn rhy gul drwy anwybyddu annibyniaeth. Gan fod oddeutu traean o'r boblogaeth bellach yn cefnogi annibyniaeth, mae'n gwbl briodol ei bod yn cael ei chynnwys fel rhan o'r sgwrs ehangach, ynghyd ag opsiynau eraill fel y setliad datganoli presennol neu ryw ffurf ar ffederaliaeth, fel rydych chi yn ei chefnogi.
A allwch chi, Gweinidog, felly, ddweud os ydych chi'n cytuno bod angen sgwrs gyfansoddiadol eang er mwyn iddi fod yn wirioneddol ystyrlon, ac na fydd yn mynd ati felly i neilltuo annibyniaeth o'r drafodaeth?
I'm grateful to the Member for Blaenau Gwent for raising this important issue today. Plaid Cymru has been calling for a constitution commission for some time. Our idea was for a commission to consult with citizens about the different constitutional options for our future as a nation. Now, Minister, the remit of the Government's commission hasn't been published yet, so I believe that this is an appropriate time to urge you to ensure that this remit isn't too narrowly drawn by ignoring independence. Given that around a third of the population now supports independence, it is entirely appropriate that it is included as part of the wider discussion, as well as other options, such as the current devolution settlement, or some form of federalism, as you support.
Can you, Minister, therefore say whether you agree that a wide-ranging constitutional discussion is needed, so that it is truly meaningful, and that you won't omit independence from that discussion?
Well, I can give you the assurance that I think I gave also when I originally issued the statement on this issue, that the commission, when it goes out to engage with people, has to be inclusive. It cannot say to people, 'There are certain things you can or that you can't discuss.' I think one of the problems with how the commission may present its work is that it is very easy to fall into, I suppose, the trap of preconceived positions that political parties have, that we all have, in terms of our own views and sometimes forget that the purpose of this commission is to engage across Wales, with the people of Wales, to try and develop an understanding and a consensus of those key issues that impact on people's lives, how those decision-making processes can be better, how we can engage better with the nations around us, what changes need to take place, and I think, importantly—which probably comes to the area that you're more focusing on—in the event of there being changes in the constitutional structure of the UK, for whatever reason, that we are able to consider, and we are in a position to consider, the options that are open to the people of Wales.
So, I don't know if that answers adequately your question, but I think the point I'm making is that it has to be inclusive, it has to be far-reaching, but we mustn't fall into the trap, I think, of preconceived positions that are pejorative and that might hamper the commission from actually doing its job, which is to engage with the people of Wales and to identify with those issues that are most important and that impact on the lives of the people of Wales.
Wel, gallaf roi'r sicrwydd y credais i mi ei roi hefyd pan gyhoeddais y datganiad gwreiddiol ar y mater hwn, fod yn rhaid i'r comisiwn, pan fydd yn ymgysylltu â phobl, fod yn gynhwysol. Ni all ddweud wrth bobl, 'Mae rhai pethau y gallwch neu na allwch eu trafod.' Credaf mai un o'r problemau gyda'r modd y gallai'r comisiwn gyflwyno ei waith yw ei bod yn hawdd iawn disgyn i fagl y safbwyntiau rhagdybiedig sydd gan bleidiau gwleidyddol, sydd gan bob un ohonom, a'n safbwyntiau ein hunain, ac anghofio weithiau mai diben y comisiwn hwn yw ymgysylltu ledled Cymru â phobl Cymru i geisio datblygu dealltwriaeth a chonsensws ar y materion allweddol sy'n effeithio ar fywydau pobl, sut y gall prosesau gwneud penderfyniadau fod yn well, sut y gallwn ymgysylltu'n well â'r gwledydd o'n cwmpas, pa newidiadau y mae angen iddynt ddigwydd, a chredaf—gan ddod at yr hyn yr ydych yn canolbwyntio mwy arno mae'n debyg—os bydd newidiadau yn strwythur cyfansoddiadol y DU am ba bynnag reswm, ei bod hi'n bwysig inni allu ystyried, a'n bod mewn sefyllfa i ystyried, yr opsiynau sydd ar gael i bobl Cymru.
Felly, nid wyf yn gwybod a yw hynny'n ateb eich cwestiwn yn ddigonol, ond credaf mai'r pwynt rwy'n ei wneud yw bod yn rhaid iddo fod yn gynhwysol, mae'n rhaid iddo fod yn bellgyrhaeddol, ond mae'n rhaid inni beidio â disgyn i fagl safbwyntiau rhagdybiedig sy'n ddifrïol ac a allai rwystro'r comisiwn rhag gwneud ei waith, sef ymgysylltu â phobl Cymru a nodi'r materion sydd bwysicaf ac sy'n effeithio ar fywydau pobl Cymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. The Law Commission issued a consultation paper, as you'll know, on devolved tribunals in Wales last December to help shape the tribunal Bill for Wales, designed to regulate a single system for tribunals in Wales. This is now at policy development stage. Given your responsibility for tribunals, what's your initial response to the consultation paper's proposals to, in particular, reform the Welsh Tribunals unit, the part of the Welsh Government that currently administers most devolved tribunals, into a non-ministerial department, but also to standardise the processes for appointing and dismissing members of the tribunals, and introducing a greater role for the president of Welsh Tribunals, to standardise procedural rules across the tribunals and introduce a new tribunal procedure committee to ensure that rules are kept up to date, to replace the existing separate tribunals with a single unified first-tier tribunal broken down into chambers catering for similar claims, and, finally, to bring the Valuation Tribunal for Wales and school exclusion appeals panels within the unified new first-tier tribunal?
Diolch, Lywydd. Cyhoeddodd Comisiwn y Gyfraith bapur ymgynghori fis Rhagfyr diwethaf, fel y gwyddoch, ar dribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru i helpu i lunio Bil tribiwnlysoedd Cymru, a luniwyd i reoleiddio un system ar gyfer tribiwnlysoedd yng Nghymru. Mae hyn bellach ar y cam datblygu polisi. O ystyried eich cyfrifoldeb dros dribiwnlysoedd, beth yw eich ymateb cychwynnol i gynigion y papur ymgynghori i ddiwygio uned Tribiwnlysoedd Cymru, yn fwyaf arbennig, sef y rhan o Lywodraeth Cymru sy'n gweinyddu'r rhan fwyaf o dribiwnlysoedd datganoledig ar hyn o bryd, a'i gwneud yn adran anweinidogol, ond hefyd i safoni'r prosesau ar gyfer penodi a diswyddo aelodau’r tribiwnlysoedd, a chyflwyno rôl fwy i lywydd Tribiwnlysoedd Cymru, i safoni rheolau gweithdrefnol ar draws y tribiwnlysoedd a chyflwyno pwyllgor gweithdrefnau tribiwnlysoedd newydd i sicrhau bod y rheolau’n cael eu diweddaru, i ddisodli’r tribiwnlysoedd unigol presennol gydag un tribiwnlys haen gyntaf unedig wedi'i rannu'n siambrau sy'n darparu ar gyfer hawliadau tebyg, ac yn olaf, i ddod â Thribiwnlys Prisio Cymru a phaneli apelio gwaharddiadau ysgolion yn rhan o'r tribiwnlys haen gyntaf unedig newydd?
Well, thank you for that very relevant question, and, as you've already identified, the Law Commission is working on this issue at the moment. We are anticipating the report of the Law Commission on the reformation, or the recommendations in respect of issues around reform, of the tribunal system, and, of course, it's worth recognising, isn't it, that this is a significant part of the judicial system. It is a system that directly relates to many of our citizens across a whole wide range where the administration of justice is really important. Some we have inherited as a consequence of devolution, others have developed and others we have created, and it is very timely now, I think, in terms of all the developments taking place around the development of the Welsh jurisdiction, that we now look at the tribunals, we look at how they can be more effective, how they can be streamlined, how they can deliver justice more effectively, more accessibly. And I look forward to the recommendations of the commission and also with a view to, as I think I mentioned yesterday, in my report on accessibility, the possible introduction of legislation on the reform of the tribunal system. The annual report of the president of Welsh Tribunals, Sir Wyn Williams, is due imminently, and I will be meeting with the president of Welsh Tribunals, I think along with the First Minister, in order to discuss the content of his report, and, of course, his report will appear—it will be tabled—in the Senedd for discussion on the floor.
Wel, diolch am eich cwestiwn perthnasol iawn, ac fel rydych eisoes wedi'i nodi, mae Comisiwn y Gyfraith yn gweithio ar y mater hwn ar hyn o bryd. Rydym yn disgwyl adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar ddiwygio, neu'r argymhellion mewn perthynas â materion sy'n ymwneud â diwygio system y tribiwnlysoedd, ac wrth gwrs, dylid cydnabod bod hon yn rhan arwyddocaol o'r system farnwrol. Mae'n system sy'n uniongyrchol berthnasol i ystod eang o'n dinasyddion lle mae gweinyddu cyfiawnder yn bwysig iawn. Rydym wedi etifeddu rhai o ganlyniad i ddatganoli, mae eraill wedi'u datblygu ac eraill wedi'u creu gennym, a chredaf ei bod yn amserol iawn, gyda'r holl ddatblygiadau sy'n digwydd mewn perthynas â datblygiad awdurdodaeth Cymru, ein bod yn edrych yn awr ar y tribiwnlysoedd, yn edrych ar sut y gallant fod yn fwy effeithiol, sut y gellir eu symleiddio, sut y gallant ddarparu cyfiawnder yn fwy effeithiol, yn fwy hygyrch. Ac edrychaf ymlaen at argymhellion y comisiwn ac at ystyried yn fy adroddiad ar hygyrchedd, fel y soniais ddoe, y posibilrwydd o gyflwyno deddfwriaeth ar ddiwygio'r system dribiwnlysoedd. Disgwylir adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, Syr Wyn Williams, cyn bo hir, a byddaf yn cyfarfod â llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, ynghyd â’r Prif Weinidog, rwy'n credu, er mwyn trafod cynnwys ei adroddiad, ac wrth gwrs, bydd ei adroddiad yn ymddangos—bydd yn cael ei gyflwyno—i'w drafod ar lawr y Senedd.
Diolch. Of course, we'll be particularly interested to hear how you respond to the proposal for the Welsh Tribunals unit to become a non-ministerial department.
At the time of the EU withdrawal Bill, the UK Government agreed that UK-wide frameworks—which are also within your area of responsibility—to replace the EU rule book would be freely negotiated between the four UK Governments in areas such as food, animal welfare and the environment, setting standards below which none can fall, with the existing common arrangements maintained until these are agreed. And, in a statement on the UK Government's latest report on common frameworks three months ago, the Welsh Government stated:
'The report outlines continued positive work on Common Frameworks, and confirms that the UK Government has not used the "freezing powers".'
Of course, that's clearly both positive and reassuring, providing confidence with regard to standards now and in the future, without which the essential UK internal market could not operate. Will the Counsel General therefore provide an update on progress with common frameworks, and confirm what mechanism for adjudicating alleged breaches by individual UK nations is currently being considered?
Diolch. Wrth gwrs, bydd gennym ddiddordeb arbennig mewn clywed sut rydych yn ymateb i'r cynnig i uned Tribiwnlysoedd Cymru ddod yn adran anweinidogol.
Ar adeg y Bil ymadael â'r UE, cytunodd Llywodraeth y DU y byddai fframweithiau ar gyfer y DU gyfan—sydd hefyd yn rhan o'ch maes cyfrifoldeb—i ddisodli llyfr rheolau’r UE yn cael eu negodi'n rhydd rhwng pedair Llywodraeth y DU mewn meysydd fel bwyd, lles anifeiliaid a'r amgylchedd, gan osod safonau na ellid cwympo oddi tanynt, gyda'r trefniadau cyffredin presennol yn cael eu cadw hyd nes y cytunir ar y rhain. Ac mewn datganiad ar adroddiad diweddaraf Llywodraeth y DU ar fframweithiau cyffredin dri mis yn ôl, nododd Llywodraeth Cymru:
'Mae'r adroddiad yn dweud bod gwaith cadarnhaol yn parhau ar Fframweithiau Cyffredin, ac yn cadarnhau nad yw Llywodraeth y DU wedi defnyddio'r "pwerau rhewi".'
Wrth gwrs, mae hynny'n amlwg yn gadarnhaol ac yn galonogol, ac yn ennyn hyder mewn perthynas â safonau yn awr ac yn y dyfodol, safonau na allai marchnad fewnol hanfodol y DU weithredu hebddynt. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddarparu diweddariad, felly, ar gynnydd gyda'r fframweithiau cyffredin, a chadarnhau pa fecanwaith sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd ar gyfer dyfarnu achosion honedig o dorri'r rheolau gan wledydd unigol y DU?
Well, thank you very much, and, again, a very topical issue, one where I've been in discussion with my counterparts, both in Scotland, Northern Ireland and the UK Government, on this issue, building on a considerable amount of work that was done by my predecessor. Can I say, first of all, on the frameworks, the frameworks are an example, I believe, of how the four nations of the UK have been able to work together collaboratively, in the spirit of recognition of common interest? I think the problem with the United Kingdom Internal Market Act 2020 is that it drove a coach and horses through that process. It was unnecessary, and, of course, one of the biggest issues it causes, along with other issues around the trade and co-operation agreement and issues around international trade agreements, is that it actually undermined progress and agreements that could be achieved collaboratively. That having been said, you also are aware that there's a legal challenge that will be heard in the Court of Appeal, brought by myself on behalf of the Welsh Government as Counsel General, and that will be heard in January 2022.
On the issues around the lawfulness of the United Kingdom Internal Market Act, that having been said, we've been able to carry on discussions and negotiations on a without-prejudice basis in the spirit of co-operation. I can also say that there are encouraging signs that considerable progress has been made. There are, of course, ongoing discussions with officials over the wording, the precise wording that is so important in these matters, and we are hoping to move to a position where, if agreement can be reached on the right terms, and without prejudice to the legal challenge, we start the process of the publication of some of those frameworks, because the process of scrutiny in this Chamber and in committees is going to be very, very important. So, that work is well under way, and I think, despite a number of difficulties, it is fair to say that there is progress being made.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac unwaith eto, mater amserol iawn, un rwyf wedi bod yn ei drafod gyda fy swyddogion cyfatebol yn yr Alban, Gogledd Iwerddon a Llywodraeth y DU, gan adeiladu ar gryn dipyn o waith a wnaed gan fy rhagflaenydd. A gaf fi ddweud, yn gyntaf oll, ar y fframweithiau, mae'r fframweithiau'n enghraifft, yn fy marn i, o sut y mae pedair gwlad y DU wedi gallu cydweithredu, yn ysbryd cydnabyddiaeth o fuddiannau cyffredin? Credaf mai'r broblem gyda Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 yw ei bod wedi chwalu'r broses honno. Roedd yn ddiangen, ac wrth gwrs, un o'r problemau mwyaf y mae'n eu hachosi, ynghyd â materion eraill sy'n ymwneud â'r cytundeb masnach a chydweithredu a materion sy'n ymwneud â chytundebau masnach rhyngwladol, yw ei bod wedi tanseilio cynnydd a chytundebau y gellid eu cyflawni ar y cyd. Wedi dweud hynny, rydych hefyd yn ymwybodol y bydd her gyfreithiol yn cael ei chlywed yn y Llys Apêl, wedi'i chyflwyno gennyf fi ar ran Llywodraeth Cymru fel Cwnsler Cyffredinol, a bydd honno'n cael ei chlywed ym mis Ionawr 2022.
O ran y materion sy'n ymwneud â chyfreithlondeb Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig, wedi dweud hynny, rydym wedi gallu parhau â thrafodaethau a negodiadau ar sail ddiragfarn mewn ysbryd o gydweithrediad. Gallaf ddweud hefyd fod arwyddion calonogol yn nodi bod cynnydd sylweddol wedi'i wneud. Mae trafodaethau parhaus, wrth gwrs, yn mynd rhagddynt gyda swyddogion ynghylch y geiriad, yr union eiriad sydd mor bwysig yn y materion hyn, ac os gellir dod i gytundeb ar y telerau cywir, a heb ragfarnu'r her gyfreithiol, rydym yn gobeithio cyrraedd sefyllfa lle gallwn ddechrau ar y broses o gyhoeddi rhai o'r fframweithiau hynny, gan y bydd y broses graffu yn y Siambr hon ac mewn pwyllgorau'n bwysig tu hwnt. Felly, mae'r gwaith hwnnw wedi hen ddechrau, ac er gwaethaf nifer o anawsterau, credaf ei bod yn deg dweud bod cynnydd wedi'i wneud.
Thank you. Finally, moving to another topical issue within your range of responsibilities, UK Government Ministers have repeatedly stated that the amount of money going to be spent in Wales when the shared prosperity fund comes in will be identical to or higher than the amount that was spent in Wales that came directly from the European Union, underpinned by the not-a-penny-less guarantee. The UK Government's plan for Wales states that projects include implementing the new levelling-up fund, which will invest up to £4.8 billion in local infrastructure across the UK that has a visible impact on people and their communities.
And I note, for example, that, during Prime Minister's questions in May, the MP for Clwyd South, Simon Baynes MP, praised Wrexham and Denbighshire councils for their dynamic proposals for the Dee valley in their joint bid for the levelling-up fund, including regeneration of the Trevor basin, improvements for Chirk and Llangollen, and investment in Corwen station and surrounding areas. I also note that the MP for Wrexham, Sarah Atherton MP, is working in the UK Parliament to ensure that Wrexham receives the funding it needs and deserves from the levelling-up fund, focused on the gateway area around the Wrexham racecourse.
Through their positive engagement with Welsh Government officials, I am pleased to have been advised by several organisations in north Wales that these officials are directly involved in the UK Government's community renewal fund, levelling-up fund, UK shared prosperity fund and community ownership fund, and that these are at last delivering internal devolution in Wales by involving local authorities and communities in the design and delivery of programmes, playing an important role in levelling up and strengthening our union of British peoples as we build back better from the pandemic.
Diolch. Yn olaf, gan symud at fater amserol arall o fewn eich ystod o gyfrifoldebau, mae Gweinidogion Llywodraeth y DU wedi dweud dro ar ôl tro y bydd y swm o arian a gaiff ei wario yng Nghymru pan fydd y gronfa ffyniant gyffredin ar waith yn union yr un fath neu'n uwch na'r swm a gâi ei wario yng Nghymru a ddeuai'n uniongyrchol o'r Undeb Ewropeaidd, wedi'i danategu gan y warant 'dim ceiniog yn llai'. Mae cynllun Llywodraeth y DU ar gyfer Cymru yn nodi bod prosiectau’n cynnwys gweithredu'r gronfa codi'r gwastad newydd a fydd yn buddsoddi hyd at £4.8 biliwn mewn seilwaith lleol ledled y DU sy’n cael effaith weladwy ar bobl a’u cymunedau.
A nodaf, er enghraifft, fod AS De Clwyd, Simon Baynes AS, mewn sesiwn gwestiynau i Brif Weinidog y DU ym mis Mai, wedi canmol cynghorau Wrecsam a sir Ddinbych am eu cynigion deinamig ar gyfer dyffryn Dyfrdwy yn eu cais ar y cyd i'r gronfa codi'r gwastad, gan gynnwys adfywio basn Trefor, gwelliannau i'r Waun a Llangollen, a buddsoddiad yng ngorsaf Corwen a'r ardaloedd cyfagos. Nodaf hefyd fod AS Wrecsam, Sarah Atherton AS, yn gweithio yn Senedd y DU i sicrhau bod Wrecsam yn cael yr arian sydd ei angen arnynt a'r arian y maent yn ei haeddu o'r gronfa codi'r gwastad, gan ganolbwyntio ar yr ardal o gwmpas cae ras Wrecsam.
Drwy eu hymgysylltiad cadarnhaol â swyddogion Llywodraeth Cymru, rwy’n falch fy mod wedi cael gwybod gan sawl sefydliad yng ngogledd Cymru fod y swyddogion hyn yn ymwneud yn uniongyrchol â chronfa adnewyddu cymunedol Llywodraeth y DU, cronfa codi'r gwastad, cronfa ffyniant gyffredin y DU a'r gronfa perchnogaeth gymunedol, a bod y rhain o'r diwedd yn cyflawni datganoli mewnol yng Nghymru drwy gynnwys awdurdodau lleol a chymunedau yn y broses o lunio a darparu rhaglenni, gan chwarae rhan bwysig yn y gwaith o godi'r gwastad a chryfhau ein hundeb o bobloedd Brydeinig wrth inni ailgodi'n gryfach wedi'r pandemig.
Can you get to your question now, please, Mark Isherwood?
A wnewch chi ofyn eich cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda, Mark Isherwood?
Perfectly timed. Will the Counsel General therefore tell us what direct involvement—[Interruption.]—what direct involvement with this funding his officials are having in practice with the UK Government and other Governments within the UK?
Wedi'i amseru'n berffaith. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddweud wrthym felly pa ymwneud uniongyrchol—[Torri ar draws.]—pa ymwneud uniongyrchol sydd gan ei swyddogion â'r cyllid hwn, yn ymarferol gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill yn y DU?
Well, what I can tell the Member is, of course, this is essentially a matter that is within the portfolio of the Minister for finance. Perhaps, if I comment just on one or two of the general points that perhaps do, to some extent, come on to the very edge of my portfolio, I do think that the failure to engage with Welsh Government on money that was previously within the jurisdiction of Welsh Government and this place, but is now deliberately being used to bypass the elected Chamber here, is, I think, shameful and undermines democracy, and has a very clear political strategic purpose to undermine devolution. And I think it also means that money that is spent that doesn't respect the democratic processes here, and the democratic mandate on which we have all been elected, undermines democracy within the UK as a whole. In terms of the amounts of money, I have heard the not-a-penny-less guarantee; I will believe it when I see it.
Wel, yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod, wrth gwrs, yw bod hwn yn fater sydd ym mhortffolio’r Gweinidog cyllid yn y bôn. Efallai, os caf wneud sylwadau ar un neu ddau o'r pwyntiau cyffredinol sydd efallai, i raddau, yn agosáu at ymylon fy mhortffolio, credaf fod y methiant i ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ar arian a fu gynt o fewn awdurdodaeth Llywodraeth Cymru a'r lle hwn, ond sydd bellach yn cael ei ddefnyddio'n fwriadol i gamu heibio i'r Siambr etholedig yma, yn gywilyddus ac yn tanseilio democratiaeth, a'r bwriad strategol gwleidyddol amlwg iawn yw tanseilio datganoli. A chredaf ei fod hefyd yn golygu bod arian a werir nad yw'n parchu'r prosesau democrataidd yma, a'r mandad democrataidd yr etholwyd pob un ohonom arno, yn tanseilio democratiaeth yn y DU gyfan. Ar y symiau o arian, rwyf wedi clywed y warant 'dim ceiniog yn llai'; byddaf yn credu hynny pan fyddaf yn ei weld.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen.
The Plaid Cymru spokesperson, Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. As you know, Counsel General, when the UK Government introduces a Bill in Westminster that is within the devolved powers of the Senedd, the Welsh Government need to lay down a legislative consent memorandum. In the whole of the fourth Senedd, only eight Bills were within the devolved areas. Already, in this sixth Senedd, we are up to 13. Now, I am glad that the Welsh Government are not consenting to eight—I wish it would be 13, as I implied yesterday, but I'm glad you're not consenting to eight. But do you agree with me that this increase in the need to have legislative consent memoranda is a blatant example of the power grab that is happening with the Westminster Government? And what steps are you and the Welsh Government taking to combat that blatant encroaching on our devolution settlement?
Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y gwyddoch, Gwnsler Cyffredinol, pan fydd Llywodraeth y DU yn cyflwyno Bil yn San Steffan sydd o fewn pwerau datganoledig y Senedd, mae angen i Lywodraeth Cymru osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Drwy gydol y bedwaredd Senedd, wyth Bil yn unig a oedd mewn meysydd datganoledig. Eisoes, yn y chweched Senedd hon, rydym wedi cyrraedd 13. Nawr, rwy'n falch nad yw Llywodraeth Cymru yn rhoi cydsyniad i wyth—hoffwn pe bai'n 13, fel yr awgrymais ddoe, ond rwy'n falch nad ydych yn rhoi cydsyniad i wyth. Ond a ydych yn cytuno â mi fod y cynnydd hwn yn yr angen i gael memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn enghraifft amlwg o gipio pŵer gan Lywodraeth San Steffan? A pha gamau rydych chi a Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i frwydro yn erbyn y tresmasu amlwg hwn ar ein setliad datganoli?
Firstly, thank you for your question. And I think the increase in the number of LCMs where we are not recommending consent is a result of a number of things. Firstly, the scale of UK Government legislation, but secondly, the extent to which that legislation seeks to intrude very directly into devolved areas. The position that we are taking on those is to understand collectively what is happening as a result of that legislation, but also to identify within it a number of principles. That is, we won’t refuse consent just as a matter of course; we will look to see what benefit there is in Wales to a particular proposal in legislation and will it benefit the citizens of Wales. Of course, if it relates to a devolved power, our priority is, as far as is reasonably practicable, to deal with legislation within Wales on those matters through Welsh legislation. Sometimes that is not possible because of the scale of legislation, because of the priorities, and sometimes because there are common interests, and sometimes even concurrent powers that are valid.
What I can say also is that what is very clear from what I have seen in the few months that I’ve been Counsel General, that builds a little bit on what I saw in my previous role in the last Senedd as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, is that there is an incredible degree of inconsistency. There are areas where it is possible to work with UK Ministers and where progress is being made, where there is an understanding of Sewel, and there has been very collaborative work, and there is a respect towards Sewel. But, of course, there are other areas where there is a complete disregard. We saw, for example, during the Senedd elections, a piece of legislation on the animal welfare sentencing provisions, which clearly required Senedd consent but they decided to proceed irrespective.
The other area of disrespect is, of course, announcing legislation that clearly is going to impact on us but where we do not have any proper engagement on that legislation, on those issues that may affect us, and we are presented with that legislation almost at the last minute, almost as though it is a fait accompli. Of course, the demands then that that has on Welsh Government resources in order to tackle that are extremely difficult.
Now, what I do think is important, where there is some progress being made, is again in terms of the inter-governmental review, where discussions between the four nations have been taking place, where it is hoped that we may achieve—and let's say 'we may achieve', and we have to wait and see what that progress is—what we desperately need, and that is a proper system for the four nations to meet together, a proper secretariat to support the work of that, an independent secretariat, and a proper disputes process. As the Member will well know, and it’s something I’ve referred to on a number of occasions, it is no good having a system where we write and say, 'This is a matter of our competence, therefore it requires legislative consent', and UK Government replies to us and says, 'We don’t agree, and that’s the end of the matter.' That is not a proper constitutional way for Governments to work together. So, there has been a lot of work behind the scenes. There is progress being made. I’m hoping that there will be positive announcements in due course, but we’ve been down this road before and we tread very cautiously.
Yn gyntaf, diolch am eich cwestiwn. A chredaf fod y cynnydd yn nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol lle nad ydym yn argymell cydsyniad yn ganlyniad i nifer o bethau. Yn gyntaf, maint deddfwriaeth Llywodraeth y DU, ond yn ail, i ba raddau y mae'r ddeddfwriaeth honno'n ceisio ymwthio'n uniongyrchol iawn i feysydd datganoledig. Ein safbwynt ar y rheini yw deall gyda'n gilydd yr hyn sy'n digwydd o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth honno, ond hefyd i nodi nifer o egwyddorion o'i mewn. Hynny yw, ni fyddwn yn gwrthod cydsyniad fel mater o drefn; byddwn yn edrych i weld pa fudd sydd i Gymru o gynnig penodol mewn deddfwriaeth ac a yw'n mynd i fod o fudd i ddinasyddion Cymru. Wrth gwrs, os yw'n ymwneud â phŵer datganoledig, ein blaenoriaeth, cyhyd ag sy'n rhesymol ymarferol, yw ymdrin â deddfwriaeth yng Nghymru ar y materion hynny drwy ddeddfwriaeth Gymreig. Weithiau, nid yw hynny'n bosibl oherwydd maint y ddeddfwriaeth, oherwydd y blaenoriaethau, ac weithiau am fod buddiannau cyffredin, a phwerau cydredol sy'n ddilys weithiau hyd yn oed.
Yr hyn y gallaf ei ddweud hefyd yw mai'r hyn sy'n amlwg iawn o'r hyn a welais yn yr ychydig fisoedd y bûm yn Gwnsler Cyffredinol, sy'n adeiladu ychydig ar yr hyn a welais yn fy rôl flaenorol yn y Senedd ddiwethaf fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, yw bod yma raddau anhygoel o anghysondeb. Ceir meysydd lle mae'n bosibl gweithio gyda Gweinidogion y DU a lle mae cynnydd yn cael ei wneud, lle ceir dealltwriaeth o Sewel, ac mae gwaith cydweithredol iawn wedi'i wneud, a cheir parch tuag at Sewel. Ond wrth gwrs, ceir meysydd eraill lle caiff ei anwybyddu'n llwyr. Er enghraifft, gwelsom yn ystod etholiadau’r Senedd, ddeddfwriaeth ar ddarpariaethau dedfrydu yng nghyswllt lles anifeiliaid, lle roedd angen cydsyniad y Senedd yn amlwg, ond fe wnaethant benderfynu bwrw yn eu blaenau beth bynnag.
Yr enghraifft arall o ddiffyg parch, wrth gwrs, yw cyhoeddi deddfwriaeth sy'n amlwg yn mynd i effeithio arnom ond lle nad oes gennym unrhyw ymgysylltiad priodol ar y ddeddfwriaeth honno, ar y materion hynny a allai effeithio arnom, a chaiff y ddeddfwriaeth honno ei chyflwyno i ni ar y funud olaf fwy neu lai, fel pe bai'n fait accompli. Wrth gwrs, mae'r pwysau y mae hynny'n ei roi wedyn ar adnoddau Llywodraeth Cymru er mynd i'r afael ag ef yn anodd dros ben.
Nawr, credaf mai'r hyn sy'n bwysig, lle mae rhywfaint o gynnydd yn cael ei wneud, yw'r adolygiad rhynglywodraethol, lle mae trafodaethau wedi bod yn mynd rhagddynt rhwng y pedair gwlad, lle ceir gobaith y gallem gyflawni—a gadewch inni ddweud 'gallem gyflawni', ac mae'n rhaid inni aros i weld beth yw'r cynnydd hwnnw—yr hyn y mae ei angen arnom yn daer, sef system briodol i'r pedair gwlad gyfarfod â'i gilydd, ysgrifenyddiaeth briodol i gefnogi'r gwaith a wneir yn sgil hynny, ysgrifenyddiaeth annibynnol, a phroses anghydfodau briodol. Fel y gŵyr yr Aelod yn iawn, ac mae'n rhywbeth rwyf wedi cyfeirio ato ar sawl achlysur, nid oes pwrpas cael system lle rydym yn ysgrifennu ac yn dweud, 'Mae hwn yn fater o fewn ein cymhwysedd, felly mae angen caniatâd deddfwriaethol arno', ac mae Llywodraeth y DU yn ymateb ac yn dweud, 'Nid ydym yn cytuno, a dyna ddiwedd arni.' Nid yw honno'n ffordd gyfansoddiadol briodol i Lywodraethau weithio gyda'i gilydd. Felly, mae llawer o waith wedi bod yn mynd rhagddo y tu ôl i'r llenni. Mae cynnydd yn cael ei wneud. Rwy'n gobeithio y bydd cyhoeddiadau cadarnhaol maes o law, ond rydym wedi bod ar hyd y llwybr hwn o'r blaen ac rydym yn troedio'n ofalus iawn.
I’m glad to hear some positivity in your answer, Counsel General. That makes me wonder what evidence those on that side of the Chamber need to see before they realise that No. 10 is undermining our devolution settlement.
Rwy'n falch o glywed rhywfaint o bositifrwydd yn eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Mae hynny'n gwneud imi feddwl tybed pa dystiolaeth y mae angen i'r rheini ar ochr arall y Siambr ei gweld cyn iddynt sylweddoli bod Rhif 10 yn tanseilio ein setliad datganoli.
Dwi eisiau symud ymlaen nawr i’r comisiwn ffiniau, sydd wedi cyhoeddi eu bod nhw’n lleihau nifer y seddi Cymreig i 32. Mae’n amlwg i bawb beth sy’n digwydd fan hyn, sef yr un peth â gyda’r Bil etholiadau—bod rhaid cael ID. Y Ceidwadwyr, unwaith eto, yn ceisio cryfhau eu grym yn San Steffan a thanseilio llais Cymru. A ydy Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymateb i ymgynghoriad y comisiwn ffiniau? Ac ydyn nhw’n mynd i godi pryderon am yr effaith negyddol y bydd hyn yn ei chael ar bobl Cymru?
I want to move on now to the boundary commission and their announcement on reducing the number of Welsh seats to 32. It's clear to everyone what's happening here—it's the same as what happened with the elections Bill, where ID will be needed. The Conservatives are once again trying to strengthen their hold on Westminster and undermine the Welsh voice. Does the Welsh Government intend to respond to the boundary commission consultation? Are they going to raise concerns about the negative impact that this will have on the people of Wales?
Certainly, the issue of the boundary commission is not within my portfolio of responsibility. I’m sure there has been engagement. I will happily look into it and ensure that you are briefed on the level of engagement that there actually is.FootnoteLink I think the important political points that you made in respect of your question are this: what is proposed does reduce the voice of Wales within the UK Parliament. It does have a direct impact on the relationship that exists within the UK Parliament, and it's not simply a matter of the numbers of constituencies or the size of constituencies, but the fact that it impacts on the recognition of the actual relationship between the four nations of the UK. What I think it also does, though, is highlight how important it is that we look at the issue of Senedd reform, the role of this place, the demands that are made on this place, and our role within that parliamentary process, and the need for further constitutional reform.
Yn sicr, nid yw mater y comisiwn ffiniau o fewn fy mhortffolio o gyfrifoldebau. Rwy'n siŵr y bu ymgysylltu. Rwy'n fwy na pharod i archwilio'r mater a sicrhau eich bod yn cael eich briffio ar lefel yr ymgysylltu sy'n digwydd mewn gwirionedd.FootnoteLink Credaf mai'r pwyntiau gwleidyddol pwysig a wnaethoch mewn perthynas â'ch cwestiwn yw hyn: mae'r hyn a gynigir yn lleihau llais Cymru yn Senedd y DU. Mae'n cael effaith uniongyrchol ar y berthynas sy'n bodoli yn Senedd y DU, ac nid mater o nifer yr etholaethau na maint etholaethau yn unig yw hyn, ond y ffaith ei fod yn effeithio ar y gydnabyddiaeth o'r berthynas rhwng pedair gwlad y DU. Yr hyn y credaf ei fod yn ei wneud hefyd, serch hynny, yw tynnu sylw at ba mor bwysig yw hi ein bod yn edrych ar fater diwygio’r Senedd, rôl y lle hwn, y gofynion ar y lle hwn, a’n rôl o fewn y broses seneddol honno, a’r angen am ddiwygio cyfansoddiadol pellach.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
My final question is similar to that of Mark Isherwood, but, of course, from a different perspective, as you probably won't be surprised. It's about the newly named levelling-up department, under the leadership of Michael Gove, probably a hero of some people over there. Now, they're in charge of distributing the levelling-up fund and, as has been mentioned, it appears that the fund will probably be supporting Tory constituencies by most, and it will bypass the Senedd in the process. The UK Government previously said these words, 'When they consider it appropriate, they will seek advice from the Welsh Government on projects in Wales.' How very kind of the Westminster Government to consider, when they think appropriate, the elected Government of the people of Wales. Is the Counsel General aware of any discussions between the Welsh Government and this newly named department, and does he agree with me that this is a third example of a power grab by the Tory Government in Westminster?
Mae fy nghwestiwn olaf yn debyg i gwestiwn Mark Isherwood, ond mae'n debyg na fyddwch yn synnu ei fod o bersbectif gwahanol. Mae'n ymwneud â'r adran godi'r gwastad sydd newydd ei henwi, o dan arweinyddiaeth Michael Gove, sy'n arwr i rai pobl yno mae'n debyg. Nawr, maent yn gyfrifol am ddosbarthu'r gronfa godi'r gwastad, ac fel y nodwyd, ymddengys y bydd y gronfa'n cefnogi etholaethau Torïaidd yn bennaf yn ôl pob tebyg, ac yn pasio heibio i'r Senedd yn y broses. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud y geiriau hyn o'r blaen, 'Lle maent yn ystyried bod hynny’n briodol, byddant yn ceisio cyngor gan Lywodraeth Cymru ar brosiectau yng Nghymru.' Dyna garedig yw Llywodraeth San Steffan i ystyried Llywodraeth etholedig pobl Cymru pan fyddant o'r farn fod hynny’n briodol. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol o unrhyw drafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru a'r adran hon sydd newydd ei henwi, ac a yw'n cytuno â mi mai hon yw'r drydedd enghraifft o gipio pŵer gan Lywodraeth y Torïaid yn San Steffan?
Well, I certainly know that this is a matter of considerable concern, and that officials within Welsh Government, the Minister for Economy, the First Minister and the Minister for finance, and, I think, the Cabinet generally, are concerned about the situation, and that there are obviously discussions taking place, and I'm sure there will be further statements on that in due course. But you are absolutely right: they are an undermining of democracy. They undermine the democratic mandates that are given to this place. When we stand in a Welsh general election on the basis of, 'These are the powers of the Senedd and this is therefore what we can do', and then when UK Government basically says, 'We are going to bypass that and we are not going to engage with you,' what other interpretation can you have, that it is a deliberate ploy, a deliberate step, in undermining devolution, devolved responsibility and the devolved powers that we have already been given by the UK Parliament? So, I think there is an abuse there.
And we have also seen, from the evidence we have so far, the way in which these so-called levelling-up funds have actually been used. It will probably not surprise the Member—it may surprise across the Chamber— that 85 per cent of all the money that was allocated somehow went to the impoverished shire Conservative constituencies. So, I think there is a long way to go. Now, there has been a reshuffle. Michael Gove has the responsibility; he has the new title—I think he's the Minister for levelling up. I will no doubt be meeting with him in due course in respect of the common frameworks, and the proof of the pudding as to whether there is going to be a genuine levelling-up process, we will see over the coming few months. But what I would say is, 'Don't hold your breath'.
Wel, yn sicr, gwn fod hwn yn destun cryn bryder, a bod swyddogion o Lywodraeth Cymru, Gweinidog yr Economi, y Prif Weinidog a’r Gweinidog cyllid, a'r Cabinet yn gyffredinol rwy'n tybio, yn poeni am y sefyllfa, a bod trafodaethau'n mynd rhagddynt, yn amlwg, ac rwy'n siŵr y bydd datganiadau pellach ar hynny maes o law. Ond rydych yn llygad eich lle: maent yn tanseilio democratiaeth. Maent yn tanseilio'r mandadau democrataidd a roddir i'r lle hwn. Pan fyddwn yn sefyll etholiad cyffredinol yng Nghymru ar y sail, 'Dyma bwerau'r Senedd ac felly dyma y gallwn ei wneud', ac phan fydd Llywodraeth y DU yn dweud yn y bôn, 'Rydym yn mynd i basio heibio i hynny ac nid ydym yn mynd i ymgysylltu â chi,' sut arall y gallwch ddehongli'r sefyllfa, ei fod yn gynllwyn bwriadol, yn gam bwriadol, i danseilio datganoli, cyfrifoldeb datganoledig a'r pwerau datganoledig sydd eisoes wedi'u rhoi i ni gan Senedd y DU? Felly, credaf fod yna anghyfiawnder yno.
Ac rydym hefyd wedi gweld, o'r dystiolaeth sydd gennym hyd yn hyn, y ffordd y mae'r cronfeydd codi'r gwastad hyn fel y'u gelwir wedi'u defnyddio mewn gwirionedd. Ni fydd yn syndod i'r Aelod, mae'n debyg—efallai y bydd yn syndod ar draws y Siambr—fod 85 y cant o'r holl arian a ddyrannwyd rywsut wedi mynd i etholaethau tlawd Ceidwadol siroedd canolbarth Lloegr. Felly, credaf fod cryn dipyn o ffordd i fynd. Nawr, fe gafwyd ad-drefnu. Michael Gove sydd â'r cyfrifoldeb; ef sydd â'r teitl newydd—credaf mai ef yw Gweinidog codi'r gwastad. Heb os, byddaf yn cyfarfod ag ef maes o law mewn perthynas â'r fframweithiau cyffredin, a byddwn yn gweld tystiolaeth dros yr ychydig fisoedd nesaf i ba raddau y bydd proses godi'r gwastad go iawn yn digwydd. Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw, 'Peidiwch â dal eich gwynt'.
Cwestiwn 3, neu, yn yr achos yma, cwestiwn 4, Rhys ab Owen. [Chwerthin.]
Question 3, or in this case, question 4, Rhys ab Owen. [Laughter.]
Let me just get it up.
Gadewch i mi ei godi.
Mae'n flin gyda fi.
I apologise.
I was getting so excited with the—[Interruption.]
Roeddwn wedi cyffroi cymaint gyda'r—[Torri ar draws.]
Would you like me to read it for you, Rhys?
A hoffech chi i mi ei ddarllen ar eich rhan, Rhys?
No, I've got it here, Llywydd. Diolch yn fawr, Llywydd.
Na, rwyf wedi'i gael, Lywydd. Diolch yn fawr, Lywydd.
3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith ynghylch canfyddiadau diweddar adroddiad yr Ombwdsmon Seneddol a'r Gwasanaeth Iechyd, 'Women's State Pension Age: Our Findings on the Department for Work and Pensions' Communication of Changes'? OQ56875
3. What discussions has the Counsel General had with law officers regarding the recent findings of the Parliamentary and Health Service Ombudsman's report, 'Women's State Pension Age: Our Findings on the Department for Work and Pensions' Communication of Changes'? OQ56875
Thank you. Again on a very important issue, the Welsh Government has repeatedly expressed concerns to the UK Government about women who had their state pension age raised without effective or sufficient notification. We await the result of the ongoing ombudsman's investigation, which will determine whether the communication failings led to an injustice.
Diolch. Unwaith eto, ar fater pwysig iawn, mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU ynghylch menywod y codwyd eu hoedran pensiwn y wladwriaeth heb hysbysiad effeithiol na digonol. Rydym yn aros am ganlyniad ymchwiliad parhaus yr ombwdsmon, a fydd yn penderfynu a arweiniodd y methiannau cyfathrebu at anghyfiawnder.
Diolch yn fawr. The Counsel General will be aware, from his own constituency inbox and surgeries, the difficulties of many ladies born in the 1950s who find themselves, because of the lack of communication by the Department for Work and Pensions about the changes to the state pension, in this awful situation. And tragically, many of these women died before they received a penny of the pensions they deserve. I'm aware in the last Senedd that there was cross-party support to help these ladies get justice. Does the new Welsh Government have any plans to provide support for these women?
Diolch yn fawr. Bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol, o'i fewnflwch a chymorthfeydd yn ei etholaeth ei hun, o'r anawsterau sy'n wynebu llawer o fenywod a aned yn y 1950au ac sydd yn y sefyllfa ofnadwy hon o ganlyniad i ddiffyg cyfathrebu gan yr Adran Gwaith a Phensiynau ynghylch y newidiadau i bensiwn y wladwriaeth. Ac yn drasig, bu farw llawer o'r menywod hyn cyn cael ceiniog o'r pensiynau y maent yn eu haeddu. Gwn y cafwyd cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd ddiwethaf i helpu i sicrhau cyfiawnder i'r menywod hyn. A oes gan Lywodraeth newydd Cymru unrhyw gynlluniau i ddarparu cymorth i'r menywod hyn?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Can I just, first of all, in response to that further question—and I'm sure you'd want to join in—actually praise the work of the Women Against State Pension Inequality campaign and those women who have so assiduously campaigned against what is a very, very gross injustice? And I'm sure there's probably not a single Member of this Senedd who does not know a large number of people who've been affected by this injustice.
The findings from the Parliamentary and Health Service Ombudsman report were published in July, and they've highlighted the concerns that have been expressed by the Member and, I think, by many other Senedd Members and, I believe, across parties. What I can say is that this is nothing new to Welsh Government. Welsh Government Ministers in this devolved area have been making representations since 2016 on the issue of the injustice and the need for that to be resolved—Lesley Griffiths wrote on 23 February 2016; Julie James wrote in February 2018. There were further letters on 16 May 2019, 21 June 2019, 23 November 2020 and 12 February 2021. So, I think we are all watching very closely to see what the outcome will be of the further investigations that are taking place by the ombudsman, and if there is a confirmation that there has been an injustice, then that injustice must be remedied. And that will be the position of the Welsh Government: to actually support all the women within Wales to ensure that justice is delivered by the UK Government in the area that's within their responsibility and obligation.
A gaf fi, yn gyntaf oll, mewn ymateb i'r cwestiwn pellach hwnnw—ac rwy'n siŵr y byddech yn awyddus i ymuno—ganmol gwaith yr ymgyrch Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth a'r menywod sydd wedi ymgyrchu mor ddiwyd yn erbyn yr anghyfiawnder dybryd hwn? Ac rwy'n siŵr nad oes unrhyw Aelod o'r Senedd hon nad ydynt yn adnabod nifer fawr o bobl yr effeithiwyd arnynt gan yr anghyfiawnder hwn.
Cyhoeddwyd canfyddiadau adroddiad yr Ombwdsmon Seneddol a Gwasanaeth Iechyd ym mis Gorffennaf, ac maent wedi tynnu sylw at y pryderon a fynegwyd gan yr Aelod, a chan lawer o Aelodau eraill o'r Senedd, ac ar draws y pleidiau, rwy'n credu. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw nad yw hyn yn unrhyw beth newydd i Lywodraeth Cymru. Mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn y maes datganoledig hwn wedi bod yn gwneud sylwadau ers 2016 ar fater yr anghyfiawnder a’r angen i unioni'r sefyllfa—ysgrifennodd Lesley Griffiths ar 23 Chwefror 2016; ysgrifennodd Julie James ym mis Chwefror 2018. Cafwyd llythyrau pellach ar 16 Mai 2019, 21 Mehefin 2019, 23 Tachwedd 2020 a 12 Chwefror 2021. Felly, rwy'n credu bod pob un ohonom yn edrych yn agos iawn i weld beth fydd canlyniad ymchwiliadau pellach yr ombwdsmon, ac os ceir cadarnhad fod anghyfiawnder wedi digwydd, mae'n rhaid unioni'r anghyfiawnder hwnnw. A dyna fydd safbwynt Llywodraeth Cymru: cefnogi’r holl fenywod yng Nghymru i wneud yn siŵr bod Llywodraeth y DU yn sicrhau cyfiawnder yn y maes sydd o fewn eu cyfrifoldeb a’u rhwymedigaeth.
4. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch galw ceisiadau cynllunio i mewn yng Nghymru? OQ56870
4. What legal advice has the Counsel General provided to the Minister for Climate Change regarding calling in planning applications in Wales? OQ56870
Thank you for your question. Whether legal advice is required in relation to a request to call in a planning application is decided on an individual basis and is subject to legal professional privilege.
Diolch am eich cwestiwn. Mae'r cwestiwn a oes angen cyngor cyfreithiol mewn perthynas â chais i alw cais cynllunio i mewn yn cael ei benderfynu ar sail unigol ac yn destun braint broffesiynol gyfreithiol.
Thank you. Now, as of 3 September, the Welsh Government has 56 call-in planning applications without any final decision. Examples: live application case 1236, commenced in 2017; case 1069, 2016; and, shockingly, two open cases, of 319 and 320, commenced on 2 August 2012. Now, in reviewing the situation, 'awaiting site of LPA officers' report' seems a reason for delay on at least 18 cases. Some others remain 'under consideration', despite being received in 2019. The backlog of cases with Welsh Ministers is a real point of concern and one that highlights that our clunky and complex planning process is non-functioning here at the highest level, and is reputationally damaging. Welsh Government guidance states that anyone could submit a request for a planning application to be called in for determination. Anyone can write in, but I'm aware of many that feel that the complexity of planning policy enacted by this Government is acting as a deterrent for some to participate. So, what steps, Minister, will you take, with the Minister for Climate Change, to ensure that we do have a more efficient, speedier and accessible call-in system, and one that gives a real chance to residents wishing to engage with our planning process here in Wales? Thank you.
Diolch. Nawr, ar 3 Medi, roedd gan Lywodraeth Cymru 56 cais cynllunio wedi'u galw i mewn heb unrhyw benderfyniad terfynol. Enghreifftiau: achos cais byw 1236, a gychwynnwyd yn 2017; achos 1069, 2016; ac yn syfrdanol, dau achos agored, sef 319 a 320, a gychwynnwyd ar 2 Awst 2012. Nawr, wrth adolygu'r sefyllfa, ymddengys bod 'aros am adroddiad swyddogion yr awdurdod cynllunio lleol' yn rheswm dros oedi mewn o leiaf 18 achos. Mae eraill yn parhau i fod 'dan ystyriaeth', er iddynt ddod i law yn 2019. Mae'r ôl-groniad o achosion sydd gan Weinidogion Cymru yn destun cryn bryder ac yn un sy'n tynnu sylw at y ffaith nad yw ein proses gynllunio letchwith a chymhleth yn gweithredu yma ar y lefel uchaf, a'i bod yn niweidiol i'n henw da. Mae canllawiau Llywodraeth Cymru yn nodi y gallai unrhyw un wneud cais i gais cynllunio gael ei alw i mewn am benderfyniad. Gall unrhyw un ysgrifennu cais, ond rwy'n ymwybodol o lawer sy'n teimlo bod cymhlethdod y polisi cynllunio a weithredir gan y Llywodraeth hon yn atal rhai rhag gwneud hynny. Felly, pa gamau a gymerwch, Weinidog, gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, i sicrhau bod gennym system alw i mewn fwy effeithlon, cyflym a hygyrch, ac un sy'n rhoi cyfle go iawn i breswylwyr sy'n dymuno ymgysylltu â'n proses gynllunio yma yng Nghymru? Diolch.
Well, thank you for those comments. I'm sure the Minister for Climate Change is listening at this very moment to the points, and I'm sure, if not, that the details of the points you have made will be drawn to her attention. You will appreciate that it's not possible for me to comment on any individual applications, and applications where it would be totally inappropriate for me in terms of my responsibilities to comment further. But I'm sure you will also be pleased on the proposals that I announced yesterday—that we are looking at a consolidation Bill in respect of planning law to at least make the planning system simpler, clearer and more accessible.
Wel, diolch am eich sylwadau. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwrando ar y pwyntiau ar yr union foment hon, ac rwy'n siŵr, os nad yw, y caiff manylion y pwyntiau a wnaethoch eu dwyn i'w sylw maes o law. Fe fyddwch yn deall nad oes modd i mi wneud sylwadau ar unrhyw geisiadau unigol, a cheisiadau lle byddai'n hollol amhriodol i mi wneud sylwadau pellach oherwydd fy nghyfrifoldebau. Ond rwy'n siŵr y byddwch hefyd yn falch o'r cynigion a gyhoeddais ddoe—ein bod yn edrych ar Fil cydgrynhoi mewn perthynas â chyfraith gynllunio er mwyn gwneud y system gynllunio o leiaf yn symlach, yn gliriach ac yn fwy hygyrch.
5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am sut mae'r setliad datganoli presennol yn galluogi Llywodraeth Cymru i hyrwyddo hawliau gweithwyr? OQ56861
5. Will the Counsel General make a statement on how the current devolution settlement enables the Welsh Government to promote workers' rights? OQ56861
I thank the Member for his question on an issue that he knows is close to my heart. We can raise knowledge and awareness of workers' rights and promote access to support and advice. As part of our commitments to fair work, we collaborated with social partners on a workers' rights and responsibilities campaign, and we will build on this as we continue to advance fair work.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn ar fater sy'n agos at fy nghalon, fel y mae'n gwybod. Gallwn gynyddu gwybodaeth a chodi ymwybyddiaeth o hawliau gweithwyr a hyrwyddo mynediad at gymorth a chyngor. Fel rhan o'n hymrwymiadau i waith teg, buom yn cydweithio â phartneriaid cymdeithasol ar ymgyrch hawliau a chyfrifoldebau gweithwyr, a byddwn yn adeiladu ar hyn wrth inni barhau i ddatblygu gwaith teg.
Well, I'm grateful to the Counsel General for that answer, and as he is, I'm a proud member of a trade union. I think we all should be, and I'll just point that out to my colleagues on the corner benches. [Laughter.]
But the Counsel General will know that I have spoken before in this Chamber about the importance and the need to use the social partnership Bill to empower workers and trade union representatives within the workplace, and, ultimately, that's how they and we should judge any change, and the change we should judge by, ultimately, is: how does it affect and make working class lives better? The expectations could be, Counsel General, high for this, and they should be high for this. So, are you confident that the social partnership Bill can deliver this? Do you agree with me that the definition of fair work is crucial in delivering this Bill? Do we have the levers to ensure that that definition is robust enough so that this Bill delivers for working people?
Wel, rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw, ac fel yntau, rwy'n aelod balch o undeb llafur. Credaf y dylem i gyd fod, ac rwyf am nodi hynny wrth fy nghyd-Aelodau ar y meinciau cornel. [Chwerthin.]
Ond bydd y Cwnsler Cyffredinol yn gwybod fy mod wedi siarad o'r blaen yn y Siambr hon am bwysigrwydd defnyddio'r Bil partneriaeth gymdeithasol i rymuso gweithwyr a chynrychiolwyr undebau llafur yn y gweithle, a'r angen i wneud hynny, ac yn y pen draw, dyna sut y dylent hwy ac y dylem ni farnu unrhyw newid, a'r newid y dylem ei farnu, yn y pen draw, yw: sut y mae'n effeithio ac yn gwneud bywydau dosbarth gweithiol yn well? Gwnsler Cyffredinol, gallai'r disgwyliadau fod yn uchel ar gyfer hyn, ac fe ddylent fod yn uchel ar gyfer hyn. Felly, a ydych yn hyderus y gall y Bil partneriaeth gymdeithasol gyflawni hyn? A ydych yn cytuno bod y diffiniad o waith teg yn hanfodol ar gyfer cyflawni'r Bil hwn? A oes gennym yr ysgogiadau i sicrhau bod y diffiniad yn ddigon cadarn er mwyn i'r Bil allu cyflawni ar gyfer pobl sy'n gweithio?
I think, just on the very general point in terms of the way in which we can influence workplace rights and so on, it is worth recognising first of all that the record of this Welsh Labour Government in these areas has been very, very significant, whether it be the Trade Union (Wales) Act 2017, whether it be the Agricultural Sector (Wales) Act 2014, whether it be legislation in respect of ending zero-hours contracts in respect of the social care sector, and in many other areas, and particularly in respect of social partnership, which is where your question was leading to.
The social partnership Bill, I think, is an important piece of legislation. Of course, the Minister with responsibility for that Bill is sat here, and I'm sure she hears the comments that you make, but I think there is a very common position that we do have, and that is, certainly in this post-Brexit, this inter-COVID environment that we're in, the quality of work is absolutely fundamental to the quality of life of our citizens and is therefore something that we cannot disregard. The social partnership Bill seeks to use the resources and powers that we have in order to influence progressive change along those particular lines.
And, of course, you referred to the role of trade unions within this. I think one of the messages Welsh Government has always had—a very clear message—is that joining and being collectively represented through a trade union is the best way for workers to ensure and to protect their rights at work. I think that is one of the fundamental messages that go through all the issues relating to fair work. So, I certainly myself look forward to the further progress in respect of the social partnership Bill, and of course you should recognise also the work that we've done in terms of equality and the Minister who answered questions earlier, Jane Hutt, in respect of section 1 of the Equality Act 2010, the implementation of that, which I think was a further important step.
Just one final point is actually to recognise the actual work that you have been doing in this area, because your work in respect of well-being in work, universal basic income and, in fact, the issues around the four-day week are all areas where there are opportunities now to explore new opportunities, new ways of working, new ways where we live to work, not work to live. So, I think that is very much to your credit, and I very much look forward to the outcome of your discussions that are going to be taking place on Thursday on the four-day working week, and, of course, there is a debate tomorrow in the Chamber where that issue is being raised as well, and I look forward to that as well.
Ar y pwynt cyffredinol iawn ynghylch y ffordd y gallwn ddylanwadu ar hawliau yn y gweithle ac yn y blaen, rwy'n credu ei bod yn werth cydnabod yn gyntaf fod cyflawniad y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn y meysydd hyn wedi bod yn sylweddol tu hwnt, boed yn Ddeddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017, boed yn Ddeddf y Sector Amaethyddol (Cymru) 2014, neu'n ddeddfwriaeth i roi diwedd ar gontractau dim oriau mewn perthynas â'r sector gofal cymdeithasol, ac mewn llawer o feysydd eraill, ac yn enwedig mewn perthynas â phartneriaeth gymdeithasol, sef lle'r oedd eich cwestiwn yn arwain.
Credaf fod y Bil partneriaeth gymdeithasol yn ddeddfwriaeth bwysig. Wrth gwrs, mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am y Bil hwnnw'n eistedd yma, ac rwy'n siŵr ei bod yn clywed y sylwadau a wnewch, ond credaf fod gennym safbwynt cyffredin iawn, yn sicr yn yr amgylchedd COVID ôl-Brexit rydym ynddo, sef bod ansawdd gwaith yn gwbl sylfaenol i ansawdd bywyd ein dinasyddion ac felly mae'n rhywbeth na allwn ei ddiystyru. Mae'r Bil partneriaeth gymdeithasol yn ceisio defnyddio'r adnoddau a'r pwerau sydd gennym er mwyn dylanwadu ar newid blaengar ar hyd y llinellau penodol hynny.
Ac wrth gwrs, fe gyfeirioch chi at rôl undebau llafur yn hyn. Credaf mai un o'r negeseuon sydd wedi bod gan Lywodraeth Cymru erioed—neges glir iawn—yw mai ymuno a chael eu cynrychioli ar y cyd drwy undeb llafur yw'r ffordd orau i weithwyr sicrhau a diogelu eu hawliau yn y gwaith. Credaf mai dyna un o'r negeseuon sylfaenol sy'n treiddio drwy'r holl faterion sy'n ymwneud â gwaith teg. Felly, rwyf i'n bersonol yn sicr yn edrych ymlaen at y cynnydd pellach mewn perthynas â'r Bil partneriaeth gymdeithasol, ac wrth gwrs dylech gydnabod hefyd y gwaith a wnaethom ar gydraddoldeb a'r Gweinidog a atebodd gwestiynau yn gynharach, Jane Hutt, mewn perthynas ag adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010, gweithredu honno, a oedd, yn fy marn i, yn gam pwysig arall.
Un pwynt olaf yw cydnabod y gwaith gwirioneddol y buoch yn ei wneud yn y maes hwn, oherwydd mae eich gwaith mewn perthynas â llesiant mewn gwaith, incwm sylfaenol cyffredinol a'r materion sy'n ymwneud â'r wythnos pedwar diwrnod mewn gwirionedd, oll yn feysydd lle mae cyfleoedd yn awr i archwilio cyfleoedd newydd, ffyrdd newydd o weithio, ffyrdd newydd lle rydym yn byw i weithio, nid gweithio i fyw. Felly, credaf fod hynny'n glod mawr i chi, ac edrychaf ymlaen yn fawr at ganlyniad eich trafodaethau a gynhelir ddydd Iau ar yr wythnos waith pedwar diwrnod, ac wrth gwrs, ceir dadl yfory yn y Siambr lle bydd y mater hwnnw'n cael sylw, ac rwy'n edrych ymlaen at hynny hefyd.
It's today, Minister. [Laughter.]
Bydd hynny'n digwydd heddiw, Weinidog. [Chwerthin.]
Cwestiwn 6 [OQ56877], tynnwyd yn ôl. Cwestiwn 7, Huw Irranca-Davies.
Question 6 [OQ56877] is withdrawn. Question 7, Huw Irranca-Davies.
7. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU ynghylch adfer cymorth cyfreithiol ar gyfer cyngor cynnar ac ailasesu'r prawf moddion? OQ56853
7. What representations has the Counsel General made to the UK Government regarding restoring legal aid for early advice and reassessing the means test? OQ56853
Thank you, again, on a very important area. We are continuing to make strong representations to the UK Government about a range of issues relating to the adverse impacts of legal aid reforms by engaging with the means testing and criminal legal aid reviews.
Diolch, unwaith eto, ar fater pwysig iawn. Rydym yn parhau i gyflwyno sylwadau cadarn i Lywodraeth y DU ar amrywiaeth o faterion sy'n ymwneud ag effeithiau andwyol diwygio cymorth cyfreithiol drwy ymgysylltu â'r adolygiadau o brofion modd a chymorth cyfreithiol troseddol.
I welcome that response. The Counsel General will know that, since legal aid was cut and the means testing made more stringent as a result of the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012, the LASPO Act, that has meant that many of these cases now are coming into our surgeries—all of us. We're seeing it in increasing debt, we're seeing it in mental health problems, we are seeing it even going as far as homelessness as a result of the inability to access early legal aid. It's also an increasing burden on the taxpayer and an increasing burden on the courts system as well. So, I wonder whether the Counsel General would agree to meet with not only the Law Society, not only with Citizens Advice, but also other advice organisations in Wales to discuss the rise in clamour for reform and for change in this sphere, and to reinstate early access to legal aid advice and to reform as well the stringent—too stringent—tests that there are in means tests for legal aid. It's not only causing stresses on the legal system, it's causing distress for our constituents.
Rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw. Bydd y Cwnsler Cyffredinol yn gwybod, ers i gymorth cyfreithiol gael ei dorri ac ers gwneud y profion modd yn llymach o ganlyniad i Ddeddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012, Deddf LASPO, mae hynny wedi golygu bod llawer o'r achosion hyn bellach yn dod i'n cymorthfeydd—pob un ohonom. Rydym yn ei weld gyda dyledion cynyddol, rydym yn ei weld gyda phroblemau iechyd meddwl, rydym yn ei weld hyd yn oed yn mynd mor bell â digartrefedd o ganlyniad i'r anallu i gael cymorth cyfreithiol cynnar. Mae hefyd yn faich cynyddol ar y trethdalwr ac yn faich cynyddol ar y system llysoedd hefyd. Felly, tybed a fyddai'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno i gyfarfod nid yn unig â Chymdeithas y Gyfraith, nid yn unig â Chyngor ar Bopeth, ond hefyd â sefydliadau cynghori eraill yng Nghymru i drafod y cynnydd yn y galw am ddiwygio a newid yn y maes hwn, ac i adfer mynediad cynnar at gyngor cymorth cyfreithiol ac i ddiwygio hefyd y profion modd llym—rhy llym—ar gyfer cymorth cyfreithiol. Mae'n achosi straen ar y system gyfreithiol, ac mae'n achosi gofid i'n hetholwyr.
Thank you. The points are very well made, ones that we have rehearsed on many occasions. The cuts to legal aid have been shameful. They have disempowered many citizens of Wales in what is, I believe, a fundamental right, and that is to access the law. I commented on this yesterday, and you'll know that my view is that, in the longer term, I would like to see a Welsh legal aid system. At the moment, the reforms that are being considered solely relate to the issue of the means testing of legal aid. I am due to meet with Sir Christopher Bellamy QC, who is leading the independent review of criminal legal aid in October, where I intend to raise concerns about the impact of the many cuts to legal aid in recent years, which has caused a decline in criminal legal aid work, adversely impacting on providers, as has been highlighted in the report of the Commission on Justice in Wales.
The direct answer to some of the points you raise is: yes, I will happily meet with any people who are involved in the provision of advice services. In fact, I would welcome the opportunity to do so and to increasingly do so. I have some meetings, I believe, already arranged, but I am keen to see how we can effectively co-ordinate the provision of advice within Wales. Welsh Government, as you know, puts in considerable amounts of money actually to make up some of that deficit, through the various advice services, and so on. And, of course, in meeting with the new Lord Chancellor, Dominic Raab, I will be raising there some of the issues that I was going to raise with his predecessor, which also relate to access to justice, which also reflect on the issues of legal aid. But the issue of accessibility, the extent to which people are now participating in court proceedings, either directly or even by mobile phone, on serious issues as litigants in person, with no legal representation, is an absolute scandal for the fifth richest country in the world.
Diolch. Mae'r pwyntiau wedi'u gwneud yn dda iawn, rhai rydym wedi'u hailadrodd droeon. Mae'r toriadau i gymorth cyfreithiol wedi bod yn gywilyddus. Maent wedi dadrymuso llawer o ddinasyddion Cymru yn yr hyn sydd, yn fy marn i, yn hawl sylfaenol, sef mynediad at y gyfraith. Gwneuthum sylwadau ar hyn ddoe, a gwyddoch mai fy marn i, yn y tymor hwy, yw yr hoffwn weld system cymorth cyfreithiol i Gymru. Ar hyn o bryd, mae'r diwygiadau sydd dan ystyriaeth yn ymwneud yn unig â phrofion modd ar gyfer cymorth cyfreithiol yn unig. Rwyf i fod i gyfarfod â Syr Christopher Bellamy QC, sy'n arwain yr adolygiad annibynnol o gymorth cyfreithiol troseddol ym mis Hydref, lle bwriadaf godi pryderon am effaith y toriadau niferus i gymorth cyfreithiol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, toriadau sydd wedi arwain at lai o waith cymorth cyfreithiol troseddol, gan effeithio'n andwyol ar ddarparwyr, fel y nodwyd yn adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru.
Yr ateb uniongyrchol i rai o'r pwyntiau a godwch yw: ydw, rwy'n hapus i gyfarfod ag unrhyw bobl sy'n ymwneud â darparu gwasanaethau cynghori. Yn wir, byddwn yn croesawu'r cyfle i wneud hynny ac i wneud hynny fwyfwy. Mae gennyf rai cyfarfodydd wedi'u trefnu eisoes, ond rwy'n awyddus i weld sut y gallwn gydlynu'r ddarpariaeth o gyngor yn effeithiol yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru, fel y gwyddoch, yn rhoi symiau sylweddol o arian tuag at wneud iawn am rywfaint o'r diffyg hwnnw, drwy'r gwahanol wasanaethau cynghori, ac yn y blaen. Ac wrth gwrs, wrth gyfarfod â'r Arglwydd Ganghellor newydd, Dominic Raab, byddaf yn codi rhai o'r materion y bwriadwn eu codi gyda'i ragflaenydd, materion sydd hefyd yn ymwneud â mynediad at gyfiawnder, ac sydd hefyd yn ystyried materion yn ymwneud â chymorth cyfreithiol. Ond mae hygyrchedd, y graddau y mae pobl bellach yn cymryd rhan mewn achosion llys, naill ai'n uniongyrchol neu hyd yn oed drwy ffôn symudol, ar faterion difrifol fel ymgyfreithwyr drostynt eu hunain, heb unrhyw gynrychiolaeth gyfreithiol, yn sgandal lwyr yn y bumed wlad gyfoethocaf yn y byd.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, John Griffiths.
Finally, question 8, John Griffiths.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau bod trefniadau cyfansoddiadol yn adlewyrchu strwythur gwleidyddol newydd y DU? OQ56887
8. What is the Welsh Government doing to ensure constitutional arrangements reflect the new political architecture of the UK? OQ56887
Thank you, John Griffiths, for that question. The constitution has undergone considerable change in recent years, with devolution coming under attack from an increasingly assertive UK Government. That is why we are establishing a constitutional commission, which will be reaching out into civic society and the public to find a consensus on devolution and the wider constitution.
Diolch am eich cwestiwn, John Griffiths. Mae'r cyfansoddiad wedi newid yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gydag ymosodiadau ar ddatganoli gan Lywodraeth gynyddol drahaus yn y DU. Dyna pam ein bod yn sefydlu comisiwn cyfansoddiadol a fydd yn estyn allan at y gymdeithas ddinesig a'r cyhoedd i ganfod consensws ar ddatganoli a'r cyfansoddiad ehangach.
I very much welcome that constitutional convention, and look forward to its work and findings, Counsel General, but I think there is widespread recognition of a lack of useful UK arrangements and mechanisms to reflect this new UK that we have following devolution in 1999 and then the other developments, including elected mayors. There's a real gap at a UK level, which I think is very frustrating, because it would be useful to bring levels of government together, to discuss ways forward, to prevent and deal with disputes, and recognise the new UK that we have in Government, and what should be constitutional to it. So, given that we've just had a reshuffle of the UK Government, Counsel General, I just wonder whether you see any hope of an end to the frustrating period we've had, where the UK Government has simply failed to properly embrace this agenda and take steps that would benefit the whole of the UK.
Rwy'n croesawu'n fawr y confensiwn cyfansoddiadol hwnnw, ac yn edrych ymlaen at ei waith a'i ganfyddiadau, Gwnsler Cyffredinol, ond credaf fod cydnabyddiaeth eang o ddiffyg trefniadau a mecanweithiau defnyddiol yn y DU i adlewyrchu'r DU newydd hon sydd gennym yn dilyn datganoli yn 1999 ac yna'r datblygiadau eraill, gan gynnwys meiri etholedig. Mae bwlch gwirioneddol ar lefel y DU, sy'n rhwystredig iawn yn fy marn i, oherwydd byddai'n ddefnyddiol dod â lefelau o lywodraeth at ei gilydd i drafod ffyrdd ymlaen, i atal ac ymdrin ag anghydfodau, a chydnabod y DU newydd sydd gennym mewn Llywodraeth, a'r hyn a ddylai fod yn gyfansoddiadol iddo. Felly, o gofio ein bod newydd weld ad-drefnu Llywodraeth y DU, Gwnsler Cyffredinol, tybed a ydych yn gweld unrhyw obaith o weld diwedd ar y cyfnod rhwystredig rydym wedi'i gael, lle mae Llywodraeth y DU wedi methu croesawu'r agenda hon yn briodol a chymryd camau a fyddai o fudd i'r DU gyfan.
I think that goes to the core of the challenge that we actually have. The proposals that we put forward through 'Reforming our Union' and through other mechanisms, whether it be on individual legislation or in terms of inter-governmental relations, is an effort to resolve the constitutional dysfunction that exists, but in order for that to happen, there has to be common agreement.
It has been extremely challenging, extremely difficult, and I think there are many hurdles. Many of the things we do—. When you live in a combination of four nations, where effectively the constitution is largely unwritten, the issue of goodwill and trust is absolutely fundamental to making that work. My view is that we actually need to move to a position where we actually have a written constitution, but in terms of what can be done in the interim—. I suppose what I should say is: despite all the difficulty and challenges, and I don't want to rehearse and go through them as we've done quite a bit of that already this afternoon, I do think that the considerable skilled work that Welsh officials and Ministers have been carrying out with regard to inter-governmental relations—and I'd say that across all four nations of the UK—is at least encouraging in developing what may be an interim way of resolving some of those dysfunctions, and addressing some of the concerns we have. The key challenge is going to be that the devil is always in the detail, and as I've said earlier, there are some grounds to be a bit more optimistic, but we've been down this road before and we have to tread cautiously.
Credaf fod hynny'n mynd at wraidd yr her sydd gennym mewn gwirionedd. Mae'r cynigion a gyflwynwyd gennym drwy 'Diwygio ein Hundeb' a thrwy fecanweithiau eraill, boed yn ddeddfwriaeth unigol neu gysylltiadau rhynglywodraethol, yn ymdrech i ddatrys y camweithredu cyfansoddiadol sy'n bodoli, ond er mwyn i hynny ddigwydd, rhaid cael cytundeb cyffredinol.
Mae wedi bod yn heriol dros ben, yn eithriadol o anodd, a chredaf fod llawer o rwystrau. Mae llawer o'r pethau a wnawn—. Pan fyddwch yn byw mewn cyfuniad o bedair gwlad, lle mae'r cyfansoddiad yn anysgrifenedig i raddau helaeth, mae ewyllys da ac ymddiriedaeth yn gwbl sylfaenol i wneud i hynny weithio. Yn fy marn i, mae angen inni symud i sefyllfa lle mae gennym gyfansoddiad ysgrifenedig, ond o ran yr hyn y gellir ei wneud yn y cyfamser—. Mae'n debyg mai'r hyn y dylwn ei ddweud yw: er gwaethaf yr holl anhawster a'r heriau, ac nid wyf am ailadrodd a mynd drwyddynt fel rydym wedi'i wneud i raddau eithaf helaeth y prynhawn yma eisoes, credaf fod y gwaith medrus sylweddol y mae swyddogion a Gweinidogion Cymru wedi bod yn ei wneud ar gysylltiadau rhynglywodraethol—a byddwn yn dweud hynny ar draws pedair gwlad y DU—o leiaf yn galonogol o ran datblygu'r hyn a allai fod yn ffordd dros dro o ddatrys peth o'r camweithredu hwnnw, a mynd i'r afael â rhai o'r pryderon sydd gennym. Yr her allweddol yw bod y manylion bob amser yn bwysig, ac fel y dywedais yn gynharach, mae peth sail dros fod ychydig yn fwy optimistaidd, ond rydym wedi cerdded y ffordd hon o'r blaen ac mae'n rhaid inni droedio'n ofalus.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Eitem 3, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Cwestiwn 1, Gareth Davies.
Item 3, questions to the Senedd Commission. And question 1 from Gareth Davies.
1. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am gynlluniau i alluogi pob Aelod i fynychu ystâd y Senedd i gymryd rhan ym musnes y Senedd? OQ56865
1. Will the Commission make a statement on plans to enable every Member to attend the Senedd estate to participate in Senedd business? OQ56865
Mae'r Comisiwn yn gallu cynnal busnes y Senedd ar ffurfiau rhithwir a hybrid. Mae hyn yn sicrhau parhad ein Senedd a gallu pob Aelod i gymryd rhan ar bob lefel o gyfyngiadau'r coronafirws. Mae'r Aelodau wedi gallu dod i ystâd y Senedd i gymryd rhan ym musnes y Senedd ers cyflwyno trafodion y Cyfarfod Llawn hybrid, a hynny ers Gorffennaf 2020.
O dan y trefniadau presennol, mae nifer yr Aelodau a all fod yn bresennol yn gorfforol yn y Siambr ar unrhyw adeg wedi cynyddu i 30. Gall Aelodau sy'n cymryd rhan o bell wneud hynny o unrhyw leoliad, gan gynnwys eu swyddfeydd yn Nhŷ Hywel neu yn y Senedd, fel yr ydw i ar hyn o bryd.
The Commission is able to support virtual, hybrid and in-person Senedd business. This ensures the continuity of our Parliament and the ability of all Members to participate at all levels of coronavirus restrictions. Members have been able to attend the Senedd estate to participate in Senedd business since hybrid Plenary proceedings were introduced in July 2020.
Under current arrangements, the number of Members who can be physically present in the Chamber at any time has increased to 30. Members participating remotely may do so from any location, including their offices in Tŷ Hywel or in the Senedd, where I am at the moment.
Diolch, Commissioner. The fact that we're still operating in the Chamber at half capacity, I believe, is nonsensical. We expect our children to go to school and rightly so because it's harmful to keep taking them out. Thanks to a terrific vaccine programme, we have severely impacted the virus's ability to cause serious illness and death. We are all fully vaccinated, so what's the risk? We can have four people in a lift, yet this vast Chamber remains at half capacity. As both a new Member and one representing a north Wales constituency, I find it disheartening: I spent five and a half hours travelling down this week to spend half the time contributing over video link. Commissioner, will you work with the Business Committee to ensure that for those who wish it, Members can participate in Plenary and committee meetings in person?
Diolch, Gomisiynydd. Mae'r ffaith ein bod yn dal i weithredu yn y Siambr ar hanner capasiti yn ddisynnwyr yn fy marn i. Rydym yn disgwyl i'n plant fynd i'r ysgol ac yn briodol felly am ei bod yn niweidiol dal ati i'w tynnu allan. Diolch i raglen frechu wych, rydym wedi effeithio'n ddifrifol ar allu'r feirws i achosi salwch difrifol a marwolaeth. Rydym i gyd wedi cael ein brechu'n llawn, felly beth yw'r risg? Gallwn gael pedwar o bobl mewn lifft, ac eto mae'r Siambr enfawr hon yn parhau i fod ar hanner capasiti. Fel Aelod newydd ac un sy'n cynrychioli etholaeth yng ngogledd Cymru, mae'n ddigalon i mi: treuliais bum awr a hanner yn teithio i lawr yr wythnos hon i dreulio hanner yr amser yn cyfrannu dros gyswllt fideo. Gomisiynydd, a wnewch chi weithio gyda'r Pwyllgor Busnes i sicrhau, i'r rhai sy'n dymuno hynny, y gall Aelodau gymryd rhan mewn Cyfarfodydd Llawn a chyfarfodydd pwyllgor yn y cnawd?
It's anything but nonsensical to take precautionary measures where Members feel that they would benefit from those precautionary measures. The Business Committee took the decision that it would continue in a hybrid form that would enable any Member choosing to work from home, either through choice, through preference or because they are needing to self-isolate, to continue to do so, and then took the subsequent decision by majority view that it felt that, given the length of time of proceedings of the Senedd, a 1m social distance would be preferable to be retained. Therefore, 30 Members are able to contribute physically in the Chamber. It is for us as politicians who pass the laws on coronavirus to make sure at all times that how we behave as well looks at precautionary measures, and how we as Members in that Chamber are able to keep each other as safe as possible, and then keep the people we come into contact with as safe as possible also. But we'll continue to keep these matters under review, of course, as the coronavirus situation changes and hopefully improves from where it is at the moment in Wales.
Mae'n unrhyw beth ond disynnwyr inni gymryd camau rhagofalus lle mae Aelodau'n teimlo y byddent yn elwa o'r mesurau rhagofalus hynny. Penderfynodd y Pwyllgor Busnes y byddai'n parhau ar ffurf hybrid a fyddai'n galluogi unrhyw Aelod sy'n dewis gweithio gartref, naill ai o ddewis neu oherwydd bod angen iddynt hunanynysu, barhau i wneud hynny, ac yna gwnaed penderfyniad dilynol gan y mwyafrif o'r pwyllgor eu bod yn teimlo, o ystyried hyd trafodion y Senedd, y byddai'n well cadw at bellter cymdeithasol o 1m. Felly, gall 30 o Aelodau gyfrannu yn y cnawd yn y Siambr. Ein lle ni fel gwleidyddion sy'n pasio'r cyfreithiau ar y coronafeirws yw sicrhau bob amser fod y modd rydym ni'n ymddwyn hefyd yn edrych ar fesurau rhagofalus, a sut y gallwn ni fel Aelodau yn y Siambr gadw ein gilydd mor ddiogel â phosibl, a thrwy hynny gadw'r bobl y down i gysylltiad â hwy mor ddiogel â phosibl hefyd. Ond byddwn yn parhau i adolygu'r materion hyn wrth gwrs, wrth i sefyllfa'r coronafeirws newid a gwella, gobeithio, o ble y mae ar hyn o bryd yng Nghymru.
Cwestiwn 2 [OQ56882], tynnwyd yn ôl. Cwestiwn 3, Joel James.
Question 2 [OQ56882] has been withdrawn. Question 3, Joel James.
3. Pa gynigion sydd gan Gomisiwn y Senedd i wneud ystâd y Senedd yn garbon niwtral? OQ56847
3. What proposals does the Senedd Commission have to make the Senedd estate carbon neutral? OQ56847
Thank you for that question. The Senedd Commission agreed its carbon neutral strategy in March 2021. This strategy details our commitment to becoming net carbon neutral by 2030. The strategy is available on our website. Within this strategy, we will detail the actions to take to reduce our carbon emissions, including on electricity consumption, heating, cooling, travel and cultural change. I’m pleased to be able to use this opportunity to tell Members that the Senedd is the first UK Parliament to publish a road map to a carbon-free operation. This strategy includes a mixture of behavioural change and efficiency savings to ensure our energy use is as low as possible before investment is required.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Cytunodd Comisiwn y Senedd ar ei strategaeth carbon niwtral ym mis Mawrth 2021. Mae'r strategaeth hon yn manylu ar ein hymrwymiad i fod yn garbon niwtral net erbyn 2030. Mae'r strategaeth ar gael ar ein gwefan. O fewn y strategaeth hon, byddwn yn manylu ar y camau i'w cymryd i leihau ein hallyriadau carbon, gan gynnwys y defnydd o drydan, gwresogi, oeri, teithio a newid diwylliannol. Rwy'n falch o allu defnyddio'r cyfle hwn i ddweud wrth yr Aelodau mai'r Senedd yw'r senedd gyntaf yn y DU i gyhoeddi map ffordd tuag at weithredu di-garbon. Mae'r strategaeth hon yn cynnwys cyfuniad o newid ymddygiad ac arbedion effeithlonrwydd i sicrhau bod ein defnydd o ynni mor isel â phosibl cyn bod angen buddsoddi.
Thank you—Janet, I suppose. I believe that if any Government is to enforce a policy of decarbonisation of buildings, they should lead by example, and as you mentioned about the road map, they should also be pioneers in using innovative technology so they can in effect showcase the technology for other organisations. This point has recently been highlighted by the fact that the Department for Transport has received criticism for using diesel and petrol cars in their fleet whilst promoting conversion to electric vehicles for others. In many ways, I see that the Welsh Government should be at the forefront of innovation, particularly in decarbonisation of buildings. I acknowledge that this is a complex and often expensive undertaking, but what financial provisions does the Senedd Commission expect will be needed to make all Welsh Government buildings completely carbon neutral?
Diolch—Janet, mae'n debyg. Os bydd unrhyw Lywodraeth am orfodi polisi o ddatgarboneiddio adeiladau, credaf y dylent arwain drwy esiampl, ac fel y sonioch chi am y map ffordd, dylent hefyd fod yn arloeswyr gyda'r defnydd o dechnoleg arloesol fel y gallant arddangos y dechnoleg i sefydliadau eraill. Amlygwyd y pwynt hwn yn ddiweddar gan y ffaith bod yr Adran Drafnidiaeth wedi cael ei beirniadu am ddefnyddio ceir diesel a phetrol yn eu fflyd tra'n annog eraill i newid i gerbydau trydan. Mewn sawl ffordd, gwelaf y dylai Llywodraeth Cymru fod ar flaen y gad o ran arloesi, yn enwedig gyda datgarboneiddio adeiladau. Rwy'n cydnabod bod hwn yn ymrwymiad cymhleth sy'n aml yn ddrud, ond pa ddarpariaethau ariannol y mae Comisiwn y Senedd yn disgwyl y bydd eu hangen i wneud holl adeiladau Llywodraeth Cymru yn gwbl garbon niwtral?
Thank you. Again, a really good question. Our strategy does include a mixture of behavioural change and efficiency savings, as I've mentioned. Whilst some offsetting is required at the end of this strategy to ensure, for example, that we can still travel across the country, we see this as a last resort, and we will seek to cut our current footprint by more than half by that point. I notice your reference to Welsh Government and its duty towards our carbon zero targets, but I can assure you, as the new Commissioner with this in my portfolio, climate change, that I will be pushing the Commission to ensure that we do cut our current footprint. The strategy follows two other successful strategies, which themselves have seen our energy footprint reduced by 60 per cent in a decade, even excluding the past pandemic year. Thank you.
Diolch. Unwaith eto, cwestiwn da iawn. Mae ein strategaeth yn cynnwys cyfuniad o newid ymddygiad ac arbedion effeithlonrwydd, fel y soniais. Er bod angen rhywfaint o wrthbwyso ar ddiwedd y strategaeth er mwyn sicrhau, er enghraifft, y gallwn barhau i deithio ar draws y wlad, gwelwn hyn fel dewis olaf, a byddwn yn ceisio torri ein hôl troed presennol i lai na'i hanner erbyn y pwynt hwnnw. Sylwaf ar eich cyfeiriad at Lywodraeth Cymru a'i dyletswydd tuag at ein targedau carbon sero, ond gallaf eich sicrhau, fel y Comisiynydd newydd gyda hyn yn fy mhortffolio, newid hinsawdd, y byddaf yn gwthio'r Comisiwn i sicrhau ein bod yn torri ein hôl troed presennol. Mae'r strategaeth yn dilyn dwy strategaeth lwyddiannus arall, sydd eu hunain wedi gweld ein hôl troed ynni'n gostwng 60 y cant mewn degawd, hyd yn oed heb gynnwys y flwyddyn ddiwethaf, gyda'r pandemig. Diolch.
4. Pa waith y mae'r Comisiwn yn ei wneud i sicrhau bod ystâd y Senedd yn ystyriol o bobl â dementia? OQ56844
4. What work is the Commission undertaking to make the Senedd estate dementia friendly? OQ56844
I thank you for that question. In 2015, the Assembly committed to becoming a dementia-friendly organisation. In line with that commitment, the Commission continues to work closely with Alzheimer’s Society Cymru’s dementia-friendly team and has delivered Dementia Friends training and awareness sessions for Members, their staff, Commission staff, and particularly for public-facing staff and contractors working on the estate. We have also ensured staff who have caring responsibilities for people living with dementia are directed to support available through the Alzheimer's Society, and increased awareness further through published guidance, blogs and articles promoting dementia awareness.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Yn 2015, ymrwymodd y Cynulliad i fod yn sefydliad sy'n deall dementia. Yn unol â'r ymrwymiad hwnnw, mae'r Comisiwn yn parhau i weithio'n agos gyda thîm deall dementia Cymdeithas Alzheimer Cymru ac mae wedi darparu sesiynau hyfforddi ac ymwybyddiaeth Cyfeillion Dementia i Aelodau, eu staff, staff y Comisiwn, ac yn enwedig ar gyfer staff sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r cyhoedd a chontractwyr sy'n gweithio ar yr ystâd. Rydym hefyd wedi sicrhau bod staff sydd â chyfrifoldebau gofalu am bobl sy'n byw gyda dementia yn cael eu cyfeirio at gymorth sydd ar gael drwy Gymdeithas Alzheimer, ac ymwybyddiaeth bellach drwy ganllawiau a gyhoeddir, blogiau ac erthyglau sy'n hyrwyddo ymwybyddiaeth o ddementia.
Thank you for that answer, Commissioner. I'm grateful that there is work being undertaken by the Commission to ensure that those who live with dementia are able to access the Senedd estate. After all, those who are living with dementia should be equally as able as anyone else to access the estate. I'm sure the Commissioner is aware that the perception of those living with dementia is often altered, and simple things such as a dark mat or a carpet on the floor can be seen as a hole that they can fall into. The sooner we make some simple changes in the Senedd, such as changing mats around the building, the better, so I'd be grateful if the Commission could outline a timetable for these simple changes, and when they plan to be finished with them.
Diolch am yr ateb hwnnw, Gomisiynydd. Rwy'n ddiolchgar fod gwaith yn cael ei wneud gan y Comisiwn i sicrhau bod pobl sy'n byw gyda dementia yn gallu cael mynediad i ystâd y Senedd. Wedi'r cyfan, dylai pobl sy'n byw gyda dementia allu cael mynediad cydradd â phawb arall i'r ystâd. Rwy'n siŵr bod y Comisiynydd yn ymwybodol fod canfyddiad pobl sy'n byw gyda dementia yn aml wedi newid, a gellir gweld pethau syml fel mat tywyll neu garped ar y llawr fel twll y gallant syrthio i mewn iddo. Gorau po gyntaf y gwnawn newidiadau syml yn y Senedd, megis newid matiau yn yr adeilad, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Comisiwn amlinellu amserlen ar gyfer y newidiadau syml hyn, a phryd y bwriedir eu cwblhau.
You make a really important point. Of course, one of the other issues for people with dementia is finding a quiet room. We have made sure that those quiet rooms and calming spaces are here to help enable people to de-stress. As I said, the public-facing staff are trained so they are able to help deal with any issues that come forward. The Commission has also marked Dementia Action Week as an opportunity to raise awareness further, and this question today, of course, will facilitate that. A group of people affected by dementia visited the Senedd to assess its dementia friendliness and put together a report outlining their findings, and that's informed our development of an action plan. We are going to build on that in the sixth Senedd and we will quite happily, with the question that you particularly raise, send you further information. I thank you for your question.
Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn. Wrth gwrs, un o'r problemau eraill i bobl â dementia yw dod o hyd i ystafell dawel. Rydym wedi sicrhau bod yr ystafelloedd a'r mannau tawel hynny yma i helpu i alluogi pobl i gael gwared ar straen. Fel y dywedais, mae'r staff sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r cyhoedd wedi'u hyfforddi i allu helpu i ymdrin ag unrhyw broblemau sy'n codi. Mae'r Comisiwn hefyd wedi nodi Wythnos Gweithredu ar Ddementia fel cyfle i godi ymwybyddiaeth ymhellach, a bydd y cwestiwn hwn heddiw yn hwyluso hynny wrth gwrs. Ymwelodd grŵp o bobl yr effeithiwyd arnynt gan ddementia â'r Senedd i asesu i ba raddau y mae'n ystyriol o ddementia a llunio adroddiad yn amlinellu eu canfyddiadau, ac mae hwnnw wedi llywio ein gwaith ar ddatblygu cynllun gweithredu. Rydym yn mynd i adeiladu ar hynny yn y chweched Senedd a byddwn yn hapus iawn, gyda'r cwestiwn a godwch yn arbennig, i anfon rhagor o wybodaeth atoch. Diolch am eich cwestiwn.
Diolch, bawb.
Thank you, everyone.
Yr eitem nesaf, cwestiynau amserol. Galwaf ar Delyth Jewell.
The next item is topical questions, and I call on Delyth Jewell.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y cynnydd sylweddol mewn prisiau nwy a'r cynnydd cydamserol mewn prisiau ynni ar ddefnyddwyr Cymru? TQ565
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of significant gas price increases and the concurrent increase in energy prices on Welsh consumers? TQ565
Diolch, Delyth. Families in Wales are facing a perfect storm of increased energy prices, the freeze on the local housing allowance and the removal of the £20 uplift in universal credit. We have called on the UK Government to reverse these decisions and protect households from potentially devastating impacts this winter.
Diolch, Delyth. Mae teuluoedd yng Nghymru yn wynebu storm berffaith o brisiau ynni uwch, rhewi'r lwfans tai lleol a chael gwared ar y cynnydd o £20 i'r credyd cynhwysol. Rydym wedi galw ar Lywodraeth y DU i wrthdroi'r penderfyniadau hyn a diogelu aelwydydd rhag effeithiau a allai fod yn ddinistriol y gaeaf hwn.
Thank you, Minister, and diolch, Llywydd, for accepting this topical question. This crisis is global, of course, in nature, but the UK is in a particularly perilous situation due to unusually low gas storage, the loss of the IFA interconnecter, hampering our ability to import electricity from Europe, and lower-than-usual wind energy production. We're seeing a crisis that sits within many interlinked crises and, Minister, as I'm sure you'll agree, we shouldn't underestimate the scale of the crisis. The head of Ofgem said today to MPs that the price increase was unprecedented, and that gas prices are already six times higher than last year, having increased 70 per cent in August alone. He also contradicted the Prime Minister's assurance by saying the problem is unlikely to be temporary. However global or complicated the causes of the crisis are, the impact will be very simple and it could be devastating for low-income households.
As you've set out, Minister, this won't be visited on them alone. Thousands of families will see their universal credit cut, they'll face increased living costs, and now bigger energy bills. Minister, the Joseph Rowntree Foundation says that a couple with two children on universal credit will be £130 a month worse off by October, and the budget gap will increase to £1,750 by the end of the next financial year. These are people that cannot afford to take this kind of hit. Could the Minister tell us please what the Welsh Government can do to support people who face this imminent financial hardship? I'm especially concerned about people using prepayment meters who could have their supply cut off if they can't afford to top up. And will she also press UK Ministers about the need to take immediate financial action to support these families, like Spain, France and Italy have already announced?
Further, could the Minister also tell us whether she's held discussions with Welsh steel makers and other heavy industries that face cost increases, and whether she's relayed their concerns to the UK Government? I'd also be grateful, Minister, to hear about any action being taken to protect the agricultural sector in the face of the carbon dioxide shortage. The UK Government deal announced last night to resume production is only for a fortnight, and I know that the National Farmers Union has called for immediate assurance.
Finally, Minister, the crisis is bringing home to us just how urgent it is, of course, for us to switch to more renewable energy, but I know that the questions that will be at the forefront of people's minds will be about how we'll keep the lights on, and how people will be fed and kept warm. I'm sure many will listen to the Minister's answers with keen interest.
Diolch, Weinidog, a diolch, Lywydd, am dderbyn y cwestiwn amserol hwn. Mae'r argyfwng hwn yn fyd-eang ei natur wrth gwrs, ond mae'r DU mewn sefyllfa arbennig o beryglus oherwydd cronfeydd nwy anarferol o isel, colli'r rhyng-gysylltydd IFA, gan lesteirio ein gallu i fewnforio trydan o Ewrop, a chynhyrchiant ynni gwynt ar lefel is na'r arfer. Rydym yn gweld argyfwng yn digwydd o fewn llawer o argyfyngau rhyng-gysylltiedig ac fel y cytunwch rwy'n siŵr, ni ddylem dangyfrif maint yr argyfwng. Dywedodd pennaeth Ofgem heddiw wrth ASau fod y cynnydd mewn prisiau yn ddigynsail, a bod prisiau nwy eisoes chwe gwaith yn uwch na'r llynedd, ar ôl cynnydd o 70 y cant ym mis Awst yn unig. Roedd hefyd yn gwrth-ddweud y sicrwydd a roddodd Prif Weinidog y DU drwy ddweud nad yw'r broblem yn debygol o fod yn un dros dro. Ni waeth pa mor fyd-eang neu gymhleth yw achosion yr argyfwng, bydd yr effaith yn syml iawn a gallai fod yn ddinistriol i aelwydydd incwm isel.
Fel rydych wedi'i nodi, Weinidog, nid hyn yn unig sy'n mynd i effeithio arnynt. Bydd miloedd o deuluoedd yn gweld eu credyd cynhwysol yn cael ei dorri, byddant yn wynebu costau byw uwch, a biliau ynni uwch yn awr. Weinidog, mae Sefydliad Joseph Rowntree yn dweud y bydd cwpl â dau o blant ar gredyd cynhwysol £130 y mis yn waeth eu byd erbyn mis Hydref, a bydd y bwlch yn y gyllideb yn cynyddu i £1,750 erbyn diwedd y flwyddyn ariannol nesaf. Mae'r rhain yn bobl na all fforddio ergyd o'r fath. A allai'r Gweinidog ddweud wrthym beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi pobl sy'n wynebu'r caledi ariannol sydd ar fin digwydd? Rwy'n pryderu'n arbennig am bobl sy'n defnyddio mesuryddion rhagdalu a allai olygu bod eu cyflenwad yn cael ei dorri os na allant fforddio talu. Ac a wnaiff hi bwyso ar Weinidogion y DU ynglŷn â'r angen i gymryd camau ariannol ar unwaith i gefnogi'r teuluoedd hyn, fel y mae Sbaen, Ffrainc a'r Eidal eisoes wedi cyhoeddi?
At hynny, a allai'r Gweinidog ddweud wrthym a yw wedi cynnal trafodaethau gyda gwneuthurwyr dur Cymru a diwydiannau trwm eraill sy'n wynebu cynnydd yn eu costau, ac a yw wedi trosglwyddo eu pryderon i Lywodraeth y DU? Byddwn hefyd yn falch o glywed, Weinidog, am unrhyw gamau a gymerir i ddiogelu'r sector amaethyddol yn wyneb y prinder carbon deuocsid. Yn y cytundeb â Llywodraeth y DU a gyhoeddwyd neithiwr, dim ond am bythefnos y cytunwyd i ailddechrau cynhyrchu, a gwn fod Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wedi galw am sicrwydd ar unwaith.
Yn olaf, Weinidog, mae'r argyfwng yn cadarnhau pa mor bwysig yw hi ein bod yn newid i ynni mwy adnewyddadwy, ond gwn y bydd y cwestiynau a fydd ar flaen meddyliau pobl yn ymwneud â sut y gallwn gadw'r goleuadau ynghynn, a sut y caiff pobl eu bwydo a'u cadw'n gynnes. Rwy'n siŵr y bydd llawer yn gwrando ar atebion y Gweinidog gyda diddordeb brwd.
Diolch, Delyth. Well, absolutely. We've done a number of things since the crisis has hit. I completely agree with your analysis as to the impact on lower income families and, indeed, a number of our businesses, and agricultural businesses in particular.
I met the chief executive at Ofgem just yesterday to discuss the impacts on Welsh consumers and Welsh businesses of the global wholesale gas price rise and the side effect of the carbon dioxide production—extraordinary that it is a side effect, but that's where we are. We know that some energy companies will try and push the prices right up to the cap, and others will unfortunately go out of business, so we were very concerned to understand whether any of those were Welsh-based businesses and whether there was anything we could do specifically to help them. We were also very concerned to understand, just for continuity of supply, never mind price, whether we had sufficient numbers of larger companies able to take across Welsh consumers who are currently receiving supply off companies likely to go out of business in the very short term. So, we're working on assurances to that and to make sure that we have that information from Ofgem so that we can help make that transition happen.
This is leaving aside the issue of whether people can pay for it. This is actually just making sure the gas stays on so they can cook and, indeed, heat their homes. I've written to Ofgem subsequent to the meeting, seeking their assurance in writing of the continuity of supply for Welsh consumers and that consumer rights will be protected. I've also written to the UK Secretary of State on the need for urgent action by the UK Government to manage market stability and consumer costs. I met with the Secretary of State last night—no, the night before last, sorry. It's all been so fast moving I can barely remember. It's Wednesday. Monday night, I met with the Secretary of State, just to have a sort of emergency meeting about what could be done, and then our officials have been in touch all day yesterday and today, and no doubt there will be another ministerial meeting at some point this week, which either myself or Lesley Griffiths will be attending. I made the point forcibly in that meeting that this wasn't just about supply, that this was about affordability, and that we had a perfect storm of Conservative policies all hitting at once.
We've got the removal of the £20 universal credit, which, extraordinarily, Thérèse Coffey seemed to feel people could just work two hours to make up, which just shows how out of touch they are. No doubt there are one or two people in the country for whom that is the case, but most people are already using all of their allowances well up past the cap for the taper to kick in. So, it just shows a complete inability to understand the situation, to my way of thinking. The Minister for Economy, myself, and the Minister for finance are also all writing to the UK Government to highlight our concerns about rising prices, the effect on budgets and so on. Delyth, you highlighted quite rightly the potential effect on a number of businesses—agricultural businesses, farmers and so on. There's also an impact on public services, of course, because not only will they have the national insurance rises, but now they also have increased gas prices to run hospital heating systems, school heating systems and so on. So, this is a whammy right across the entire economy, really.
You're quite right in saying what the modelling is for the impact on families of the rising gas and electricity costs—around £3 a week, and living costs up by about £8 a week on top of the £20-a-week universal credit cut, so around £130 worse off from October. Without intervention from us, that is a really big hit on people's incomes. So, we are very seriously using our levers as fast as we can in Wales. We've got our Warm Homes programme supporting lower income families; just under 62,000 households benefit from a saving of around £280 on their annual bills through that programme. We also continue to provide all the flexibilities that we have added to the discretionary assistance fund this winter, including the reintroduction of fuel support for off-grid clients—so, the people on oil as well, because that's also rising in price.
We've also invested an additional £25.4 million in the discretionary assistance fund to allow people who are suffering extreme financial hardship to have crisis payments. They're not intended to meet ongoing expenses, but major crisis expenses, but if there's no other way of them meeting the immediate costs of living then we will look to flex those issues as well. We also have a number of other things that I could detail, which you'll be familiar with, such as discretionary housing payments, which we're still topping up for local authorities and so on. So, I assure you we are very alert to the issues you raise. We're completely on the same page as you in terms of the impact, and we're looking to use all the levers we have to make sure that people have as least impact as possible from this really quite appalling convergence of very cruel Tory policies.
Diolch, Delyth. Wel, yn hollol. Rydym wedi gwneud nifer o bethau ers i'r argyfwng daro. Cytunaf yn llwyr â'ch dadansoddiad o'r effaith ar deuluoedd incwm is ac yn wir, ar nifer o'n busnesau, a busnesau amaethyddol yn enwedig.
Cyfarfûm â phrif weithredwr Ofgem ddoe ddiwethaf i drafod yr effeithiau ar ddefnyddwyr Cymru a busnesau Cymru yn sgil y cynnydd byd-eang ym mhrisiau nwy cyfanwerth a'r sgil-effaith ar gynhyrchiant carbon deuocsid—mae'n syndod ei fod yn sgil-effaith, ond dyna lle'r ydym. Gwyddom y bydd rhai cwmnïau ynni yn ceisio gwthio'r prisiau hyd at y cap, a bydd eraill yn anffodus yn mynd i'r wal, felly roeddem yn awyddus iawn i ddeall a oedd unrhyw un o'r rheini'n fusnesau yng Nghymru ac a oedd unrhyw beth y gallem ei wneud yn benodol i'w helpu. Roeddem hefyd yn awyddus iawn i ddeall, o ran parhad y cyflenwad, heb sôn am ei bris, a oedd gennym ddigon o gwmnïau mwy o faint a allai gymryd defnyddwyr yng Nghymru sydd ar hyn o bryd yn cael cyflenwad gan gwmnïau sy'n debygol o fynd i'r wal yn y tymor byr iawn. Felly, rydym yn gweithio ar sicrwydd ynglŷn â hynny a sicrhau bod gennym y wybodaeth honno gan Ofgem fel y gallwn helpu i wneud i'r newid hwnnw ddigwydd.
Mae hynny cyn gofyn a all pobl dalu amdano. Mae hynny ddim ond i wneud yn siŵr bod y nwy'n dal i gael ei gyflenwi er mwyn iddynt allu coginio a gwresogi eu cartrefi. Rwyf wedi ysgrifennu at Ofgem yn dilyn y cyfarfod, yn gofyn am eu sicrwydd ysgrifenedig ynglŷn â pharhad y cyflenwad i ddefnyddwyr Cymru ac y caiff hawliau defnyddwyr eu diogelu. Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at Ysgrifennydd Gwladol y DU ar yr angen i Lywodraeth y DU weithredu ar frys i reoli sefydlogrwydd y farchnad a chostau i ddefnyddwyr. Cyfarfûm â'r Ysgrifennydd Gwladol neithiwr—na, echnos, mae'n ddrwg gennyf. Mae'r cyfan wedi symud mor gyflym, prin y gallaf gofio. Mae'n ddydd Mercher. Nos Lun, cyfarfûm â'r Ysgrifennydd Gwladol, dim ond i gael rhyw fath o gyfarfod brys am yr hyn y gellid ei wneud, ac wedi hynny mae ein swyddogion wedi bod mewn cysylltiad drwy'r dydd ddoe a heddiw, ac mae'n siŵr y bydd cyfarfod gweinidogol arall rywbryd yr wythnos hon, a byddaf i neu Lesley Griffiths yn bresennol. Gwneuthum y pwynt yn rymus yn y cyfarfod hwnnw nad mater o gyflenwad yn unig oedd hyn, fod hyn yn ymwneud â fforddiadwyedd, a bod gennym storm berffaith o bolisïau Ceidwadol i gyd yn taro ar unwaith.
Rydym yn wynebu dileu'r credyd cynhwysol o £20, y teimlai Thérèse Coffey y gallai pobl weithio dwy awr i'w adfer, sy'n dangos pa mor allan o gysylltiad ydynt. Mae'n siŵr bod un neu ddau o bobl yn y wlad lle mae hynny'n wir amdanynt, ond mae'r rhan fwyaf o bobl eisoes yn defnyddio eu holl lwfansau ymhell y tu hwnt i'r cap lle daw'r tapr yn weithredol. Felly, mae'n dangos anallu llwyr i ddeall y sefyllfa, hyd y gwelaf i. Mae Gweinidog yr Economi, y Gweinidog cyllid a minnau yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU i dynnu sylw at ein pryderon ynglŷn â phrisiau cynyddol, yr effaith ar gyllidebau ac yn y blaen. Delyth, fe dynnoch chi sylw'n gwbl briodol at yr effaith bosibl ar nifer o fusnesau—busnesau amaethyddol, ffermwyr ac yn y blaen. Ceir effaith hefyd ar wasanaethau cyhoeddus, wrth gwrs, oherwydd nid yn unig y bydd yr yswiriant gwladol yn codi, ond bellach mae ganddynt brisiau nwy uwch i redeg systemau gwresogi ysbytai, systemau gwresogi ysgolion ac yn y blaen. Felly, mae hon yn ergyd fawr ar draws yr economi gyfan, mewn gwirionedd.
Rydych yn llygad eich lle yn dweud beth yw'r modelu ar gyfer yr effaith ar deuluoedd gyda'r costau nwy a thrydan cynyddol—tua £3 yr wythnos, a chostau byw tua £8 yr wythnos yn uwch ar ben y toriad o £20 yr wythnos i'r credyd cynhwysol, felly tua £130 yn waeth eu byd o fis Hydref ymlaen. Heb ymyrraeth gennym ni, mae honno'n ergyd fawr iawn i incwm pobl. Felly, rydym o ddifrif yn defnyddio ein dulliau gweithredu mor gyflym ag y gallwn yng Nghymru. Mae gennym ein rhaglen Cartrefi Clyd sy'n cefnogi teuluoedd incwm is; mae ychydig o dan 62,000 o aelwydydd yn elwa o arbediad o tua £280 ar eu biliau blynyddol drwy'r rhaglen honno. Rydym hefyd yn parhau i ddarparu'r holl hyblygrwydd a ychwanegwyd gennym at y gronfa cymorth dewisol y gaeaf hwn, gan gynnwys ailgyflwyno cymorth tanwydd i gleientiaid oddi ar y grid—felly, y bobl sy'n defnyddio olew hefyd, oherwydd mae pris olew hefyd yn codi.
Rydym hefyd wedi buddsoddi £25.4 miliwn ychwanegol yn y gronfa cymorth dewisol i ganiatáu i bobl sy'n dioddef caledi ariannol eithafol gael taliadau argyfwng. Nid ydynt wedi'u bwriadu ar gyfer talu treuliau parhaus, ond treuliau argyfwng mawr, ond os nad oes unrhyw ffordd arall y gallant dalu am gostau byw uniongyrchol, byddwn yn ceisio ystwytho'r pethau hynny hefyd. Mae gennym nifer o bethau eraill y gallwn fanylu arnynt, ac fe fyddwch yn gyfarwydd â hwy, megis taliadau disgresiwn at gostau tai yr ydym yn dal i ychwanegu atynt ar gyfer awdurdodau lleol ac yn y blaen. Felly, rwy'n eich sicrhau ein bod yn effro iawn i'r materion a godwch. Rydym yn cytuno'n llwyr â chi ynghylch yr effaith, ac rydym yn edrych ar ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd gennym i sicrhau yr effeithir cyn lleied â phosibl ar bobl yn sgil y ffordd warthus y mae'r polisïau Torïaidd creulon hyn wedi taro ar yr un pryd.
Prepayment meters are amongst the most cruel of things because people don't put their heating on because they've got no money to put the heating on. It doesn't show as being cut off; they just don't have any heating. And I think that, sometimes, that is underestimated, but people will be going cold tonight.
As do you, Deputy Presiding Officer, I have a serious concern about the steel industry. In the steel industry, a major cost is energy cost, and as that goes up, the price of steel doesn't go up as fast, and then it puts pressure on the steel industry, not just in your constituency, but in other constituencies around Wales, where many of my constituents work.
But what I want to ask is: what is the estimated cost of the energy price increase to the public sector in Wales, and what additional funding will be given by the Welsh Government to Welsh Government-funded public sector organisations to help cover this additional cost? And by that I mean, effectively, mainly the health service and local government.
Mae mesuryddion rhagdalu ymhlith y pethau mwyaf creulon gan nad yw pobl yn rhoi eu gwres ymlaen am nad oes arian ganddynt i roi'r gwres ymlaen. Nid yw'n dangos eu bod wedi'u torri i ffwrdd; ond nid oes ganddynt unrhyw wres. A chredaf, weithiau, fod hynny'n cael ei dangyfrif, ond bydd pobl yn mynd yn oer heno.
Fel chi, Ddirprwy Lywydd, mae gennyf bryder difrifol am y diwydiant dur. Yn y diwydiant dur, un o'r costau mawr yw cost ynni, ac wrth i'r gost honno godi, nid yw pris dur yn codi mor gyflym, ac mae hynny'n rhoi pwysau ar y diwydiant dur, nid yn unig yn eich etholaeth, ond mewn etholaethau eraill ledled Cymru, lle mae llawer o fy etholwyr yn gweithio.
Ond yr hyn yr hoffwn ei ofyn yw: beth yw cost amcangyfrifedig y cynnydd mewn prisiau ynni i'r sector cyhoeddus yng Nghymru, a pha gyllid ychwanegol a roddir gan Lywodraeth Cymru i sefydliadau'r sector cyhoeddus a ariennir gan Lywodraeth Cymru i helpu i dalu'r gost ychwanegol hon? Ac wrth hynny rwy'n golygu, i bob pwrpas, y gwasanaeth iechyd a llywodraeth leol yn bennaf.
Thank you, Mike. I agree with your assessment of prepayment meters. Part of the conversation with Ofgem—I had an already scheduled meeting with them in the diary, and I've had an additional meeting as well—part of the scheduled meeting with Ofgem is to discuss with them the plight of people on prepayment meters and what we can do to make sure that they register as people without a service, and how we can get them on to a better kind of a tariff. That's an ongoing issue.
In terms of the steel industry, and other industries affected around Wales, that's part of the ongoing conversation with Ofgem. A number of Ministers, not just myself, are now engaged in discussions across various sectors to find out quite what the impact is. The gas price has gone up by five times as much, as Delyth said, in her introductory remarks, so that's five times higher bills in the short term. We will be working right across the public sector to understand the impact of this and the rise in national insurance and a number of other things that will impact our ability to deliver public services.
We've also made the point forcibly to the UK Government, via my colleague Rebecca Evans, that these things need to be taken account of in the comprehensive spending review, and then, the allocation to Wales, because these are clearly issues that are not going away. I personally made the point to the Secretary of State in the meeting on Monday night that, in looking for the market to realign itself, as he put it, that doesn't just mean more expensive carbon dioxide. That means more expensive everything, including public services, and that the Government needs to take account of it in relying on the market, quite extraordinarily in my view, to sort out these kinds of sustainability issues.
Diolch, Mike. Rwy'n cytuno â'ch asesiad o fesuryddion rhagdalu. Rhan o'r sgwrs gydag Ofgem—roedd gennyf gyfarfod â hwy eisoes wedi'i drefnu yn y dyddiadur, ac rwyf wedi cael cyfarfod ychwanegol hefyd—rhan o'r cyfarfod a drefnwyd gydag Ofgem yw trafod sefyllfa pobl ar fesuryddion rhagdalu a'r hyn y gallwn ei wneud i sicrhau eu bod yn cofrestru fel pobl heb wasanaeth, a sut y gallwn sicrhau eu bod yn cael eu rhoi ar fath gwell o dariff. Mae hwnnw'n fater parhaus.
O ran y diwydiant dur, a diwydiannau eraill yr effeithir arnynt ledled Cymru, mae hynny'n rhan o'r sgwrs barhaus ag Ofgem. Mae nifer o Weinidogion, nid fi yn unig, bellach mewn trafodaethau ar draws amryw sectorau i ddarganfod beth yn union yw'r effaith. Mae pris nwy bum gwaith yn uwch, fel y dywedodd Delyth yn ei sylwadau agoriadol, felly mae hynny'n golygu biliau bum gwaith yn uwch yn y tymor byr. Byddwn yn gweithio ar draws y sector cyhoeddus i ddeall effaith hyn a'r cynnydd mewn yswiriant gwladol a nifer o bethau eraill a fydd yn effeithio ar ein gallu i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus.
Rydym hefyd wedi gwneud y pwynt yn gadarn i Lywodraeth y DU, drwy fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, fod angen ystyried y pethau hyn yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, ac yna, y dyraniad i Gymru, gan nad yw'r materion hyn am ddiflannu, yn amlwg. Yn bersonol, gwneuthum y pwynt i'r Ysgrifennydd Gwladol yn y cyfarfod nos Lun nad yw aros i'r farchnad ailalinio'i hun, fel y dywedodd, yn golygu carbon deuocsid drutach yn unig. Mae'n golygu y bydd popeth yn ddrutach, gan gynnwys gwasanaethau cyhoeddus, a bod angen i'r Llywodraeth ystyried hynny wrth ddibynnu ar y farchnad, sy'n eithaf syfrdanol, yn fy marn i, i ddatrys y mathau hyn o broblemau cynaliadwyedd.
Of course this is a very important issue for people across the whole of the UK, and I welcome the action that the UK Government is now taking. Crucially, I very much welcome that the UK Government's energy cap will remain in place, continuing to provide protection to those that need it most. I also welcome that the UK Government has said it is considering offering emergency state-backed loans to energy companies to encourage them to take on customers from any companies that sadly may let consumers down. However, regardless of these current issues facing us, fuel poverty is still a persistent issue in Wales, and it is clear that more needs to be done to address it.
So, would the Minister consider using the levers that she has available to her to relax the rules around the emergency assistance payment, to ensure that there is additional support available to those who need it over the coming months, particularly to those who would usually not be eligible for support? Alongside this, the increase in the price of gas is affecting food producers, supermarkets and other key industries who rely on the stable supply of carbon dioxide for food production. So, I'm sure the Minister, well, I hope the Minister will join me in welcoming the news that the UK Government has now signed an arrangement to provide financial support to CF Fertilisers UK Ltd who produce around 60 per cent of the UK's carbon dioxide.
So, with that in mind, what considerations has the Welsh Government given to providing support to businesses in the food industry in order to ensure the current and continued production of Welsh food? Diolch.
Mae hwn, wrth gwrs, yn fater pwysig iawn i bobl ledled y DU gyfan, ac rwy'n croesawu'r camau y mae Llywodraeth y DU yn eu cymryd yn awr. Yn hanfodol, rwy'n croesawu'r ffaith y bydd cap ynni Llywodraeth y DU yn parhau i fod ar waith, gan barhau i ddiogelu'r rhai sydd ei angen fwyaf. Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth y DU wedi dweud ei bod yn ystyried cynnig benthyciadau brys gyda chefnogaeth y wladwriaeth i gwmnïau ynni i'w hannog i gymryd cwsmeriaid gan unrhyw gwmnïau a allai fethu ddefnyddwyr, yn anffodus. Fodd bynnag, ni waeth beth yw'r problemau cyfredol hyn sy'n ein hwynebu, mae tlodi tanwydd yn dal i fod yn fater parhaus yng Nghymru, ac mae'n amlwg fod angen gwneud mwy i fynd i'r afael ag ef.
Felly, a wnaiff y Gweinidog ystyried defnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael iddi i lacio'r rheolau ynghylch y taliad cymorth mewn argyfwng, er mwyn sicrhau bod cymorth ychwanegol ar gael i'r rheini sydd ei angen dros y misoedd nesaf, yn enwedig y rheini na fyddent fel arfer yn gymwys i gael cymorth? Yn ogystal â hyn, mae'r cynnydd ym mhris nwy yn effeithio ar gynhyrchwyr bwyd, archfarchnadoedd a diwydiannau allweddol eraill sy'n dibynnu ar gyflenwad sefydlog o garbon deuocsid ar gyfer cynhyrchu bwyd. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog, wel, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ymuno â mi i groesawu'r newyddion fod Llywodraeth y DU bellach wedi arwyddo trefniant i ddarparu cymorth ariannol i CF Fertilizers UK Ltd, sy'n cynhyrchu oddeutu 60 y cant o garbon deuocsid y DU.
Felly, gyda hynny mewn golwg, pa ystyriaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i ddarparu cymorth i fusnesau yn y diwydiant bwyd er mwyn sicrhau bod bwyd Cymru yn parhau i gael ei gynhyrchu? Diolch.
Well, I have to say, Janet, I absolutely admire the brass neck that you have in asking me that question in light of the convergence of Conservative policies that have brought us to this state. The UK Government has indeed made a deal with the company. It lasts for two weeks. After that, they expect the prices to rise and the market to sort it out. That's what it means, 'The markets will sort it out': the prices rising. So, they have done absolutely nothing of any lasting impact.
Of course, we will use all the levers that are at our disposal to mitigate the impact on both consumers and industries across Wales, but that impact is absolutely enhanced by the changes to universal credit, the freeze on local housing allowance, the increase in national insurance and so on. So, the least you could do, Janet, is implore your Government to make sure that, as part of the comprehensive spending review, they take into account the impact of their policies on this Government's ability to protect its people and its industries. And I really do think you've got quite a cheek to ask me what we're going to do in light of the policies that you presumably support in devastating the incomes of low-income families and businesses across Wales.
Wel, mae'n rhaid imi ddweud, Janet, rwy'n edmygu'r wyneb sydd gennych yn gofyn y cwestiwn i mi yng ngoleuni'r cyfuniad o bolisïau Ceidwadol sydd wedi achosi'r sefyllfa hon. Mae'n wir fod Llywodraeth y DU wedi taro bargen gyda'r cwmni. Mae'n para am bythefnos. Ar ôl hynny, maent yn disgwyl i'r prisiau godi a'r farchnad i ddatrys y sefyllfa. Dyna mae'n ei olygu, 'Bydd y marchnadoedd yn datrys y sefyllfa': y prisiau'n codi. Felly, nid ydynt wedi gwneud unrhyw beth a fydd yn cael unrhyw effaith barhaol o gwbl.
Wrth gwrs, byddwn yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd gennym i liniaru'r effaith ar ddefnyddwyr a diwydiannau ledled Cymru, ond mae'r effaith honno'n fwy o lawer yn sgil y newidiadau i gredyd cynhwysol, rhewi'r lwfans tai lleol, cynyddu yswiriant cenedlaethol ac ati. Felly, y peth lleiaf y gallech ei wneud, Janet, yw erfyn ar eich Llywodraeth i sicrhau eu bod, fel rhan o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, yn ystyried effaith eu polisïau ar allu'r Llywodraeth hon i ddiogelu ei phobl a'i diwydiannau. Ac rwy'n meddwl o ddifrif fod gennych wyneb yn gofyn i mi beth y bwriadwn ei wneud yng ngoleuni'r polisïau yr ydych chi, rwy'n cymryd, yn eu cefnogi sy'n dinistrio incwm busnesau a theuluoedd incwm isel ledled Cymru.
Diolch, Weinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5: datganiadau 90 eiliad. Ac yn gyntaf, Gareth Davies.
Item 5: the 90-second statements. And, first of all, Gareth Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. This year we celebrate the fiftieth anniversary of the Offa’s Dyke path or Clawdd Offa yn Gymraeg. This historic national path runs from my hometown of Prestatyn, winding its way through the beautiful countryside in the Vale of Clwyd, up into the Clwydian range area of outstanding natural beauty, before snaking its way south. On its 177-mile journey to Chepstow, the Offa’s Dyke path crosses the England and Wales border 20 times and weaves its way through eight different counties.
Opened in 1971, the path is named after and closely follows Offa’s Dyke. The path is a national treasure, and I ask Members to join me in celebrating the fiftieth anniversary. And, for those more adventurous amongst you, you are more than welcome to join me and the Friends of the Clwydian Range and Dee Valley in walking the Bodfari to Prestatyn leg of the path on Sunday 31 October. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Eleni, rydym yn dathlu hanner canmlwyddiant llwybr Clawdd Offa. Mae'r llwybr cenedlaethol hanesyddol hwn yn ymestyn o fy nhref enedigol, Prestatyn, drwy gefn gwlad hardd Dyffryn Clwyd, i fyny i ardal o harddwch naturiol eithriadol Bryniau Clwyd, cyn troelli tua'r de. Ar ei daith 177 milltir i Gas-gwent, mae llwybr Clawdd Offa yn croesi ffin Cymru a Lloegr 20 gwaith ac yn plethu ei ffordd drwy wyth sir wahanol.
Wedi’i agor ym 1971, cafodd y llwybr ei enwi ar ôl Clawdd Offa ac mae'n ei ddilyn yn agos. Mae'r llwybr yn drysor cenedlaethol, a gofynnaf i'r Aelodau ymuno â mi i ddathlu ei hanner canmlwyddiant. Ac i'r rhai mwy anturus yn eich plith, mae croeso ichi ymuno â mi a Chyfeillion Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy i gerdded y llwybr o Fodfari i Brestatyn ddydd Sul 31 Hydref. Diolch yn fawr.
This week, my community is celebrating Pontypridd Green Week, which is part of a UK-wide Great Big Green Week, celebrating action on climate change. This is a grass-roots event organised by local community activists of all ages who are determined to make a difference and inspire others to take action, as we respond to the climate and nature emergency. And, unfortunately, for Pontypridd and its nearby communities the emergency is very real and at the forefront of everyone's minds following the devastating flooding of February 2020.
Already, this week, there's been a fancy dress litter pick, a gig, a discussion with the youth forum about the actions they'd like to see taken, a visit to the Senedd, hosted by Mick Antoniw MS, and a volunteer community garden session. Tomorrow, at Meadow Street at 5 p.m. there will be planting using recycled material. On Saturday, a repair cafe, permaculture workshop and a plant and seed swap at Clwb y Bont, followed by a riverside litter pick at Ynysangharad Park on Sunday afternoon. This will culminate with a celebration of the Taff river's rights at 4.30 p.m. on Sunday near the old bridge. Given that communities either side of the river, on both Sion Street and Berw Road, were flooded, this will be emotional for many who still live in fear of the river every time it rains.
Though we cannot provide them with assurances that their homes will be safe in the future, there is one thing that is certain: the people of Pontypridd understand the role each of us must play in responding to the climate and nature emergency. Doing nothing is not an option.
Yr wythnos hon, mae fy nghymuned yn dathlu Wythnos Werdd Pontypridd, sy'n rhan o Wythnos Fawr Werdd y DU, i ddathlu gweithredu ar y newid hinsawdd. Digwyddiad llawr gwlad yw hwn a drefnir gan weithredwyr cymunedol lleol o bob oed sy'n benderfynol o wneud gwahaniaeth ac ysbrydoli eraill i weithredu, wrth inni ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur. Ac yn anffodus i Bontypridd a'r cymunedau cyfagos, mae'r argyfwng yn real iawn ac yn fyw ym meddyliau pawb ar ôl llifogydd dinistriol mis Chwefror 2020.
Eisoes, yr wythnos hon, cafwyd digwyddiad codi sbwriel mewn gwisg ffansi, gig, trafodaeth gyda'r fforwm ieuenctid am y camau yr hoffent eu gweld yn cael eu cymryd, ymweliad â'r Senedd, dan ofal Mick Antoniw AS, a sesiwn wirfoddoli mewn gardd gymunedol. Yfory, ar Meadow Street am 5 p.m.. cynhelir sesiwn blannu gan ddefnyddio deunydd wedi'i ailgylchu. Ddydd Sadwrn, caffi atgyweirio, gweithdy permaddiwylliant a digwyddiad cyfnewid planhigion a hadau yng Nghlwb y Bont, wedi'i ddilyn gan ddigwyddiad codi sbwriel ar lan yr afon ym Mharc Ynysangharad brynhawn Sul. Bydd hyn yn gorffen gyda dathliad o hawliau afon Taf am 4.30 p.m. ddydd Sul ger yr hen bont. O gofio bod cymunedau ar ddwy ochr yr afon, ar Stryd Sion a Heol Berw, wedi'u heffeithio gan y llifogydd, bydd hyn yn emosiynol i lawer sy'n dal i ofni'r afon bob tro y mae'n bwrw glaw.
Er na allwn roi sicrwydd iddynt y bydd eu cartrefi'n ddiogel yn y dyfodol, mae un peth yn sicr: mae pobl Pontypridd yn deall y rôl y mae'n rhaid i bob un ohonom ei chwarae wrth ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur. Nid yw gwneud dim yn opsiwn.
Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you are leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:39.
Plenary was suspended at 15:39.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:49, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:49, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Croeso nôl.
Welcome back.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Yr eitem nesaf yw eitem 6, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar amseroedd ymateb ambiwlansys. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.
The next item is item 6, the Welsh Conservatives' debate on ambulance response times. I call on Russell George to move the motion.
Cynnig NDM7779 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod ychydig dros hanner y galwadau ambiwlans coch wedi cyrraedd targed Llywodraeth Cymru o wyth munud ym mis Gorffennaf 2021.
2. Yn nodi ymhellach y pwysau aruthrol y mae Gwasanaeth Ambiwlans Cymru oddi tano gydag amseroedd trosglwyddo gofal cynyddol o hyd at 18 awr.
3. Yn cydnabod gwaith caled ac ymroddiad staff Gwasanaeth Ambiwlans Cymru mewn amgylchiadau mor heriol.
4. Yn cydnabod y pwysau mewn gofal cymdeithasol a sylfaenol a'r sgil-effeithiau ar y gwasanaeth ambiwlans.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) datgan argyfwng yng Ngwasanaeth Ambiwlans Cymru.
b) cyflwyno cynllun cynhwysfawr i wella amseroedd ymateb ambiwlansys, gan gynnwys camau i:
i) sicrhau gweithlu gofal cymdeithasol digonol;
ii) gwella mynediad i apwyntiadau gofal sylfaenol wyneb yn wyneb; a
iii) cynyddu capasiti gwelyau mewn ysbytai.
c) nodi cynllun ac amserlen glir ar gyfer codi cyflog gweithwyr gofal ledled Cymru.
d) ystyried defnyddio cefnogaeth Lluoedd Arfog Ei Mawrhydi i helpu i gynyddu capasiti ymateb ambiwlansys.
e) ymdrechu'n galetach i recriwtio parafeddygon yn gyflym.
Motion NDM7779 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes that just over half of red ambulance calls met the Welsh Government’s target of eight minutes in July 2021.
2. Further notes the immense pressure the Welsh Ambulance Service is under with increasing transfer-of-care times of up to 18 hours.
3. Recognises the hard work and dedication of Welsh Ambulance Service staff in such challenging circumstances.
4. Acknowledges the pressures in social and primary care and the knock-on effects on the ambulance service.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) declare an emergency in the Welsh Ambulance Service.
b) bring forward a comprehensive plan to improve ambulance response times, including action to:
i) ensure an adequate social care workforce;
ii) improve access to face-to-face primary care appointments; and
iii) increase hospital bed capacity.
c) set out a clear plan and timetable for raising the wage of care workers across Wales.
d) consider engaging the support of Her Majesty’s Armed Forces to assist with increasing ambulance response capacity.
e) redouble efforts for the rapid recruitment of paramedics.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Llywydd. I move the motion this afternoon in the name of my colleague Darren Millar. Can I, at the outset of this debate, first of all thank paramedics and ambulance staff for their work, especially during the course of the pandemic? I know that I speak on behalf of all my Conservative colleagues, but I know that Members from across the Chamber will agree that we thank sincerely our ambulance staff and paramedics for all the work they do in very difficult and challenging circumstances.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cyflwyno'r cynnig y prynhawn yma yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. A gaf fi, ar ddechrau'r ddadl hon, ddiolch yn gyntaf oll i barafeddygon a staff ambiwlans am eu gwaith, yn enwedig yn ystod y pandemig? Gwn fy mod yn siarad ar ran fy holl gyd-Aelodau Ceidwadol, ond gwn y bydd Aelodau o bob rhan o’r Siambr yn cytuno ein bod yn diolch o galon i’n staff ambiwlans a'n parafeddygon am yr holl waith a wnânt mewn amgylchiadau anodd a heriol iawn.
Our debate today is couched in that way. It's about support for the ambulance service and making sure that they receive the support that they need from the Welsh Government. But, be in no doubt: the ambulance service is in crisis. It's not just in near-crisis. It's in crisis now, and it has been in crisis for some months. We need immediate action from the Welsh Government to support the ambulance service and also to ensure that the people of Wales get the ambulance service that they deserve and need.
Now, I think that the Government first of all need to accept that the ambulance service is in crisis. You can't resolve a problem unless you accept that there is a problem. Now, I hope that this Chamber will know that I am not somebody who throws around statements and words easily; I choose my words carefully. So, I stand by that: the ambulance service is in a crisis.
In my own case, in a constituency issue, recently, a constituent was asked by the ambulance service themselves to take their family member with a suspected heart attack to hospital themselves. Now, I say that we've been in crisis not just now, but for some months, and I stand by that. Because we know that, in July of this year, 400 people across Wales were waiting for more than 12 hours for an ambulance—hundreds of people waiting for more than 12 hours for an ambulance. In the past, in this Chamber, we may have raised cases with Ministers, and Ministers may have said, 'Send me the examples.' We've gone beyond that. These are examples that are happening every single day throughout Wales, sadly.
Now, I was only speaking to the Stroke Association earlier today, and they were discussing the latest figures from the sentinel stroke national audit programme. Scotland's not a member of the programme, so there's no comparison there. We know how critical it is, don't we—we know how crucial it is—to make sure that, from the onset of stroke symptoms, you get to hospital. Now, the latest figures tell us—. And this is from the onset of symptoms to not just getting to the hospital, but getting to the right facility, so this is not just about the ambulance service; this takes into account some of the wider issues. From the onset of symptoms to getting to the appropriate place in hospital, in England, the latest figures say that the time is three hours, 25 minutes; in Northern Ireland, it's three hours, 23 minutes; and, in Wales, it's five hours, 17 minutes. Now, I welcome the Government's stroke quality statement today. However, the Government's own statement today emphasises the need for rapid treatment for stroke—but it's not happening.
My colleague Paul Davies was outlining in First Minister's questions yesterday his concerns about proposed cover being reduced in Pembrokeshire for ambulance services. Reducing cover for the ambulance service is not something that should be being discussed or debated at this time. That's not appropriate, not when we're in the position that we're in. Now, the First Minister dismissed Paul Davies's comments yesterday, but Paul Davies was relaying comments that were raised to him by constituents, by ambulance service staff on the front line.
Now, in terms of the amendments today, we will support the amendment from Plaid. We agree, of course, that the integration of services is important, and we of course agree with the additional staff that are required within the NHS. We won't, of course, be supporting the Government's amendment today. I'm disappointed. Disappointingly, it's a 'delete all' motion.
Now, our motion today sets out our thanks for our paramedics and ambulance staff, and it sets out a number of factual positions of where we are at, which I don't think that the Government will deny—if so, let's hear them today. So, why is it that the Government could not have supported our motion as tabled today?
As an opposition party, we do want to bring forward some constructive suggestions today to the Government. We've done so in our motion. There are short- and long-term issues that need to be addressed. So, first of all, the use of Her Majesty's armed forces to help support the ambulance service—I am pleased that we suggested this in our motion last week, and that's been brought forward. The Government have made that request, so I'm pleased that that is the position. But I don't think that anyone should be in any doubt that this action will resolve the issues that we’re facing in the ambulance service, because, of course, it won’t. There are other actions that are needed as well. First of all, we need to improve access to primary care appointments and change the current guidance to telephone triage. Secondly, we need to redouble our efforts for rapid recruitment of paramedics, and I know that Welsh Government has announced 136 new recruits for this financial year, and the Welsh Ambulance Services NHS Trust has committed to a further 127 this year also. However, in the light of the looming winter pressures, and we haven’t had a statement yet on winter pressures, the Welsh Government needs to provide support for rapid recruitment to cover any potential gaps. Thirdly, we need to mobilise members of the public and former healthcare professionals to join their local NHS teams. Fourthly, we need to establish routes of support for NHS staff, care workers and families who have experienced the trauma of the pandemic. And fifthly, we need to set out a plan and timetable to raise the wages of care workers, as we called for also in our manifesto earlier this year.
Then there are a number of medium- and long-term plans that need to be addressed also: we need to focus on the time-to-treatment for patients, we need to develop a clear plan for the Welsh NHS to clear the waiting list backlog, which has deteriorated during the pandemic, utilising cross-border and independent facilities as well as COVID-lite hubs to speed up treatment. We need to establish long COVID clinics to support people experiencing long-term effects of COVID, and we need to build upon the 10-year plan and social care workforce plan to introduce a plan across the whole of the health and social care sector. We need to expand the role of occupational therapists as part of the wraparound care to maintain patient independence. We need to promote independent living, offering online self-assessments to support the early identification of support needs, and we need to establish a fund for care innovation to promote joint working between the NHS and social care.
I commend our plan to the Senedd today, and I very much call on all Senedd Members to support our motion today as tabled. Diolch yn fawr.
Mae ein dadl heddiw wedi'i gosod yn y ffordd honno. Mae'n ymwneud â chymorth i'r gwasanaeth ambiwlans a sicrhau eu bod yn derbyn y cymorth sydd ei angen arnynt gan Lywodraeth Cymru. Ond nid oes dwywaith amdani: mae'r gwasanaeth ambiwlans mewn argyfwng. Nid yw bron â bod mewn argyfwng. Mae mewn argyfwng yn awr, ac mae wedi bod mewn argyfwng ers rhai misoedd. Mae arnom angen i Lywodraeth Cymru weithredu ar unwaith i gefnogi’r gwasanaeth ambiwlans a hefyd i sicrhau bod pobl Cymru yn cael y gwasanaeth ambiwlans sydd ei angen arnynt ac y maent yn ei haeddu.
Nawr, credaf fod angen i'r Llywodraeth dderbyn yn gyntaf oll fod y gwasanaeth ambiwlans mewn argyfwng. Ni allwch ddatrys problem oni bai eich bod yn derbyn bod problem yn bodoli. Nawr, rwy'n gobeithio y bydd y Siambr hon yn gwybod nad wyf yn rhywun sy'n taflu datganiadau a geiriau o gwmpas yn ddiofal; rwy'n dewis fy ngeiriau'n ofalus. Felly, rwy’n glynu wrth hynny: mae’r gwasanaeth ambiwlans mewn argyfwng.
Yn fy achos i, mewn mater yn fy etholaeth, yn ddiweddar, gofynnodd y gwasanaeth ambiwlans i etholwr fynd ag aelod o'u teulu yr amheuid eu bod wedi cael trawiad ar y galon i'r ysbyty eu hunain. Nawr, rwy'n dweud ein bod wedi bod mewn argyfwng nid yn unig nawr, ond ers rhai misoedd, ac rwy’n glynu wrth hynny. Oherwydd ym mis Gorffennaf eleni, gwyddom fod 400 o bobl ledled Cymru wedi aros am fwy na 12 awr am ambiwlans—cannoedd o bobl yn aros am fwy na 12 awr am ambiwlans. Yn y gorffennol, yn y Siambr hon, efallai ein bod wedi dwyn achosion i sylw Gweinidogion, ac efallai fod Gweinidogion wedi dweud, 'Anfonwch yr enghreifftiau ataf.' Rydym wedi mynd y tu hwnt i hynny. Mae'r rhain yn enghreifftiau sy'n digwydd bob dydd ledled Cymru, yn anffodus.
Nawr, bûm yn siarad â'r Gymdeithas Strôc yn gynharach heddiw, ac roeddent yn trafod ffigurau diweddaraf rhaglen archwilio genedlaethol y sentinel strôc. Nid yw'r Alban yn aelod o'r rhaglen, felly nid oes cymhariaeth i'w chael yno. Gwyddom pa mor hollbwysig—gwyddom pa mor hanfodol—yw sicrhau eich bod, o gychwyn cyntaf symptomau strôc, yn mynd i'r ysbyty. Nawr, dywed y ffigurau diweddaraf wrthym—. Ac mae hyn rhwng dechrau'r symptomau ac nid yn unig cyrraedd yr ysbyty, ond cyrraedd y cyfleuster cywir, felly nid yw hyn yn ymwneud yn unig â'r gwasanaeth ambiwlans; mae hyn yn cwmpasu rhai o'r materion ehangach. O ddechrau'r symptomau i gyrraedd y lle priodol yn yr ysbyty, yn Lloegr, dengys y ffigurau diweddaraf mai'r amser yw tair awr, 25 munud; yng Ngogledd Iwerddon, mae'n dair awr, 23 munud; ac yng Nghymru, mae'n bum awr, 17 munud. Nawr, rwy'n croesawu'r datganiad ansawdd ar gyfer strôc gan y Llywodraeth heddiw. Fodd bynnag, mae datganiad y Llywodraeth ei hun heddiw'n pwysleisio'r angen am driniaeth gyflym ar gyfer strôc—ond nid yw'n digwydd.
Roedd fy nghyd-Aelod Paul Davies yn amlinellu ei bryderon yn ystod y cwestiynau i’r Prif Weinidog ddoe ynglŷn â'r argymhelliad i leihau nifer yr ambiwlansys yn sir Benfro. Nid yw lleihau nifer yr ambiwlansys yn rhywbeth y dylid ei drafod neu ei ddadlau ar hyn o bryd. Nid yw'n briodol, a ninnau yn y sefyllfa rydym ynddi. Nawr, gwrthododd y Prif Weinidog sylwadau Paul Davies ddoe, ond roedd Paul Davies yn ailadrodd sylwadau a roddwyd iddo gan etholwyr, gan staff y gwasanaeth ambiwlans ar y rheng flaen.
Nawr, ar y gwelliannau heddiw, byddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru. Rydym yn cytuno, wrth gwrs, fod integreiddio gwasanaethau yn bwysig, ac rydym wrth gwrs yn cytuno â'r staff ychwanegol sydd eu hangen yn y GIG. Ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw. Rwy'n siomedig. Mae'n siomedig mai cynnig 'dileu popeth' ydyw.
Nawr, mae ein cynnig heddiw'n nodi ein diolch i'n parafeddygon a'n staff ambiwlans, ac mae'n nodi nifer o ffeithiau ynglŷn â'n sefyllfa ar hyn o bryd, ac ni chredaf y bydd y Llywodraeth yn eu gwadu—os felly, gadewch i ni eu clywed heddiw. Felly, pam na allai'r Llywodraeth fod wedi cefnogi ein cynnig fel y'i cyflwynwyd heddiw?
Fel gwrthblaid, hoffem gyflwyno rhai awgrymiadau adeiladol i'r Llywodraeth heddiw. Rydym wedi gwneud hynny yn ein cynnig. Mae angen mynd i'r afael â phroblemau tymor byr a hirdymor. Felly, yn gyntaf oll, y defnydd o luoedd arfog Ei Mawrhydi i helpu i gefnogi'r gwasanaeth ambiwlans—rwy'n falch ein bod wedi awgrymu hyn yn ein cynnig yr wythnos diwethaf, ac mae hynny wedi'i gyflwyno. Mae'r Llywodraeth wedi gwneud y cais hwnnw, felly rwy'n falch mai dyna'r sefyllfa. Ond ni chredaf y dylai unrhyw un fod o dan unrhyw gamargraff y bydd y weithred hon yn datrys y problemau a wynebwn yn y gwasanaeth ambiwlans, oherwydd, wrth gwrs, ni fydd yn gwneud hynny. Mae angen camau eraill hefyd. Yn gyntaf oll, mae angen inni wella mynediad at apwyntiadau gofal sylfaenol a newid y canllawiau cyfredol i frysbennu dros y ffôn. Yn ail, mae angen inni ddyblu ein hymdrechion i recriwtio parafeddygon yn gyflym, a gwn fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi 136 o recriwtiaid newydd ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, ac mae Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru wedi ymrwymo i 127 arall eleni hefyd. Fodd bynnag, yng ngoleuni'r pwysau sydd ar y ffordd dros y gaeaf, ac nid ydym wedi cael datganiad eto ar bwysau'r gaeaf, mae angen i Lywodraeth Cymru ddarparu cymorth fel y gellir recriwtio'n gyflym i lenwi unrhyw fylchau posibl. Yn drydydd, mae angen inni annog aelodau'r cyhoedd a chyn-weithwyr gofal iechyd proffesiynol i ymuno â'u timau GIG lleol. Yn bedwerydd, mae angen inni sefydlu llwybrau cymorth ar gyfer staff y GIG, gweithwyr gofal a theuluoedd sydd wedi dioddef trawma'r pandemig. Ac yn bumed, mae angen inni nodi cynllun ac amserlen i godi cyflogau gweithwyr gofal, fel yr oedd ein maniffesto yn gynharach eleni hefyd yn galw amdano.
Wedyn, ceir nifer o gynlluniau tymor canolig a hirdymor y bydd gofyn mynd i'r afael â hwy yn ogystal: mae angen inni ganolbwyntio ar yr amser cyn cael triniaeth i gleifion, mae angen inni ddatblygu cynllun clir fel y gall GIG Cymru ymdrin â'r ôl-groniad ar y rhestr aros, sydd wedi gwaethygu yn ystod y pandemig, gan ddefnyddio cyfleusterau trawsffiniol ac annibynnol yn ogystal â hybiau sy'n rhydd o COVID i gyflymu triniaethau. Mae angen inni sefydlu clinigau COVID hir i gefnogi pobl sy'n dioddef effeithiau hirdymor COVID, ac mae angen inni adeiladu ar y cynllun 10 mlynedd a'r cynllun gweithlu gofal cymdeithasol i gyflwyno cynllun ar gyfer y sector iechyd a gofal cymdeithasol yn ei gyfanrwydd. Mae angen inni ehangu rôl therapyddion galwedigaethol fel rhan o'r gofal cofleidiol i gynnal annibyniaeth cleifion. Mae angen inni hyrwyddo byw'n annibynnol, gan gynnig hunanasesiadau ar-lein i gefnogi'r broses o nodi anghenion cymorth yn gynnar, ac mae angen inni sefydlu cronfa ar gyfer arloesi ym maes gofal i hyrwyddo gweithio ar y cyd rhwng y GIG a gofal cymdeithasol.
Rwy'n cymeradwyo ein cynllun i’r Senedd heddiw, a galwaf ar yr holl Aelodau o'r Senedd i gefnogi ein cynnig heddiw fel y’i cyflwynwyd. Diolch yn fawr.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Galwaf ar y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
I call on the Minister for Health and Social Services to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu’r cyfan a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi, yng nghyd-destun lefelau digynsail o alw, fod ychydig dros hanner y galwadau ambiwlans coch wedi cyrraedd targed Llywodraeth Cymru ym mis Gorffennaf 2021.
2. Yn nodi ymhellach y pwysau aruthrol ar yr holl wasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru gan gynnwys Gwasanaeth Ambiwlans Cymru a’r ystod o heriau cenedlaethol a lleol sy’n effeithio ar lif cleifion.
3. Yn cydnabod gwaith caled ac ymroddiad staff Gwasanaeth Ambiwlans Cymru a holl staff gwasanaethau iechyd a gofal mewn amgylchiadau mor heriol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) sicrhau bod y camau a nodir yng nghynllun cyflawni Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys yn cael eu cyflawni’n gyflym ac yn bwrpasol;
b) cefnogi ystod o fentrau i helpu i recriwtio a chadw staff yn y sector gofal cymdeithasol a rhoi cymorth i gyflogwyr gofal cymdeithasol;
c) gwella mynediad i apwyntiadau gofal sylfaenol wyneb yn wyneb pan yn glinigol briodol;
d) gwireddu ei hymrwymiad yn y Rhaglen Lywodraethu i dalu’r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal;
e) parhau i gydweithio â Lluoedd Arfog Ei Mawrhydi i helpu i gynyddu capasiti ymateb ambiwlansys; a
f) ymdrechu'n galetach i recriwtio clinigwyr ambiwlans yn gyflym.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Notes that in the context of record levels of demand, just over half of red ambulance calls met the Welsh Government’s target in July 2021
2. Further notes the immense pressure on all health and care services in Wales including the Welsh Ambulance Service and the range of national and local challenges that impact patient flow
3. Recognises the hard work and dedication of Welsh Ambulance Service staff and all health and care service staff in such challenging circumstances
4. Calls on the Welsh Government to:
a) ensure the actions identified in the Emergency Ambulance Service Committee delivery plan are delivered with pace and purpose;
b) support a range of initiatives to drive recruitment and retention within the social care sector and provide support to social care employers;
c) improve access to face-to-face primary care appointments where clinically appropriate;
d) deliver on its Programme for Government commitment to pay care workers the real living wage;
e) continue engagement with Her Majesty’s Armed Forces to assist with increasing ambulance response capacity; and
f) redouble efforts for the rapid recruitment of ambulance clinicians.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Ffurfiol.
Formally.
Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
I call on Mabon ap Gwynfor to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu is-bwyntiau newydd ar ddiwedd pwynt 5:
Integreiddio gwasanaethau iechyd a gofal yn wirioneddol ar lefel genedlaethol;
Hyfforddi a recriwtio 6,000 o staff ychwanegol i'r GIG, gan gynnwys meddygon, nyrsys a gweithwyr proffesiynol perthynol eraill ym maes iechyd.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new sub-points at end of point 5:
Genuinely integrate health and care services nationally;
Train and recruit 6,000 additional staff into the NHS, including doctors, nurses and other allied health professionals.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n cynnig y gwelliant yn enw Siân Gwenllian yn ffurfiol. Dwi'n siŵr bod mewnflychau pob un yma heddiw yn cynnwys nifer o enghreifftiau o ddioddefaint pobl yn ein cymunedau oherwydd eu bod nhw'n gorfod aros am ambiwlans. Er enghraifft, bu'n rhaid i etholwraig i mi yn Abererch aros am 15 awr am ambiwlans, a hithau mewn llewyg a'r teulu'n poeni am ei bywyd. Neu, beth am ochr y staff, sydd yn aml yn gorfod teithio pellteroedd maith ar hyd a lled y wlad oherwydd nad oes yna ambiwlans ar gael gerllaw? Ar ben hyn, wrth gwrs, mae yna bryderon bod yna gwtogi ar wasanaethau ambiwlansys am fod mewn rhai ardaloedd, fel yn Aberystwyth ac Aberteifi, fel y clywson ni yn ddiweddar.
Ond pam mae hyn yn digwydd? Yn sicr nid bai staff y gwasanaeth ambiwlans ydy o, sy'n cael eu hymestyn y tu hwnt i bob rheswm. Yn wir, mae'n symptom o broblem ddyfnach. Gadewch i ni ddilyn taith y claf. Mae'r claf yn mynd i mewn i'r ambiwlans, ar ôl aros am oriau lawer amdano fo, yn ciwio y tu allan i'r ysbyty am oriau, weithiau y tu ôl i ddwsin neu ragor o ambiwlansys eraill. Yna, ar ôl cyfnod yn yr ysbyty, a gwella'n ddigonol i fynd yn ôl yn y gymuned, yn hytrach, yn lle mynd i’r gymuned, maen nhw’n methu â rhyddhau o neu hi oherwydd nad oes yna wely cymunedol neu nad oes yna ofalwr cymdeithasol ar eu cyfer nhw. Mae’n un argyfwng ar ben y llall, sy’n deillio o’r ffaith bod yna brinder hanesyddol wedi bod mewn recriwtio, cynnal a rhoi tâl teg i staff ein gwasanaeth iechyd. Wrth gwrs, buasai'n wych gweld mwy o ambiwlansys a pharafeddygon ar gael i ymateb ar y rheng flaen, ond dwi'n ofni mai'r unig beth y buasai hyn yn ei wneud ydy ychwanegu at y ciwiau o ambiwlansys y tu allan i adrannau brys, oherwydd mae angen edrych i fyny'r system i weld beth sydd yn llethu'r system.
Yn ôl yn 2012, gwelwyd nifer o newidiadau sylweddol i wasanaethau iechyd ar hyd a lled Cymru. Yn y gogledd, cyflwynwyd rhaglen a alwyd 'Mae Gofal Iechyd yng Ngogledd Cymru yn Newid', a chafodd hon ei sancsiynu gan y Llywodraeth Lafur ar y pryd, ac arweiniodd yn ei dro at gau nifer o ysbytai cymunedol fel Blaenau Ffestiniog, Llangollen a'r Fflint, gan ganoli ac israddio rhai o'n gwasanaethau, gyda'r addewid y byddai mwy o ofal yn y gymuned. Do, fe newidiodd gwasanaethau iechyd yn y gogledd ac ar draws Cymru, ond nid bob tro er gwell. Hwn heddiw, y drafodaeth yma heddiw, ydy canlyniad y newidiadau hynny.
Er mwyn medru cynnal gwasanaeth iechyd effeithiol a chynaliadwy, mae angen capasiti sbâr o welyau arnom ni. Nid fi sy'n dweud hyn ond yr arbenigwyr. Dyma ddywedodd y BMA wrth y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn 2016, a dwi am ddyfynnu yn Saesneg:
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I formally move the amendment in the name of Siân Gwenllian. I’m sure that all of our inboxes include a number of examples of people suffering in their communities because they have to wait for an ambulance. For example, a constituent of mine in Abererch had to wait for 15 hours for an ambulance and she was in distress and her family were concerned for her life. And look at the staff, who often have to travel great distances the length and breadth of the country because there isn’t an ambulance available nearby. In addition to this, there are concerns that there are cuts to ambulance services in some areas, for example, Aberystwyth and Cardigan, as we’ve heard recently.
But why is this happening? Well, certainly it’s not the fault of the staff of the ambulance service, who are stretched beyond all reason. Indeed it is a symptom of a deep-seated problem. Let’s follow the journey of the patient. The patient goes into the ambulance, having waited for many hours, queues outside a hospital for hours, often behind a dozen or more other ambulances, and then, after a period in hospital, having made a sufficient recovery to return to the community, rather than being returned to the community, they can’t release the patient because there isn’t a community bed available or there is no social carer available for them. It is one crisis on top of another, emerging from the fact that there has been a historic shortage in terms of recruitment, retention and fair pay for health service staff. Of course, it would be wonderful to see more ambulances and paramedics available to respond on the front line, but I fear that all this would do would be to add to the queues of ambulances outside accident and emergency departments, because we need to look further up the system to see why it is overwhelmed.
Back in 2012, we saw a number of significant changes to health services the length and breadth of Wales. In north Wales, a programme called 'Healthcare in North Wales is Changing' was sanctioned by the then Labour Government, and that led in turn to the closure of a number of community hospitals, such as Blaenau Ffestiniog, Llangollen and Flint, centralising and downgrading some services, with a pledge that there would be more care available in the community. Yes, health services in north Wales and across Wales changed, but not always for the better. This discussion here today is the upshot of all of those changes.
In order to maintain an effective and sustainable health service, you need spare capacity in terms of beds. It's not me saying this but the specialists in this area. This is what the BMA told the Health, Social Care and Sport Committee in 2016, and I will quote in English:
'Once you go above 85 per cent bed occupancy, you can predict that you can’t cope with fluctuations. You need about a 20 per cent surplus of beds to cope with the kind of fluctuations that we’re talking about. When you’ve got bed occupancies running at 86 or 87 per cent, you start getting...delays...[in] the discharge of patients as well.'
'Pan fydd mwy na 85 y cant o welyau mewn defnydd, gallwch ragweld na allwch ymdopi ag amrywiadau. Mae angen tua 20 y cant o welyau dros ben arnoch i ymdopi â'r math o amrywiadau yr ydym yn sôn amdanynt. Pan fydd gennych 86 neu 87 y cant o welyau mewn defnydd, rydych yn dechrau gweld oedi wrth ryddhau cleifion hefyd.'
A dyna rydyn ni'n ei weld heddiw.
Nôl ym 1989, roedd bron i 20,000 o welyau ysbyty yng Nghymru yn gweithio ar gapasiti o tua 77 y cant. Erbyn heddiw, mae'r niferoedd wedi'u haneru i tua 10,000 o welyau ac yn gweithio ar gapasiti o 87 y cant, yn gyson dros y 10 mlynedd diwethaf. Ac, wrth gwrs, mae'r pandemig yma wedi gwneud pethau llawer iawn yn waeth. Caewyd nifer o'r ysbytai cymunedol oherwydd methiant i gynnal y gwelyau efo'r nifer angenrheidiol o nyrsys, sy'n dod â ni nôl at y gwendid sylfaenol yn y system iechyd eilradd: mae prinder staff yn arwain at system sy'n gwegian, fel rydyn ni'n ei weld heddiw. Gyda phoblogaeth yn heneiddio, gweithlu blinedig ac oedi mewn diagnostig a thriniaethau oherwydd y pandemig, mae angen mwy o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ar Gymru yn fwy nag erioed.
Felly, beth allwn ni ei wneud? Yr ateb cyntaf, wrth gwrs, ydy buddsoddi yn ataliol mewn gwasanaethau i gadw pobl yn iach ac allan o'r ysbyty yn y lle cyntaf. Ond y prif bethau sy'n peri imi droi at ein gwelliannau ni a fydd yn cryfhau sylfaen ein system iechyd ydy'r angen i integreiddio gwasanaethau iechyd a hyfforddi a recriwtio 6,000 o staff ychwanegol. A dwi'n diolch i Russell George am ddatgan y bydd ei blaid o yn cefnogi'r gwelliant.
O ran y gwasanaeth iechyd a gofal, mae angen cymryd camau i gynllunio'r gweithlu, gan gynnwys denu a chadw ymarferwyr a gosod staff gofal cymdeithasol ar gyflogau'r gwasanaeth iechyd. Dylid lansio adolygiad cenedlaethol i sefydlu safonau gofal gofynnol mewn cartrefi gofal, ac mae angen ymrwymiad i gynllunio ar unwaith ar gyfer diddymu taliadau gofal cymdeithasol. Mae angen recriwtio 6,000 o staff newydd, fel y soniais i, ac mae angen datblygu cynllun pum mlynedd sy'n cynnwys cymelliadau i feddygon teulu, creu mwy o swyddi meddygon teulu, creu strategaeth cadw a chefnogi nyrsys, a buddsoddi yn ein hysgolion meddygol.
Mae'n deg i ddweud ein bod ni i gyd yn gwerthfawrogi ein gwasanaethau iechyd a gofal yn fwy nag erioed o'r blaen. Rydyn ni'n gweld drosom ni ein hunain anhunanoldeb y staff sydd wedi mynd yr ail filltir ddydd ar ôl dydd i'n cadw'n ddiogel, i achub bywydau ac i ofalu am y rhai mwyaf bregus yn ein cymuned. Ond rydyn ni hefyd yn gweld eiddilwch a diffyg gallu'r gwasanaethau hynny, y diffyg buddsoddiad a arweiniodd at orddibyniaeth—
And this is what we're seeing today.
Back in 1989, there were almost 20,000 hospital beds in Wales working at a capacity of around 77 per cent. By today, the numbers have halved to around 10,000 beds and are working to a capacity of 87 per cent, and that's been the case consistently over the past 10 years. And this pandemic, of course, has exacerbated the problems. Many of our community hospitals were closed because of a failure to maintain the beds with the required number of nurses, which brings us back to that fundamental weakness in our secondary healthcare system: a shortage of staff leads to a system that is struggling, as we are seeing today. With an ageing population, a tired workforce and delays in diagnostics and treatments because of the pandemic, we need more professional health workers more than ever.
So, what can we do? The first solution, of course, is to invest in preventative services to keep people healthy and out of our hospitals in the first instance. But the main issues that led us to introduce this amendment and that will strengthen the foundations of our healthcare system is the need to integrate health and care services and to train and recruit 6,000 additional staff. And I thank Russell George for stating that his party will support our amendment.
In terms of the health and care service, we need to take steps to plan the workforce, including attracting and keeping practitioners and paying social care staff health service wages. We should launch a national review to establish statutory care standards in care homes, and we need a commitment to plan immediately to scrap social care charges. We need to recruit 6,000 additional staff, as I mentioned, and we need to develop a five-year plan, which includes incentives for GPs, the creation of more GP roles, the creation of a recruitment and retention strategy for nurses, and investment in our medical schools.
It's fair to say that we all appreciate our health and care services more than ever before. We have seen for ourselves the selflessness of the staff who have travelled that extra mile day after day to keep us all safe, to save lives and to care for the most vulnerable in our communities. But we are also seeing the fragility and the inability of those services, the lack of investment that's led to an overreliance—
A all yr Aelod ddod at gasgliad nawr, os gwelwch yn dda?
Please come to a conclusion now.
—ar ewyllys da ac ymroddiad llwyr y gweithlu iechyd a gofal. Mae'n ddyletswydd felly arnon ni nawr i leddfu'r pwysau ac i'w had-dalu am eu hymrwymiad yn awr eu hangen. A phan dwi'n dweud 'ad-dalu', dwi'n golygu mwy na sefyll o flaen camerâu a chlapio. Wrth wneud hyn, bydd yr effeithiau positif i'w gweld ym mhob cwr o'r gwasanaethau iechyd a gofal, gan gynnwys ein gwasanaethau ambiwlans hollbwysig. Diolch yn fawr.
—on goodwill and the full commitment of our health and care workforce. It's a duty, therefore, on us all to alleviate those pressures and to repay them for their commitment in their hour of need. And when I say that, I mean more than standing in front of cameras and clapping. In doing this, it'll have a positive impact, seen in all parts of our health and care services, including the ambulance services that are so crucially important. Thank you.
I thank the Conservatives for bringing this debate today. As Members who were present in the last Senedd know, I rarely spoke in health debates. Fortunately, for the first time since I was elected, we have a health Minister who I am confident will address the problems.
I also recognise the hard work and dedication of the Welsh ambulance staff in very, very challenging circumstances. I also accept the immense pressure the Welsh ambulance service is under, with increasing transfer-of-care times. I, like many Members, have been contacted by angry relatives when ambulances have failed to attend. One constituent with a suspected heart attack was told to get a taxi. Another constituent, at a pub quiz, had a suspected stroke. There was no ambulance available; the pub landlady took him to A&E. I mean, is it bad luck that the two health providers that have provided the worst service over several years are the Welsh ambulance service and Betsi Cadwaladr, which are, geographically, the two biggest direct providers?
Providing more ambulances or getting the army involved, as proposed, what that will do is increase the number of patients waiting outside. I mean, you then have five more ambulances, you have five more ambulances waiting outside. The visible bottleneck in the system is A&E, and ambulances queuing outside is a symptom of this, not the cause.
Too many people go to A&E when their medical need is neither an accident or an emergency. Why do they do this? Because it's the only place you can guarantee to see a doctor. So, after several days of failing to see their GP, patients go to A&E for the long queue, but knowing at the end of that long queue, a doctor will see them. Also, doctors in A&E are risk averse, and rather than sending patients home and telling them to seek medical help if they get worse, they keep them in for 24 hours of observation. One of the problems with beds being used up is that people are being kept in, observed and released. How many patients have actually spent 24 hours in observation and then been sent home?
A proposal I put privately to the Minister previously is out-of-hours GPs being installed in every A&E department to help the—
Diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Fel y gŵyr Aelodau a oedd yn bresennol yn y Senedd ddiwethaf, anaml iawn y byddwn yn siarad mewn dadleuon iechyd. Yn ffodus, am y tro cyntaf ers imi gael fy ethol, mae gennym Weinidog iechyd yr wyf yn hyderus y bydd yn mynd i'r afael â'r problemau.
Rwyf hefyd yn cydnabod gwaith caled ac ymroddiad staff ambiwlans Cymru mewn amgylchiadau heriol tu hwnt. Rwyf hefyd yn derbyn y pwysau aruthrol sydd ar wasanaeth ambiwlans Cymru, gydag amseroedd trosglwyddo gofal cynyddol. Fel llawer o Aelodau, mae perthnasau dig wedi cysylltu â mi ynglŷn ag achosion lle methodd ambiwlansys ymateb. Dywedwyd wrth un etholwr yr amheuid ei fod wedi cael trawiad ar y galon i gael tacsi. Cafodd etholwr arall, mewn cwis tafarn, yr hyn yr amheuid ei bod yn strôc. Nid oedd ambiwlans ar gael; aeth perchennog y dafarn ag ef i'r adran ddamweiniau ac achosion brys. Hynny yw, ai lwc ddrwg yw hi mai'r ddau ddarparwr iechyd sydd wedi darparu'r gwasanaeth gwaethaf dros nifer o flynyddoedd yw gwasanaeth ambiwlans Cymru a Betsi Cadwaladr, sef y ddau ddarparwr uniongyrchol mwyaf yn ddaearyddol?
Bydd darparu mwy o ambiwlansys neu gael y fyddin i gyfrannu, fel y cynigiwyd, yn cynyddu nifer y cleifion sy'n aros y tu allan. Hynny yw, mae gennych bum ambiwlans arall wedyn, mae gennych bum ambiwlans arall yn aros y tu allan. Y dagfa weladwy yn y system yw'r adran ddamweiniau ac achosion brys, a symptom o hyn yw'r ambiwlansys sy'n ciwio y tu allan, nid yr achos.
Mae gormod o bobl yn mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys pan nad yw eu hangen meddygol yn ddamwain nac yn argyfwng. Pam y gwnânt hynny? Oherwydd mai dyma'r unig le y gallwch warantu y byddwch yn gweld meddyg. Felly, ar ôl sawl diwrnod o fethu gweld eu meddyg teulu, mae cleifion yn mynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys i aros mewn ciw hir, ond fe wyddant y bydd meddyg yn eu gweld ar ben draw'r ciw hir hwnnw. Hefyd, mae meddygon mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn wrth risg, ac yn hytrach nag anfon cleifion adref a dweud wrthynt am ofyn am gymorth meddygol os byddant yn gwaethygu, maent yn eu cadw i mewn i gadw llygad arnynt am 24 awr. Un o'r problemau gyda gwelyau'n cael eu defnyddio yw bod pobl yn cael eu cadw i mewn, er mwyn cadw llygad arnynt cyn eu rhyddhau. Faint o gleifion sydd wedi treulio 24 awr yn yr ysbyty dan oruchwyliaeth cyn cael eu hanfon adref?
Un cynnig a roddais yn breifat i'r Gweinidog yn flaenorol yw bod meddygon teulu y tu allan i oriau ym mhob adran ddamweiniau ac achosion brys i helpu—
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
Certainly.
Yn sicr.
Thank you, Mike. Would you not agree with me that there's also a crisis in our social care, whereby there aren't the number of social care beds, so beds are being occupied by people really now who are desperately wanting to either get home or actually facilitate appropriate social care, and that's making the condition worse?
Diolch, Mike. Oni fyddech yn cytuno â mi fod yna argyfwng yn ein sector gofal cymdeithasol hefyd, lle nad oes digon o welyau gofal cymdeithasol, felly mae gwelyau'n cael eu defnyddio gan bobl sy'n ysu am gael mynd adref neu fynd i ofal cymdeithasol priodol, ac mae hynny'n gwneud y sefyllfa'n waeth?
I agree with you entirely. I've only got five minutes, so I will not be addressing social care; I'm just sticking with hospitals and A&E and health. But, yes, I agree entirely.
To help deal with patients who attend, the GP out-of-hours service should be given the job of assessing patients upon arrival, deciding in what order they should be treated and dealing with non-medical emergencies. And this, by the way, is not a complaint about GPs in general. Most of them work incredibly hard and are seeing more and more patients. They are at capacity in many areas. The problem is that the first person who a patient contacts in their GP surgery is the receptionist, who normally lacks any medical training whatsoever, and just collects patients' requests and books them to a doctor's slot until all slots are full. One GP estimated that 10 per cent of their appointments per day were for advice and treatment for common ailments; another noted that practice GPs are concerned that they spend a significant portion of their time treating common ailments and conditions such as cold and flu. A further suggestion I made to the Minister previously is to train receptionists to the level of paramedics. They could then triage patients to the local pharmacy, the GP urgently, GP non-urgently or to A&E. I think it really is important that people don't have a sort of good luck or bad luck on phoning the GP: 'You were forty-first. You might be seriously ill, but the GP cannot see you.' That's got nothing to do with GPs; they are sat in there waiting to deal with people, but if you're the forty-first you don't get seen, if you're the fortieth you do, and the fortieth person might just have a cold or a cough or something that could easily be dealt with by the pharmacy. We don't use pharmacies enough.
Rwy'n cytuno â chi'n llwyr. Dim ond pum munud sydd gennyf, felly nid wyf am fynd i'r afael â gofal cymdeithasol; rwyf am gadw at ysbytai, adrannau damweiniau ac achosion brys ac iechyd. Ond, ydw, rwy'n cytuno'n llwyr.
Er mwyn helpu i ymdrin â chleifion, dylid rhoi'r gwaith o asesu cleifion wrth iddynt gyrraedd i'r gwasanaeth meddygon teulu y tu allan i oriau, iddynt hwy benderfynu ym mha drefn y dylid eu trin ac ymdrin ag argyfyngau nad ydynt yn rhai meddygol. Ac nid cwyn am feddygon teulu yn gyffredinol yw hyn gyda llaw. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn gweithio'n eithriadol o galed ac yn gweld mwy a mwy o gleifion. Maent yn gweithio'n uwch na'u capasiti mewn sawl man. Y broblem yw mai'r person cyntaf y daw claf i gysylltiad â hwy yn eu meddygfa yw'r derbynnydd, sydd fel arfer heb unrhyw hyfforddiant meddygol o gwbl, ac nid ydynt ond yn casglu ceisiadau cleifion ac yn trefnu slot meddyg ar eu cyfer nes bod pob slot yn llawn. Amcangyfrifodd un meddyg teulu fod 10 y cant o'u hapwyntiadau bob dydd ar gyfer cyngor a thriniaeth ar gyfer anhwylderau cyffredin; nododd un arall fod meddygon teulu yn pryderu eu bod yn treulio cyfran sylweddol o'u hamser yn trin anhwylderau a chyflyrau cyffredin fel annwyd a'r ffliw. Awgrym arall rwyf wedi'i wneud i'r Gweinidog yn y gorffennol yw hyfforddi derbynyddion i lefel parafeddygon. Gallent frysbennu cleifion wedyn i'r fferyllfa leol, at y meddyg teulu ar frys, at y meddyg teulu heb fod brys, neu i'r adran ddamweiniau ac achosion brys. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad yw pobl yn dibynnu ar ryw fath o lwc dda neu lwc ddrwg wrth ffonio'r meddyg teulu: 'Chi oedd Rhif 41. Efallai eich bod yn ddifrifol wael, ond ni all y meddyg teulu eich gweld.' Nid oes a wnelo hynny ddim â meddygon teulu; maent yn eistedd yno yn aros i ymdrin â phobl, ond os mai chi yw Rhif 41, ni chewch eich gweld, os mai chi yw Rhif 40, fe gewch eich gweld, ac efallai mai dim ond annwyd neu beswch neu rywbeth y gallai'r fferyllfa ymdrin ag ef yn hawdd fydd gan y deugeinfed person hwnnw. Nid ydym yn defnyddio fferyllfeydd ddigon.
Mike, will you take an intervention from Mark Isherwood?
Mike, a wnewch chi dderbyn ymyriad gan Mark Isherwood?
Certainly. But it's the last intervention I will take.
Yn sicr. Ond dyma'r ymyriad olaf y byddaf yn ei dderbyn.
Thank you. I welcome your comments, but do you share the concern of the senior clinician who also works as a GP, who wrote to me saying:
'Waiting times at Wrexham Maelor A&E department have got to atrocious levels. I've been discussing this with one of our junior doctors who does locum in the department. He confirmed that waiting times are indeed extremely long and said the issue was that there is no space to see patients'?
He said that there are commonly several doctors sitting around doing nothing because there is nowhere to see the patients, and surely physical space should be one of the easiest things to solve.
Diolch. Rwy'n croesawu eich sylwadau, ond a ydych yn rhannu pryder yr uwch glinigydd sydd hefyd yn gweithio fel meddyg teulu, a ysgrifennodd ataf yn dweud:
'Mae amseroedd aros yn adran ddamweiniau ac achosion brys Ysbyty Maelor Wrecsam wedi cyrraedd lefelau erchyll. Rwyf wedi bod yn trafod hyn gydag un o'n meddygon iau sy'n weithiwr locwm yn yr adran. Cadarnhaodd fod amseroedd aros yn hir iawn a dywedodd mai'r broblem oedd nad oes lle i weld cleifion'?
Dywedodd fod sawl meddyg yn aml yn eistedd o gwmpas yn gwneud dim gan nad oes unman i weld y cleifion, ac yn sicr dylai gofod ffisegol fod yn un o'r pethau hawsaf i'w datrys.
I agree it should be one of the easiest things to solve. I can't talk about Wrexham Maelor, but I can talk about Morriston Hospital, and the thing that causes the problem there is the physical number of people. They haven't got doctors sitting around doing nothing in Morriston, but if Wrexham Maelor would like to send some of their doctors down to Morriston, we'd very much welcome them. We haven't got people sitting around doing nothing; what we've just got is a huge queue. You can have 50 or 60 people there. Some are seriously ill, they've had a stroke, they've had a heart attack, they've had a serious accident, they need to be checked whether they've broken their neck or not, and others have turned up who are not feeling very well and they just can't see a doctor.
I sent this to the Minister regarding one of my constituents—and I was talking to the health board—who had a growth on his neck, which kept on getting bigger and bigger. He spent four days failing to see his GP, because he was forty-first or forty-second in line. We cannot have this sort of, 'You join a queue and you're either lucky or unlucky.'
Finally, the Welsh ambulance service is not working effectively. I believe, to get the best out of the ambulance service, it should be split up and run by the individual health boards, like it used to be, so the health board has ownership of the ambulance service. It's their fault, not somebody else's.
Rwy'n cytuno y dylai fod yn un o'r pethau hawsaf i'w datrys. Ni allaf sôn am Ysbyty Maelor Wrecsam, ond gallaf siarad am Ysbyty Treforys, a'r peth sy'n achosi'r broblem yno yw nifer y bobl. Nid oes ganddynt feddygon yn eistedd o gwmpas yn gwneud dim yn Nhreforys, ond os hoffai Ysbyty Maelor Wrecsam anfon rhai o'u meddygon i Dreforys, byddem yn eu croesawu'n fawr. Nid oes gennym bobl yn eistedd o gwmpas yn gwneud dim; yr hyn sydd gennym yw ciw enfawr. Gallwch gael 50 neu 60 o bobl yno. Mae rhai ohonynt yn ddifrifol wael, maent wedi cael strôc, maent wedi cael trawiad ar y galon, maent wedi cael damwain ddifrifol, mae angen eu harchwilio i weld os ydynt wedi torri eu gwddf neu beidio, ac mae yna rai eraill nad ydynt yn teimlo'n dda iawn ac wedi methu gweld meddyg.
Anfonais hyn at y Gweinidog ynglŷn ag un o fy etholwyr—ac roeddwn yn siarad â'r bwrdd iechyd—etholwr a oedd â lwmp ar ei wddf a oedd yn tyfu'n fwy ac yn fwy. Treuliodd bedwar diwrnod yn methu gweld ei feddyg teulu, oherwydd ei fod yn Rhif 41 neu 42 yn y ciw. Ni allwn gael y math hwn o, 'Rydych yn ymuno â chiw ac rydych naill ai'n lwcus neu'n anlwcus.'
Yn olaf, nid yw gwasanaeth ambiwlans Cymru yn gweithio'n effeithiol. Er mwyn cael y gorau o'r gwasanaeth ambiwlans, rwy'n credu y dylai gael ei rannu a'i redeg gan y byrddau iechyd unigol, fel oedd yn arfer digwydd, fel bod gan y bwrdd iechyd berchnogaeth ar y gwasanaeth ambiwlans. Eu bai hwy ydyw, nid bai rhywun arall.
I just want to put on record that our ambulance crews and NHS workers are doing a fantastic job in the extremely difficult circumstances facing the NHS, and I want to thank every single one of them for the amazing work that they do. Last week, I raised the issue of poor ambulance response times in this Chamber. I was joined by a number of my Conservative colleagues and others, who are also facing a similar situation across their constituencies. I have personally received large volumes of correspondence from constituents and our NHS staff who are extremely concerned about the current situation. There is clearly an issue here that is not getting addressed. Yet when I asked the Welsh Government to tackle this issue last week, their heads seemed to be buried in the sand.
This seems to be an issue not just affecting Wales, but other parts of the United Kingdom. The Scottish Government have had to call in the army to support their NHS with the unprecedented pressure that they are under. I am pleased that the Welsh Government has acknowledged a request from the Welsh ambulance service and will now send the request on to the Ministry of Defence for assistance from the army.
I speak to paramedics in Brecon and Radnorshire and across Wales, and they have informed me that it's not due to a lack of ambulances that there is a problem, but any additional help is welcomed; it is the fact that they can't get patients from the ambulances into A&E and onto the wards, due to the lack of beds and problems in our social care sector. Someone somewhere in Government has got to take responsibility for this, because at the moment all everybody across Government seems to be saying is that throwing more money at the problem is the only way to solve the situation.
But we have seen significant increases in the NHS budget since the pandemic began, and things aren't getting any better. Can I ask the Minister to tell me, after the Welsh Government has received £8.6 billion to combat COVID-19, £2.9 billion announced in the 2021 budget making its way to to Wales and £1.9 billion over three years, a Barnett consequential from the English NHS, where has this money been spent to improve bed capacity and access to A&E treatments? Minister, are you going to take responsibility for this? Are you going to accept the fact that this needs to be addressed? The Welsh Government must now step up to the task and deal with this unacceptable situation. Lives are at risk, and people waiting for 12 hours plus is just not acceptable. We would not let animals suffer like this, so why are we letting the people of Wales suffer?
With power comes great responsibility, and we must all play our part to support those working in our NHS and the Welsh ambulance service. We now face a winter of NHS pressures, and you have been found wanting. No plan, no strategy to address those pending problems. However, it is not too late. Take this opportunity to reassure this Senedd and the Welsh public that you accept the circumstances our ambulance service and NHS are facing, and set out plans to improve the services that our public are entitled to receive. Let us explore opening up the Nightingale field hospitals to free up space in our current hospitals. Will you look to reopen currently closed wards so that people can go back into their community hospitals? Let's have a comprehensive plan for recruiting more social care staff, paying them a proper wage and doing more to support our front-line NHS staff.
The time for excuses is over. The time for blaming others is over. The time for action is now. For years you have campaigned for greater powers, you now have those powers; it's time for you to use them wisely and in the interests of the people of Wales. Minister, over to you, the public are watching. Diolch.
Hoffwn gofnodi bod ein criwiau ambiwlans a gweithwyr y GIG yn gwneud gwaith gwych yn yr amgylchiadau eithriadol o anodd sy'n wynebu'r GIG, ac rwyf eisiau diolch i bob un ohonynt am y gwaith anhygoel a wnânt. Yr wythnos diwethaf, codais fater amseroedd ymateb ambiwlansys gwael yn y Siambr hon. Ymunodd nifer o'm cyd-Aelodau Ceidwadol ac eraill â mi, Aelodau sy'n wynebu sefyllfa debyg ar draws eu hetholaethau. Rwyf wedi derbyn llawer iawn o ohebiaeth yn bersonol gan etholwyr a'n staff GIG sy'n pryderu'n fawr am y sefyllfa bresennol. Mae'n amlwg fod problem yma nad yw'n cael sylw. Ac eto, pan ofynnais i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r mater hwn yr wythnos diwethaf, roedd yn ymddangos fel pe baent yn claddu eu pennau yn y tywod.
Mae'n ymddangos nad ar Gymru'n unig y mae'r mater hwn yn effeithio, mae'n effeithio ar rannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae Llywodraeth yr Alban wedi gorfod galw ar y fyddin i gefnogi eu GIG gyda'r pwysau digynsail sydd arnynt. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi cydnabod cais gan wasanaeth ambiwlans Cymru ac y bydd yn awr yn anfon y cais am gymorth gan y fyddin at y Weinyddiaeth Amddiffyn.
Rwy'n siarad â pharafeddygon ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed a ledled Cymru, ac maent wedi dweud wrthyf nad diffyg ambiwlansys sy'n achosi'r broblem, er y croesewir unrhyw gymorth ychwanegol; yr hyn sy'n achosi'r broblem yw na allant gael cleifion o'r ambiwlansys i mewn i adrannau damweiniau ac achosion brys ac ar y wardiau oherwydd prinder gwelyau a phroblemau yn ein sector gofal cymdeithasol. Mae'n rhaid i rywun yn rhywle yn y Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb am hyn, oherwydd ar hyn o bryd mae'n ymddangos mai'r hyn y mae pawb ar draws y Llywodraeth yn ei ddweud yw mai taflu mwy o arian at y broblem yw'r unig ffordd o ddatrys y sefyllfa.
Ond rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yng nghyllideb y GIG ers dechrau'r pandemig, ac nid yw pethau'n gwella. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog ddweud wrthyf, ar ôl i Lywodraeth Cymru dderbyn £8.6 biliwn i ymladd COVID-19, £2.9 biliwn a gyhoeddwyd i Gymru yng nghyllideb 2021 a £1.9 biliwn dros dair blynedd, swm canlyniadol Barnett gan GIG Lloegr, lle mae'r arian hwn wedi'i wario i wella capasiti gwelyau a mynediad at driniaethau damweiniau ac achosion brys? Weinidog, a wnewch chi gymryd cyfrifoldeb am hyn? A ydych chi'n derbyn y ffaith bod angen mynd i'r afael â hyn? Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gamu i'r adwy yn awr ac ymdrin â'r sefyllfa annerbyniol hon. Mae bywydau mewn perygl, ac nid yw'n dderbyniol fod pobl yn aros am 12 awr a mwy. Ni fyddem yn gadael i anifeiliaid ddioddef fel hyn, felly pam ein bod yn gadael i bobl Cymru ddioddef?
Gyda phŵer, daw cyfrifoldeb mawr, ac mae'n rhaid i bob un ohonom chwarae ein rhan i gefnogi'r rhai sy'n gweithio yn ein GIG a gwasanaeth ambiwlans Cymru. Rydym yn awr yn wynebu gaeaf o bwysau ar y GIG, ac nid ydych yn barod. Dim cynllun, dim strategaeth i fynd i'r afael â'r problemau sydd ar y ffordd. Fodd bynnag, nid yw'n rhy hwyr. Manteisiwch ar y cyfle hwn i dawelu meddwl y Senedd hon a'r cyhoedd yng Nghymru eich bod yn derbyn yr amgylchiadau y mae ein gwasanaeth ambiwlans a'r GIG yn eu hwynebu, a nodwch gynlluniau i wella'r gwasanaethau y mae gan ein cyhoedd hawl i'w derbyn. Gadewch inni archwilio'r posibilrwydd o agor ysbytai maes Nightingale i ryddhau lle yn ein hysbytai presennol. A wnewch chi edrych ar ailagor wardiau sydd ar gau ar hyn o bryd fel y gall pobl fynd yn ôl i'w hysbytai cymunedol? Gadewch i ni gael cynllun cynhwysfawr ar gyfer recriwtio mwy o staff gofal cymdeithasol, talu cyflog priodol iddynt a gwneud mwy i gefnogi ein staff rheng flaen yn y GIG.
Dim mwy o esgusodion. Dim mwy o feio eraill. Rhaid gweithredu yn awr. Ers blynyddoedd rydych wedi ymgyrchu dros fwy o bwerau, mae gennych y pwerau hynny yn awr; mae'n bryd i chi eu defnyddio'n ddoeth ac er budd pobl Cymru. Weinidog, mae'r awenau yn eich dwylo chi, mae'r cyhoedd yn gwylio. Diolch.
Can I firstly thank Russell George for bringing forward this very important debate? I know as well as he does about the long-standing challenges faced by the residents of Montgomeryshire in accessing health services. Thank you. Diolch yn fawr iawn. Like other speakers, I would also like to record my thanks and my appreciation and gratitude to all of our health workers, ambulance drivers, volunteers, care workers across Wales. During these past 18 months, they have worked relentlessly throughout this COVID time. As we're heading into winter, with COVID cases sadly starting to rise, we need to really address this issue together.
It's no wonder that we hear so often now that some in the ambulance service are saying that morale is at rock bottom. From my understanding, this is a perfect storm of ambulance waiting times, patients needing to stay in hospital due to the lack of social care, increased use of our health services because of COVID and other issues that have been waiting for the health services to open up, and our health and social care workers being stressed and exhausted and taking time off sick.
My frustration is that this isn't a new problem. In the region of Mid and West Wales, all three of the local health boards now fall short of the Government's target for ambulance response times, according to the most recently published figures. It's clear that there needs to be long-term reform. We cannot wait another decade to see change. The health Minister helpfully said earlier this month that it would take significant time to introduce the reforms necessary for the NHS and social care system, but this needs to be about people. And I would just appeal to us all to work together to develop a plan and support that plan that clearly addresses this health and social care crisis. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
A gaf fi ddiolch yn gyntaf i Russell George am gyflwyno'r ddadl bwysig iawn hon? Gwn gystal ag ef am yr heriau hirdymor y mae trigolion sir Drefaldwyn wedi eu hwynebu o ran cael mynediad at wasanaethau iechyd. Diolch. Diolch yn fawr iawn. Fel siaradwyr eraill, hoffwn innau hefyd gofnodi fy ngwerthfawrogiad a fy niolch i'n holl weithwyr iechyd, ein gyrwyr ambiwlans, ein gwirfoddolwyr a'n gweithwyr gofal ledled Cymru. Yn ystod y 18 mis diwethaf, maent wedi gweithio'n ddi-baid drwy gydol cyfnod COVID. Wrth inni agosáu at y gaeaf, gydag achosion COVID yn dechrau codi yn anffodus, mae angen inni fynd i'r afael â'r mater hwn gyda'n gilydd.
Nid yw'n syndod ein bod yn clywed mor aml fod rhai yn y gwasanaeth ambiwlans yn dweud bod morâl yn isel. O'r hyn a ddeallaf, mae hon yn storm berffaith o amseroedd aros ambiwlansys, yr angen i gleifion aros yn yr ysbyty oherwydd diffyg gofal cymdeithasol, mwy o ddefnydd o'n gwasanaethau iechyd oherwydd COVID a phroblemau eraill sydd wedi bod yn aros i'r gwasanaethau iechyd agor, a'r ffaith bod ein gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol o dan straen ac yn flinedig ac yn absennol o'r gwaith am eu bod yn sâl.
Fy rhwystredigaeth i yw nad yw hon yn broblem newydd. Yn rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru, mae pob un o'r tri bwrdd iechyd lleol bellach wedi methu cyrraedd targed y Llywodraeth ar gyfer amseroedd ymateb ambiwlansys yn ôl y ffigurau a gyhoeddwyd yn fwyaf diweddar. Mae'n amlwg fod angen diwygio hirdymor. Ni allwn aros degawd arall i weld newid. Dywedodd y Gweinidog iechyd yn gynharach y mis hwn y byddai'n cymryd cryn dipyn o amser i gyflwyno'r diwygiadau angenrheidiol ar gyfer y GIG a'r system gofal cymdeithasol, ond mae angen i hyn fod am bobl. Ac rwy'n apelio ar bob un ohonom i gydweithio i ddatblygu a chefnogi cynllun sy'n mynd i'r afael yn glir â'r argyfwng iechyd a gofal cymdeithasol. Diolch yn fawr iawn.
I stand and wish to place on record my formal and utmost thanks and gratitude to our ambulance staff and crew, our switchboard operators, and those nursing staff waiting at the other side of the A&E doors who are collectively attempting to combat the handover waiting times. We all know that handovers from ambulance to our A&E staff are crucial to ensuring that patients receive the emergency care they need, including appropriate equipment and beds for recovery and treatment.
Over recent weeks, I have witnessed the aftermath of a lady who fell backwards on a moving escalator in a local store, who was then waiting for several hours injured and bleeding from the head. After intervening with the Welsh Ambulance Service NHS Trust myself, such was my concern, I was so relieved to see paramedics arrive, only to find that they then had to wait themselves for an ambulance because they were unable to offer the appropriate treatment required.
Another of my constituents was left in considerable pain and unable to move for approximately five hours whilst awaiting an ambulance, having fractured their hip at a well-known local adventure park. They had to close the ride for all that time, and she was stuck on this ride.
Another of my elderly constituents, 96 years old, fell at approximately 10 o'clock in the morning, but was waiting until 6 o'clock for an ambulance to arrive, only then to be stuck outside A&E for a further six hours, due to the practice of ambulance stacking. And another lady was left injured in a rural lane after badly falling off a horse at 11 o'clock in the morning, only to have to wait until 4.30 p.m. for the ambulance to arrive, and then endured a further five and a half hours outside Ysbyty Glan Clwyd.
This isn't rumour or conjecture, these are real-life scenarios and situations that are now being caused by a lack of Welsh Government intervention and support for this much-valued emergency service.
During the first six months of 2021, a staggering 47,871 hours were lost by ambulance crews waiting more than 15 hours to hand over to A&E staff. In my own health board, Betsi Cadwaladr, 16,937 hours were lost between January and June 2021. This Welsh Government's so-called NHS recovery plan leaves much of the detail up to local health boards and clinicians to deliver. With winter pressures already appearing to bite in September, Minister, what steps are you taking to review this plan so that a renewed focus can be placed on the stacking-up issue of ambulances?
In terms of the service itself, with 8.4 per cent of the workforce being absent due to sickness between January and March 2021, and a high staff turnover—is it any wonder that there is a high staff turnover with, as has been mentioned, morale being so low—a comprehensive workforce plan is now required, and this is actually endorsed by Healthcare Inspectorate Wales. So, Minister, what inroads are you making—tell us today, please—to bring forward such a plan? This is needed now. As noted by my colleague Peter Fox yesterday, the lack of ambulance support is now having a horrific impact on the ability of our education facilities—
Rwy'n codi ac rwy'n dymuno cofnodi fy niolchgarwch enfawr yn ffurfiol i'n staff a'n criw ambiwlans, ein gweithredwyr switsfwrdd, a staff nyrsio ar yr ochr draw i ddrysau'r adrannau damweiniau ac achosion brys sydd gyda'i gilydd yn ceisio mynd i'r afael â'r amseroedd aros cyn trosglwyddo. Gwyddom i gyd fod trosglwyddo o ambiwlansys i'n hadrannau damweiniau ac achosion brys yn allweddol er mwyn sicrhau bod cleifion yn cael y gofal brys sydd ei angen arnynt, gan gynnwys cyfarpar priodol a gwelyau ar gyfer gwella a chael triniaeth.
Dros yr wythnosau diwethaf, bûm yn dyst i'r hyn a ddigwyddodd wedi i ddynes syrthio'n ôl ar risiau symudol mewn siop leol, ac a fu'n aros am sawl awr wedi'i hanafu a'i phen yn gwaedu. Ar ôl siarad ag Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaeth Ambiwlans Cymru fy hun, gan fy mod mor bryderus, roedd yn rhyddhad gweld parafeddygon yn cyrraedd, dim ond i ganfod bod yn rhaid iddynt hwy aros am ambiwlans wedyn am na allent gynnig y driniaeth briodol angenrheidiol.
Gadawyd un arall o fy etholwyr mewn poen sylweddol a heb allu symud am oddeutu pum awr tra'n aros am ambiwlans ar ôl torri ei chlun mewn parc antur adnabyddus lleol. Bu'n rhaid iddynt gau'r reid am yr holl amser hwnnw, ac roedd hi'n sownd ar y reid.
Cafodd un arall o fy etholwyr oedrannus, 96 oed, gwymp tua 10 o'r gloch y bore, ond bu'n aros tan 6 o'r gloch i ambiwlans gyrraedd, cyn gorfod aros y tu allan i'r adran ddamweiniau ac achosion brys am chwe awr arall, oherwydd yr arfer o bentyrru ambiwlansys. A gadawyd dynes arall wedi'i hanafu ar lôn wledig ar ôl cwymp gas oddi ar geffyl am 11 o'r gloch y bore, a bu'n rhaid iddi aros tan 4.30 p.m. i'r ambiwlans gyrraedd, a dioddef pum awr a hanner arall y tu allan i Ysbyty Glan Clwyd.
Nid sibrydion na dychymyg yw'r rhain, mae'r rhain yn senarios a sefyllfaoedd go iawn sydd bellach yn cael eu hachosi gan ddiffyg ymyrraeth a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i'r gwasanaeth brys gwerthfawr hwn.
Yn ystod chwe mis cyntaf 2021, collwyd 47,871 awr oherwydd bod criwiau ambiwlans yn aros mwy na 15 awr cyn trosglwyddo cleifion i adrannau damweiniau ac achosion brys. Yn fy mwrdd iechyd fy hun, Betsi Cadwaladr, collwyd 16,937 o oriau rhwng mis Ionawr a mis Mehefin 2021. Mae cynllun adfer y GIG, fel y'i gelwir, Llywodraeth Cymru yn gadael llawer o'r manylion i fyrddau iechyd lleol a chlinigwyr eu cyflawni. Gyda phwysau'r gaeaf eisoes i'w weld yn gwasgu ym mis Medi, Weinidog, pa gamau a gymerir gennych i adolygu'r cynllun hwn fel y gellir canolbwyntio o'r newydd ar broblem pentyrru ambiwlansys?
O ran y gwasanaeth ei hun, gydag 8.4 y cant o'r gweithlu'n absennol oherwydd salwch rhwng mis Ionawr a mis Mawrth 2021, a throsiant staff uchel—a yw'n syndod bod trosiant staff yn uchel gyda morâl mor isel, fel y soniwyd yn gynharach—mae angen cynllun gweithlu cynhwysfawr yn awr, ac mae Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn cymeradwyo hyn mewn gwirionedd. Felly, Weinidog, pa gynnydd a wneir gennych—dywedwch wrthym heddiw, os gwelwch yn dda—tuag at gyflwyno cynllun o'r fath? Mae angen hwn yn awr. Fel y nodwyd gan fy nghyd-Aelod Peter Fox ddoe, mae'r diffyg cymorth ambiwlans bellach yn cael effaith erchyll ar allu ein cyfleusterau addysg—
Would the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
Thanks, Janet. On that, it's completely clear from what you said, and other Members of this Chamber today, that we are in a crisis and it's not a crisis you can hide from, Minister. But you're right to address the wider impact of this and it also needs to be addressed, and I'd like the Minister to address it later on and tell us what the Government are going to do on the wider impacts. Peter Fox quite rightly highlighted yesterday in the Chamber that the impact on education is a concern, as a chief executive highlighted to both of us that he was seriously considering stopping all practical courses within all our colleges because of the length of the ambulance waiting times. That is an impact that we need to address as it has a severe impact on education throughout Wales, and it's something that you could look into, Minister. Thank you very much for giving way.
Diolch, Janet. Ar hynny, mae'n gwbl glir o'r hyn a ddywedoch chi ac Aelodau eraill yn y Siambr hon heddiw ein bod mewn argyfwng ac nid yw'n argyfwng y gallwch guddio rhagddo, Weinidog. Ond rydych yn iawn i fynd i'r afael ag effaith ehangach hyn ac mae angen rhoi sylw i hynny hefyd, a hoffwn i'r Gweinidog fynd i'r afael â hynny yn nes ymlaen a dweud wrthym beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud mewn perthynas â'r effeithiau ehangach. Ddoe, yn y Siambr, tynnodd Peter Fox sylw yn gwbl briodol at y pryder ynghylch yr effaith ar addysg, gan fod prif weithredwr wedi dweud wrth y ddau ohonom ei fod o ddifrif yn ystyried atal pob cwrs ymarferol yn ein holl golegau oherwydd hyd amseroedd aros ambiwlansys. Mae honno'n effaith y mae angen inni fynd i'r afael â hi gan ei bod yn effeithio'n ddifrifol ar addysg ledled Cymru, ac mae'n rhywbeth y gallech edrych arno, Weinidog. Diolch yn fawr iawn am ildio.
Thank you, Laura Anne Jones, for making those very valid points.
Lack of bed capacity, staff shortages and an increase in the number of patients turning to the ambulance service due to trouble accessing a face-to-face appointment with a GP are all contributing to this issue. Welsh Labour's guidance for GP surgeries to continue using online or telephone services is placing further pressure on our emergency services, as is the current advice in my constituency on people presenting with mental health concerns told to go straight to A&E, instead of there being local access to such much-needed specialised support. So, Minister, what conversations have you had with the GP sector to ensure that the number of telephone, video and face-to-face appointments is being monitored so that the trend is moving in the right direction?
Finally, we as Welsh Conservatives welcome the ambulance service's asking the army for assistance. It is a sign that circumstances have moved well beyond normal levels of difficulty, and I hope that this will be the start of getting the help required by these essential front-line teams. Wales needs action on these points now, so that our ambulance services can be empowered to work, their reputation restored and those patients most in need get the care and treatment they so deserve. Diolch.
Diolch, Laura Anne Jones, am wneud y pwyntiau dilys iawn hynny.
Mae diffyg capasiti gwelyau, prinder staff a chynnydd yn nifer y cleifion sy'n troi at y gwasanaeth ambiwlans oherwydd trafferth i gael apwyntiad wyneb yn wyneb gyda meddyg teulu oll yn cyfrannu at y broblem hon. Mae canllawiau Llafur Cymru i feddygfeydd barhau i ddefnyddio gwasanaethau ar-lein neu dros y ffôn yn rhoi pwysau pellach ar ein gwasanaethau brys, yn ogystal â'r cyngor presennol yn fy etholaeth i bobl sydd â phryderon iechyd meddwl fynd yn syth i adrannau damweiniau ac achosion brys yn hytrach na bod modd iddynt gael cymorth arbenigol mawr ei angen yn lleol. Felly, Weinidog, pa sgyrsiau a gawsoch gyda'r sector meddygon teulu i sicrhau bod nifer yr apwyntiadau ffôn, fideo ac wyneb yn wyneb yn cael eu monitro fel bod y duedd yn symud i'r cyfeiriad iawn?
Yn olaf, rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn croesawu'r ffaith bod y gwasanaeth ambiwlans yn gofyn i'r fyddin am gymorth. Mae'n arwydd fod amgylchiadau wedi symud ymhell y tu hwnt i lefelau arferol o anhawster, ac rwy'n gobeithio y bydd y timau rheng flaen hanfodol hyn yn dechrau cael y cymorth y maent ei angen. Mae Cymru angen gweld gweithredu'n digwydd ar y pwyntiau hyn yn awr, fel y gellir grymuso ein gwasanaethau ambiwlans i weithio, gan adfer eu henw da a sicrhau bod y cleifion sydd â'r anghenion mwyaf yn cael y gofal a'r driniaeth y maent yn eu haeddu. Diolch.
I'm grateful for the opportunity to contribute to today's debate. We have excellent ambulance services here in the UK. I have a lot to speak, but I don't have time. Ambulance response times are an indicator of system failure, and that our staff, who are exceptionally capable, are now being let down by a health and care system that is badly configured, where patient care is being compromised by long waits to be connected, long waits in our ambulances outside the hospital, and long waits in the A&E department to be assessed.
Much of this is sadly not new, and the fact that we are here yet again debating ambulance response times tells us that the Government has not resolved the problem. COVID-19 has slowed us down, and it has shown us our weaknesses in how we structure and plan our health and care system. I will focus my contribution to those actions that the Government could consider, addressing some areas that would affect our ambulance provisions, specifically (1) improvements to out-of-hours services and operations of A&E departments; (2) measures to lower the rate of bed occupancy; and (3) ambulance staff recruitment.
Firstly, we know that out-of-hours services can be effective, but they are hampered by not being able to access on-site diagnostic tests. Instead of referring a patient further up the line to establish the nature of the problem, why can't the Government examine the resources available at out-of-hours to improve their effectiveness? Addressing this capacity outside of A&E departments would be beneficial. Equally, the operation of A&E departments requires attention, and so too do waiting times. We need additional space, more trained casualty doctors, and observation wards. Well-trained accident and emergency consultants should be in charge on the floor and the number of doctors has to be increased to eliminate the inhuman waiting times in the departments. It will also allow an effective ambulance service.
There are also concerns about 'hospital by night', which, in many hospitals, has created a lot of problems, both for junior staff in the delivery of healthcare and to the people in emergencies. The service is delivered by medical staff who may have no experience in that field. If this service must be continued, then it should be delivered directly by the consultants of different specialities in the A&E department. Otherwise, in the interests of the delivery of patient care, it should be stopped immediately.
In addressing the problem of capacity in A&E, it is time that the Government considers how the NHS responds to flu. We have this debate every year—winter pressures and what to do about it. In my view, those with flu should never have to be dealt with in an A&E department; they should have a separate door to the medical department to go to. It is like a road traffic accident; when the road is blocked, the police find a diversion. At the time when cases of flu return, the A&E department should not have to cope with this extra surge in patients because the plan should have been made knowing that this was going to happen—it always does in winter. I would like to ask the Minister what assessment can she offer of the likely number of people requiring hospitalisation this year because of flu, and the anticipated impact on the ambulance services. I hope she will address this point, because I want assurance that the Government has a plan.
Deputy Presiding Officer, this brings me to my second point, and that is the difficulty in helping people to leave hospital when they are fit to do so, and how we can free up beds, which will have a positive effect on the ambulance service. We know that around 100 patients are in hospital waiting to be discharged because of the brittle state of the care sector, as said by the Minister. Many people waiting to be discharged will need residential or nursing care—
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl heddiw. Mae gennym wasanaethau ambiwlans rhagorol yma yn y DU. Mae gennyf lawer i'w ddweud, ond nid oes gennyf amser. Mae amseroedd ymateb ambiwlansys yn arwydd o fethiant y system, ac mae ein staff, sy'n eithriadol o alluog, bellach yn cael eu siomi gan system iechyd a gofal sydd wedi'i chyflunio'n wael, lle mae gofal cleifion yn cael ei beryglu gan amseroedd aros hir i gael eu cysylltu, amseroedd aros hir yn ein hambiwlansys y tu allan i'r ysbyty, ac amseroedd aros hir yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys i gael eu hasesu.
Yn anffodus, nid yw llawer o hyn yn newydd, ac mae'r ffaith ein bod yma eto'n trafod amseroedd ymateb ambiwlansys yn dweud wrthym nad yw'r Llywodraeth wedi datrys y broblem. Mae COVID-19 wedi ein harafu, ac mae wedi dangos ein gwendidau o ran y modd y strwythurwn ac y cynlluniwn ein system iechyd a gofal. Rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad ar y camau y gallai'r Llywodraeth eu hystyried, gan fynd i'r afael â rhai meysydd a fyddai'n effeithio ar ein darpariaethau ambiwlans, yn benodol (1) gwelliannau i wasanaethau y tu allan i oriau a gweithrediadau adrannau damweiniau ac achosion brys; (2) mesurau i ostwng cyfradd y gwelyau sy'n cael eu defnyddio; a (3) recriwtio staff ambiwlans.
Yn gyntaf, gwyddom y gall gwasanaethau y tu allan i oriau fod yn effeithiol, ond cânt eu llesteirio gan yr anallu i gael profion diagnostig ar y safle. Yn hytrach na chyfeirio claf ymhellach i fyny'r llinell i sefydlu natur y broblem, pam na all y Llywodraeth archwilio'r adnoddau sydd ar gael y tu allan i oriau i wella eu heffeithiolrwydd? Byddai mynd i'r afael â'r capasiti hwn y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys yn fuddiol. Yn yr un modd, mae angen rhoi sylw i weithrediad adrannau damweiniau ac achosion brys, ac felly hefyd i amseroedd aros. Mae arnom angen gofod ychwanegol, mwy o feddygon argyfwng hyfforddedig, a wardiau arsylwi. Dylai meddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys sydd wedi'u hyfforddi'n dda fod wrth y llyw yn yr adran ac mae'n rhaid cynyddu nifer y meddygon er mwyn cael gwared ar yr amseroedd aros annynol yn yr adrannau. Bydd hyn hefyd yn caniatáu gwasanaeth ambiwlans effeithiol.
Ceir pryderon hefyd am 'ysbytai liw nos', sydd, mewn llawer o ysbytai, wedi creu llawer o broblemau, i staff iau wrth ddarparu gofal iechyd ac i'r bobl sy'n dioddef argyfwng. Darperir y gwasanaeth gan staff meddygol nad oes ganddynt unrhyw brofiad yn y maes hwnnw o bosibl. Os oes rhaid parhau'r gwasanaeth hwn, dylai meddygon ymgynghorol y gwahanol feysydd arbenigol ei ddarparu'n uniongyrchol yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys. Fel arall, er mwyn darparu gofal i gleifion, dylid rhoi'r gorau iddo ar unwaith.
Wrth fynd i'r afael â phroblem capasiti mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, mae'n bryd i'r Llywodraeth ystyried sut y mae'r GIG yn ymateb i'r ffliw. Rydym yn cael y ddadl hon bob blwyddyn—pwysau'r gaeaf a beth y dylid ei wneud yn ei gylch. Yn fy marn i, ni ddylai pobl sydd â'r ffliw fyth orfod cael eu trin mewn adran ddamweiniau ac achosion brys; dylent gael drws ar wahân i fynd i adran feddygol. Mae fel damwain ffordd; pan fydd y ffordd wedi'i chau, daw'r heddlu o hyd i ddargyfeiriad. Ar yr adeg pan fydd achosion o'r ffliw'n dychwelyd, ni ddylai'r adran ddamweiniau ac achosion brys orfod ymdopi â'r cynnydd ychwanegol hwn yn nifer y cleifion oherwydd dylid bod wedi llunio'r cynllun gan wybod bod hyn yn mynd i ddigwydd—mae bob amser yn digwydd yn y gaeaf. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog pa asesiad y gall ei gynnig o'r nifer debygol o bobl y bydd angen iddynt fynd i'r ysbyty eleni oherwydd y ffliw, a'r effaith a ragwelir ar y gwasanaethau ambiwlans. Rwy'n gobeithio yr aiff i'r afael â'r pwynt hwn, oherwydd rwyf eisiau sicrwydd fod gan y Llywodraeth gynllun.
Ddirprwy Lywydd, daw hyn â mi at fy ail bwynt, sef yr anhawster wrth helpu pobl i adael yr ysbyty pan fyddant yn barod i wneud hynny, a sut y gallwn ryddhau gwelyau, rhywbeth a fydd yn cael effaith gadarnhaol ar y gwasanaeth ambiwlans. Gwyddom fod tua 100 o gleifion yn yr ysbyty yn aros i gael eu rhyddhau oherwydd cyflwr bregus y sector gofal, fel y dywedodd y Gweinidog. Bydd llawer o bobl sy'n aros i gael eu rhyddhau angen gofal preswyl neu ofal nyrsio—
The Member has to come to a conclusion now.
Mae'n rhaid i'r Aelod ddod i gasgliad yn awr.
Ambulances should be in the community, looking after people. Ambulances are not hospital A&E department cubicles, but that is what they are being made by the Government here in Wales. Thank you very much.
Dylai ambiwlansys fod yn y gymuned, yn gofalu am bobl. Nid ciwbiclau adrannau damweiniau ac achosion brys ysbytai yw ambiwlansys, ond dyna'r defnydd a wneir ohonynt gan y Llywodraeth yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Can I thank Members for their contributions this afternoon? I absolutely understand the strength of feeling in the Chamber in the light of the immense pressures that we're facing in the Welsh ambulance service, but also in the wider NHS and care service at the moment. I'd like to add my thanks for the incredible efforts of those people who are battling away on the front line as they have been doing month after month after month. I hope that everybody in the Chamber will stand with me in thanking them for their incredible efforts over so many months.
I can assure Members that I'm not hiding, I'm not ducking. I am absolutely taking responsibility and I understand that it is my responsibility to drive change in the system at this time of unprecedented pressure. I think it is worth underlining the fact that we have never seen anything like this before. COVID was bad, everybody understood COVID, but everybody in the service at the moment is telling me that this pressure at the moment is worse than anything we've seen hitherto. So, we need to understand the pressure that the system is under at the moment, and it's not something where you can just flick a switch and expect things to change. We've heard everybody this afternoon talk about the way the whole system is integrated, that one part affects the other, and so we're trying to manage all of those systems to understand and to make better those connections, and to make sure that we can see that flow and understand that complicated set of arrangements that exist.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Rwy'n llwyr ddeall cryfder y teimlad yn y Siambr yng ngoleuni'r pwysau aruthrol a wynebwn yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, ond hefyd yn y GIG a'r gwasanaeth gofal ehangach ar hyn o bryd. Hoffwn ychwanegu fy niolch am ymdrechion anhygoel y bobl sy'n brwydro ar y rheng flaen fel y buont yn ei wneud ers misoedd bwy gilydd. Rwy'n gobeithio y bydd pawb yn y Siambr yn sefyll gyda mi i ddiolch iddynt am eu hymdrechion anhygoel dros gynifer o fisoedd.
Gallaf sicrhau'r Aelodau nad wyf yn cuddio, nid wyf yn osgoi. Rwy'n bendant yn ysgwyddo'r cyfrifoldeb a deallaf mai fy nghyfrifoldeb i yw sbarduno newid yn y system ar yr adeg hon o bwysau digynsail. Credaf ei bod yn werth tanlinellu'r ffaith nad ydym erioed wedi gweld unrhyw beth tebyg i hyn o'r blaen. Roedd COVID yn wael, roedd pawb yn deall COVID, ond mae pawb yn y gwasanaeth ar hyn o bryd yn dweud wrthyf fod y pwysau hwn yn awr yn waeth nag unrhyw beth a welsom hyd yma. Felly, mae angen i ni ddeall y pwysau sydd ar y system ar hyn o bryd, ac nid yw'n rhywbeth lle gallwch ddisgwyl i bethau newid ar unwaith. Rydym wedi clywed pawb y prynhawn yma yn sôn am y ffordd y mae'r system gyfan yn integredig, fod un rhan yn effeithio ar y llall, ac felly rydym yn ceisio rheoli'r holl systemau hynny i ddeall a gwella'r cysylltiadau hynny, a sicrhau y gallwn weld y llif hwnnw a deall y set gymhleth honno o drefniadau sy'n bodoli.
I think it is important for us to understand that the Welsh ambulance service trust has reported a significant increase in calls of between about 20 to 30 per cent compared to this time last year, and I think it's worth noting that 18 per cent of 999 ambulance calls are COVID-related. So, it's not just about the pressures in the system—COVID is still a major issue here. And it's also worth pointing out that this is not an issue that is unique to Wales. We've seen recent announcements in England, in Scotland, and there is a need to explore all of the possible avenues of support to maintain safe delivery of care and health services.
Now, these system-wide flow challenges manifest in different ways across all parts of the system. Of particular concern is the significant impact on ambulance capacity caused by ambulance patient handover delays that so many people have talked about this afternoon. And that is compounded by increasing demand on services as well as workforce, and resource constraints due to the continued impact of the pandemic. So, we do need a genuinely system-wide response to address these system-wide challenges which, by their very nature, can't be viewed in isolation or solved by any single part of the system.
So, we need cohesive actions to take place at local, regional and national level, and despite significant investment and accelerated recruitment to the Welsh ambulance services, staff resourcing has continued to be significantly impacted, as some have pointed out, by staff absence, and that's through a combination of staff sickness, which grew by 10 per cent [Correction: to 10 per cent] FootnoteLink in June 2021, self-isolation—they are affected of course by COVID as well—shielding, annual leave—which was delayed, of course, for so many staff as a result of the emergency response to the pandemic. We've got to accept the fact that a lot of these people are reaching burnout and they need a break.
Welsh ambulance staff have been working to their limit, and often going beyond what could be reasonably expected of them over the course of the pandemic. And of course, that is impacting on staff morale and well-being. There's also been a reduced uptake of overtime, which has prompted the trust to consider options to incentivise overtime in order to make it more appealing to staff to fill gaps, and increase capacity over the forthcoming months.
Now, practical requirements, including the need to don personal protective equipment and deep cleaning of equipment and vehicles for each ambulance response. Don't forget, we're working in a COVID environment; it changes what they do usually to something more difficult and more sophisticated. And that also impacts therefore on ambulance availability and responsiveness at times of peak demand.
Now, these capacity-limiting factors have been accentuated by difficulties in timely discharge of patients from hospital, which, again, so many Members alluded to, and this reduces available hospital beds and causes delays for the transfer of patients from ambulance crews to the emergency department staff. Despite all of these challenges, almost 60 per cent of immediately life-threatened patients received a response within eight minutes in July. Almost a third of these patients received a response within five minutes.
Now, over recent weeks there have been a number of occasions when the Welsh ambulance service trust has experienced pressures that have forced it to escalate, through its demand management plan, to a level at which it has not been possible to send an ambulance for certain categories of calls. Now, the demand management plan enables the trust to dynamically react to situations where the demand for services is greater than the available resources, and it's designed to optimise the safety and outcomes of all patients, and to prioritise those patients in the greatest need of an immediate response based on the resources available.
Now, I don't think it would be appropriate for the Welsh Government to declare an emergency in the Welsh ambulance service, but of course we accept there is a problem here that needs to be resolved. The trust is taking actions to transition from the recovery phase of its COVID-19 effort back to the response phase, the monitoring position, in response to the current and anticipated pressures. Now, this places the trust on a similar footing to when we were at the height of the pandemic, so I'm underlining the point that the problem now is as great as it was at the point of the greatest risk in terms of the pandemic. That gives a stark perspective on the level of the pressure the service continues to experience.
The Welsh ambulance service has been considering a number of options to supplement existing capacity, including exploring options with a number of national agencies. So, the trust has already contracted St John Ambulance Cymru to support additional support over the busy winter months, and the trust has also been working with military planners as part of the MACA, or the military aid to the civil authorities process, which the First Minister explained in the Chamber yesterday. The Welsh Government received the MACA from the trust earlier today, and both the First Minister and I have now agreed that that should now be passed on as a formal request.
We haven't been waiting for things to happen. In fact, in July, I called an extraordinary meeting of the emergency ambulance services committee, because we saw that there might be a problem. I requested the development of a delivery plan. I think somebody was asking for a delivery plan; we've got one and that sets out a range of time-bound actions to be delivered between now and the end of March 2022. The key actions in that plan—as Janet-Finch Saunders, I think, wanted me to tell her what was in the delivery plan—were: improved forecasting to better understand and plan for actual demand and match resourcing accordingly; continued implementation of recommendations from independent demand and capacity review; ensuring we're able to control the demand on our services whilst ensuring patients are safe and receive the care they need in the place that they need it; health board clinicians directly managing ambulance patients and redirecting them to clinically safe alternatives; and using ambulance staff to safely cohort multiple patients, allowing ambulances to return to community response.
Credaf ei bod yn bwysig inni ddeall bod ymddiriedolaeth gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi nodi cynnydd sylweddol mewn galwadau o rhwng tua 20 a 30 y cant o'i gymharu â'r adeg hon y llynedd, a chredaf ei bod yn werth nodi bod 18 y cant o alwadau ambiwlans 999 yn gysylltiedig â COVID. Felly, nid yw'n ymwneud â'r pwysau yn y system yn unig—mae COVID yn dal i fod yn broblem fawr yma. Ac mae'n werth nodi hefyd nad yw hon yn broblem sy'n unigryw i Gymru. Rydym wedi gweld cyhoeddiadau diweddar yn Lloegr, yn yr Alban, ac mae angen archwilio'r holl ffyrdd posibl o gael cymorth i gynnal darpariaeth ddiogel o wasanaethau gofal ac iechyd.
Nawr, mae'r heriau hyn o ran llif cleifion drwy'r system gyfan yn amlygu eu hunain mewn gwahanol ffyrdd ar draws pob rhan o'r system. Pryder arbennig yw'r effaith sylweddol ar gapasiti ambiwlans a achosir gan oedi wrth drosglwyddo cleifion ambiwlans fel y soniodd cynifer o bobl y prynhawn yma. A chaiff hynny ei ddwysáu gan y galw cynyddol am wasanaethau yn ogystal â gweithlu, a chyfyngiadau ar adnoddau oherwydd effaith barhaus y pandemig. Felly, mae arnom angen ymateb go iawn ar draws y system i fynd i'r afael â'r heriau hyn ar draws y system na ellir, yn ôl eu natur, eu hystyried ar eu pen eu hunain neu eu datrys gan unrhyw ran unigol o'r system.
Felly, mae angen camau cydlynol ar lefel leol, ranbarthol a chenedlaethol, ac er gwaethaf buddsoddiad sylweddol a recriwtio cyflymach i wasanaethau ambiwlans Cymru, fel y nododd rhai, mae adnoddau staff wedi parhau i gael eu heffeithio'n sylweddol gan absenoldeb staff, a hynny drwy gyfuniad o salwch staff, a welodd gynnydd o 10 y cant [Cywiriad: i 10 y cant] FootnoteLink ym mis Mehefin 2021, lefelau hunanynysu—yr effeithir arnynt gan COVID hefyd wrth gwrs—gwarchod, gwyliau blynyddol—a ohiriwyd, wrth gwrs, i gynifer o staff o ganlyniad i'r ymateb brys i'r pandemig. Mae'n rhaid inni dderbyn bod llawer o'r bobl hyn wedi'u gorweithio ac mae angen seibiant arnynt.
Mae staff ambiwlans Cymru wedi bod yn gweithio hyd eithaf eu gallu, ac yn aml wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gellid ei ddisgwyl yn rhesymol ganddynt yn ystod y pandemig. Ac wrth gwrs, mae hynny'n effeithio ar forâl a lles staff. Bu llai o ddefnydd o oramser hefyd, sydd wedi ysgogi'r ymddiriedolaeth i ystyried opsiynau i gymell goramser er mwyn ei gwneud yn fwy deniadol i staff lenwi bylchau, a chynyddu capasiti dros y misoedd nesaf.
Nawr, gofynion ymarferol, gan gynnwys yr angen i wisgo cyfarpar diogelu personol a glanhau offer a cherbydau yn ddwfn ar gyfer pob ymateb ambiwlans. Peidiwch ag anghofio, rydym yn gweithio mewn amgylchedd COVID; mae'n newid yr hyn a wnânt fel arfer yn rhywbeth anos a mwy soffistigedig. Ac mae hynny hefyd yn effeithio felly ar argaeledd ac ymatebolrwydd ambiwlansys ar yr adegau pan fydd y galw ar ei anterth.
Nawr, gwaethygwyd y ffactorau hyn sy'n cyfyngu ar gapasiti gan anhawster i ryddhau cleifion o'r ysbyty yn amserol, mater a gafodd sylw, unwaith eto, gan gynifer o'r Aelodau, ac mae hyn yn lleihau nifer y gwelyau ysbyty sydd ar gael ac yn achosi oedi wrth drosglwyddo cleifion o ofal criwiau ambiwlans i ofal staff yr adran achosion brys. Er gwaethaf yr holl heriau hyn, ymatebwyd i bron 60 y cant o'r cleifion lle roedd bywyd yn y fantol o fewn wyth munud ym mis Gorffennaf. Cafodd bron i draean o'r cleifion hyn ymateb o fewn pum munud.
Nawr, dros yr wythnosau diwethaf gwelwyd nifer o achlysuron pan fu ymddiriedolaeth gwasanaeth ambiwlans Cymru dan bwysau sydd wedi ei gorfodi i uwchgyfeirio, drwy ei chynllun rheoli galw, i lefel lle na fu'n bosibl anfon ambiwlans ar gyfer categorïau penodol o alwadau. Nawr, mae'r cynllun rheoli galw yn galluogi'r ymddiriedolaeth i ymateb yn ddeinamig i sefyllfaoedd lle mae'r galw am wasanaethau yn fwy na'r adnoddau sydd ar gael, ac mae wedi'i gynllunio i sicrhau'r diogelwch a'r canlyniadau gorau posibl i bob claf, ac i flaenoriaethu'r cleifion sydd fwyaf o angen ymateb ar unwaith yn seiliedig ar yr adnoddau sydd ar gael.
Nawr, nid wyf yn credu y byddai'n briodol i Lywodraeth Cymru ddatgan argyfwng yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, ond wrth gwrs rydym yn derbyn bod problem yma sydd angen ei datrys. Mae'r ymddiriedolaeth yn rhoi camau ar waith i bontio o gyfnod adfer ei hymdrech COVID-19 yn ôl i'r cyfnod ymateb, y sefyllfa fonitro, mewn ymateb i'r pwysau presennol a'r pwysau disgwyliedig. Nawr, mae hyn yn rhoi'r ymddiriedaeth ar sail debyg i'r adeg pan oeddem ar anterth y pandemig, felly rwy'n tanlinellu'r pwynt fod y broblem yn awr yr un mor fawr â'r hyn ydoedd pan oedd y risg ar ei huchaf yn ystod y pandemig. Mae hynny'n rhoi persbectif llwm o lefel y pwysau y mae'r gwasanaeth yn parhau i'w brofi.
Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi bod yn ystyried nifer o opsiynau i chwyddo'r capasiti presennol, gan gynnwys archwilio opsiynau gyda nifer o asiantaethau cenedlaethol. Felly, mae'r ymddiriedolaeth eisoes wedi contractio Ambiwlans Sant Ioan Cymru i gynorthwyo gyda chymorth ychwanegol dros fisoedd prysur y gaeaf, ac mae'r ymddiriedolaeth hefyd wedi bod yn gweithio gyda chynllunwyr milwrol fel rhan o broses MACA, neu gymorth milwrol i awdurdodau sifil, a eglurwyd gan y Prif Weinidog yn y Siambr ddoe. Derbyniodd Llywodraeth Cymru y MACA gan yr ymddiriedolaeth yn gynharach heddiw, ac mae'r Prif Weinidog a minnau bellach wedi cytuno y dylid trosglwyddo hynny yn awr fel cais ffurfiol.
Nid ydym wedi bod yn aros i bethau ddigwydd. Yn wir, ym mis Gorffennaf, gelwais gyfarfod eithriadol o'r pwyllgor gwasanaethau ambiwlans brys oherwydd ein bod yn gweld y gallai fod problem. Gofynnais am ddatblygu cynllun cyflawni. Rwy'n credu bod rhywun wedi gofyn am gynllun cyflawni; mae gennym un ac mae'n nodi ystod o gamau gweithredu sy'n gyfyngedig i amser penodol i'w cyflawni rhwng nawr a diwedd mis Mawrth 2022. Roedd y camau allweddol yn y cynllun hwnnw—roedd Janet-Finch Saunders, rwy'n credu, am imi ddweud wrthi beth oedd yn y cynllun cyflawni—fel a ganlyn: gwell rhagolygon i ddeall a chynllunio'n well ar gyfer galw gwirioneddol a chynyddu adnoddau yn unol â hynny; parhau i weithredu argymhellion o'r adolygiad annibynnol o alw a chapasiti; sicrhau ein bod yn gallu rheoli'r galw am ein gwasanaethau tra'n sicrhau bod cleifion yn ddiogel ac yn derbyn y gofal sydd ei angen arnynt yn y lle y mae ei angen arnynt; clinigwyr byrddau iechyd i reoli cleifion ambiwlans yn uniongyrchol a'u hailgyfeirio at opsiynau amgen sy'n glinigol ddiogel; a defnyddio staff ambiwlans i garfanu cleifion lluosog yn ddiogel, gan alluogi ambiwlansys i ddychwelyd i ymateb cymunedol.
Minister, you need to conclude now.
Weinidog, mae angen ichi ddod i ben yn awr.
Well, I think the key thing to emphasise is that it's not just about the ambulance service, though. It's also about trying to make sure we address the issue of getting people out of the back door of hospitals once they have been seen. That's why we are hosting a weekly meeting now with the WLGA, with health boards, to address this issue of how we can give more support to get people out of hospital so we can get people through the front door of hospitals, because at the moment there is undoubtedly a blockage at the back door. That is absolutely the priority that I'm working on at the moment. All of these are integrated, but I really am grateful to people for bringing this issue to the attention of the people of Wales, because they need to understand the seriousness of the situation that we are facing at the moment. Diolch.
Wel, rwy'n credu mai'r peth allweddol i'w bwysleisio yw nad yw'n ymwneud â'r gwasanaeth ambiwlans yn unig, serch hynny. Mae hefyd yn ymwneud â cheisio sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â phroblem cael pobl allan drwy ddrws cefn ysbytai ar ôl iddynt gael eu gweld. Dyna pam ein bod yn cynnal cyfarfod wythnosol yn awr gyda CLlLC, gyda byrddau iechyd, i fynd i'r afael â'r broblem o sut y gallwn roi mwy o gymorth i gael pobl allan o'r ysbyty fel y gallwn gael pobl drwy ddrws blaen ysbytai, oherwydd ar hyn o bryd yn sicr, mae tagfa wrth y drws cefn. Dyna'r flaenoriaeth rwy'n gweithio arni ar hyn o bryd. Mae'r rhain i gyd wedi'u hintegreiddio, ond rwy'n ddiolchgar iawn i bobl am ddod â'r mater hwn i sylw pobl Cymru, oherwydd mae angen iddynt ddeall difrifoldeb y sefyllfa rydym yn ei hwynebu ar hyn o bryd. Diolch.
Galwaf ar Gareth Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Gareth Davies to reply to the debate.
Thank you very much, Deputy Llywydd, and I'd like to thank everyone who has taken part in this debate this afternoon, and I really mean that. It's the first time, as a relatively new Member and in my short time, that you can actually hear a pin drop in this Chamber this afternoon, and I think that goes to show the seriousness of what we're talking about today. I would also like to take this opportunity to thank our amazing ambulance staff. They are having to work under unimaginable stress, and it's only thanks to their dedication and professionalism that Wales is not facing an even bigger crisis in emergency care.
As the many contributions to this afternoon's proceedings rightly point, Welsh ambulance services are at crisis point. Like many parts of our health and care services, the arrival of COVID-19 has deeply impacted Welsh ambulance services. However, the crisis in emergency and unplanned care predates the coronavirus pandemic. Long-term policy failings by Welsh Government and a fundamental lack of integrated workforce planning have led us to where we are today: an emergency in emergency care.
We will now likely see members of Her Majesty's armed forces having to operate on domestic soil to provide ambulance services in Wales. As my colleague Russell George pointed out in opening the debate, ambulance services are the canary in the mine. If patients are unable to go into hospital at times of urgent need, then there is clearly a wider problem and the health service is at risk of collapse. How many times have we dodged a bullet solely thanks to our amazing health and care staff, staff who are overworked and overstressed, yet pull out all the stops to ensure that health and care services don't grind to a halt? We know full well that the crisis in emergency care does lie with the Welsh ambulance service as a result of issues elsewhere in the system.
Ambulance crews are losing tens of thousands of hours waiting to hand over those in their care. Sadly, a load of ambulances stacked up outside our A&E departments is a common occurrence. While those crews are waiting outside emergency departments, they are not able to respond to emergency calls. Patients can't be handed over because there are no available beds. Often, there are no available beds in our hospitals because patients can't be discharged due to bottlenecks in social care. The health Minister admitted recently that patients are unable to be discharged, due—[Interruption.] I will give way, Mike, yes.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma, ac rwy'n golygu hynny o ddifrif. Dyma'r tro cyntaf, fel Aelod cymharol newydd ac yn fy amser byr, y gallwch glywed pin yn cwympo yn y Siambr hon y prynhawn yma, a chredaf fod hynny'n dangos difrifoldeb yr hyn y siaradwn amdano heddiw. Hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'n staff ambiwlans anhygoel. Maent yn gorfod gweithio dan straen anhygoel, a diolch i'w hymroddiad a'u proffesiynoldeb hwy nad yw Cymru'n wynebu argyfwng hyd yn oed yn fwy mewn gofal brys.
Fel y noda'r cyfraniadau niferus i drafodion y prynhawn yma yn briodol, mae gwasanaethau ambiwlans Cymru mewn argyfwng. Fel sawl rhan o'n gwasanaethau iechyd a gofal, mae dyfodiad COVID-19 wedi effeithio'n fawr ar wasanaethau ambiwlans Cymru. Fodd bynnag, mae'r argyfwng mewn gofal brys a gofal heb ei gynllunio yn rhagflaenu pandemig y coronafeirws. Mae methiannau polisi hirdymor gan Lywodraeth Cymru a diffyg cynllunio gweithlu integredig wedi ein harwain at ble'r ydym heddiw: at argyfwng mewn gofal brys.
Mae'n debygol yn awr y gwelwn aelodau o luoedd arfog Ei Mawrhydi yn gorfod gweithredu ar dir y wlad hon i ddarparu gwasanaethau ambiwlans yng Nghymru. Fel y nododd fy nghyd-Aelod Russell George wrth agor y ddadl, gwasanaethau ambiwlans yw'r caneri yn y pwll glo. Os na all cleifion fynd i'r ysbyty ar adegau o angen brys, mae'n amlwg fod yna broblem ehangach ac mae'r gwasanaeth iechyd mewn perygl o chwalu. Sawl gwaith y llwyddasom i osgoi hynny diolch yn unig i'n staff iechyd a gofal anhygoel, staff sydd wedi'u gorweithio a than ormod o straen, ac sydd eto'n gwneud eu gorau glas i sicrhau bod gwasanaethau iechyd a gofal yn gallu parhau i weithredu? Gwyddom yn iawn fod gwasanaeth ambiwlans Cymru yn wynebu argyfwng mewn gofal brys o ganlyniad i broblemau mewn mannau eraill yn y system.
Mae criwiau ambiwlans yn colli degau o filoedd o oriau yn aros i drosglwyddo'r rhai sydd yn eu gofal. Yn anffodus, mae gweld llwyth o ambiwlansys yn aros y tu allan i'n hadrannau damweiniau ac achosion brys yn ddigwyddiad cyffredin. Tra bo'r criwiau hynny'n aros y tu allan i adrannau brys, ni allant ymateb i alwadau brys. Ni ellir trosglwyddo cleifion am nad oes gwelyau ar gael. Yn aml, nid oes gwelyau ar gael yn ein hysbytai oherwydd na ellir rhyddhau cleifion oherwydd tagfeydd mewn gofal cymdeithasol. Cyfaddefodd y Gweinidog iechyd yn ddiweddar na ellir rhyddhau cleifion, oherwydd—[Torri ar draws.] Fe ildiaf, Mike, iawn.
I can only talk about Morriston, but it's not the lack of beds that's causing the problem, it's the lack of rooms in accident and emergency. Accident and emergency, the whole of that area, including the places where people are being taken, is full, and that's where the problem is. It's not—. If they had 100 extra beds, it would not deal with the problem in A&E. The A&E problem is that there are just too many people there.
Ni allaf ond siarad am Dreforys, ond nid y diffyg gwelyau sy'n achosi'r broblem, ond prinder ystafelloedd yn yr adran damweiniau ac achosion brys. Mae'r adran damweiniau ac achosion brys, yr ardal gyfan honno, gan gynnwys y mannau yr eir â phobl iddynt yn llawn, a dyna lle mae'r broblem. Nid yw—. Pe bai ganddynt 100 o welyau ychwanegol, ni fyddai'n datrys y broblem yn yr adran damweiniau ac achosion brys. Y broblem yn yr adran damweiniau ac achosion brys yw bod gormod o bobl yno.
Well, thank you very much for your intervention, Mike, and I do agree that high numbers in A&E is commonplace. I think Mark Isherwood mentioned earlier about room being a factor, and in other contributions, and the possibility of Nightingale hospitals and other facilities being used. And that is, perhaps, something that can be addressed in the future.
The health Minister—
Wel, diolch yn fawr am eich ymyriad, Mike, ac rwy'n cytuno bod niferoedd uchel mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn gyffredin. Credaf i Mark Isherwood sôn yn gynharach fod lle yn ffactor, ac mewn cyfraniadau eraill, a'r posibilrwydd o ddefnyddio ysbytai Nightingale a chyfleusterau eraill. Ac mae hynny, efallai, yn rhywbeth y gellir mynd i'r afael ag ef yn y dyfodol.
Mae'r Gweinidog iechyd—
Will the Member take another intervention? It's your choice.
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad arall? Chi sydd i ddewis.
Sure.
Wrth gwrs.
You raise a very important point, which I was going to say, really. We have always talked about ambulances and we've talked always about the patients. But no health board so far has come up—. How many people in the A&E department are working at a given time? It is not more than one or two people, and they are the most junior people, they are not well versed with the A&E department. And as we talked about, at hospitals by night, you can go and ear, nose and throat people will see the orthopaedics, medical people will see surgical patients and there's chaos. So, always when we're talking about ambulance times, I would urge the Minister to tell us how many doctors are working in a given time in the A&E department, and you will see for yourself that it is not the ambulance services, it is the department of health that is failing us and it is making it a scapegoat, this 'Ambulance, ambulance'. Thank you.
<p>Rydych yn codi pwynt pwysig iawn yr oeddwn yn mynd i'w ddweud mewn gwirionedd. Rydym bob amser wedi sôn am ambiwlansys ac rydym wedi siarad bob amser am y cleifion. Ond nid oes yr un bwrdd iechyd hyd yma wedi codi—. Faint o bobl sy'n gweithio yn yr adran damweiniau ac achosion brys ar adeg benodol? Nid yw'n fwy nag un neu ddau o bobl, a phobl llai profiadol ydynt, nid ydynt yn gyfarwydd iawn â'r adran damweiniau ac achosion brys. Ac fel y soniasom, mewn ysbytai liw nos, gallwch fynd yno a bydd pobl clust, trwyn a gwddf yn gweld y cleifion orthopedig, bydd pobl feddygol yn gweld cleifion llawfeddygol ac mae'n anhrefn. Felly, bob amser pan fyddwn yn sôn am amseroedd ambiwlans, byddwn yn annog y Gweinidog i ddweud wrthym faint o feddygon sy'n gweithio ar adeg benodol yn yr adran damweiniau ac achosion brys, ac fe welwch drosoch eich hun nad y gwasanaethau ambiwlans ond yr adran iechyd sy'n gwneud cam â ni, ac mae'n gwneud bwch dihangol ohono, yr 'Ambiwlans, ambiwlans' hwn. Diolch.</p>
Can I remind Members that interventions are not opportunities to make further speeches, as well? [Laughter.]
A gaf fi atgoffa'r Aelodau nad cyfle i wneud areithiau pellach yw ymyriadau? [Chwerthin.]
Thank you very much for the intervention, Altaf. I agree with what you said in your part of the debate when you mentioned about on-site diagnostics and better training. I think that's something that's definitely worth looking at in the future.
The health Minister admitted recently that patients are unable to be discharged due to the brittle nature of the care sector. We know that there are at least 1,000 people in hospital who should be at home or in a care facility, but are unable to move on due to capacity issues. We are today debating a crisis in emergency care, but that crisis is as a direct result of a crisis in social care. We need thousands of extra care staff today to ensure that the sector is adequately funded. In addition to massive staff shortages, our care sector is short of hundreds of millions of pounds, yet Welsh Government have no plans to address the shortfalls. Without a properly resourced care sector, our hospitals will remain above capacity, which will lead to the horror stories that we heard today.
James Evans spoke about poor ambulance response times, NHS staff concerns, Scottish Government having to bring in the army, and Welsh Government responsibility, which is really key. Mabon ap Gwynfor noted some of the problems historically in north Wales, and some of the intricate details leading up to some of those problems, which he's quite right to say.
Janet Finch-Saunders gave some personal accounts of witnessing people in her constituency in Aberconwy having to wait too many hours for vital healthcare treatment. As a former employee of Llandudno hospital, I've seen that first hand on the front line in the NHS. Laura Anne Jones mentioned some of the wider impacts on education, as Peter Fox rightly brought up in yesterday's Plenary. And, as I mentioned, Altaf mentioned some on-site diagnostics and training and some of the COVID-19 consequentials that we've seen during the course of the pandemic that have been really pertinent over the last 18 months or so.
So, I once again pay tribute to our outstanding Welsh ambulance service staff, and I ask Members to reward their dedication to their duty and their Herculean efforts to maintain emergency care by supporting the motion and rejecting the Welsh Government's amendment. Unless we take the actions outlined in our motion, the crisis in emergency care will become a catastrophe. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr am yr ymyriad, Altaf. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedoch yn eich rhan chi o'r ddadl pan sonioch chi am ddiagnosteg ar y safle a gwell hyfforddiant. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n sicr yn werth edrych arno yn y dyfodol.
Cyfaddefodd y Gweinidog iechyd yn ddiweddar na ellir rhyddhau cleifion oherwydd natur fregus y sector gofal. Gwyddom fod o leiaf 1,000 o bobl yn yr ysbyty a ddylai fod gartref neu mewn cyfleuster gofal, ond nad ydynt yn gallu symud oherwydd problemau capasiti. Rydym yn trafod argyfwng mewn gofal brys heddiw, ond mae'r argyfwng hwnnw'n deillio'n uniongyrchol o argyfwng ym maes gofal cymdeithasol. Mae arnom angen miloedd o staff gofal ychwanegol heddiw i sicrhau bod y sector yn cael ei ariannu'n ddigonol. Yn ogystal â phrinder staff enfawr, mae ein sector gofal yn brin o gannoedd o filiynau o bunnoedd, ac eto nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i fynd i'r afael â'r prinder. Heb sector gofal ag adnoddau priodol, bydd ein hysbytai'n parhau ar lefelau uwch na'r capasiti, gan arwain at y straeon arswyd a glywsom heddiw.
Siaradodd James Evans am amseroedd ymateb ambiwlansys gwael, pryderon staff y GIG, Llywodraeth yr Alban yn gorfod defnyddio'r fyddin, a chyfrifoldeb Llywodraeth Cymru, sy'n allweddol iawn. Nododd Mabon ap Gwynfor rai o'r problemau hanesyddol yng ngogledd Cymru, ac ychydig o'r manylion cymhleth sy'n arwain at rai o'r problemau hynny, ac mae'n llygad ei le.
Rhoddodd Janet Finch-Saunders gyfrif personol o'r modd y bu iddi weld pobl yn ei hetholaeth yn Aberconwy yn gorfod aros gormod o oriau am driniaeth gofal iechyd hanfodol. Fel cyn-weithiwr yn ysbyty Llandudno, rwyf wedi gweld hynny'n uniongyrchol ar y rheng flaen yn y GIG. Soniodd Laura Anne Jones am rai o'r effeithiau ehangach ar addysg, fel y nododd Peter Fox yn briodol yn y Cyfarfod Llawn ddoe. Ac fel y nodais, soniodd Altaf am ddiagnosteg a hyfforddiant ar y safle a pheth o'r arian canlyniadol COVID-19 a welsom yn ystod y pandemig ac y bu ei angen yn fawr dros y 18 mis diwethaf.
Felly, rwy'n talu teyrnged unwaith eto i'n staff eithriadol yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, a gofynnaf i'r Aelodau wobrwyo eu hymroddiad i'w dyletswydd a'u hymdrechion Hercwleaidd i gynnal gofal brys drwy gefnogi'r cynnig a gwrthod gwelliant Llywodraeth Cymru. Oni chymerwn y camau a amlinellir yn ein cynnig, bydd yr argyfwng mewn gofal brys yn troi'n drychineb. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting on the motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 3 a 4 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 1, 3 and 4 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Lesley Griffiths. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 7 yw dadl Plaid Cymru ar wythnos waith pedwar diwrnod. Galwaf ar Luke Fletcher i wneud y cynnig.
Item 7 is the Plaid Cymru debate on a four-day working week. I call on Luke Fletcher to move the motion.
Cynnig NDM7780 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y newid mewn arferion gwaith o ganlyniad i bandemig COVID-19 a bod llawer o fanteision lles a chydbwysedd rhwng bywyd a gwaith wedi dod o ganlyniad i hyn.
2. Yn credu bod angen diwygio arferion gwaith i ymateb i heriau'r chwyldro awtomeiddio.
3. Yn nodi â diddordeb bod llywodraethau yn yr Alban, Sbaen ac Iwerddon yn bwriadu cynnal cynlluniau peilot ar lefel genedlaethol ar gyfer wythnos waith pedwar diwrnod.
4. Yn cydnabod bod cynlluniau peilot o wythnos waith pedwar diwrnod yng Ngwlad yr Iâ wedi bod yn llwyddiant ysgubol ac wedi arwain at lawer o weithwyr yn symud i oriau byrrach heb ostyngiad mewn cyflog.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cynllun peilot wythnos waith pedwar diwrnod yng Nghymru i archwilio'r manteision i holl weithwyr Cymru, yr economi a'r amgylchedd.
Motion NDM7780 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Recognises the change in work practices as a result of the COVID-19 pandemic and that this has brought with it many wellbeing and work-life balance benefits.
2. Believes that reforming working practices to meet the challenges of the automation revolution is necessary.
3. Notes with interest that governments in Scotland, Spain and Ireland are planning national-level pilots for a four-day working week.
4. Recognises pilots of a four-day working week in Iceland were an overwhelming success and led to many workers moving to shorter hours with no reduction in pay.
5. Calls on the Welsh Government to establish a four-day working week pilot in Wales to explore the benefits to all Welsh workers, the economy and the environment.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The old ways of working are dead—or at least, that's what I hope we can say by the end of this debate. The consequences of the COVID-19 pandemic on economic activity, employment and our way of working have been far-reaching. With working from home the norm for many, workers across Wales and the world saw a distinct, positive shift in creating a better work-life balance. Many workers did not have to commute for hours each day; in-person meetings that should have been a phone call became a phone call; and a phone call that could have been an e-mail became an e-mail. Many workers found that being able to spend more time at home and with their family improved both their physical and mental well-being.
Despite this, as a UN report on COVID and the world of work published last year shows, it is true to say that not all workers benefited from these well-being and work-life balances. A four-day working week, done right, is one way to ensure that these benefits can be baked into our work practices and felt by all workers, whether they be higher or lower waged.
What the pandemic has made clear is that radical shifts for the better are possible when Government gets it right. The UK economy has long been unbalanced, harming workers at either end of the scale, and the current crisis threatens to exacerbate the negative mental health impacts for the millions struggling to find any or more work, and similar numbers wishing to reduce their hours. If the first months of the crisis are any indication of what is to come, it also suggests that these impacts will be felt much more strongly by women and drive us further from a gender-equal economy.
In 1930, John Maynard Keynes predicted that, 100 years on, employees would work no more than 15 hours per week. The reasoning behind that would be rapid technological advancements liberating the workforce, providing more time for leisure. One aspect of this prediction appears to have been accurate: by 2030, conservative estimates project that 30 per cent of existing jobs will have been lost to automation. Technological advances are transforming the world of work, and, at present, automation is perceived both as a promise and a threat, the promise being perceived to lie in the potential for automation to liberate workers from the grind of long hours and bolster wages through a share in future productivity gains, while the fear lies in mass redundancies, as advances in technology begin to strip demands for labour, as well as widening inequalities.
If the anticipated productivity gains from automation benefit only those with a share in business capital, then we risk making a reality the dystopian futures that we often see depicted in books and films. What is clear now is that the world of work will change at breakneck speed over the next decade, and that, without progressive policy interventions, we will miss an opportunity to share the benefits of automation equitably across society and make headway in tackling societal inequalities. A shorter working week is one way of sharing the spoils of technological progress.
Now of course, my colleagues will speak on a variety of points during this debate, and I look forward to contributions from across the Chamber. But I would remind Members that we do not need to look far to see our neighbours cracking on with a four-day week. Scotland and Ireland, for example, have already announced plans for a pilot scheme, and Spain, of course, has also announced intentions to pilot a four-day work week amongst companies that are interested as early as this autumn.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'r hen ffyrdd o weithio ar ben—neu o leiaf, dyna rwy'n gobeithio y gallwn ei ddweud erbyn diwedd y ddadl hon. Mae canlyniadau pandemig COVID-19 i weithgarwch economaidd, cyflogaeth a'n ffordd o weithio wedi bod yn bellgyrhaeddol. Gyda gweithio gartref yn norm i lawer, gwelodd gweithwyr ledled Cymru a'r byd newid cadarnhaol, amlwg o ran creu gwell cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith. Nid oedd yn rhaid i lawer o weithwyr gymudo am oriau bob dydd; daeth cyfarfodydd wyneb yn wyneb a ddylai fod wedi bod yn alwad ffôn yn alwad ffôn; a daeth galwad ffôn a allai fod wedi bod yn e-bost yn e-bost. Canfu llawer o weithwyr fod gallu treulio mwy o amser gartref a chyda'u teulu wedi gwella eu lles corfforol a meddyliol.
Er gwaethaf hyn, fel y dengys adroddiad gan y Cenhedloedd Unedig ar COVID a'r byd gwaith a gyhoeddwyd y llynedd, mae'n wir dweud nad oedd pob gweithiwr wedi elwa o gydbwysedd lles o'r fath a rhwng bywyd a gwaith. Mae wythnos waith pedwar diwrnod, o'i wneud yn iawn, yn un ffordd o sicrhau y gellir cynnwys y manteision hyn yn ein harferion gwaith a'u teimlo gan bob gweithiwr, boed ar gyflogau uwch neu is.
Yr hyn y mae'r pandemig wedi'i ddangos yn glir yw bod newidiadau radical er gwell yn bosibl pan fydd y Llywodraeth yn gwneud pethau'n iawn. Mae economi'r DU wedi bod yn anghytbwys ers tro, gan niweidio gweithwyr ar y naill ben a'r llall, ac mae'r argyfwng presennol yn bygwth gwaethygu'r effeithiau negyddol ar iechyd meddwl i'r miliynau sy'n ei chael hi'n anodd dod o hyd i unrhyw waith neu fwy o waith, a niferoedd tebyg sy'n dymuno lleihau eu horiau. Os yw misoedd cyntaf yr argyfwng yn unrhyw arwydd o'r hyn sydd i ddod, mae hefyd yn awgrymu y bydd yr effeithiau hyn yn cael eu teimlo'n gryfach o lawer gan fenywod ac yn ein gwthio ymhellach oddi wrth economi gyfartal rhwng y rhywiau.
Yn 1930, rhagwelodd John Maynard Keynes na fyddai cyflogeion, 100 mlynedd yn ddiweddarach, yn gweithio mwy na 15 awr yr wythnos. Y rhesymeg y tu ôl i hynny oedd y byddai datblygiadau technolegol cyflym yn rhyddhau'r gweithlu, gan roi mwy o amser ar gyfer hamdden. Mae'n ymddangos bod un agwedd ar y broffwydoliaeth hon yn gywir: erbyn 2030, mae amcangyfrifon ceidwadol yn dangos y bydd 30 y cant o'r swyddi presennol wedi'u colli i awtomeiddio. Mae datblygiadau technolegol yn trawsnewid byd gwaith, ac ar hyn o bryd, ystyrir bod awtomeiddio'n addewid ac yn fygythiad, a'r canfyddiad yw bod yr addewid yn y potensial y gall awtomeiddio ryddhau gweithwyr o lafurwaith oriau hir a chryfhau cyflogau drwy gyfran mewn elw o gynhyrchiant yn y dyfodol, tra bod yr ofn yn y perygl o ddiswyddiadau torfol, wrth i ddatblygiadau mewn technoleg ddechrau lleihau'r galw am lafur, yn ogystal ag ehangu anghydraddoldebau.
Os mai o fudd i'r rhai sydd â chyfran mewn cyfalaf busnes yn unig fyddai'r elw o gynhyrchiant a ragwelir o awtomeiddio, mae perygl inni wireddu'r dyfodol dystopaidd a welwn yn aml wedi'i ddarlunio mewn llyfrau a ffilmiau. Yr hyn sy'n amlwg yn awr yw y bydd byd gwaith yn newid yn eithriadol o gyflym dros y degawd nesaf, a heb ymyriadau polisi blaengar, byddwn yn colli cyfle i rannu manteision awtomeiddio'n deg ar draws cymdeithas ac i wneud cynnydd ar fynd i'r afael ag anghydraddoldebau cymdeithasol. Mae wythnos waith fyrrach yn un ffordd o rannu buddion cynnydd technolegol.
Nawr wrth gwrs, bydd fy nghyd-Aelodau'n siarad am amryw o bwyntiau yn ystod y ddadl hon, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau o bob rhan o'r Siambr. Ond hoffwn atgoffa'r Aelodau nad oes angen inni edrych yn bell i weld ein cymdogion yn bwrw ymlaen ag wythnos pedwar diwrnod. Mae'r Alban ac Iwerddon, er enghraifft, eisoes wedi cyhoeddi cynlluniau ar gyfer cynllun peilot, ac mae Sbaen hefyd wedi cyhoeddi bwriad i dreialu wythnos waith pedwar diwrnod ymhlith cwmnïau sydd â diddordeb mor gynnar â'r hydref hwn.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course, Tom.
Gwnaf, wrth gwrs, Tom.
I thank Luke for this intervention. Is he aware that the Spanish pilot scheme apparently has support that tapers off over time, which, obviously, would mean that Spanish companies would have to let workers go, potentially, or increase costs at the end of that? So, that Spanish scheme you mentioned perhaps isn't the one I would draw upon in your instance.
Diolch i Luke am yr ymyriad. A yw'n ymwybodol fod cynllun peilot Sbaen, i bob golwg, yn cynnwys cymorth sy'n lleihau dros amser, a fyddai, yn amlwg, yn golygu y byddai'n rhaid i gwmnïau Sbaen ddiswyddo gweithwyr o bosibl, neu godi costau ar ddiwedd hynny? Felly, efallai nad y cynllun Sbaeneg y sonioch chi amdano yw'r un y byddwn i'n ei ddefnyddio yn eich enghraifft chi.
Well, of course, I was just about to move on to the Icelandic model. But, of course, there are other ways of doing it, and he's correct to point to some of the disadvantages with the Spanish model. But, if we look at the Icelandic trial, we see there workers being paid the same amount for shorter hours, and also see productivity as well remain the same or improve in the majority of workplaces. Now 86 per cent of workers in Iceland have either moved to shorter work hours for the same pay or will gain the right to. And the health and well-being benefits were clear—workers reported feeling less stressed and less at risk of burnout through improved work-life balances.
That final point on work-life balance is particularly important when it comes to the UK. Information provided by the Trades Union Congress shows that, based on pre-pandemic data, full-time workers in the UK clocked in some of the longest hours in the EU, with 1.4 million workers working all seven days of the week.
But it isn’t just Governments who are looking at a four-day work week. An increasing amount of companies are coming around to the idea; Unilever being one example, who are planning on moving workers in New Zealand to a four-day work week.
I’m sure Members will agree that we cannot expect to maintain the status quo when it comes to working practices. As I highlighted earlier, automation and, of course, the pandemic have changed and will change the world of work forever. We cannot bury our heads in the sand. For the good of all workers in Wales, I would hope that this Senedd would agree that there is more to life than work.
Wel, wrth gwrs, roeddwn ar fin symud ymlaen at fodel Gwlad yr Iâ. Ond wrth gwrs, mae ffyrdd eraill o'i wneud, ac mae'n gywir i gyfeirio at rai o'r anfanteision gyda model Sbaen. Ond os edrychwn ar dreial Gwlad yr Iâ, gwelwn fod gweithwyr yno'n cael yr un swm am oriau byrrach, a hefyd yn gweld cynhyrchiant yn aros yr un fath neu'n gwella yn y rhan fwyaf o weithleoedd. Erbyn hyn mae 86 y cant o weithwyr Gwlad yr Iâ naill ai wedi newid i oriau gwaith byrrach am yr un cyflog neu byddant yn cael hawl i wneud hynny. Ac roedd y manteision i iechyd a lles yn glir—dywedodd gweithwyr eu bod yn teimlo llai o straen ac mewn llai o berygl o fod wedi'u gorweithio drwy well cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith.
Mae'r pwynt olaf hwnnw ar gydbwysedd rhwng bywyd a gwaith yn arbennig o bwysig mewn perthynas â'r DU. Mae gwybodaeth a ddarparwyd gan Gyngres yr Undebau Llafur yn dangos, yn seiliedig ar ddata cyn y pandemig, fod gweithwyr llawn amser yn y DU wedi gweithio rhai o'r oriau hwyaf yn yr UE, gydag 1.4 miliwn o weithwyr yn gweithio saith diwrnod o'r wythnos.
Ond nid Llywodraethau yn unig sy'n edrych ar wythnos waith pedwar diwrnod. Mae nifer gynyddol o gwmnïau'n dechrau gweld gwerth y syniad; un enghraifft yw Unilever, sy'n bwriadu newid gweithwyr yn Seland Newydd i wythnos waith pedwar diwrnod.
Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n cytuno na allwn ddisgwyl cynnal y status quo mewn arferion gwaith. Fel y dywedais yn gynharach, mae awtomeiddio, a'r pandemig wrth gwrs, wedi, ac yn mynd i newid byd gwaith am byth. Ni allwn gladdu ein pennau yn y tywod. Er lles pob gweithiwr yng Nghymru, rwy'n gobeithio y byddai'r Senedd hon yn cytuno bod mwy i fywyd na gwaith.
Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Rwy'n galw ar Joel James i gynnig gwelliannau 1, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
I call on Joel James to move amendments 1, 3 and 4, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwyntiau 3, 4 a 5.
Amendment 1—Darren Millar
Delete points 3, 4 and 5.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu y dylai cyflogwyr a gweithwyr gytuno ar drefniadau gwaith ac na ddylid gorfodi unrhyw weithwyr na chyflogwyr i fabwysiadu wythnos waith pedwar diwrnod.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Believes that working arrangements should be agreed between employers and employees and that no workers or employers should be forced to adopt a four-day working week.
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi bod materion cyflogaeth wedi'u cadw yn ôl i Senedd y DU.
Amendment 4—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes that employment matters are reserved to the UK Parliament.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 3 a 4.
Amendments 1, 3 and 4 moved.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I've got to admit, I have considerable sympathy for the Deputy Minister; not only do you debate matters that are within your remit, but it now seems that you have to waste valuable time debating issues that you have no influence over whatsoever. Indeed, I believe the Minister has previously gone on record to say that the four-day working week is not devolved and is outside the remit of this Welsh Government.
However, as a responsible opposition, my party believes that it is our duty to engage with all matters within this Chamber, even if the only perceivable outcome to this debate is that Plaid Cymru will have something to put in their leaflets. As such, Dirprwy Lywydd, I'd like to formally move the amendments tabled in the name of my colleague Darren Millar. Our position is that the proposals for a four-day working week are not grounded in reality, because it entirely relies on the assumption that productivity—the rate of work per hour—will be increased if employees work fewer hours on the same pay. How can doctors, nurses, firemen, teachers, ambulance drivers be more productive than they already are? Measuring productivity is a very complicated—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rhaid imi gyfaddef, mae gennyf gryn gydymdeimlad â'r Dirprwy Weinidog; nid yn unig eich bod yn trafod materion sydd o fewn eich cylch gwaith, ond mae'n ymddangos yn awr fod yn rhaid ichi wastraffu amser gwerthfawr yn trafod materion nad oes gennych unrhyw ddylanwad drostynt o gwbl. Yn wir, credaf fod y Gweinidog wedi dweud yn gyhoeddus o'r blaen nad yw mater yr wythnos waith pedwar diwrnod wedi'i ddatganoli a'i fod y tu allan i gylch gwaith y Llywodraeth hon yng Nghymru.
Fodd bynnag, fel gwrthblaid gyfrifol, mae fy mhlaid i'n credu mai ein dyletswydd yw ymateb i bob mater yn y Siambr hon, hyd yn oed os mai'r unig ganlyniad posibl i'r ddadl hon yw y bydd gan Blaid Cymru rywbeth i'w roi yn ei thaflenni. Felly, Ddirprwy Lywydd, hoffwn gynnig yn ffurfiol y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Ein safbwynt ni yw nad yw'r cynigion ar gyfer wythnos waith pedwar diwrnod yn seiliedig ar realiti, oherwydd dibynnant yn llwyr ar y rhagdybiaeth y bydd cynhyrchiant—cyfradd gwaith yr awr—yn cynyddu os bydd cyflogeion yn gweithio llai o oriau am yr un cyflog. Sut y gall meddygon, nyrsys, dynion tân, athrawon, gyrwyr ambiwlans fod yn fwy cynhyrchiol nag y maent eisoes? Mae mesur cynhyrchiant yn gymhleth iawn—
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Thank you for that, Joel. I was just wondering if Joel would agree with me that at the time when they were looking to implement a weekend and paid holidays, there were probably similar people saying exactly the same as you are—that's it's unrealistic and unattainable.
Diolch ichi am hynny, Joel. Roeddwn yn meddwl tybed a fyddai Joel yn cytuno â mi, ar yr adeg pan oeddent yn ceisio gweithredu penwythnos a gwyliau â thâl, mae'n debygol fod pobl debyg yn dweud yn union yr un peth â chi—ei fod yn afrealistig ac yn amhosibl ei gyflawni.
Well, I'm not necessarily concerned with the past—I'm more concerned about the present and the future.
Measuring productivity is a very complicated subject and there is no linear correlation to working less, being paid the same and increased productivity. If productivity is increased, then it simply means that the employee will have to do five days' work in four days. Actually, these proposals would, in my mind, be counterproductive for some, because, as working hours become more intense, there would be less time for breaks and less time for movement between tasks and locations. Whilst very large companies may be able to reduce workloads with a reduction in the number of working days, I argue that many smaller organisations will probably still expect the same workloads for the same pay. And so what a four-day working week will ultimately do is create a divide, where some workers in the public sector and large organisations would enjoy working less, while others will be worked harder in those four days in an effort to keep businesses open.
In Utah, for example, the four-day working week was abandoned in 2011, because, although public sector workers enjoyed an extra day off, there were considerable complaints that people could just not access public services. Also, these proposals could have little benefit in terms of health and well-being for those workers on the lowest pay, who may be tempted to seek additional employment on the extra day they would normally have worked. There is the issue that many organisations, including our national health service, will probably struggle to meet demand if their staff worked fewer hours. Likewise, in order to make available the same operating hours, they might well struggle to employ sufficiently qualified staff who are prepared to work part time, which would then affect the overall availability of services. This raises another important question as to whether schoolchildren would also be educated four days a week, or would schools have to employ a full set of qualified teaching staff for just one day.
I note that Plaid Cymru and Luke mentioned Iceland, but that country's proposal is to actually reduce the average working week from 40 hours to around 36 hours without a reduction in pay. According to the UK Office for National Statistics, the average working week in the UK just before COVID was 36.9 hours. So, in theory, Iceland is really just bringing in their working hours in alignment with other countries.
Finally, may I add that enforcing a four-day working week onto workers is not conducive to a healthy society with the rights of choice? Sadly, many people only have their work colleagues as their social contacts and with whom they spend time on a regular basis during working hours. Forcing them to lose 20 per cent of their contact with others, in addition to making their working day more intense, will harm their mental health.
There's no doubt in my mind—proposing that the Welsh Government should trial a four-day working week is meaningless and, ultimately, ill-thought through, as I hope we have demonstrated. The Welsh Government has no remit for employment matters, which are reserved to the UK Government, and we should not be wasting our time debating a motion such as this. That is why we have proposed our amendments. Thank you.
Wel, nid wyf o reidrwydd yn poeni am y gorffennol—rwy'n poeni mwy am y presennol a'r dyfodol.
Mae mesur cynhyrchiant yn fater cymhleth iawn ac nid oes cydberthynas linellol rhwng gweithio llai, cael eich talu yr un fath a chynnydd mewn cynhyrchiant. Os yw cynhyrchiant yn cynyddu, mae'n golygu bod rhaid i'r cyflogai wneud pum diwrnod o waith mewn pedwar diwrnod. Byddai'r cynigion hyn, yn fy marn i, yn wrthgynhyrchiol i rai pobl oherwydd, wrth i oriau gwaith ddod yn fwy dwys, byddai llai o amser ar gyfer amser egwyl a llai o amser ar gyfer symud rhwng tasgau a lleoliadau. Er y gall cwmnïau mawr iawn leihau llwyth gwaith pobl drwy ostwng nifer y diwrnodau gwaith, rwy'n dadlau y bydd llawer o sefydliadau llai yn dal i ddisgwyl yr un llwyth gwaith am yr un cyflog. Ac felly, yr hyn y bydd wythnos waith pedwar diwrnod yn ei wneud yn y pen draw yw creu rhaniad, lle byddai rhai gweithwyr yn y sector cyhoeddus a sefydliadau mawr yn mwynhau gweithio llai, tra byddai eraill yn gweithio'n galetach dros y pedwar diwrnod mewn ymdrech i gadw busnesau ar agor.
Yn Utah, er enghraifft, rhoddwyd y gorau i'r wythnos waith pedwar diwrnod yn 2011, oherwydd, er bod gweithwyr y sector cyhoeddus wedi mwynhau diwrnod ychwanegol o'r gwaith, cafwyd cryn dipyn o gwynion na allai pobl gael mynediad at wasanaethau cyhoeddus. Hefyd, ychydig iawn o fudd y byddai'r cynigion hyn yn eu rhoi o ran iechyd a lles i weithwyr ar y cyflogau isaf, a allai gael eu temtio i chwilio am waith ychwanegol ar y diwrnod ychwanegol y byddent fel arfer wedi gweithio. Mae'n debyg y bydd llawer o sefydliadau, gan gynnwys ein gwasanaeth iechyd gwladol, yn ei chael hi'n anodd ateb y galw pe bai eu staff yn gweithio llai o oriau. Yn yr un modd, er mwyn sicrhau bod yr un oriau gweithredu ar gael, mae'n ddigon posibl y byddent yn ei chael yn anodd cyflogi staff â chymwysterau digonol sy'n barod i weithio'n rhan-amser, a fyddai wedyn yn effeithio ar argaeledd cyffredinol gwasanaethau. Mae hyn yn codi cwestiwn pwysig arall ynglŷn ag a fyddai plant ysgol hefyd yn cael addysg am bedwar diwrnod yr wythnos, neu a fyddai'n rhaid i ysgolion gyflogi set lawn o staff addysgu cymwysedig am un diwrnod yn unig.
Nodaf fod Plaid Cymru a Luke wedi sôn am Wlad yr Iâ, ond cynnig y wlad honno yw lleihau'r wythnos waith gyfartalog o 40 awr i tua 36 awr heb ostwng cyflogau. Yn ôl Swyddfa Ystadegau Gwladol y DU, yr wythnos waith gyfartalog yn y DU ychydig cyn COVID oedd 36.9 awr. Felly, mewn theori, mae Gwlad yr Iâ mewn gwirionedd yn lleihau eu horiau gwaith fel eu bod yn debyg i oriau gwaith gwledydd eraill.
Yn olaf, a gaf fi ychwanegu nad yw gorfodi wythnos waith pedwar diwrnod i weithwyr yn cyd-fynd â'r syniad o gymdeithas iach gyda hawliau i ddewis? Yn anffodus, dim ond eu cydweithwyr sydd gan lawer o bobl yn gysylltiadau cymdeithasol ac maent yn treulio amser gyda hwy ar sail reolaidd yn ystod oriau gwaith. Bydd eu gorfodi i golli 20 y cant o'u cyswllt ag eraill, yn ogystal â gwneud eu diwrnod gwaith yn fwy dwys, yn niweidio eu hiechyd meddwl.
Nid oes amheuaeth yn fy meddwl—mae cynnig y dylai Llywodraeth Cymru dreialu wythnos waith pedwar diwrnod yn ddiystyr, ac yn y pen draw, yn annoeth, fel rwy'n gobeithio ein bod wedi dangos. Nid yw materion cyflogaeth yn rhan o gylch gwaith Llywodraeth Cymru, maent wedi'u cadw'n ôl i Lywodraeth y DU, ac ni ddylem fod yn gwastraffu ein hamser yn trafod cynnig fel hwn. Dyna pam ein bod wedi cynnig ein gwelliannau. Diolch.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I call on the Deputy Minister for Social Partnership to formally move amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 2—Lesley Griffiths
Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried y cynnydd a wneir drwy gynlluniau peilot mewn gwledydd eraill ac archwilio’r gwersi y gall Cymru eu dysgu.
Amendment 2—Lesley Griffiths
Delete point 5 and replace with:
Calls on the Welsh Government to consider the progress that is made through pilots in other countries and examine the lessons Wales can learn.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
I'm very grateful to speak in this debate this afternoon. And it is often said that ideas have their moment—a moment in time when it makes sense to pursue them. Now, as someone who specialised in change management in my previous role as an engineer, it was my job to understand when that moment was and how to bring people around to change. That is the view I hold for the idea of a four-day working week. I support it and I will be holding an event tomorrow to explore it further in Wales.
Rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon y prynhawn yma. A dywedir yn aml fod i syniadau eu moment—moment mewn amser pan fydd yn gwneud synnwyr inni fynd ar eu trywydd. Nawr, fel rhywun a oedd yn arbenigo mewn rheoli newid yn fy rôl flaenorol fel peiriannydd, fy ngwaith i oedd deall pryd oedd y foment honno a sut i baratoi pobl ar gyfer newid. Dyna fy safbwynt ar y syniad o wythnos waith pedwar diwrnod. Rwy'n ei gefnogi a byddaf yn cynnal digwyddiad yfory i'w archwilio ymhellach yng Nghymru.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Llywydd, I am happy to support the Welsh Government's amendments, if they do feel they need time to capture evidence and look at trials before acting, because we must get this right. But I will say to the Government: in supporting your route to this rather than straight towards a trial, I would expect real commitment to taking this forward, and for the civil service to swiftly swing into action and get this travelling at a pace where we can see real change happen.
Llywydd, over 18 months ago now, I wrote an article for LabourList, which I know my colleagues have read thoroughly during their summer holidays. I suggested three topics and ideas that I thought represented the sort of bold changes we need to consider here in Wales. And colleagues will know that they are universal basic income pilots, a green new deal for manufacturing and looking at a four-day working week. Now, these ideas don't work alone, but they do certainly complement each other. And I'm happy to say these are not my ideas, but I am really pleased that parties from across the Senedd are looking at them positively.
We must recognise, Llywydd, that the settlement in the UK is unacceptable. The stresses and strains on working people have increased and wages have remained almost stagnant. A four-day week presents people with a better work-life balance, it allows them quality time to themselves, time to volunteer, time to learn, time to allow them to make the choices they deserve. It also helps address the stress epidemic and the huge levels of anxiety that modern life brings. And, crucially, the evidence suggests that it helps with productivity. The reality for those who oppose a four-day week—and they need to accept this reality—is that we do work very long hours in this country, and productivity is lower than in many similar countries.
Now, as I've mentioned, I am an engineer and I feel I do have an understanding of what the future of technology holds. Automation is happening, and it can either displace workers or it can make their lives easier and companies more productive. Put simply, Llywydd, we should all share in the benefits of automation and we should all enjoy an improved work-life balance. [Interruption.] I'd be delighted, James.
Lywydd, rwy'n hapus i gefnogi gwelliannau Llywodraeth Cymru, os teimlant fod angen amser arnynt i gasglu tystiolaeth ac edrych ar dreialon cyn gweithredu, oherwydd rhaid inni wneud hyn yn iawn. Ond dywedaf wrth y Llywodraeth: wrth gefnogi eich llwybr chi mewn perthynas â hyn yn hytrach na mynd yn syth at dreial, byddwn yn disgwyl ymrwymiad gwirioneddol i fwrw ymlaen â hyn, ac i'r gwasanaeth sifil weithredu'n gyflym a sicrhau bod hyn ar waith yn gyflym lle gallwn weld newid gwirioneddol yn digwydd.
Lywydd, dros 18 mis yn ôl bellach, ysgrifennais erthygl ar gyfer LabourList, y gwn y bydd fy nghyd-Aelodau wedi'i darllen yn drylwyr dros eu gwyliau haf. Awgrymais dri phwnc a syniad y teimlwn eu bod yn cynrychioli'r math o newidiadau beiddgar y mae angen inni eu hystyried yma yng Nghymru. A bydd fy nghyd-Aelodau'n gwybod mai cynlluniau peilot incwm sylfaenol cyffredinol, bargen newydd werdd ar gyfer gweithgynhyrchu ac edrych ar wythnos waith pedwar diwrnod oedd y rheini. Nawr, nid yw'r syniadau hyn yn gweithio ar eu pen eu hunain, ond maent yn sicr yn ategu ei gilydd. Ac rwy'n hapus i ddweud nad fy syniadau i ydynt, ond rwy'n falch iawn fod pleidiau o bob rhan o'r Senedd yn edrych arnynt yn gadarnhaol.
Rhaid inni gydnabod, Lywydd, fod y drefn yn y DU yn annerbyniol. Mae'r straen a'r pwysau ar bobl sy'n gweithio wedi cynyddu ac mae cyflogau wedi aros yn eu hunfan bron. Mae wythnos pedwar diwrnod yn rhoi gwell cydbwysedd bywyd a gwaith i bobl, mae'n caniatáu amser o ansawdd iddynt eu hunain, amser i wirfoddoli, amser i ddysgu, amser i ganiatáu iddynt wneud y dewisiadau y maent yn eu haeddu. Mae hefyd yn helpu i fynd i'r afael â'r epidemig o straen a'r lefelau enfawr o orbryder a ddaw yn sgil bywyd modern. Ac yn hollbwysig, mae'r dystiolaeth yn awgrymu ei fod yn helpu gyda chynhyrchiant. Y realiti i'r rhai sy'n gwrthwynebu wythnos pedwar diwrnod—ac mae angen iddynt dderbyn y realiti hwn—yw ein bod yn gweithio oriau hir iawn yn y wlad hon, ac mae cynhyrchiant yn is nag mewn llawer o wledydd tebyg.
Nawr, fel y soniais, peiriannydd ydw i ac rwy'n teimlo bod gennyf ddealltwriaeth o'r hyn sydd gan dechnoleg i'w gynnig yn y dyfodol. Mae awtomeiddio'n digwydd, a gall naill ai ddisodli gweithwyr neu wneud eu bywydau'n haws a chwmnïau'n fwy cynhyrchiol. Yn syml, Lywydd, dylem i gyd rannu manteision awtomeiddio a dylem i gyd fwynhau cydbwysedd gwell rhwng bywyd a gwaith. [Torri ar draws.] Â phleser, James.
Thank you. A four-day working week could potentially cause a two-tiered system with workers, with those who can actually work four days a week and those in our food processing industry, our farmers and our lorry drivers, who are keeping food on our tables and on our shelves, who can't. And as somebody—I know, yourself—who actually promotes fairness in the workplace, do you think that is fair that we could have a two-tier system here in Wales?
Diolch. Gallai wythnos waith pedwar diwrnod greu system ddwy haen gyda gweithwyr, gyda'r rhai sy'n gallu gweithio pedwar diwrnod yr wythnos, a'r rhai yn ein diwydiant prosesu bwyd, ein ffermwyr a'n gyrwyr lorïau, sy'n cadw bwyd ar ein byrddau ac ar ein silffoedd, sy'n methu gwneud hynny. Ac fel rhywun—rwy'n gwybod, eich hun—sy'n hyrwyddo tegwch yn y gweithle, a ydych yn credu bod hynny'n deg, y gallem weld system ddwy haen yma yng Nghymru?
Well, I'm very glad that my work on fairness has been of keen interest to the Member for Brecon and Radnorshire. The problem you have, I think, on the benches over there, as I said before—. Your colleague put it quite simply in his contribution that he doesn't care about the past, the only concerns are the future. The issue you have—[Interruption.] The issue you have with that is the outdated arguments. So, if it was me looking at a four-day working week, for example, what I would suggest to the Members on that bench is actually having an informed discussion, because I think—. I welcome your contributions to the debate, because it is a debate, but I would suggest looking more positively at the ideas and the evidence out there.
Many of the arguments against the four-day week are familiar—they are familiar. We've said they're outdated opposition. Luke Fletcher from Plaid Cymru is right: they were the same arguments against the weekend; same against paid holidays; paternity leave; even the Acts that stopped children working. They claim it will damage productivity, but they don't pause to address the real reasons that productivity is poor in the UK, because facing this does not suit.
Llywydd, in finishing—and I welcome this chance to debate this important motion today, and I look forward to tomorrow's event and continuing the conversation, which I know colleagues from around the Chamber are so kindly attending—I will say that I am proud to represent the Welsh Labour Party and the wider Labour movement, because we came into being to get a fairer deal for working people and, for me, a four-day week is a realistic ambition to do that. So, let's continue to have this conversation. Let's bring forward motions like today's to discuss this topic, and let's make this a reality here in Wales.
Wel, rwy'n falch iawn fod fy ngwaith ar degwch wedi bod o ddiddordeb brwd i'r Aelod dros Frycheiniog a Sir Faesyfed. Y broblem sydd gennych ar y meinciau draw yno, fel y dywedais o'r blaen—. Mae eich cyd-Aelod wedi'i roi yn syml yn ei gyfraniad nad yw'n poeni am y gorffennol, dim ond am y dyfodol. Y broblem sydd gennych—[Torri ar draws.] Y broblem sydd gennych gyda hynny yw bod y dadleuon wedi dyddio. Felly, pe bawn i'n edrych ar wythnos waith pedwar diwrnod, er enghraifft, yr hyn y byddwn yn ei awgrymu y dylai'r Aelodau ar y fainc honno ei wneud mewn gwirionedd yw cael trafodaeth wybodus, oherwydd rwy'n credu—. Rwy'n croesawu eich cyfraniadau i'r ddadl, gan mai dadl yw hi, ond byddwn yn awgrymu eich bod yn edrych yn fwy cadarnhaol ar y syniadau a'r dystiolaeth sydd ar gael.
Mae llawer o'r dadleuon yn erbyn yr wythnos pedwar diwrnod yn gyfarwydd—maent yn gyfarwydd. Rydym wedi dweud eu bod yn wrthwynebiadau sydd wedi dyddio. Mae Luke Fletcher o Blaid Cymru yn iawn: dyna'r un dadleuon a gafwyd yn erbyn y penwythnos; yr un fath yn erbyn gwyliau â thâl; absenoldeb tadolaeth; hyd yn oed y Deddfau a oedd yn atal plant rhag gweithio. Maent yn honni y bydd yn niweidio cynhyrchiant, ond nid ydynt yn oedi i fynd i'r afael â'r rhesymau go iawn pam y mae cynhyrchiant yn wael yn y DU, am nad ydynt am wynebu hynny.
Lywydd, wrth orffen—ac rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y cynnig pwysig hwn heddiw, ac edrychaf ymlaen at y digwyddiad yfory i barhau'r sgwrs, digwyddiad y gwn fod cyd-Aelodau o bob cwr o'r Siambr yn garedig iawn yn mynd i'w fynychu—rwyf am ddweud fy mod yn falch o gynrychioli Plaid Lafur Cymru a'r mudiad Llafur ehangach, oherwydd daethom i fodolaeth er mwyn sicrhau mwy o degwch i bobl sy'n gweithio ac i mi, mae wythnos pedwar diwrnod yn uchelgais realistig ar gyfer gwneud hynny. Felly, gadewch inni barhau i gael y sgwrs hon. Gadewch inni gyflwyno cynigion fel yr un heddiw i drafod y mater, a gadewch i ni ei wireddu yma yng Nghymru.
Although it's affected us all, the effects of the pandemic have been anything but equitable. Research underlines this time and again. We hear talk of learning the pandemic's hard lessons, of building back better, of grasping the opportunity for change offered by the new perspectives forced on us by crisis. Adopting a new way of working is, of course, one such opportunity. A four-day working week could be key to tackling that inequality, which has no place in modern society and which has been so clearly revealed by the pandemic, that of gender inequality.
Er eu bod wedi effeithio ar bob un ohonom, mae effeithiau'r pandemig wedi bod yn unrhyw beth ond cyfartal. Mae ymchwil yn tanlinellu hyn dro ar ôl tro. Clywn sôn am ddysgu gwersi caled y pandemig, am adeiladu'n ôl yn well, am fanteisio ar y cyfle i newid a gynigir gan y persbectif newydd a orfodwyd arnom gan argyfwng. Mae mabwysiadu ffordd newydd o weithio, wrth gwrs, yn un cyfle o'r fath. Gallai wythnos waith pedwar diwrnod fod yn allweddol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb hwnnw, nad oes iddo le mewn cymdeithas fodern ac sydd wedi'i ddatgelu mor glir gan y pandemig, sef anghydraddoldeb rhywiol.
Er bod mwy o fenywod yn gweithio'n rhan-amser na dynion, mae ganddyn nhw lai o amser sy'n rhydd o waith. Maen nhw'n fwy tebygol o fod yn pwytho sawl swydd ran-amser at ei gilydd er mwyn cadw pen uwchben y dŵr. Ond maen nhw'n llawer mwy tebygol o fod â llai o amser rhydd o waith am eu bod nhw'n cyflawni rolau di-dâl. Pan ddaeth y gorchymyn i weithio gartref, roedden i'n rhan o dîm o weithwyr oedd yn famau. Rwy'n gallu tystio i effaith chwalu eu rhwydwaith cymhleth ac allweddol o gefnogaeth: y strwythur bregus o ysgolion, meithrinfeydd, gofalwyr plant, aelodau o'r teulu, ffrindiau ac yn y blaen. Fe ddisgynnodd y rhan helaeth o'r cyfrifoldebau gofal yn ddisymwth ar ysgwyddau menywod yn bennaf, ac mae'r hyn a ddadlennwyd mor glir am anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yn rhywbeth y mae'n rhaid inni weithredu i'w newid. Achos, waeth beth fo'u cyflog, mae ymchwil yn dangos bod menywod sy'n gweithio wedi gwneud mwy o ofal plant na dynion sydd ar gyflog tebyg. Mewn ymchwil gan Chwarae Teg, fe welwyd bod menywod wedi gorfod torri eu horiau gwaith er mwyn gallu ymdopi gyda gwaith di-dâl, fel gofalu. A'r menywod mwyaf bregus yn economaidd ac yn gymdeithasol sy'n cael eu heffeithio arnynt yn bennaf.
Ond dyw'r anghydraddoldebau yma ddim yn rhai newydd. Ers degawdau, mae Llywodraethau o bob lliw wedi methu â chefnogi gallu pobl i gwrdd â'u hanghenion sylfaenol a'r rhai sy'n ddibynnol arnynt. Mae yna gysylltiad llawer cryfach hefyd rhwng gorweithio a phroblemau iechyd meddwl menywod. Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd y lefelau o straen sy'n gysylltiedig â'r gweithle deirgwaith yn uwch i fenywod. Sut felly byddai wythnos pedwar diwrnod yn helpu taclo anghydraddoldebau?
Although more women work part-time than men, they have less time free from work. They're more likely to be trying to stitch together several part-time jobs to try to keep their heads above water. But they are far more likely to have less free time because they fulfil unpaid roles. When the order came to work from home, I was part of a team of employees who were mothers. I can testify to the impact of the destruction of their complex key networks of support: the fragile network of schools, nurseries, child minders, members of the family, friends and so on. The vast majority of the responsibilities in terms of care fell on the shoulders of women mainly, and that which was revealed about inequality between the genders is something that we have to take action to change. Because, never mind the wage paid, research shows that women who work have provided more childcare than men on similar wages. In research by Chwarae Teg, it was demonstrated that women had to cut their working hours in order to cope with unpaid work, such as care. And the women who were most vulnerable economically and socially are affected most.
But these inequalities aren't new. For decades, Governments of all colours have failed to support people's ability to meet their fundamental needs and those who are dependent on them. There is a far stronger link as well between overwork and mental health issues amongst women. Even before the pandemic, the levels of stress related to the workforce were three times as high for women. So, how would a four-day week help to tackle inequality?
Let's be clear, the four-day working week is no silver bullet for all these inequalities. Our understanding of work as a whole needs to change, and this is achievable, I think. Our acceptance of radically new working practices in such a short period of time shows this. Waged work is not the only sphere that needs to be reimagined, but the opportunity offered by a four-day working week to women would be more effective than the myriad of gender equality reviews and policies that are unevenly deployed and unevenly monitored, and as such have had limited success in levelling the playing field for women. How many times have we talked in this place about gender balance in civic and political life? Giving women more time to pursue a life in and beyond work will help to increase female participation and representation in those organisations that most need to understand their experiences. Of course, any and all reforms to the working week must benefit all workers, and tackle socioeconomic inequality in all spheres, as we have heard.
Gadewch inni fod yn glir, nid yw'r wythnos waith pedwar diwrnod yn ffordd o ddatrys yr holl anghydraddoldebau hyn. Mae angen i'n dealltwriaeth o waith yn ei gyfanrwydd newid, ac mae hyn yn gyraeddadwy yn fy marn i. Mae'r modd y gwnaethom dderbyn arferion gwaith newydd radical mewn cyfnod mor fyr yn dangos hyn. Nid gwaith cyflogedig yw'r unig faes sydd angen ei ailddychmygu, ond byddai'r cyfle a gynigir gan wythnos waith pedwar diwrnod i fenywod yn fwy effeithiol na'r myrdd o adolygiadau a pholisïau cydraddoldeb rhywiol sy'n cael eu defnyddio mewn modd anwastad ac sy'n cael eu monitro mewn modd anwastad, ac sydd felly ond wedi cael llwyddiant cyfyngedig wrth fynd ati i sicrhau tegwch i fenywod. Sawl gwaith y siaradwyd yn y lle hwn am gydbwysedd rhwng y rhywiau mewn bywyd sifil ac mewn gwleidyddiaeth? Bydd rhoi mwy o amser i fenywod fynd ar drywydd bywyd mewn gwaith a thu hwnt i waith yn helpu i gynyddu cyfranogiad a chynrychiolaeth menywod yn y sefydliadau y mae fwyaf o angen iddynt ddeall eu profiadau. Wrth gwrs, rhaid i unrhyw ddiwygio i'r wythnos waith fod o fudd i bob gweithiwr, a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb economaidd-gymdeithasol ym mhob maes, fel y clywsom.
Mae ymateb i'r argyfwng hinsawdd yn gofyn am ail-lunio ein system economaidd mewn pob math o ffyrdd. Mae'n rhaid i'r byd gwaith fod wrth galon yr economi sero carbon ac mae oriau gwaith a sut rydyn ni'n diffinio gwaith yn greiddiol i hynny. Er mwyn sicrhau bod gan bawb lais wrth ffurfio'r gymdeithas gynaliadwy y mae'n rhaid inni ei chyd-greu, rhaid sicrhau bod pawb yn cael eu hymrymuso ac yn elwa o'r newidiadau y byddai diwygio'r byd gwaith yn eu meithrin. Rhaid sicrhau nad yw'r gweithwyr ar y cyflogau isaf—a menywod, wrth gwrs, yw'r rhan fwyaf o'r rheini—yn cael eu gorfodi i chwilio am waith ychwanegol neu fethu â chael mynediad at gyfleusterau hamdden neu gefnogaeth gofal fforddiadwy.
Rhaid sicrhau bod diwygio patrymau gwaith yn mynd law yn llaw â diwygio amodau a thelerau gwaith, a dyna pam fod cyfraniad undebau llafur mewn unrhyw drawsnewidiad yn allweddol i amddiffyn y rhai sydd mewn sefyllfa anghyfartal yn gymdeithasol ac yn economaidd rhag cael eu hanfanteisio ymhellach. A dyna pam fod peilot yn hanfodol, a dyna beth allwn ni ei wneud yng Nghymru i weld yr effeithiau a'r datrysiadau sydd eu hangen i weld sut gallai'r syniad blaengar hwn fod yn rhan o'r ateb i ddileu anghydraddoldebau dwfn sy'n creithio ein cymdeithas ac yn atal datblygiad economi deg a chynaliadwy. Mae gan Gymru gyfle i ddangos i'w phobl ac i'r byd mai dyna yw ein dyhead. Rwy'n eich annog chi i gefnogi'r cynnig.
The response to the climate crisis calls for the reshaping of our economic system in several ways. The world of work needs to be at the heart of the zero-carbon economy, and working hours and how we define work are at the heart of that. To ensure that everyone has a voice in drawing up this sustainable society that we have to co-create, we have to ensure that everyone is empowered and benefits from the changes that the reform of the world of work would lead to. We have to ensure that the employees on the lowest wages—and women, of course, are the majority of those—aren't forced to search for additional employment or can't access leisure facilities or affordable care support.
We have to ensure that the reform of working patterns goes hand in hand with the reform of pay and conditions, and that's why the contribution of trade unions to any transformation is vital to safeguard those who are in inequitable situations socially and economically from being disadvantaged further. And that's why a pilot is vital here, and that's what we can do in Wales to see the impact and the solutions that are required to see how this innovative idea can be part of the response to eradicate those deep-seated inequalities that scar our society and prevent the development of a fair and sustainable economy. Wales has an opportunity to demonstrate to its people and to the world that that is our aspiration. I encourage you to support the motion.
The model of work we use now has barely changed since the days of the male breadwinner factory of the 1950s. It's a model that means that women are far more likely to give up work to take up caring responsibilities, and women currently do an average of 60 per cent more unpaid work than men. Is this really the way that we want to live? People face burnout, experience in-work stress and mental health issues, miss out on being with children and miss out on leisure and education opportunities. COVID has forced greater flexible working and that is something that we should be looking to lock in post COVID.
And Wales is well placed to lead the charge here. A third of all workers in Wales are employed in the public sector, giving us a perfect opportunity to trial a four-day working week. After COVID and more than a decade of austerity, public sector workers are overworked, overwhelmed and facing burnout. And it is important that this idea is stress tested. Arguably, it is an easy idea to implement in the public sector, in perhaps professional or managerial roles, but we do have to think, as has been said, about the effect on our manual workers, our farmers, those working in agriculture. So, I do welcome the inclusion in the motion of a call to pilot the four-day work week in different sectors. But I want to stress that a pilot should be to understand how and not if we introduce this life-changing transformation across Wales. There are obviously practical considerations to be made and to be thought about, but I am in no doubt that a four-day working week would benefit all workers in all sectors, and would benefit our economy as well.
There is also significant evidence that a four-day working week would support our efforts to protect our environment too. These are the sorts of ideas that we should debate, that we can't afford to write off. Our economy needs to work for people and planet, and to date it hasn't. A four-day working week is an exciting and innovative approach that could be life changing. So, let's look at how we can pilot this. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prin fod y model gwaith a ddefnyddiwn yn awr wedi newid ers dyddiau ffatri'r penteuluoedd gwrywaidd yn y 1950au. Mae'n fodel sy'n golygu bod menywod yn llawer mwy tebygol o roi'r gorau i weithio i ymgymryd â chyfrifoldebau gofalu, ac ar hyn o bryd mae menywod yn gwneud 60 y cant yn fwy o waith di-dâl na dynion ar gyfartaledd. Ai dyma'r ffordd rydym am fyw mewn gwirionedd? Mae pobl wedi'u gorweithio, yn profi straen mewn gwaith a phroblemau iechyd meddwl, yn colli bod gyda phlant ac yn colli cyfleoedd hamdden ac addysg. Mae COVID wedi gorfodi mwy o weithio hyblyg ac mae hynny'n rhywbeth y dylem geisio ei gadw ar ôl COVID.
Ac mae Cymru mewn sefyllfa dda i arwain yn hyn o beth. Cyflogir traean o'r holl weithwyr yng Nghymru yn y sector cyhoeddus, gan roi cyfle perffaith i ni dreialu wythnos waith pedwar diwrnod. Ar ôl COVID a mwy na degawd o gyni, mae gweithwyr y sector cyhoeddus wedi'u gorweithio, wedi'u llethu ac wedi ymlâdd. Ac mae'n bwysig gwneud prawf straen ar y syniad hwn. Gellid dadlau ei fod yn syniad hawdd ei weithredu yn y sector cyhoeddus, mewn rolau proffesiynol neu swyddi rheoli efallai, ond rhaid inni feddwl, fel y dywedwyd, am yr effaith ar ein gweithwyr llaw, ein ffermwyr, y rhai sy'n gweithio ym myd amaeth. Felly, rwy'n croesawu cynnwys galwad yn y cynnig i dreialu'r wythnos waith pedwar diwrnod mewn gwahanol sectorau. Ond rwyf am bwysleisio y dylai cynllun peilot geisio deall sut ac nid os cyflwynwn y trawsnewidiad hwn sy'n newid bywydau ledled Cymru. Mae'n amlwg fod yna ystyriaethau ymarferol i feddwl amdanynt, ond nid oes gennyf amheuaeth y byddai wythnos waith pedwar diwrnod o fudd i bob gweithiwr ym mhob sector, a byddai o fudd i'n heconomi hefyd.
Ceir cryn dipyn o dystiolaeth hefyd y byddai wythnos waith pedwar diwrnod yn cefnogi ein hymdrechion i ddiogelu ein hamgylchedd yn ogystal. Dyma'r mathau o syniadau y dylem eu trafod, ac ni allwn fforddio eu hanwybyddu. Mae angen i'n heconomi weithio dros bobl a'r blaned, a hyd yma nid yw wedi gwneud hynny. Mae wythnos waith pedwar diwrnod yn syniad cyffrous ac arloesol a allai newid bywydau. Felly, gadewch inni edrych ar sut y gallwn dreialu hyn. Diolch yn fawr iawn.
Dwi'n ddiolchgar iawn am gael siarad yn y ddadl yma heddiw ar bwnc mor bwysig. Mae gan wythnos waith pedwar diwrnod y potensial i fod yn drawsnewidiol i Gymru, a dylem gefnogi'r syniad am lu o resymau. Mae COVID wedi rhoi cyfle inni adeiladu economi well sy'n gweithio i bobl Cymru, a dylem gofleidio'r cyfle hwn i fod yn flaengar. Mae wythnos waith pedwar diwrnod yn syniad sy'n cyd-fynd yn berffaith â'r her a osododd Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru i greu, a dyma'r dyfyniad,
I'm very grateful to have an opportunity to contribute to this debate today on such an important topic. A four-day working week has the potential to be transformational for Wales, and we should support the idea for a number of reasons. COVID has given us an opportunity to build a better economy that works for the people of Wales, and we should embrace this opportunity to be innovative. A four-day working week is an idea that works perfectly with the challenge set by the Future Generations Commissioner for Wales to create, and this is a quote,
'a brave and progressive approach to policy making and long-term thinking that puts diversity, the well-being economy, tackling emissions and biodiversity loss, and life-long learning at the forefront of our minds.'
On the subject of the future generations commissioner, I'm aware of work by her office, in partnership with the think tank Autonomy, relating to a four-day week and a universal basic income in Wales. It would be informative and essential to see the full reports so that they may help to shape this debate around these progressive ideas. Any updates from the Government on those reports today would be welcome.
Many of us will have been in jobs where we have experienced burnout. If you are lucky enough not to have had that, then you're very likely to know somebody who has. UK Government statistics from 2019-20 reveal that more than half of work-related ill health that year was due to work-related stress, depression or anxiety. Our current model of working is causing untold harm to workers, so a reduced working week could help cut levels of overwork and stress. A four-day working week is part of the antidote to the problem caused by the stress of modern life. It will improve mental well-being, as it will allow people more free time to relax.
I am the Plaid Cymru spokesperson on communities, and I'm excited by the potential impact a four-day working week would have on communities throughout Wales, as it would increase the opportunities for volunteering. It would improve mental well-being, physical health and people's outlook on life. We know this from the trials in Utah, which, after a 12-month experiment, showed increased levels of volunteering. This sustains the idea that many of our workers want to be involved in transforming society for the better, if they are given the chance.
To achieve these many gains for people in society, we need to ensure some principles and policies are in place. There should be no loss of pay, first and foremost. There should be the provision of green spaces, especially in disadvantaged areas, and Gwern y Domen in Caerphilly basin springs to mind as a place that we should preserve. There should be increased funding for theatres and arts to encourage public participation, and we should expand libraries, community centres and sports grounds to offer more zero-carbon activities in local communities. There should be greater support for education and training possibilities for adults so that they can be combined with more free time to boost skills.
'dull dewr a blaengar o lunio polisïau a meddwl yn hirdymor sy’n rhoi amrywiaeth, yr economi lesiant, mynd i’r afael ag allyriadau a cholli bioamrywiaeth, a dysgu gydol oes ar flaen ein meddyliau.'
Ar fater comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, rwy'n ymwybodol o waith ei swyddfa, mewn partneriaeth â'r felin drafod Autonomy, sy'n ymwneud ag wythnos pedwar diwrnod ac incwm sylfaenol cyffredinol yng Nghymru. Byddai'n addysgiadol ac yn hanfodol gweld yr adroddiadau llawn fel y gallant helpu i lunio'r ddadl o amgylch y syniadau blaengar hyn. Byddai'n dda cael unrhyw ddiweddariadau gan y Llywodraeth ar yr adroddiadau hynny heddiw.
Bydd llawer ohonom wedi bod mewn swyddi lle cawsom brofiad o fod wedi ein gorweithio. Os ydych chi'n ddigon ffodus i beidio â bod wedi profi hynny, mae'n debygol iawn eich bod yn adnabod rhywun sydd wedi profi hynny. Mae ystadegau Llywodraeth y DU o 2019-20 yn dangos bod mwy na hanner yr afiechyd sy'n gysylltiedig â gwaith y flwyddyn honno'n deillio o straen, iselder neu orbryder yn gysylltiedig â gwaith. Mae ein model gweithio presennol yn achosi niwed di-ben-draw i weithwyr, felly gallai wythnos waith fyrrach helpu i leihau lefelau gorweithio a straen. Mae wythnos waith pedwar diwrnod yn rhan o'r ateb i'r broblem a achosir gan straen bywyd modern. Bydd yn gwella lles meddyliol, gan y bydd yn caniatáu mwy o amser rhydd i bobl ymlacio.
Rwy'n llefarydd Plaid Cymru ar gymunedau, ac rwy'n gyffrous ynglŷn â'r effaith bosibl y byddai wythnos waith pedwar diwrnod yn ei chael ar gymunedau ledled Cymru, gan y byddai'n cynyddu'r cyfleoedd ar gyfer gwirfoddoli. Byddai'n gwella lles meddyliol, iechyd corfforol a'r ffordd y mae pobl yn edrych ar eu bywydau. Gwyddom hyn o'r treialon yn Utah, a ddangosodd lefelau uwch o wirfoddoli ar ôl arbrawf 12 mis. Mae hyn yn ategu'r syniad fod llawer o'n gweithwyr am fod yn rhan o'r broses o drawsnewid cymdeithas er gwell, os cânt y cyfle.
Er mwyn sicrhau'r enillion niferus hyn i bobl mewn cymdeithas, mae angen inni sicrhau bod rhai egwyddorion a pholisïau ar waith. Ni ddylid colli cyflog, yn bennaf oll. Dylid darparu mannau gwyrdd, yn enwedig mewn ardaloedd difreintiedig, ac mae Gwern y Domen yn nalgylch Caerffili yn dod i'r meddwl fel lle y dylem ei warchod. Dylid cael mwy o arian ar gyfer theatrau a'r celfyddydau i annog cyfranogiad y cyhoedd, a dylem ehangu llyfrgelloedd, canolfannau cymunedol a meysydd chwaraeon i gynnig mwy o weithgareddau di-garbon mewn cymunedau lleol. Dylid cael mwy o gefnogaeth i bosibiliadau addysg a hyfforddiant i oedolion fel y gellir eu cyfuno â mwy o amser rhydd i hybu sgiliau.
Mae'r rhain i gyd yn bethau fyddai'n cyfrannu at sicrhau Cymru decach, fwy llewyrchus ac hapusach. Mae'n siŵr bydd hi'n groes i'r graen i rai yn y Siambr hon i gefnogi unrhyw fesur a fyddai'n helpu i greu wythnos waith well i bobl gyffredin, ac rydyn ni'n nabod y bobl rheini. Ond, fodd bynnag, rwy'n galw heddiw arnoch chi sy'n credu mewn hawliau gweithwyr ac yn ystyried eich bod yn wleidyddion blaengar i gefnogi Plaid Cymru yn y ddadl hon, i gefnogi ein cynnig ac i gefnogi gweithwyr Cymru. Diolch yn fawr.
These are all things that would contribute towards making a fairer, more prosperous and happier Wales. I'm sure that it will be problematic for some in this Chamber to support any steps that would help to create a better working week for ordinary people, and we know who those people are. However, I do call on you today who believe in workers' rights and see yourselves as being progressive politicians to support Plaid Cymru in this debate, to support our motion and to support the workers of Wales. Thank you.
Thank you very much, Llywydd. It's a pleasure to take part in this debate this afternoon. Although I don't agree with it, I think it's important to bring all aspects of the debate to the table. I think it's interesting that in the midst of a global pandemic, a European energy crisis and worldwide food shortages, not to say anything about domestic health and care problems, Plaid Cymru have chosen this debate on the merits of a social experiment—or I might have to say, a socialist experiment. Not that this place could implement Plaid's four-day week utopia, as this is a matter reserved for the UK Parliament. I read the TUC briefing yesterday, and it essentially asked what the potential pitfalls of a four-day week were, and it said that the Senedd doesn't have the power to legislate over the maximum hours someone can work, nor can it raise the minimum wage to balance out the financial loss if an employer lowered their employees' hours without a corresponding rise in hourly pay, and the Senedd doesn't have the power to change any of the rules around universal credit, which requires many claimants to work or search for work for 35 hours per week or risk sanction. But—
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Er nad wyf yn cytuno â hi, credaf ei bod yn bwysig cyflwyno pob agwedd ar y ddadl. Ynghanol pandemig byd-eang, argyfwng ynni Ewropeaidd a phrinder bwyd byd-eang, heb sôn am broblemau iechyd a gofal yn y wlad hon, rwy'n credu ei bod yn ddiddorol fod Plaid Cymru wedi dewis y ddadl hon ar rinweddau arbrawf cymdeithasol—neu efallai y dylwn ddweud arbrawf sosialaidd. Nid y gallai'r lle hwn weithredu iwtopia wythnos pedwar diwrnod Plaid Cymru, gan fod hwn yn fater a gadwyd yn ôl i Senedd y DU. Darllenais friff y TUC ddoe, a ofynnai yn y bôn beth oedd peryglon posibl wythnos pedwar diwrnod, a dywedodd nad oes gan y Senedd bŵer i ddeddfu dros yr uchafswm y gall rhywun weithio, ac ni all ychwaith godi'r isafswm cyflog i gydbwyso'r golled ariannol pe bai cyflogwr yn gostwng oriau eu gweithwyr heb gynnydd cyfatebol mewn cyflog yr awr, ac nid oes gan y Senedd bŵer i newid unrhyw un o'r rheolau ynghylch credyd cynhwysol, sy'n ei gwneud yn ofynnol i lawer o hawlwyr weithio neu chwilio am waith am 35 awr yr wythnos neu fod mewn perygl o gael eu cosbi. Ond—
Would the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes, I'll give way.
Gwnaf, fe ildiaf.
I appreciate that, Gareth. I was just interested, when you read the Trades Union Congress briefing, whether you considered actually joining a union—[Interruption.]—as the unions are the lifelines of so many workers and working-class people in Wales.
Rwy'n gwerthfawrogi hynny, Gareth. Pan ddarllenoch chi friff Cyngres yr Undebau Llafur, hoffwn wybod a oeddech chi'n ystyried ymuno ag undeb mewn gwirionedd—[Torri ar draws.]—gan fod yr undebau'n achubiaeth i gymaint o weithwyr a phobl dosbarth gweithiol yng Nghymru.
Thanks very much for the union soundbite, Jack. I'm not a member of a union, nor do I particularly want to be, unfortunately.
But maybe this is the grand plan of Plaid Cymru; maybe they want to hoodwink the Welsh public into believing that they could work a day less for the same pay, but it can only be delivered by a Plaid-led independent Wales. Well, it's a fantasy, just like the one that Wales can survive without subsidies from the English taxpayer. The motion fails to mention that most of the pilots failed because they were unaffordable. Like the other socialist utopian pipe dream, universal basic income, four-day working is unworkable.
My biggest concern as shadow Minister for social services is the impact this would have on the care sector. We cannot fill the posts needed to provide good, safe care as it is, let alone increasing the workforce by a fifth. In August, the chief inspector at Care Inspectorate Wales put in writing what many of us have been saying for months—that the recruitment and retention of staff was one of social care's biggest worries: 'Our fear is that unless people come into the social care workforce, more and more people will end up in residential care earlier than they need to, or if they have multiple health issues, they'll end up in hospital.' Care homes are reporting posting daily recruitment ads, yet receiving not a single applicant. One care home boss reported:
'Staffing is dire. We haven't got enough people coming into the care industry and we've got people leaving in droves.'
It's so bad that hundreds of vacancies are posted every week. This is on top of the chronic shortages that were identified pre pandemic. Welsh Government admits that they need to recruit an additional 20,000 care workers by the end of the decade. That's just to stand still and doesn't count for the fact that a third of the workforce is nearing retirement age. If we were to sign up to Plaid's latest social experiment, we would need an additional 10,000 staff tomorrow. Even the most vocal advocates of four-day working have to admit that that's impossible. Let's focus our efforts on fixing our care sector rather than try to turn Wales into some utopian fantasy land. I urge Members to reject Plaid's proposition, and support our amendments. Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn am eich sylw crafog ynglŷn ag undeb, Jack. Nid wyf yn aelod o undeb, ac nid wyf yn arbennig o awyddus i fod, yn anffodus.
Ond efallai mai dyma gynllun mawreddog Plaid Cymru; efallai eu bod am dwyllo'r cyhoedd yng Nghymru i gredu y gallent weithio diwrnod yn llai am yr un cyflog, ond mai dim ond Cymru annibynnol yn cael ei harwain gan Blaid Cymru a allai gyflawni hynny. Wel, ffantasi ydyw, yn union fel yr un y gall Cymru oroesi heb gymorthdaliadau gan drethdalwyr Lloegr. Nid yw'r cynnig yn sôn bod y rhan fwyaf o'r cynlluniau peilot wedi methu am eu bod yn anfforddiadwy. Fel y freuddwyd gwrach iwtopaidd sosialaidd arall, incwm sylfaenol cyffredinol, mae gweithio pedwar diwrnod yn amhosibl ei weithredu.
Fy mhryder mwyaf fel Gweinidog yr wrthblaid dros wasanaethau cymdeithasol yw'r effaith y byddai hyn yn ei chael ar y sector gofal. Ni allwn lenwi'r swyddi sydd eu hangen i ddarparu gofal da a diogel fel y mae, heb sôn am gynyddu'r gweithlu un rhan o bump. Ym mis Awst, nododd prif arolygydd Arolygiaeth Gofal Cymru mewn ysgrifen yr hyn y mae llawer ohonom wedi bod yn ei ddweud ers misoedd—mai recriwtio a chadw staff oedd un o'r pryderon mwyaf mewn perthynas â gofal cymdeithasol: 'Oni bai bod pobl yn dod i mewn i'r gweithlu gofal cymdeithasol, ein hofn ni yw y bydd mwy a mwy o bobl yn y pen draw yn mynd i ofal preswyl yn gynharach nag y bydd angen iddynt ei wneud, neu y byddant yn mynd i'r ysbyty os oes ganddynt broblemau iechyd lluosog.' Mae cartrefi gofal yn dweud eu bod yn gosod hysbysebion recriwtio yn ddyddiol, ac eto ni ddaw unrhyw gais i law. Dywedodd un pennaeth cartref gofal:
'Mae staffio'n enbyd. Nid oes gennym ddigon o bobl yn dod i mewn i'r diwydiant gofal ac mae gennym bobl yn gadael yn eu heidiau.'
Mae mor ddrwg fel bod cannoedd o swyddi gwag yn cael eu hysbysebu bob wythnos. Mae hyn ar ben y prinder cronig a nodwyd cyn y pandemig. Mae Llywodraeth Cymru yn cyfaddef bod angen iddynt recriwtio 20,000 o weithwyr gofal ychwanegol erbyn diwedd y degawd, a hynny i gadw pethau fel y maent heb ystyried bod traean o'r gweithlu'n agosáu at oedran ymddeol. Pe baem yn cefnogi arbrawf cymdeithasol diweddaraf Plaid Cymru, byddai angen 10,000 o staff ychwanegol arnom yfory. Mae'n rhaid i gefnogwyr mwyaf llafar gweithio pedwar diwrnod hyd yn oed gyfaddef bod hynny'n amhosibl. Gadewch inni ganolbwyntio ein hymdrechion ar ddatrys problemau ein sector gofal yn hytrach na cheisio troi Cymru'n rhyw fath o wlad ffantasi iwtopaidd. Rwy'n annog yr Aelodau i wrthod cynnig Plaid Cymru, a chefnogi ein gwelliannau. Diolch yn fawr iawn.
Mabon ap Gwynfor.
Mabon ap Gwynfor.
Well i fi gael fy hun yn barod, ynte? Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
I should get myself ready, shouldn't I? Thank you very much, Llywydd.
Cymer dy amser, Mabon.
Take your time, Mabon.
Mi wnaf, diolch. Dwi ddim yn gwybod os ddaru Joel wrando ar y ddadl gyfansoddiadol ddoe, lle clywsom ni am ddeddfwriaeth o'r ymerodraeth Rufeinig, am Hywel Dda, am Iorwerth, ac enghreifftiau eraill mewn hanes. Ond rydw innau am ddechrau trwy droi at hanes er mwyn dangos bod posib mynd i'r afael â heriau mawr cymdeithasol, gan wella safon byw pobl drwy leihau oriau gwaith.
Ystyriwch dwf ein chwaraeon cenedlaethol ni—pêl-droed, rygbi, criced—neu ystyriwch dwf ein trefi glan môr, a threfi sba, neu ehangu gorwelion pobl efo theithiau trên a'r holl rinweddau cymdeithasol a gafwyd o ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg i'r 1930au, pan gyflwynwyd y penwythnos fel rydyn ni'n ei adnabod heddiw. Daeth y buddiannau yma, i raddau helaeth, yn sgil yr ymgyrch i leihau oriau gwaith pobl yn y cyfnod hwnnw. Heddiw, wrth gwrs, argyfyngau eraill sy'n wynebu ein cymdeithas ni, dim mwy na'r argyfwng newid hinsawdd. Beth bynnag am y rhestr ddaru Gareth ddweud ynghynt, yr argyfwng newid hinsawdd ydy'r un mawr sydd yn wynebu ein planed ni heddiw. Unwaith eto, gallai'r ymgyrch yma i leihau oriau gwaith chwarae rhan bwysig yn y datrysiad.
Sut, felly? Wel, mae asesiadau’n dangos bod sifftio i wythnos waith o bedwar diwrnod heb golli tâl yn medru lleihau ôl troed carbon y Deyrnas Gyfunol o 127 miliwn tunnell y flwyddyn erbyn 2025, sydd yn gwymp o dros 21 y cant yn ein hallyriadau carbon ni. Yn gynharach eleni, rhyddhaodd Platfform adroddiad ar fuddion amgylcheddol wythnos waith llai, a ddangosodd gwymp sylweddol yn y defnydd o drydan oherwydd bod gweithwyr yn gweithio i ffwrdd o'r unedau mawr sydd â pheiriannau defnydd dwys sydd i'w gweld yn ein swyddfeydd ar hyd a lled y wlad. Eto, ddaru Joel gyfeirio at Utah—a does neb yn dweud y bydd hyn yn berffaith; mae yna broblemau yn mynd i fod, a dyna pam ein bod ni'n cyfeirio at beilot—ond yn Utah ddaru'r arbrawf yna arwain at arbedion ynni sylweddol.
Y flwyddyn ddiwethaf, cyhoeddodd Autonomy adroddiad a oedd yn adolygu data o'r defnydd ynni mewn aelwydydd yn y Deyrnas Gyfunol yn ystod dyddiau gwaith o'u cymharu â phenwythnosau. Fe ddaeth yr adroddiad i’r casgliad y byddai penwythnos tri diwrnod yn lleihau allyriadau carbon o 117,000 tunnell yr wythnos. Rŵan, mae'r flwyddyn ddiwethaf wedi bod yn eithriadol mewn sawl ffordd, ond rydyn ni'n gweld patrymau gwaith pobl yn ailsefydlogi, efo ffyrdd yn cychwyn prysuro a thraffig trwm yn ystod yr oriau brig, unwaith eto. Mae tri chwarter y gweithlu yn ein hardaloedd gwledig yn ddibynnol ar deithio i'r gwaith mewn cerbyd preifat. Y car sydd hefyd yn tra-arglwyddiaethu yn y trefi a dinasoedd, efo bron 70 y cant yn defnyddio'r math yma o drafnidiaeth. Mae'n sefyll i reswm y byddai wythnos waith llai o hyd yn cael effaith ar hyn.
Mae gwaith gan Brifysgol Reading yn dangos bod wythnosau byrrach yn arwain at lai o siwrneiau mewn cerbydau preifat. Maen nhw'n amcangyfrif y byddai dros hanner biliwn o filltiroedd yn llai yn cael eu teithio bob wythnos, sydd wrth gwrs yn golygu llai o allyriadau a llai o gostau teithio. Mae'r adroddiad yma gan Brifysgol Reading yn mynd ymhellach, ac yn awgrymu y byddai achosion da fel elusennau sydd angen gwirfoddolwyr yn elwa, fel ddaru Sioned gyfeirio at ynghynt, ac y byddai lles ac iechyd teuluol ar eu hennill wrth i bobl ddweud y byddent yn treulio mwy o amser gartref. Byddai wythnos waith o bedwar diwrnod yn rhyddhau mwy o amser—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
I will, thank you. I don't know whether Joel listened to the constitutional debate yesterday, where we heard about legislation from the Roman empire, about Hywel Dda, about Iorwerth and other examples in history. But I want to start by turning to history to show that it's possible to get to grips with major social challenges, by improving the quality of life of people by decreasing working hours.
Consider the growth in our national sports—football, cricket, rugby—or our seaside towns, their growth, or the spa towns, expanding people's horizons with train travel and the social development up to the 1930s, when the weekend as we know it today was introduced. These benefits came as a result of the campaign to decrease working hours at that time. Today, of course, it's other crises that face our society, none greater than the climate crisis. Regardless of the list that Gareth set out, it's the climate crisis that faces our planet—that's the major challenge, and this campaign to decrease working hours could play a part in the solution.
How? Well, assessments show that shifting to a four-day working week without the loss of pay can decrease the carbon footprint of the United Kingdom by 127 million tonnes a year by 2025, which is a decrease of over 21 per cent in our carbon emissions. Earlier this year, Platfform released a report on the environmental benefits of a shorter working week, which demonstrated a decrease in the use of electricity because employees were working away from the intensive use of electricity in the centralised offices. Joel referred to Utah—nobody says that this will be perfect; there will be issues that arise, and that's why we refer to a pilot—but in Utah the experiments there led to energy savings, significant savings.
Last year, Autonomy published a report that reviewed data from energy usage in households in the United Kingdom during working days as compared to weekends. The report came to the conclusion that a three-day weekend would decrease carbon emissions by 117,000 tonnes a week. Now, the past year has been exceptional in several ways, but we've seen working patterns stabilising, with roads becoming busier and heavy traffic during peak hours, once again. Three quarters of the workforce in our rural areas are dependent on transport or travel to work in a private car. The car dominates towns and villages, with almost 70 per cent using this form of transport, so it stands to reason that a shorter working week would have an impact on this, too.
Work by the University of Reading demonstrates that shorter weeks lead to fewer journeys in private cars. They estimate that over half a billion miles fewer would be travelled every week, which of course means fewer emissions and fewer travel costs. This report by the University of Reading goes further, and suggests that good causes such as charities that need volunteers would benefit, as Sioned mentioned earlier, and that family well-being would benefit, because people say that they would spend more time at home with their families. A four-day working week would release more time—[Interruption.] Of course.
Thank you very much. I'm just wondering in what you're saying if you could just explain to me how this would impact education in Wales.
Diolch yn fawr iawn. O ran beth a ddywedwch, tybed a allwch egluro i mi sut y byddai hyn yn effeithio ar addysg yng Nghymru.
Wrth gwrs, does neb yn dweud y buasai hyn yn berffaith. Yr hyn yr ydym yn ei gynnig fan hyn, a'r hyn dwi'n meddwl bod y meinciau acw ddim yn dallt, ydy mai cynnig peilot ydyn ni er mwyn gweld sut y buasai'n effeithio ar addysg, ar amaethyddiaeth ac ar y sectorau i gyd. Felly dyna pam dwi ddim yn dallt eich bod chi'n gwrthwynebu hyn; profwch ni'n anghywir.
Byddai wythnos waith o bedwar diwrnod yn rhyddhau mwy o amser a lle ym mywydau pobl ar gyfer gweithgareddau mwy llesol a boddhaol, a byddai hefyd yn llai niweidiol yn amgylcheddol, ac yn cyfoethogi yn anghymesur bywydau pobl mewn amryw ffyrdd. Mae astudiaethau Ffrainc yn atgyfnerthu hyn, gan ddangos bod gan y rhai sy'n gweithio oriau hwy batrymau amgylcheddol mwy niweidiol. Wrth adolygu effaith lleihau oriau gwaith i 35 awr yr wythnos yno, er enghraifft, gwelir tueddiadau amlwg tuag at weithgareddau mwy domestig gan ddefnyddio llai o garbon, a threulio mwy o amser yng nghwmni'r teulu, gyda newid diwylliant cadarnhaol o ganlyniad. Felly mae'r gwobrau amgylcheddol yn sylweddol. Mae'n rhaid treialu'r syniad yma er mwyn pwyso a mesur effaith lawn y syniad. Cefnogwch ein cynnig ni. Diolch.
Of course, nobody says that this would be perfect. What we are proposing here, and what I think that those benches over there don't understand, is that we are suggesting a pilot to see how it would impact on education, on agriculture and on all of the sectors. So that's why I don't understand why you oppose this; prove us wrong.
A working week of four days would release more time in people's lives for activities that are more beneficial and would be less damaging environmentally, enriching people's lives in several ways. Studies in France reinforce this, demonstrating that those who work longer hours have more damaging environmental patterns. In reviewing the impact of decreasing working hours to 35 hours there, there are clear trends towards more domestic activities using less carbon, and spending more time amongst their families, with a positive culture change as a result. So, the environmental rewards are significant. We need to trial this idea to weigh up the full impact of the idea. Support our motion, please. Thank you.
I believe that increasing productivity and efficiency as a measure is just going too far now. The rate of work-related stress, depression and anxiety continues to rise across the UK. A quarter of all sick days last year were the result of workload, costing businesses and the public sector billions of pounds. We are facing a mental health crisis, and Members on all sides know that we simply do not have the resources or NHS staff to adequately treat the symptoms.
Workers are not machines. Workers have families and lives to live. We may need to work to live, but we should not live to work. I believe that health, well-being and happiness should be a measure, not just gross domestic product and productivity. People are being squeezed to death by increasing productivity and efficiency to make money all the time. They can't do any more.
I know from my own personal experience as a postal worker that employees are under constant pressure to work longer days, without the guarantee of increased contracted hours. All new starters now in Royal Mail are offered a 25-hour working week, but they're expected to work 35, 40 hours a week. Some of the rounds I did were 600 houses on a round. I had to walk 12 miles a day to complete that round. They've just increased it to 800 houses on that round because the computer says that can be done. I was fortunate that I did it four days a week along with my councillor role, so I did have days when I could rest in between. But I do know that the postal workers, the new ones that have to do these increased rounds, are just wearing themselves out. It impacts on their joints, their health and their well-being.
This is a widespread issue. Teacher retention rates continue to decline. A high level of staff turnover in the NHS is increasingly linked to poor work-life balance. This is what we're hearing all the time, aren't we? Some will claim we cannot afford a four-day week. This ignores the evidence that shows increased productivity when a four-day week has been introduced. Relegating the debate to a simple cost exercise ignores the huge cost of mental health to our society and economy, and the benefits an improved work-life balance brings to individuals' well-being.
Can I just say as well that I've been looking at jobs online—my husband's been looking as well—but some of the shift patterns now are horrendous? I saw one job; it was working 12 hours a day, seven days a week for the whole week, and then you get the following week off. How can you look after your family doing that? How can you sort out picking kids up from school? I can't see it happen. And your body clock as well, working seven days, 12 hours a day for a week and a week off. This is again because of productivity and efficiencies, because factories work in 12-hour shifts. I saw it also when I was cabinet member for streetscene, I must admit—trying to keep the vehicles going, because then that drives efficiency. But people are not robots. It all adds up.
The Labour movement has been responsible for tremendous change in this country, from the weekend to paid holidays, minimum wage and workplace pensions. Can I just say I'm proud of my colleague Jack Sargeant for bringing this issue to the fore? Because I heard about this before. And thank you again for bringing the debate here today, Luke. I support the Welsh Government in examining the available evidence so our movement can continue to be at the forefront in delivering a fairer deal for workers in Wales. This has got to happen. We're at breaking point, I believe. So, thank you very much. Diolch.
Rwy'n credu bod cynyddu cynhyrchiant ac effeithlonrwydd fel mesur yn mynd yn rhy bell. Mae cyfradd straen, iselder a gorbryder sy'n gysylltiedig â gwaith yn parhau i godi ledled y DU. Roedd chwarter yr holl ddiwrnodau salwch y llynedd yn ganlyniad i lwyth gwaith, gan gostio biliynau o bunnoedd i fusnesau a'r sector cyhoeddus. Rydym yn wynebu argyfwng iechyd meddwl, ac mae Aelodau ar bob ochr yn gwybod nad oes gennym adnoddau na staff GIG i drin y symptomau'n ddigonol.
Nid peiriannau yw gweithwyr. Mae gan weithwyr deuluoedd a bywydau i'w byw. Efallai fod angen inni weithio er mwyn byw, ond ni ddylem fyw er mwyn gweithio. Credaf y dylai iechyd, lles a hapusrwydd fod yn fesur, nid cynnyrch domestig gros a chynhyrchiant yn unig. Mae pobl yn cael eu gwasgu i farwolaeth wrth gynyddu cynhyrchiant ac effeithlonrwydd i wneud arian drwy'r amser. Ni allant wneud mwy.
Gwn o'm profiad personol fel gweithiwr post fod gweithwyr o dan bwysau cyson i weithio dyddiau hirach, heb sicrwydd o fwy o oriau dan gontract. Bellach, mae pawb sy'n dechrau o'r newydd yn y Post Brenhinol yn cael cynnig wythnos waith 25 awr, ond mae disgwyl iddynt weithio 35, 40 awr yr wythnos. Roedd rhai o'r rowndiau y byddwn i'n eu gwneud yn cynnwys 600 o dai ar un rownd. Roedd yn rhaid imi gerdded 12 milltir y dydd i gwblhau'r rownd honno. Maent newydd ei godi i 800 o dai ar y rownd honno am fod y cyfrifiadur yn dweud bod modd gwneud hynny. Roeddwn yn ffodus fy mod yn ei wneud bedwar diwrnod yr wythnos ochr yn ochr â fy ngwaith fel cynghorydd, felly roedd gennyf ddyddiau pan allwn orffwys. Ond rwy'n gwybod bod y gweithwyr post, y rhai newydd sy'n gorfod gwneud y rowndiau hirach hyn, yn gweithio'u hunain yn dwll. Mae'n effeithio ar eu cymalau, eu hiechyd a'u lles.
Mae hwn yn fater pellgyrhaeddol. Mae cyfraddau cadw athrawon yn parhau i ostwng. Mae mwyfwy o gysylltiad rhwng y lefel uchel o drosiant staff yn y GIG a chydbwysedd gwael rhwng bywyd a gwaith. Dyma rydym yn ei glywed drwy'r amser, onid e? Bydd rhai'n honni na allwn fforddio wythnos pedwar diwrnod. Mae hynny'n anwybyddu'r dystiolaeth sy'n dangos mwy o gynhyrchiant ar ôl cyflwyno wythnos pedwar diwrnod. Mae cyfyngu'r ddadl i ymarfer cost syml yn anwybyddu cost enfawr salwch meddwl i'n cymdeithas a'n heconomi, a'r manteision y mae cydbwysedd gwell rhwng bywyd a gwaith yn eu cynnig i les unigolion.
A gaf fi ddweud hefyd fy mod wedi bod yn edrych ar swyddi ar-lein—mae fy ngŵr wedi bod yn edrych hefyd—ond mae rhai o'r patrymau shifftiau bellach yn erchyll? Gwelais un swydd; roedd yn galw am weithio 12 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos am yr wythnos gyfan, wedyn byddech yn cael yr wythnos ganlynol i ffwrdd. Sut y gallwch chi ofalu am eich teulu wrth wneud hynny? Sut y gallwch chi drefnu i gasglu plant o'r ysgol? Ni allaf weld sut y byddai hynny'n digwydd. A'ch cloc corfforol hefyd, yn gweithio saith diwrnod, 12 awr y dydd am wythnos, ac wythnos i ffwrdd. Mae hyn eto oherwydd cynhyrchiant ac effeithlonrwydd, oherwydd mae ffatrïoedd yn gweithio mewn shifftiau 12 awr. Fe'i gwelais hefyd pan oeddwn yn aelod cabinet dros wasanaethau stryd, rhaid imi gyfaddef—ceisio cadw'r cerbydau i symud, oherwydd bod hynny'n hybu effeithlonrwydd. Ond nid robotiaid yw pobl. Mae'r cyfan yn gadael ei effaith.
Mae'r mudiad Llafur wedi bod yn gyfrifol am newid aruthrol yn y wlad hon, o'r penwythnos i wyliau â thâl, isafswm cyflog a phensiynau'r gweithle. A gaf fi ddweud fy mod yn falch o'm cyd-Aelod Jack Sargeant am roi sylw i'r mater hwn? Oherwydd roeddwn wedi clywed am hyn o'r blaen. A diolch eto am gyflwyno'r ddadl yma heddiw, Luke. Rwy'n cefnogi cynnig Llywodraeth Cymru i archwilio'r dystiolaeth sydd ar gael fel y gall ein mudiad barhau i fod ar flaen y gad yn sicrhau mwy o degwch i weithwyr yng Nghymru. Mae'n rhaid i hyn ddigwydd. Rwy'n credu ein bod ar ymyl y dibyn. Felly, diolch yn fawr.
Galwaf nawr ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol i gyfrannu—Hannah Blythyn.
I now call on the Deputy Minister for Social Partnership to contribute—Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. I welcome this debate today and the opportunity to contribute on behalf of the Welsh Government. The coronavirus pandemic has transformed the way we look at almost everything in our daily lives, including the world of work, and it's given added momentum to the possibility of achieving a better work-life balance that supports both our individual and collective well-being.
The pace and scale of change in the world of work is immense, and the pandemic has served to intensify interest in more flexible practices, from longer term remote working and working closer to home to more prominent considerations of a shift to a four-day working week. The traditional model of an eight-hour day, five days a week spent in a particular fixed place of work is increasingly out of step with how many workers want to lead their lives, and it's also not the way in which many employers want to organise their own activity.
The continued growth of remote working and automation, as we've heard, are just two of the forces that are acting as both—[Interruption.] Quickly.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw a'r cyfle i gyfrannu ar ran Llywodraeth Cymru. Mae pandemig y coronafeirws wedi trawsnewid y ffordd yr edrychwn ar bron bopeth yn ein bywydau bob dydd, gan gynnwys byd gwaith, ac mae wedi rhoi momentwm ychwanegol i'r posibilrwydd o sicrhau cydbwysedd gwell rhwng bywyd a gwaith sy'n cefnogi ein lles personol a chyfunol.
Mae cyflymder a graddfa'r newid yn y byd gwaith yn aruthrol, ac mae'r pandemig wedi cynyddu diddordeb mewn arferion mwy hyblyg, o weithio o bell a gweithio'n agosach i'r cartref yn fwy hirdymor i ystyriaethau mwy amlwg ynglŷn â newid i wythnos waith pedwar diwrnod. Mae'r model traddodiadol o ddiwrnod wyth awr, pum diwrnod yr wythnos wedi'i dreulio mewn man gwaith penodol yn gynyddol anghydnaws â'r ffordd y mae llawer o weithwyr eisiau byw eu bywydau, ac nid dyma'r ffordd y mae llawer o gyflogwyr am drefnu eu gweithgarwch eu hunain chwaith.
Nid yw'r parhad yn y cynnydd mewn gweithio o bell ac awtomeiddio, fel y clywsom, yn ddim ond dau o'r grymoedd sy'n gweithredu fel—[Torri ar draws.] Yn gyflym.
With the Plaid Cymru co-operation deal that you're seeking to work with Plaid Cymru, will this be one of the agenda items that you intend to work collectively on? [Members of the Senedd: 'Oh.']
Gyda'r cytundeb cydweithredu y ceisiwch ei weithio gyda Phlaid Cymru, a fydd hyn yn un o'r eitemau ar yr agenda rydych yn bwriadu cydweithio arni? [Aelodau o'r Senedd: 'O.']
I'm afraid, Janet Finch-Saunders, I think that's well above my pay grade, to answer that question. So, as you heard before, the growth of remote working and things like automation are just two of the forces that are acting as both a push and pull towards different working patterns. Changes that present a challenge, but also an opportunity: a challenge, because outdated and outmoded working practices are no longer fit for purpose, and an opportunity because offering genuine choices in when and how workers work demands a progressive and a just approach to working practices. It wasn't too long ago that from many quarters the pervading position was that working from home wasn't possible, that it, or people even, wouldn't work. Yet, the pandemic, whilst recognising, as we've heard, the different and difficult reality for many workers, has proven otherwise. Luke Fletcher has touched on how, when we move towards it, we need to do it in the right way and guard against any unintended consequences and make sure that that is—. We've seen, with the pandemic, some workers could work from home, and for some it worked best because, like me, I was very lucky to have a place, a room, to work in, but for many people it was a struggle. So, we need to make sure that, like you say, we approach any progressive changes in a progressive and a fair way to ensure equity of opportunity.
Mae arnaf ofn, Janet Finch-Saunders, fy mod yn credu bod ateb y cwestiwn hwnnw ymhell uwchlaw'r hyn y caf fy nhalu i'w wneud. Felly, fel y clywsoch yn gynt, dim ond dau o'r grymoedd sy'n gweithredu i wthio a thynnu tuag at batrymau gwaith gwahanol yw'r cynnydd mewn gweithio o bell a phethau fel awtomeiddio. Newidiadau sy'n cyflwyno her, ond cyfle hefyd: her, oherwydd nid yw arferion gwaith hen ffasiwn ac sydd wedi dyddio yn addas i'r diben mwyach, a chyfle oherwydd bod cynnig dewisiadau go iawn ynglŷn â phryd a sut y mae gweithwyr yn gweithio yn galw am ddull blaengar a chyfiawn o ystyried arferion gwaith. Heb fod yn rhy hir yn ôl, y farn fwyaf cyffredin o sawl cyfeiriad oedd nad oedd gweithio gartref yn bosibl, na fyddai'n gweithio, ac na fyddai pobl yn gweithio hyd yn oed. Ac eto, gan gydnabod, fel y clywsom, y realiti gwahanol ac anodd i lawer o weithwyr, mae'r pandemig wedi profi fel arall. Mae Luke Fletcher wedi sôn sut y mae angen inni ei wneud yn y ffordd gywir pan symudwn tuag ato, a gwarchod rhag unrhyw ganlyniadau anfwriadol a sicrhau bod hynny—. Gyda'r pandemig, gwelsom y gallai rhai gweithwyr weithio gartref, ac i rai fel fi, dyna oedd y ffordd orau o weithio oherwydd fy mod yn lwcus iawn i fod â lle, ystafell, i weithio ynddi, ond i lawer o bobl roedd yn anodd. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod, fel y dywedwch, yn ystyried unrhyw newidiadau blaengar mewn ffordd flaengar a theg er mwyn sicrhau cyfle cyfartal.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I note the Conservatives have said that this isn't devolved, but the workforce of the Welsh Government, the civil service, is certainly within the Welsh Government's gift. Has the Welsh Government given any thought to piloting this kind of scheme within the civil service?
Sylwaf fod y Ceidwadwyr wedi dweud nad yw hyn wedi'i ddatganoli, ond mae gweithlu Llywodraeth Cymru, y gwasanaeth sifil, yn sicr o dan reolaeth Llywodraeth Cymru. A yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried treialu'r math hwn o gynllun o fewn y gwasanaeth sifil?
If the Member wouldn't mind, I'll probably get to our approach as we get through the—. I'm trying to actually get through my contribution in the time allocated. But I thank you for the contribution to give us pause for thought as to actually where those opportunities could be to potentially look at things like this in the future.
This shouldn't actually be about shifting towards a post-work world, but to realising a world of work that is dignified, decent and has well-being at its core—the well-being of the worker, the economy, and our environment. And it absolutely will mean that the worker voice is heard and represented and will require social partnership between both trade unions and employers.
And I agree on the importance of looking at that international evidence, such as the four-day working week pilot in Iceland, and I will also be taking very close interest in development elsewhere, much closer to home, including in Scotland, where we've heard work is under way to develop a four-day working week pilot, and Welsh Government officials are already in touch with their counterparts in the Scottish Government who are working on that pilot, so we'll be following that very closely and speaking to them on that.
Where we have amended the original Plaid motion, it's just because we think it's great to take a more evidence-based approach, and that means actively considering the progress that's made through the pilots in other countries, and in examining the lessons that Wales can learn, but also placing it within the wider context of improving work in Wales.
The Icelandic pilot, which saw the public sector move from a 40-hour to a 35- or 36-hour week has provided some encouraging evidence. For example, productivity and service provision remained the same or improved across the majority of trial workplaces. However, it did cover a relatively small group of workers, most of whom were employed full time, so we need to consider that in the whole carefully, as we draw conclusions from it.
In that context, it's also important to recognise the work on the Scottish pilot is still in its early stages. They're working through a number of issues to shape a pilot that has a robust design, and we look forward to looking at the further detail that will emerge from Scotland and to considering the evidence that emerges from the pilots in Ireland and in Spain. My colleague Jack Sargeant—my constituency neighbour Jack Sargeant—I know is hosting an event on this very subject tomorrow evening, and I'm really keen, as well as this debate today, to hear from those experiences, not just the possibilities, but actually addressing some of the challenges we've heard today to make sure—. You know, we can't legislate for maximum hours, but how can we use other levers, and also how can we do it in a way that has that equity of opportunity for workers across sectors?
We oppose amendment 3, tabled by Darren Millar and spoken to by Joel James. There is no question of a four-day week being imposed on employers and workers in Wales. We believe in social partnership and an equal voice for employers and workers. Equally, we won't be supporting amendment 4, also in the name of Darren Millar, which reminds us that employment matters are reserved to the UK Parliament. This debate is not about legislating on employment matters; it's about how we may use our levers to promote and encourage more progressive working practices. And I have to say, from the contributions on the Conservative benches, it seems like the rhetoric and the slogan of levelling up doesn't apply to workers and workplaces.
We will continue to take a close interest in the evidence around a four-day working week, in particular evidence that a four-day working week can improve people's work-life balance, help us cut carbon emissions and air pollution and support gender equality, without resulting in a loss of pay or a lowering of terms and conditions, whilst maintaining, and hopefully improving, productivity.
This Welsh Government is working in social partnership to advance fair work, and I'm committed to undertaking a piece of broader work to look at the future of fair work in Wales, and as such, we look forward to following the developments of pilots in other countries and to drawing lessons from them as part of this work over the coming months, and I look forward to being able to work with colleagues in partnership to take that forward. Diolch.
Os nad oes ots gan yr Aelod, fe ddeuaf at ein dull o weithredu wrth inni fynd drwy'r—. Rwy'n ceisio mynd drwy fy nghyfraniad yn yr amser a neilltuwyd. Ond diolch ichi am y cyfraniad i roi cyfle inni feddwl ble y gallai'r cyfleoedd hynny fod er mwyn edrych ar bethau fel hyn yn y dyfodol.
Ni ddylai hyn ymwneud â symud tuag at fyd ôl-waith, ond yn hytrach â gwireddu byd gwaith sy'n llawn urddas, yn weddus ac sydd â lles wrth ei wraidd—lles y gweithiwr, yr economi a'n hamgylchedd. A bydd yn golygu bod llais y gweithiwr yn cael ei glywed a'i gynrychioli a bydd angen partneriaeth gymdeithasol rhwng undebau llafur a chyflogwyr.
Ac rwy'n cytuno ynglŷn â phwysigrwydd edrych ar y dystiolaeth ryngwladol honno, megis y cynllun peilot wythnos waith pedwar diwrnod yng Ngwlad yr Iâ, a byddaf hefyd yn rhoi sylw manwl i ddatblygiadau mewn mannau eraill, yn llawer agosach at adref, gan gynnwys yn yr Alban, lle clywsom fod gwaith ar y gweill i ddatblygu cynllun peilot wythnos waith pedwar diwrnod, ac mae swyddogion Llywodraeth Cymru eisoes mewn cysylltiad â'u cymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban sy'n gweithio ar y cynllun peilot hwnnw, felly byddwn yn dilyn hynny'n agos iawn ac yn siarad â hwy am hynny.
Lle'r ydym wedi diwygio cynnig gwreiddiol Plaid Cymru, gwnaethom hynny'n unig am ein bod yn credu bod mabwysiadu ymagwedd sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn dda, ac mae hynny'n golygu mynd ati i ystyried y cynnydd a wnaed drwy'r cynlluniau peilot mewn gwledydd eraill, ac archwilio'r gwersi y gall Cymru eu dysgu, ond hefyd ei osod o fewn cyd-destun ehangach gwella gwaith yng Nghymru.
Mae cynllun peilot Gwlad yr Iâ, a welodd y sector cyhoeddus yn symud o wythnos 40 awr i wythnos 35 neu 36 awr, wedi darparu tystiolaeth galonogol. Er enghraifft, roedd cynhyrchiant a darparu gwasanaethau wedi aros yr un fath neu wedi gwella ar draws y rhan fwyaf o weithleoedd y treial. Fodd bynnag, grŵp cymharol fach o weithwyr oedd ynghlwm wrth y cynllun, gyda'r rhan fwyaf ohonynt wedi'u cyflogi'n llawn amser, felly mae angen inni ystyried hynny'n ofalus yn rhan o'r darlun cyfan, wrth inni ddod i gasgliadau.
Yn y cyd-destun hwnnw, mae hefyd yn bwysig cydnabod bod y gwaith ar gynllun peilot yr Alban yn dal i fod yn ei gamau cynnar. Maent yn gweithio drwy nifer o faterion i lunio cynllun peilot trwyadl, ac edrychwn ymlaen at weld y manylion pellach a ddaw o'r Alban ac at ystyried y dystiolaeth sy'n deillio o'r cynlluniau peilot yn Iwerddon ac yn Sbaen. Gwn fod fy nghyd-Aelod Jack Sargeant—fy nghymydog etholaethol Jack Sargeant—yn cynnal digwyddiad ar yr union bwnc hwn nos yfory, ac rwy'n awyddus iawn, ochr yn ochr â'r ddadl hon heddiw, i glywed am y profiadau hynny, nid y posibiliadau'n unig, ond ynglŷn â mynd i'r afael â rhai o'r heriau y clywsom amdanynt heddiw i wneud yn siŵr—. Wyddoch chi, ni allwn ddeddfu ar gyfer uchafswm oriau, ond sut y gallwn ddefnyddio ysgogiadau eraill, a hefyd sut y gallwn ei wneud mewn ffordd sy'n sicrhau cyfle cyfartal i weithwyr ar draws y sectorau?
Rydym yn gwrthwynebu gwelliant 3 a gyflwynwyd gan Darren Millar ac y siaradodd Joel James amdano. Nid oes unrhyw gwestiwn o orfodi wythnos pedwar diwrnod ar gyflogwyr a gweithwyr yng Nghymru. Credwn mewn partneriaeth gymdeithasol a llais cyfartal i gyflogwyr a gweithwyr. Yn yr un modd, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant 4, hefyd yn enw Darren Millar, sy'n ein hatgoffa bod materion cyflogaeth wedi'u cadw'n ôl i Senedd y DU. Nid oes a wnelo'r ddadl hon â deddfu ar faterion cyflogaeth; mae'n ymwneud â sut y gallwn ddefnyddio ein dulliau ni i ysgogi a hyrwyddo arferion gwaith mwy blaengar. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, o'r cyfraniadau ar feinciau'r Ceidwadwyr, mae'n edrych yn debyg nad yw'r rhethreg a'r sloganau ynghylch codi'r gwastad yn berthnasol i weithwyr a gweithleoedd.
Byddwn yn parhau i roi sylw manwl i'r dystiolaeth ynglŷn ag wythnos waith pedwar diwrnod, yn enwedig tystiolaeth y gall wythnos waith pedwar diwrnod wella cydbwysedd bywyd a gwaith pobl, ein helpu i leihau allyriadau carbon a llygredd aer a chefnogi cydraddoldeb rhywiol, heb arwain at golli cyflog neu leihau telerau ac amodau, gan gynnal cynhyrchiant, a'i wella, gobeithio.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol i ddatblygu gwaith teg, ac rwyf wedi ymrwymo i wneud gwaith ehangach i edrych ar ddyfodol gwaith teg yng Nghymru, ac o'r herwydd, edrychwn ymlaen at ddilyn datblygiadau cynlluniau peilot mewn gwledydd eraill ac at ddysgu gwersi ganddynt fel rhan o'r gwaith hwn dros y misoedd nesaf, ac rwy'n edrych ymlaen at allu cydweithio mewn partneriaeth i fwrw ymlaen â hynny. Diolch.
Galwaf nawr ar Luke Fletcher i ymateb i'r ddadl.
I now call on Luke Fletcher to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. I’d like to thank Members and, of course, the Deputy Minister for their contributions today.
I have to say that I worry that we might miss an opportunity here. I note the Government's amendment removes the call for a pilot here in Wales, and I appreciate what the Deputy Minister has just said in terms of backing an evidence-based approach. Well, I would say one way of collecting evidence is to do our own pilot. Let's have the ambition to do it ourselves. That is a missed opportunity, I think. We have nothing to lose in pursing a four-day work week, and I would hope that Members would agree that, at the very least, we should trial it here in Wales.
We’ve heard from several Members here today about the benefits to society that a four-day work week could bring. For example, it will improve workers' mental health and well-being, as Carolyn Thomas highlighted; it will promote gender equality, as Sioned Williams highlighted; and it will come with environmental benefits, as Mabon ap Gwynfor highlighted, through the associated reduction in commuting times. Is it a silver bullet? Well, Sioned and Jack have already answered this question for us: no, it's not a silver bullet. And, as Jack actually touched on, this is part of a progressive package of policies such as universal basic income, for example.
But I would also note the Conservative amendment. I hope I have got the wrong end of the stick here, but to me, it seems that, by deleting references to international trials, the Conservatives are burying their heads in the sand here. Those international examples show us how a four-day work week trial can work—there's tangible evidence there for us to look at. To ensure, for example, that wages do not fall as working hours are reduced, Governments will need to legislate so that productivity gains from advances in fields like automation are distributed amongst the workforce rather than benefiting solely the profit margins of big businesses. And those international trials have shown us how this can work.
In terms of reserved powers, which Joel James and Gareth Davies both touched on here, over employment, that isn’t the whole picture. The Deputy Minister, Jane Dodds and Hefin David touched on this. The hours of many public sector employees fall under the devolved powers of Wales, and in many regions, the public sector accounts for over 25 per cent of employment. So, Wales could use the public sector as a 'pioneer' and start by trialling a four-day work week there. There is also an opportunity to use Wales's fair work Act and incentivise shorter working weeks by building it into procurement strategy, which is all above board according to section 60 of the Wales Act 2006, or so I'm told by someone who knows a lot more about this than I. The size of the sector, of course, means that it can influence working hours in other sectors too. And of course, third sector organisations can also lead by example.
COVID-19 has caused a pivot in working practices, with evidence suggesting that compressing the working week with a small reduction in work hours is having multiple benefits. Plaid Cymru’s 2021 Senedd election manifesto stated:
'Explore opportunities for promoting a shorter working week and a better work-life balance.'
A four-day work week is one of those opportunities, and I look forward to this debate going beyond this Chamber. A number of Members have already mentioned Jack Sargeant's event, scheduled tomorrow. For those who aren't convinced, I would implore you to go to that event, hear out the debates.
And, of course, I would reference, as well, something that the TUC General Secretary, Frances O'Grady has said on a four-day work week, and I quote:
'In the nineteenth century, unions campaigned for an eight-hour day. In the twentieth century, we won the right to a two-day weekend and paid holidays. So, for the twenty-first century, let’s lift our ambition again.'
She believes that, in this century, we can win a four-day working week, with decent pay for everyone. And I wholeheartedly agree with that sentiment. For those who aren’t convinced yet, no doubt there were those who were not convinced by the benefits of having a weekend, as I mentioned earlier. So, keep an open mind. Come join us.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau, ac wrth gwrs, i'r Dirprwy Weinidog am eu cyfraniadau heddiw.
Rhaid imi ddweud fy mod yn poeni y gallem golli cyfle yma. Nodaf fod gwelliant y Llywodraeth yn cael gwared ar yr alwad am gynllun peilot yma yng Nghymru, ac rwy'n deall yr hyn y mae'r Dirprwy Weinidog newydd ei ddweud ynglŷn â chefnogi dull sy'n seiliedig ar dystiolaeth. Wel, byddwn yn dweud mai un ffordd o gasglu tystiolaeth yw gwneud ein cynllun peilot ein hunain. Gadewch inni gael yr uchelgais i'w wneud ein hunain. Mae hwnnw'n gyfle a gollwyd yn fy marn i. Nid oes gennym unrhyw beth i'w golli wrth fynd ar drywydd wythnos waith pedwar diwrnod, a byddwn yn gobeithio y byddai'r Aelodau'n cytuno, fan lleiaf, y dylem ei dreialu yma yng Nghymru.
Rydym wedi clywed gan sawl Aelod yma heddiw am y manteision i gymdeithas y gallai wythnos waith pedwar diwrnod eu cynnig. Er enghraifft, bydd yn gwella iechyd meddwl a lles gweithwyr, fel y nododd Carolyn Thomas; bydd yn hyrwyddo cydraddoldeb rhywiol, fel y nododd Sioned Williams; a daw â manteision amgylcheddol yn ei sgil, fel y nododd Mabon ap Gwynfor, drwy'r gostyngiad cysylltiedig mewn amseroedd cymudo. A yw'n ateb i bob dim? Wel, mae Sioned a Jack eisoes wedi ateb y cwestiwn hwnnw: na, nid yw'n ateb i bob dim. Ac fel y soniodd Jack mewn gwirionedd, rhan o becyn cynyddol o bolisïau ydyw, megis incwm sylfaenol cyffredinol, er enghraifft.
Ond hoffwn nodi gwelliant y Ceidwadwyr hefyd. Gobeithio fy mod wedi cael pethau o chwith yma, ond i mi, mae'n ymddangos bod y Ceidwadwyr, drwy ddileu cyfeiriadau at dreialon rhyngwladol, yn claddu eu pennau yn y tywod. Mae'r enghreifftiau rhyngwladol hynny'n dangos inni sut y gall treial wythnos waith pedwar diwrnod weithio—mae tystiolaeth bendant yno inni edrych arni. Er mwyn sicrhau, er enghraifft, nad yw cyflogau'n gostwng wrth i oriau gwaith gael eu lleihau, bydd angen i Lywodraethau ddeddfu fel bod enillion cynhyrchiant o ddatblygiadau mewn meysydd fel awtomeiddio yn cael eu dosbarthu ymhlith y gweithlu yn hytrach na chwyddo elw busnesau mawr yn unig. Ac mae'r treialon rhyngwladol hynny wedi dangos inni sut y gall hyn weithio.
Ar fater pwerau a gadwyd yn ôl ym maes cyflogaeth, y cyfeiriodd Joel James a Gareth Davies ato, nid dyna'r darlun cyfan. Cyfeiriodd y Dirprwy Weinidog, Jane Dodds a Hefin David at hyn. Mae oriau llawer o weithwyr yn y sector cyhoeddus yn dod o dan bwerau datganoledig Cymru, ac mewn llawer o ranbarthau, mae 25 y cant o gyflogaeth yn y sector cyhoeddus. Felly, gallai Cymru ddefnyddio'r sector cyhoeddus fel 'sector arloesi' a dechrau drwy dreialu wythnos waith pedwar diwrnod yno. Mae cyfle hefyd i ddefnyddio Deddf gwaith teg Cymru a chymell wythnosau gwaith byrrach drwy ei gynnwys yn y strategaeth gaffael, sy'n hollol iawn i'w wneud yn ôl adran 60 o Ddeddf Cymru 2006, neu felly mae rhywun sy'n gwybod llawer mwy na fi am hyn yn ei ddweud wrthyf. Mae maint y sector, wrth gwrs, yn golygu y gall ddylanwadu ar oriau gwaith mewn sectorau eraill hefyd. Ac wrth gwrs, gall sefydliadau'r trydydd sector hefyd arwain drwy esiampl.
Mae COVID-19 wedi achosi newid i arferion gwaith, gyda thystiolaeth yn awgrymu bod cywasgu'r wythnos waith gyda gostyngiad bach mewn oriau gwaith yn fanteisiol mewn sawl ffordd. Roedd maniffesto Plaid Cymru ar gyfer etholiad y Senedd yn 2021 yn datgan:
'archwilio cyfleoedd i hyrwyddo wythnos weithio fyrrach a chydbwysedd gwell rhwng bywyd a gwaith.'
Mae wythnos waith pedwar diwrnod yn un o'r cyfleoedd hynny, ac edrychaf ymlaen at weld y ddadl hon yn mynd y tu hwnt i'r Siambr. Mae nifer o Aelodau eisoes wedi sôn am ddigwyddiad Jack Sargeant a drefnwyd ar gyfer yfory. I'r rhai nad ydynt wedi'u hargyhoeddi, byddwn yn erfyn arnoch i fynd i'r digwyddiad hwnnw i wrando ar y dadleuon.
Ac wrth gwrs, rwyf am gyfeirio, hefyd, at rywbeth y mae Ysgrifennydd Cyffredinol y TUC, Frances O'Grady, wedi'i ddweud am yr wythnos waith pedwar diwrnod, ac rwy'n dyfynnu:
'Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ymgyrchodd undebau am ddiwrnod wyth awr. Yn yr ugeinfed ganrif, enillasom yr hawl i benwythnos deuddydd o hyd a gwyliau â thâl. Felly, ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, gadewch i ni godi ein huchelgais eto.'
Mae'n credu, yn y ganrif hon, y gallwn ennill wythnos waith pedwar diwrnod, gyda thâl gweddus i bawb. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r awydd hwnnw. I'r rhai nad ydynt wedi'u hargyhoeddi eto, mae'n siŵr bod yna rai nad oeddent wedi'u hargyhoeddi gan fanteision cael penwythnos, fel y soniais yn gynharach. Felly, cadwch feddwl agored. Ymunwch â ni.
Russell George a gododd—
Russell George rose—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course, go for it.
Gwnaf, wrth gwrs, ewch amdani.
Thanks, Luke. I listened to this debate with real interest, actually, but what I've found from visiting businesses in my own constituency is that many employers want to be flexible themselves, and I'm particularly finding this as a result of the pandemic. When I visit businesses, employers are offering employees what suits them because they want to get the best employees for their business. They are already offering, if not four days, 'Do you want to finish early? Does it suit you to finish mid afternoon to pick children up?' et cetera. So, I'm just wondering to what extent you think that market forces are perhaps driving the change that you actually might want to see, and that I also agree with.
Diolch, Luke. Gwrandewais ar y ddadl hon gyda diddordeb gwirioneddol, ond yr hyn a welais wrth ymweld â busnesau yn fy etholaeth fy hun yw bod llawer o gyflogwyr am fod yn hyblyg eu hunain, ac rwy'n gweld hyn yn enwedig o ganlyniad i'r pandemig. Pan fyddaf yn ymweld â busnesau, mae cyflogwyr yn cynnig yr hyn sy'n gweddu i'r gweithwyr am eu bod am gael y gweithwyr gorau i'w busnes. Maent eisoes yn cynnig, os nad pedwar diwrnod, 'A ydych chi am orffen yn gynnar? A yw'n well gennych orffen ganol y prynhawn er mwyn casglu'r plant?' ac yn y blaen. Felly, tybed i ba raddau y credwch fod grymoedd y farchnad efallai'n gyrru'r newid y gallech chi fod am ei weld mewn gwirionedd, ac y cytunaf innau hefyd ag ef.
Well, I am glad to hear that there are some businesses that are looking to go down this route, but the reality is that not all businesses are offering the exact same sort of benefits. It is incumbent, I think, on Government to mandate a four-day work week.
In many ways, as well, and I will reference something that was discussed earlier—I can't remember which of my Conservative colleagues raised it—. I have heard the arguments, of course, that a four-day work week won't work, but I also think that it is incumbent on the Conservative benches to prove to us that the current system is working. Because the reality is that it's not working at all. We have to start thinking about ways forward that will help those in society who are facing burnout, just like postal workers, as Carolyn Thomas mentioned, but also people such as myself, who worked in the hospitality sector.
Of course, there was reference to the care sector and the struggles that they have in terms of recruiting new workers. I think that it was Gareth Davies who raised this. I would argue that, actually—and I'm sure that I have heard this multiple times in this Chamber—the reason they are struggling to recruit new carers is because of the work-life balance issues within the care sector, and burnout. Something like this will address that.
Wel, rwy'n falch o glywed bod rhai busnesau'n bwriadu dilyn y llwybr hwn, ond y gwir amdani yw nad yw pob busnes yn cynnig yr un math o fanteision. Rwy'n credu ei bod hi'n ddyletswydd ar Lywodraeth i fandadu wythnos waith pedwar diwrnod.
Mewn sawl ffordd hefyd, ac rwy'n cyfeirio at rywbeth a drafodwyd yn gynharach—ni allaf gofio pa un o fy nghyd-Aelodau Ceidwadol a'i cododd—. Clywais y dadleuon, wrth gwrs, na fydd wythnos waith pedwar diwrnod yn gweithio, ond credaf hefyd ei bod yn ddyletswydd ar feinciau'r Ceidwadwyr i brofi inni fod y system bresennol yn gweithio. Oherwydd y realiti yw nad yw'n gweithio o gwbl. Rhaid inni ddechrau meddwl am ffyrdd ymlaen a fydd yn helpu'r rheini mewn cymdeithas sy'n cael eu gorweithio, yn union fel y gweithwyr post y soniodd Carolyn Thomas amdanynt, ond hefyd pobl fel fi, a arferai weithio yn y sector lletygarwch.
Wrth gwrs, cyfeiriwyd at y sector gofal a'r anawsterau y maent yn eu cael i recriwtio gweithwyr newydd. Credaf mai Gareth Davies a gododd hyn. Byddwn yn dadlau, mewn gwirionedd—ac rwy'n siŵr fy mod wedi clywed hyn sawl gwaith yn y Siambr hon—mai'r rheswm y maent yn ei chael yn anodd recriwtio gofalwyr newydd yw oherwydd y problemau gyda'r cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith o fewn y sector gofal, a'u bod wedi'u gorweithio. Bydd rhywbeth fel hyn yn mynd i'r afael â hynny.
Gareth Davies a gododd—
Gareth Davies rose—
Thanks, Luke. Just on that point, really. Service demands, and what patients' needs are within the care sector, wouldn't dictate a four-day week anyway. In social care, we are dealing with some of the most vulnerable people in our society, who require the round-the-clock care that a four-day week would not facilitate.
Diolch, Luke. Ar y pwynt hwnnw'n unig, ni fyddai'r galw am wasanaethau, a'r hyn sydd ei angen ar gleifion o fewn y sector gofal, yn gydnaws ag wythnos pedwar diwrnod beth bynnag. Ym maes gofal cymdeithasol, rydym yn ymdrin â rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, sy'n galw am y gofal 24 awr saith diwrnod yr wythnos na fyddai wythnos pedwar diwrnod yn ei hwyluso.
Well, I thank Gareth for that point, and I'm glad that he actually raised it because we already have examples of services that run seven days a week, which use things called rotas—restaurants, for example. The restaurant that I worked in, Jamie's Italian, was open seven days a week, but I wasn't working seven days. I was rota-ed on to work certain days. So, I hope that would address the issue that Gareth raises there.
To close, Llywydd, a four-day working week is one way to tackle the issues that we face. It's one way to futureproof our economy and provide a better work-life balance for the people of Wales. Diolch yn fawr.
Wel, diolch i Gareth am y pwynt hwnnw, ac rwy'n falch iddo ei godi mewn gwirionedd oherwydd mae gennym eisoes enghreifftiau o wasanaethau sy'n rhedeg saith diwrnod yr wythnos, sy'n defnyddio pethau o'r enw rotas—bwytai, er enghraifft. Roedd y bwyty roeddwn i'n gweithio ynddo, Jamie's Italian, ar agor saith diwrnod yr wythnos, ond nid oeddwn i'n gweithio saith diwrnod. Cefais fy ngosod ar rota i weithio dyddiau penodol. Felly, rwy'n gobeithio y byddai hynny'n ateb y cwestiwn y mae Gareth yn ei ofyn yno.
I gloi, Lywydd, mae wythnos waith pedwar diwrnod yn un ffordd o fynd i'r afael â'r problemau sy'n ein hwynebu. Mae'n un ffordd o ddiogelu ein heconomi ar gyfer y dyfodol a darparu gwell cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith i bobl Cymru. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio, sydd ar fin digwydd, ond mae angen inni gymryd toriad byr er mwyn trefnu ar gyfer y bleidlais honno. Felly, toriad byr yn awr.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. Therefore, I will defer voting until voting time, which is about to happen, but we do need to take a short break to prepare for those votes. So, a short break.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:43.
Plenary was suspended at 17:43.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:48, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:48, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig ar ddadl y Ceidwadwyr ar amseroedd ymateb ambiwlansys, yn gyntaf—y cynnig hwnnw yn enw Darren Millar. Felly, agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 34 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
That brings us to voting time, and I call for a vote on the motion on the Welsh Conservatives debate on ambulance response times. That motion is tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 34 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 6 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 34, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 6 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 13, Against: 34, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwellaint 1 sydd nesaf, ac, os derbynnir gwellaint 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galw am bleidlais, felly, ar welliant 1 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Ac felly canlyniad y bleidlais yna yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal, a 22 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant yna wedi'i gymeradwyo, sydd yn golygu bod gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.
We now move to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. So, the result of that vote is that there were 25 in favour, no abstentions and 22 against, and therefore the amendment is agreed and amendment 2 is deselected.
Eitem 6 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 25, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 6 - Amendment 1 - Tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 25, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Amendment 2 deselected.
Felly, mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig wed'i ddiwygio.
So, the next vote is on the motion as amended.
Cynnig NDM7779 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi, yng nghyd-destun lefelau digynsail o alw, fod ychydig dros hanner y galwadau ambiwlans coch wedi cyrraedd targed Llywodraeth Cymru ym mis Gorffennaf 2021.
2. Yn nodi ymhellach y pwysau aruthrol ar yr holl wasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru gan gynnwys Gwasanaeth Ambiwlans Cymru a’r ystod o heriau cenedlaethol a lleol sy’n effeithio ar lif cleifion.
3. Yn cydnabod gwaith caled ac ymroddiad staff Gwasanaeth Ambiwlans Cymru a holl staff gwasanaethau iechyd a gofal mewn amgylchiadau mor heriol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) sicrhau bod y camau a nodir yng nghynllun cyflawni Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys yn cael eu cyflawni’n gyflym ac yn bwrpasol;
b) cefnogi ystod o fentrau i helpu i recriwtio a chadw staff yn y sector gofal cymdeithasol a rhoi cymorth i gyflogwyr gofal cymdeithasol;
c) gwella mynediad i apwyntiadau gofal sylfaenol wyneb yn wyneb pan yn glinigol briodol;
d) gwireddu ei hymrwymiad yn y Rhaglen Lywodraethu i dalu’r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal;
e) parhau i gydweithio â Lluoedd Arfog Ei Mawrhydi i helpu i gynyddu capasiti ymateb ambiwlansys; a
f) ymdrechu'n galetach i recriwtio clinigwyr ambiwlans yn gyflym.
Motion NDM7779 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes that in the context of record levels of demand, just over half of red ambulance calls met the Welsh Government’s target in July 2021
2. Further notes the immense pressure on all health and care services in Wales including the Welsh Ambulance Service and the range of national and local challenges that impact patient flow
3. Recognises the hard work and dedication of Welsh Ambulance Service staff and all health and care service staff in such challenging circumstances
4. Calls on the Welsh Government to:
a) ensure the actions identified in the Emergency Ambulance Service Committee delivery plan are delivered with pace and purpose;
b) support a range of initiatives to drive recruitment and retention within the social care sector and provide support to social care employers;
c) improve access to face-to-face primary care appointments where clinically appropriate;
d) deliver on its Programme for Government commitment to pay care workers the real living wage;
e) continue engagement with Her Majesty’s Armed Forces to assist with increasing ambulance response capacity; and
f) redouble efforts for the rapid recruitment of ambulance clinicians.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 10 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 10 against, and therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 6 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 37, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 6 - Welsh Conservatives Debate - Motion as amended: For: 37, Against: 10, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Mae'r pleidleisiau nesaf ar ddadl Plaid Cymru, yr wythnos waith pedwar diwrnod. Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig yn enw Siân Gwenllian. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 36 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next votes are on the Plaid Cymru debate, a four-day working week. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 36 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 7 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 11, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 11, Against: 36, Abstain: 0
Motion has been rejected
Y bleidlais nesaf yw gwelliant 1, ac, os caiff gwelliant 1 ei dderbyn, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Pleidlais, felly, ar welliant 1 yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 34 yn erbyn, felly mae gwelliant 1 wedi'i wrthod.
The next vote is on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 34 against, and therefore amendment 1 is not agreed.
Eitem 7 - Gwelliant 1 - cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 13, Yn erbyn: 34, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7 - Amendment 1 - tabled in the name of Darren Millar: For: 13, Against: 34, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 sydd nesaf, yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Mae gwelliant 2 wedi'i dderbyn.
Amendment 2 is next, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Eitem 7 - Gwelliant 2 - Cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 25, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7 - Amendment 2 - Tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 25, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 3 nesaf, yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 35 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 3 wedi'i wrthod.
Amendment 3 next, in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 35 against, and therefore amendment 3 is not agreed.
Eitem 7 - Gwelliant 3 - Cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 12, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7 - Amendment 3 - tabled in the name of Darren Millar: For: 12, Against: 35, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 4 nesaf—y gwelliant hwnnw yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 35 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 4 wedi'i wrthod.
Amendment 4 is next, again tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 35 against, therefore amendment 4 is not agreed.
Eitem 7 - Gwelliant 4 - cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 12, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7 - Amendment 4 - tabled in the name of Darren Millar: For: 12, Against: 35, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Sy'n dod â ni at bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
Which brings us to a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7780 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y newid mewn arferion gwaith o ganlyniad i bandemig COVID-19 a bod llawer o fanteision lles a chydbwysedd rhwng bywyd a gwaith wedi dod o ganlyniad i hyn.
2. Yn credu bod angen diwygio arferion gwaith i ymateb i heriau'r chwyldro awtomeiddio.
3. Yn nodi â diddordeb bod llywodraethau yn yr Alban, Sbaen ac Iwerddon yn bwriadu cynnal cynlluniau peilot ar lefel genedlaethol ar gyfer wythnos waith pedwar diwrnod.
4. Yn cydnabod bod cynlluniau peilot o wythnos waith pedwar diwrnod yng Ngwlad yr Iâ wedi bod yn llwyddiant ysgubol ac wedi arwain at lawer o weithwyr yn symud i oriau byrrach heb ostyngiad mewn cyflog.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried y cynnydd a wneir drwy gynlluniau peilot mewn gwledydd eraill ac archwilio’r gwersi y gall Cymru eu dysgu.
Motion NDM7780 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the change in work practices as a result of the COVID-19 pandemic and that this has brought with it many wellbeing and work-life balance benefits.
2. Believes that reforming working practices to meet the challenges of the automation revolution is necessary.
3. Notes with interest that governments in Scotland, Spain and Ireland are planning national-level pilots for a four-day working week.
4. Recognises pilots of a four-day working week in Iceland were an overwhelming success and led to many workers moving to shorter hours with no reduction in pay.
5. Calls on the Welsh Government to consider the progress that is made through pilots in other countries and examine the lessons Wales can learn.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, neb yn ymatal, 12 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 35, no abstentions, 12 against, and therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 7 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 35, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7 - Plaid Cymru Debate - Motion as amended: For: 35, Against: 12, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ddod â ni at ddiwedd y cyfnod pleidleisio.
That concludes voting time.
Ac felly nawr fe fyddwn ni'n symud ymlaen at y ddadl fer. Mae'r ddadl fer heddiw i gael ei chynnig gan Jenny Rathbone. Dwi'n galw, felly, ar Jenny Rathbone i gyflwyno'r ddadl, ac i Aelodau yn y Siambr i adael mor dawel â'r Aelodau sydd ar Zoom. Felly, os gall pawb adael yn dawel.
And we will now move to the short debate. Today's short debate is to be moved by Jenny Rathbone. I therefore call on Jenny Rathbone to speak to the topic that she has chosen, and for those Members leaving the Chamber to leave as quietly as those Members who are on Zoom. So, if Members could leave the Chamber quietly.
If Members could leave the Chamber quickly and quietly if you're leaving, and then I'll ask Jenny Rathbone to propose the motion in her name.
Os gallai'r Aelodau adael y Siambr yn gyflym ac yn dawel os ydych yn gadael, ac yna fe ofynnaf i Jenny Rathbone gyflwyno'r cynnig yn ei henw.
Thank you, Presiding Officer. I've agreed to give a minute of my time to Cefin Campbell.
'We are what we eat' is often quoted, and examples of the consequences of poor diet are all around us. We have record levels of heart disease, diabetes and other diet-related illnesses, some of which we are only just beginning to understand. When we go shopping, cost tends to be the most important consideration of whether we buy something. Other considerations are: does it look good, is it organic, where does it come from?
On top of that is the barrage of advertising that encourages us to think that buying product X will make us happier, more successful and, in some cases, healthier. The Advertising Standards Authority has a role in limiting the more outrageous claims, and the Food Standards Agency and local authority regulatory services are charged with making sure food that is sold is fit to eat. But what of food standards? It is unclear how the Food Standards Agency is paying attention to food quality, instead concentrating on what might kill us. The adulteration of food was illustrated very clearly in the 2013 scandal called 'horse burger'. That was the most dramatic example, but we know that there is increasing concern, not least in this Chamber, about the amounts of salt, sugar and trans fats being sold in processed food, and there is increasing demand for more regulation.
Fraud is also an issue, and I was very pleased to read that Hybu Cig Cymru are doing their own monitoring to protect their good name. You may have read that they engage the services of a world-leading product fraud investigator to test that the lamb and beef sold in shops with the HCC label on it was indeed the premium Welsh product, and not some low-grade meat, fraudulently masquerading as something it was not. If labelling is not adequate, then people are being scammed.
But what about fruit and vegetables? References to food quality generally focus on the absence of a defect. The wonky parsnips that were being consigned to landfill because the supermarkets wouldn't buy them, as exposed by Hugh Fearnley-Whittingstall, led to a change of policy there after there was a public outcry. Labelling takes account of things like firmness, their ripeness or provenance, and trade bodies exist to uphold claims that a product is organic. But the nutrient density of the food—the number of vitamins and minerals they can tie in to nourish you—is next to never mentioned.
So, to inform this debate, I commissioned a social enterprise called Growing Real Food for Nutrition, acronym Grffn, which is investigating the link between soil quality, growing conditions and optimal production of fruit and veg in the most carbon-neutral way, which is an increasingly serious consideration for us all, given our carbon-reduction targets. I've asked them to test some of the everyday vegetables and fruit available to my constituents, and they visited a farmers' market, a traditional fruit and veg street stall and three well-known supermarket chains on the first Saturday in September. So, fresh fruit and vegetables were bought from all five shops and tested on the same day of purchase using a Brix refractometer. What is a refractometer, you may wonder? It looks a bit like hair-curling tongs, which some of you will be familiar with.
Diolch, Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Cefin Campbell.
Clywn yr ymadrodd 'Ni yw'r hyn yr ydym yn ei fwyta' yn aml, ac mae enghreifftiau o ganlyniadau deiet gwael o'n cwmpas ym mhobman. Mae gennym y lefelau uchaf erioed o glefyd y galon, diabetes ac afiechydon eraill sy'n gysylltiedig â deiet, ac nid ydym ond yn dechrau deall rhai ohonynt. Pan fyddwn yn mynd i siopa, y gost yw'r ystyriaeth bwysicaf yn tueddu i fod wrth inni ystyried a ydym am brynu rhywbeth. Ymhlith yr ystyriaethau eraill mae: a yw'n edrych yn dda, a yw'n organig, o ble y daw?
Ar ben hynny mae'r llu o hysbysebion sy'n ein hannog i feddwl y bydd prynu cynnyrch X yn ein gwneud yn hapusach, yn fwy llwyddiannus, ac mewn rhai achosion, yn iachach. Mae gan yr Awdurdod Safonau Hysbysebu swyddogaeth i gyfyngu ar yr honiadau mwy gwarthus, ac mae'r Asiantaeth Safonau Bwyd a gwasanaethau rheoleiddio awdurdodau lleol yn gyfrifol am sicrhau bod bwyd sy'n cael ei werthu yn addas i'w fwyta. Ond beth am safonau bwyd? Nid yw'n glir sut y mae'r Asiantaeth Safonau Bwyd yn rhoi sylw i ansawdd bwyd, gan ganolbwyntio yn hytrach ar yr hyn a allai ein lladd. Dangoswyd y modd y caiff bwyd ei ddifwyno yn glir iawn yn y sgandal 'byrgyrs ceffylau' yn 2013. Dyna oedd yr enghraifft fwyaf dramatig, ond gwyddom fod pryder cynyddol, yn enwedig yn y Siambr hon, ynglŷn â faint o halen, siwgr a thraws-frasterau sy'n cael eu gwerthu mewn bwyd wedi'i brosesu, ac mae galw cynyddol am fwy o reoleiddio.
Mae twyll hefyd yn broblem, ac roeddwn yn falch iawn o ddarllen bod Hybu Cig Cymru yn gwneud eu gwaith monitro eu hunain i ddiogelu eu henw da. Efallai eich bod wedi darllen eu bod yn defnyddio gwasanaeth gyda'r gorau yn y byd i ymchwilio i dwyll cynnyrch er mwyn profi mai'r cynnyrch premiwm Cymreig yw'r cig oen a'r cig eidion a werthir mewn siopau gyda label HCC arno mewn gwirionedd, ac nid cig o safon is yn honni bod yn rhywbeth arall drwy dwyll. Os nad yw labelu'n ddigonol, mae pobl yn cael eu twyllo.
Ond beth am ffrwythau a llysiau? Yn gyffredinol, mae cyfeiriadau at ansawdd bwyd yn canolbwyntio ar sicrhau nad yw wedi ei anffurfio. Tynnodd Hugh Fearnley-Whittingstall sylw at y panas di-siâp a gâi eu cludo i safleoedd tirlenwi oherwydd na fyddai'r archfarchnadoedd yn eu prynu, gan arwain at newid polisi ar ôl pwysau o du'r cyhoedd. Mae labelu'n ystyried pethau fel pa mor aeddfed ydynt, neu eu tarddiad, ac mae cyrff masnach yn bodoli er mwyn cadarnhau honiadau fod cynnyrch yn organig. Ond nid yw dwysedd maethol y bwyd—nifer y fitaminau a'r mwynau y gallant eu cynnig i roi maeth i chi—bron byth yn cael ei grybwyll.
Felly, er mwyn casglu gwybodaeth ar gyfer y ddadl hon, comisiynais fenter gymdeithasol o'r enw Growing Real Food for Nutrition, sydd â'r Grffn, sy'n ymchwilio i'r cysylltiad rhwng ansawdd pridd, amodau tyfu a chynhyrchu ffrwythau a llysiau yn y ffordd fwyaf carbon niwtral, sy'n ystyriaeth gynyddol bwysig i bob un ohonom o ystyried ein targedau lleihau carbon. Rwyf wedi gofyn iddynt brofi rhai o'r llysiau a'r ffrwythau bob dydd sydd ar gael i fy etholwyr, ac fe wnaethant ymweld â marchnad ffermwyr, stondin stryd ffrwythau a llysiau draddodiadol a thair cadwyn archfarchnad adnabyddus ar y dydd Sadwrn cyntaf ym mis Medi. Felly, prynwyd ffrwythau a llysiau ffres o bob un o'r pum siop a chynnal profion arnynt ar yr un diwrnod ag y cawsant eu prynu gan ddefnyddio reffractomedr Brix. Efallai eich bod yn gofyn beth yw reffractomedr? Mae'n edrych yn eithaf tebyg i declyn cyrlio gwallt, y bydd rhai ohonoch yn gyfarwydd ag ef.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
One supermarket I've managed to speak to about all this confirmed that they do indeed use a Brixometer in their factories to test the sugars, acids and texture of their products before they pack them up and send them off to their shops, but they don't test them for nutritional quality unless they've got something they want to challenge with the supplier, but they don't do that routinely. But it's a tool that's used by several supermarkets, if not all of them, and I haven't managed to get to all of them yet, but I will.
Now, the name comes from the work of a German chemist, Professor Brix, in the nineteenth century, who was apparently the first person to measure the density of plant juices, and this inspired the development of a Brixometer in the 1970s to enable growers to study how the nutritional density of a plant varies depending on the quality of the soil and the way the plant is cultivated. Brix tables enable growers to score the success or otherwise of their venture and adjust their practices or location accordingly. Now, this is something that all gardeners worry about, but you can imagine that viticulturists, who are involved in multimillion pound businesses, are very keen to use this method to enable them to distinguish between plonk and the vintage wine that will win them high-class awards. There's no doubt that the grape is the product that is demonstrating that the nutrient density of grapes is much higher than every other produce that was tested.
So, what were the results in Cardiff? Apples, carrots, lettuces, potatoes and tomatoes were tested from all five outlets, and results were assessed for each vegetable or fruit by ranking the highest average Brix score to give them a first, second, third, fourth and fifth. Now, these placements were then totalled to give an overall value. Perhaps you won't be surprised that the organic grower who'd picked his own produce had the highest overall score, but that was followed by the street stall that had bought all their produce that morning from the Cardiff wholesale market in Bessemer Road. The highest scoring apples were from a supermarket, so there's a good deal of complexity in this. But one point to just mention in passing is that the Brix tables for none of these products scored 'excellent'. Only two items were good, and both of them from the organic provider. That's because the health of our soil is in a terrible state, but that is a debate for another day.
I want to turn now to how nutrient density might inform public procurement of food and what that could do for the health of our nation. First of all, school meals. The 'Feeding our Future' report by Peas Please, which came out earlier this year, highlights how little veg is being consumed in schools, even in normal times. We're not the worst in the UK, but neither are we the best, and their Eat your Greens survey revealed that over a quarter of pupils ate no vegetables at all when they ate lunch in school, and when asked why, the answers varied from 'overcooked' to 'poor quality' to 'not appealing.' I think, in general terms, they're talking about how they don't like the taste. Their report calls for a new focus on procurement standards as well as investment in catering skills. Taste, it seems to me, is crucial, because children understand that. Blind tasting of everyday foods with pupils demonstrates that the ones they tend to like best were the ones that score highest on the Brix tables, because they taste better. That is what the nutrient content, the minerals and the vitamins tell you.
Indeed, if hospital catering standards also paid attention to the nutrient density of the food they serve, where their patients are mainly frail and elderly and don't want to eat much of anything, and if what they did eat was more nourishing, maybe that would accelerate their recovery and get them out of hospital more quickly. Speaking to the nutritionist and head of catering for Cardiff and Vale health board, they emphasised that, of course, where possible, they will want to locally source sustainable fruit and vegetables, and that's in the all-Wales contract for fruit and vegetables for hospital services. And quality forms a large part of their general requirement for a product, and they do ask for examples of the products they're buying. They now source all their fresh fruit and vegetables from a company that is based at Bessemer Road market, which you may recall was the one that scored second highest. So, that is very good news. But, of course, the produce they sell is not necessarily UK grown, and it's very difficult to track exactly when it was picked and how much deterioration in the food there had been since that had occurred.
The food standards for hospitals do indeed give nutrient specifications for hospital menus, as you'd expect, and all hospitals in Wales are mandated to comply with them. But, because of the nature of hospital patients being generally unwell and nutritionally compromised, more emphasis tends to be placed on the protein and the calorie intake, as well as encouraging people to eat by providing menu items that are aesthetically pleasing or ones that they're used to. I was very interested to hear that nutritionists have submitted new hospital catering guidelines for the future, which they submitted to the chief nurse, and it's been two years since they've heard whether these draft revised standards are going to be approved. And, of course, it requires ministerial approval, I'd imagine, because there will be costs involved.
I want to finish with an anecdote of a recent visit I did to a dementia care centre, where there was a completely brilliant chef, very highly qualified—he had previously taught in a catering college. And the fresh food that he was producing was hugely appreciated by these people with dementia, because taste is one of the senses that we lose last when we start to lose our senses when we grow old. And we know that eating well helps you to stay physically and mentally well, and that is why we have the healthy eating guidelines in our public places and in our public procurement.
And so, to sum up, I hope the Welsh Government will look at the nutrient density of veg and fruit that is bought for our schools, hospitals and care homes to ensure that we really are maximising the health of our nation and particularly the ones we are responsible for, and that this will provoke a much wider debate amongst the general public about what they need to be looking for when they are shopping, because there is going to be a handheld device that will enable shoppers to actually measure the nutrient density of anything that they think they might buy, which is being developed in the United States. So, this is something that is going to play an increasing role in the discourse about how we stay healthy with the food we eat. Thank you.
Cadarnhaodd un archfarchnad y llwyddais i siarad â hwy am hyn i gyd eu bod yn defnyddio mesurydd Brix yn eu ffatrïoedd i brofi siwgrau, asidau a gwead eu cynhyrchion cyn iddynt eu pacio a'u danfon i'w siopau, ond nid ydynt yn eu profi am ansawdd maethol oni bai bod ganddynt rywbeth y maent am herio'r cyflenwr yn ei gylch, ond ni fyddant yn gwneud hynny fel mater o drefn. Ond mae'n declyn a ddefnyddir gan nifer o archfarchnadoedd, os nad pob un ohonynt, ac nid wyf wedi llwyddo i gyrraedd pob un ohonynt eto, ond fe wnaf.
Nawr, daw'r enw o waith fferyllydd o'r Almaen, yr Athro Brix, yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, sef y person cyntaf, mae'n debyg, i fesur dwysedd sudd planhigion, ac ysbrydolodd hyn ddatblygiad mesurydd Brix yn y 1970au i alluogi tyfwyr i astudio sut y mae dwysedd maethol planhigyn yn amrywio yn dibynnu ar ansawdd y pridd a'r ffordd y caiff y planhigyn ei dyfu. Mae tablau Brix yn galluogi tyfwyr i sgorio llwyddiant neu fel arall eu menter ac addasu eu harferion neu eu lleoliad yn unol â hynny. Nawr, mae hyn yn rhywbeth y mae pob garddwr yn poeni yn ei gylch, ond gallwch ddychmygu bod gwinwyddwyr, sy'n gweithio i fusnesau gwerth miliynau o bunnoedd, yn awyddus iawn i ddefnyddio'r dull hwn i'w galluogi i wahaniaethu rhwng gwin plonc a'r gwin penigamp a fydd yn ennill gwobrau o'r radd flaenaf iddynt. Nid oes amheuaeth mai grawnwin yw'r cynnyrch sy'n dangos bod dwysedd maethol grawnwin yn llawer uwch na phob cynnyrch arall a brofwyd.
Felly, beth oedd y canlyniadau yng Nghaerdydd? Profwyd afalau, moron, letys, tatws a thomatos o bob un o'r pum siop, ac aseswyd y canlyniadau ar gyfer pob llysieuyn neu ffrwyth drwy raddio'r sgôr Brix cyfartalog uchaf i roi sgôr a fyddai'n eu gosod yn gyntaf, ail, trydydd, pedwerydd a phumed. Nawr, cafodd y sgoriau hyn eu cyfansymio i roi gwerth cyffredinol. Efallai na fyddwch yn synnu mai'r tyfwr organig a gasglodd ei gynnyrch ei hun a gafodd y sgôr uchaf i gyd, ond dilynwyd hynny gan y stondin stryd a oedd wedi prynu eu holl gynnyrch y bore hwnnw o farchnad gyfanwerthol Caerdydd yn Bessemer Road. O archfarchnad y daeth yr afalau a gafodd y sgôr uchaf, felly mae llawer iawn o gymhlethdod yn hyn. Ond un pwynt i'w grybwyll wrth fynd heibio yw na wnaeth y tablau Brix ar gyfer yr un o'r cynhyrchion hyn roi sgôr 'ragorol'. Dim ond dwy eitem oedd yn dda, a'r ddwy ohonynt gan y darparwr organig. Y rheswm am hynny yw bod iechyd ein pridd mewn cyflwr ofnadwy, ond mae honno'n ddadl ar gyfer diwrnod arall.
Rwyf am droi yn awr at sut y gallai dwysedd maethol lywio'r broses o gaffael bwyd yn gyhoeddus a'r hyn y gallai hynny ei wneud i iechyd ein gwlad. Yn gyntaf oll, prydau ysgol. Mae adroddiad 'Bwydo ein Dyfodol' gan Pys Plîs, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, yn tynnu sylw at gyn lleied o lysiau sy'n cael eu bwyta mewn ysgolion, hyd yn oed mewn amseroedd arferol. Nid ni yw'r gwaethaf yn y DU, ond nid ni yw'r gorau chwaith, a datgelodd eu harolwg Eat your Greens nad oedd dros chwarter y disgyblion yn bwyta unrhyw lysiau o gwbl pan fyddent yn bwyta cinio yn yr ysgol, a phan ofynnwyd pam, roedd yr atebion yn amrywio o 'maent wedi'u gorgoginio' i 'maent o ansawdd gwael' i 'nid ydynt yn apelio.' Rwy'n credu, yn gyffredinol, eu bod yn sôn sut nad ydynt yn hoffi'r blas. Mae eu hadroddiad yn galw am ffocws newydd ar safonau caffael yn ogystal â buddsoddi mewn sgiliau arlwyo. Mae'n ymddangos i mi fod blas yn allweddol, oherwydd mae plant yn deall hynny. Mae gofyn i ddisgyblion flasu bwydydd bob dydd yn ddall yn dangos mai'r rhai y maent yn tueddu i'w hoffi orau oedd y rhai sy'n sgorio uchaf ar dablau Brix, oherwydd eu bod yn blasu'n well. Dyna'r hyn y mae'r cynnwys maethol, y mwynau a'r fitaminau, yn ei ddweud wrthych.
Yn wir, pe bai safonau arlwyo mewn ysbytai hefyd yn rhoi sylw i ddwysedd maethol y bwyd y maent yn ei weini, lle mae'r rhan fwyaf o'u cleifion yn fregus ac yn oedrannus a heb archwaeth i fwyta llawer o ddim, a phe bai'r hyn y maent yn ei fwyta'n fwy maethlon, efallai y byddai hynny'n cyflymu eu hadferiad ac yn eu cael allan o'r ysbyty yn gyflymach. Wrth siarad â maethegydd a phennaeth arlwyo bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro, roeddent yn pwysleisio eu bod eisiau prynu llysiau a ffrwythau cynaliadwy lleol wrth gwrs, lle bo hynny'n bosibl, ac mae hynny yn y contract Cymru gyfan ar gyfer ffrwythau a llysiau i wasanaethau ysbytai. Ac mae ansawdd yn rhan fawr o'u gofyniad cyffredinol am gynnyrch, ac maent yn gofyn am enghreifftiau o'r cynhyrchion y maent yn eu prynu. Maent bellach yn prynu eu holl ffrwythau a llysiau ffres gan gwmni sydd wedi'i leoli ym marchnad Bessemer Road, sef yr un a gafodd y sgôr uchaf ond un os cofiwch. Felly, mae hynny'n newyddion da iawn. Ond wrth gwrs, nid yw'r cynnyrch y maent yn ei werthu o reidrwydd yn cael ei dyfu yn y DU, ac mae'n anodd iawn olrhain pryd yn union y cafodd ei gasglu a faint o ddirywiad a fu yn y bwyd ers hynny.
Mae'r safonau bwyd ar gyfer ysbytai yn rhoi manylebau maetholion ar gyfer bwydlenni ysbytai, fel y byddech yn ei ddisgwyl, ac mae gan bob ysbyty yng Nghymru fandad i gydymffurfio â hwy. Ond oherwydd bod cleifion ysbyty yn sâl a'u lefelau maethol yn isel yn gyffredinol, tueddir i roi mwy o bwyslais ar faint o brotein a chalorïau y maent yn ei fwyta, yn ogystal ag annog pobl i fwyta drwy ddarparu eitemau ar y fwydlen sy'n edrych yn ddymunol neu rai y maent wedi arfer â hwy. Roedd yn ddiddorol iawn clywed bod maethegwyr wedi darparu canllawiau arlwyo newydd i ysbytai ar gyfer y dyfodol, ac wedi'u cyflwyno i'r prif nyrs, ac mae dwy flynedd wedi mynd heibio ers iddynt glywed a fydd y safonau diwygiedig drafft hyn yn cael eu cymeradwyo. Ac wrth gwrs, mae angen cymeradwyaeth weinidogol, byddwn yn dychmygu, oherwydd bydd costau ynghlwm wrthynt.
Rwyf am orffen gyda hanesyn am ymweliad diweddar â chanolfan gofal dementia, lle'r oedd cogydd cwbl wych â chanddo gymwysterau uchel iawn yn gweithio—cyn hynny bu'n athro mewn coleg arlwyo. Ac roedd y bwyd ffres a gynhyrchai yn cael ei werthfawrogi'n fawr gan y bobl â dementia, oherwydd mae blas yn un o'r synhwyrau a gollwn yn olaf pan fyddwn yn dechrau colli ein synhwyrau wrth dyfu'n hen. A gwyddom fod bwyta'n dda yn eich helpu i aros yn gorfforol ac yn feddyliol iach, a dyna pam y mae gennym y canllawiau bwyta'n iach yn ein mannau cyhoeddus ac yn ein prosesau caffael cyhoeddus.
Ac felly, i grynhoi, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn edrych ar ddwysedd maethol llysiau a ffrwythau sy'n cael eu prynu ar gyfer ein hysgolion, ein hysbytai a'n cartrefi gofal er mwyn sicrhau bod iechyd pobl y wlad hon mor dda â phosibl ac yn enwedig y rhai yr ydym yn gyfrifol amdanynt, ac y bydd hyn yn ysgogi dadl lawer mwy eang ymysg y cyhoedd am yr hyn y dylent fod yn edrych amdano pan fyddant yn siopa, oherwydd mae dyfais llaw yn cael ei datblygu yn yr Unol Daleithiau i alluogi siopwyr i fesur dwysedd maethol unrhyw beth y credant y byddant yn ei brynu. Felly, mae hyn yn rhywbeth sy'n mynd i chwarae rhan gynyddol yn y drafodaeth ynglŷn â sut i gadw'n iach gyda'r bwyd a fwytawn. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone am ganiatáu rhyw funud fach i fi gyfrannu. Dwi'n cytuno'n llwyr â hi bod angen inni bwysleisio llawer mwy y manteision i bobl o fwyta bwyd da, bwyd o ansawdd, ac effaith bositif hynny nid yn unig yn gorfforol ond hefyd yn feddyliol. Ond dwi jest eisiau cyflwyno un agwedd fach ychydig bach yn wahanol, y tu hwnt i'r manteision o ran maeth, sef yr impact ar iechyd cyhoeddus trwy'r canlyniadau amgylcheddol negyddol rydyn ni'n eu gweld ar hyn o bryd oherwydd bod y gadwyn cyflenwi bwyd mor bell bant o ble mae'r bwyd yn cael ei gynhyrchu. Meddyliwch chi, ar hyn o bryd, mae'r bwyd yn gorfod gadael gât y fferm, teithio cannoedd o filltiroedd i gael ei brosesu a chael ei gario nôl gannoedd o filltiroedd i'w roi ar silffoedd ein siopau ni. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn ychwanegu at yr argyfwng newid hinsawdd, wrth i fwy a mwy o allyriadau carbon gael eu harllwys yn wenwynig i mewn i'r awyr oherwydd hyn.
I'd like to thank Jenny Rathbone for giving me a minute of her time to make a contribution, and I agree entirely with her that we need to emphasise far more the benefits of eating good-quality foods and the positive impact of that not only physically but also mentally. But I just want to introduce one slightly different aspect to this, beyond the benefits in terms of nutrition, and that is the impact on public health through the negative environmental impacts that we're seeing at present because the food supply chain is so far removed from where the food is produced. If you think about it, food has to leave the farm gate, travel hundreds of miles to be processed, and then it has to be brought back hundreds of miles to be placed on shelves in our stores. And this adds, of course, to the climate crisis, with more and more carbon emissions poisoning our air because of this.
And this is exactly the issue we have around our extractive economy. Research shows that 51 per cent of Welsh milk is processed beyond our borders, and a review of the beef sector in Wales found that 72 per cent of Welsh cattle were slaughtered outside Wales. To fix this, we need to localise supply chains, so we need ambitious targets for local procurement. Just imagine the joint economic and environmental benefits if 75 per cent of food procured in Wales was sought from local suppliers. This would not only add value in terms of the quality of that food, but also mitigate the negative impact of the environmental climate change effect as well. So, it's time that we worked together across the Chamber to make this vision a reality for Wales, so I'm happy to support the debate. Diolch yn fawr iawn.
A dyma'r union broblem sydd gennym gyda'n heconomi echdynnol. Mae ymchwil yn dangos bod 51 y cant o laeth Cymru'n cael ei brosesu y tu hwnt i'n ffiniau, a chanfu adolygiad o'r sector cig eidion yng Nghymru fod 72 y cant o wartheg Cymru yn cael eu lladd y tu allan i Gymru. Er mwyn datrys hyn, mae angen inni leoleiddio cadwyni cyflenwi, felly mae arnom angen targedau uchelgeisiol ar gyfer caffael lleol. Dychmygwch y manteision economaidd ac amgylcheddol cyfunol pe bai 75 y cant o'r bwyd a gaffaelir yng Nghymru wedi'i brynu gan gyflenwyr lleol. Byddai hyn nid yn unig yn ychwanegu gwerth o ran ansawdd y bwyd hwnnw, ond hefyd yn lliniaru effeithiau negyddol yr effaith newid hinsawdd amgylcheddol hefyd. Felly, mae'n bryd inni weithio gyda'n gilydd ar draws y Siambr i wireddu'r weledigaeth hon i Gymru, felly rwy'n hapus i gefnogi'r ddadl. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i ymateb i'r ddadl—Lynne Neagle.
I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being to reply to the date—Lynne Neagle.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank Jenny Rathbone for introducing such an important topic for a short debate and also to thank Cefin Campbell for his contribution. How and what we eat has an enormous impact on our health and well-being. In annual estimates of how many years of healthy life are lost to avoidable illness, disability and death, four out of the top five risk factors are diet-related. And, as we know, diet is also a key contributor to health inequalities. We have a clear picture of what we should all be eating. The Eatwell Guide brings all the scientific evidence together in a simple pie chart. We're advised frequently by experts that we should be eating lots of fruit and vegetables, have a high-fibre diet with starchy carbohydrates, low-fat dairy and protein. Foods that are high in fat and sugar should be eaten in moderation and not too often. We should aim to eat only within our energy needs. It sounds simple and easy to achieve, but the six in 10 of us in Wales who are overweight and obese are testament that it is not.
We now live in an environment that actively supports us to overeat and to eat energy-dense, nutrient-poor foods. Over the last 50 years, what we eat and our patterns of eating have changed a great deal. The food and drinks market has evolved to provide more choice and availability than ever before. We are constantly encouraged and incentivised to buy and eat more food through food advertising, promotions and the high density of food outlets on our high streets. Drive down any high street, and the quantity of food on offer is astounding. For example, nearly a third of premises in Torfaen in my own constituency are fast-food takeaways. Plus, delivery services and digital platforms make takeaways even easier to access.
We are getting up to a quarter of our calories from eating outside of the home, and when we are at home, we're eating more ready meals and processed foods. The UK now spends around £5 billion a year on ready meals and 80 per cent of processed food sold in the UK is unhealthy. Because there is a bigger market for unhealthy food, companies invest more into developing and marketing it than the healthy choice. It is a dangerous and destructive cycle, and this drives the price. Healthy eating is not always the affordable choice, because foods high in salt, refined carbohydrates, sugar and fat, and low in fibre, are on average three times cheaper per calorie than healthier foods. This is a key driver of health inequalities, as our poorest are faced with difficult choices about buying food they can afford but that they know is not always the best for their and their families' health.
Despite us being exposed to a range of healthy eating messages, advice and guidance, most people in Wales do not achieve a healthy balanced diet. Most of us are familiar with the five-a-day campaign, yet, in Wales, only 25 per cent of adults say they reach this target, with some of our children eating even less fruit and veg.
And Jenny is right: we do need to understand the nutritional value of what we eat. All fruit and vegetables do have varying nutrient compositions and how they are harvested, stored, processed and cooked can also affect this. But the key message here is that more of us need to be eating at least five portions of all types of fruit and vegetables a day. Fresh, frozen, canned, dried or juiced all count towards the five.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Jenny Rathbone am gyflwyno pwnc mor bwysig ar gyfer dadl fer a diolch hefyd i Cefin Campbell am ei gyfraniad. Mae sut a beth yr ydym yn ei fwyta yn cael effaith enfawr ar ein hiechyd a'n lles. Mewn amcangyfrifon blynyddol o faint o flynyddoedd o fywyd iach a gollir yn ddiangen i salwch, anabledd a marwolaeth, mae pedwar o'r pum ffactor risg uchaf yn gysylltiedig â deiet. Ac fel y gwyddom, mae deiet hefyd yn cyfrannu'n allweddol at anghydraddoldebau iechyd. Mae gennym ddarlun clir o'r hyn y dylem i gyd fod yn ei fwyta. Mae'r Canllaw Bwyta'n Iach yn dod â'r holl dystiolaeth wyddonol at ei gilydd mewn siart cylch syml. Cawn ein cynghori'n aml gan arbenigwyr y dylem fod yn bwyta llawer o ffrwythau a llysiau, ac y dylem gael deiet ffibr uchel gyda charbohydradau startsh, cynnyrch llaeth braster isel a phrotein. Dylem osgoi bwyta gormod o fwydydd uchel mewn braster a siwgr yn rhy aml. Dylem anelu at fwyta o fewn ein hanghenion ynni. Mae'n swnio'n syml ac yn hawdd i'w gyflawni, ond mae'r chwech o bob 10 ohonom yng Nghymru sydd dros bwysau ac yn ordew yn tystio i'r ffaith nad ydyw.
Erbyn hyn, rydym yn byw mewn amgylchedd sy'n mynd ati i'n cymell i orfwyta ac i fwyta bwydydd sy'n cynnwys llawer o galorïau, a dim llawer o faetholion. Dros y 50 mlynedd diwethaf, mae'r hyn a fwytawn a'n patrymau bwyta wedi newid cryn dipyn. Mae'r farchnad bwyd a diod wedi esblygu i ddarparu mwy o ddewis ac argaeledd nag erioed o'r blaen. Cawn ein hannog a'n cymell yn gyson i brynu a bwyta mwy o fwyd drwy hysbysebion bwyd, hyrwyddiadau a niferoedd mawr o siopau bwyd ar ein prif strydoedd. Gyrrwch ar hyd unrhyw stryd fawr, ac mae faint o fwyd sydd ar gael yn syfrdanol. Er enghraifft, mae bron i draean o'r safleoedd yn Nhorfaen yn fy etholaeth i yn siopau tecawê bwyd cyflym. Hefyd, mae gwasanaethau dosbarthu bwyd a llwyfannau digidol yn gwneud siopau tecawê hyd yn oed yn haws i'w defnyddio.
Cawn hyd at chwarter ein calorïau o fwyta y tu allan i'r cartref, a phan fyddwn gartref, rydym yn bwyta mwy o brydau parod a bwydydd wedi'u prosesu. Mae'r DU bellach yn gwario tua £5 biliwn y flwyddyn ar brydau parod ac mae 80 y cant o'r bwyd wedi'i brosesu a werthir yn y DU yn gynnyrch nad yw'n iach. Gan fod marchnad ehangach ar gyfer bwyd nad yw'n iach, mae cwmnïau'n buddsoddi mwy i'w ddatblygu a'i farchnata na'r dewisiadau iach. Mae'n gylch peryglus a dinistriol, ac mae'n rheoli'r pris. Nid bwyta'n iach yw'r dewis fforddiadwy bob amser, oherwydd mae bwydydd sy'n uchel mewn halen, carbohydradau wedi'u prosesu, siwgr a braster, ac yn isel mewn ffibr, ar gyfartaledd deirgwaith yn rhatach fesul calori na bwydydd iachach. Mae hyn yn un o'r prif ffactorau wrth wraidd anghydraddoldebau iechyd, wrth i'n pobl dlotaf wynebu dewisiadau anodd ynglŷn â phrynu bwyd y gallant ei fforddio ond y gwyddant nad yw bob amser yr hyn sydd orau i'w hiechyd hwy a'u teuluoedd.
Er ein bod yn clywed amrywiaeth o negeseuon, cyngor ac arweiniad ar fwyta'n iach, nid yw'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn llwyddo i fwyta deiet iach a chytbwys. Mae'r rhan fwyaf ohonom yn gyfarwydd â'r ymgyrch pump y dydd, ac eto, yng Nghymru, 25 y cant yn unig o oedolion sy'n dweud eu bod yn cyrraedd y targed hwn, gyda rhai o'n plant yn bwyta llai fyth o ffrwythau a llysiau.
Ac mae Jenny'n iawn: mae angen inni ddeall gwerth maethol yr hyn a fwytawn. Mae gan bob ffrwyth a llysieuyn gyfansoddiad maethol gwahanol a gall y modd y cânt eu cynaeafu, eu storio, eu prosesu a'u coginio effeithio ar hyn hefyd. Ond y neges allweddol yma yw bod angen i fwy ohonom fwyta o leiaf pum dogn o bob math o ffrwythau a llysiau y dydd. Ffres, wedi'u rhewi, o dun, wedi'u sychu neu mewn sudd, mae'r cyfan yn cyfrif tuag at y pump.
There is a wealth of evidence that consistently shows that populations that have a high intake of fruit and vegetables have a lower incidence of heart disease and some cancers. It is the mixture of components in fruit and vegetables that is protective rather than one individual component. In addition to their valuable nutrient content, fruit and vegetables are a good source of fibre. Eating plenty of fibre is associated with a lower risk of heart disease, stroke, type 2 diabetes and bowel cancer. Around nine in 10 people in the UK are not meeting the recommended amount of 30g of fibre a day. Eating at least five portions a day is an important factor in maintaining a healthy weight. All fruit and vegetables provide vitamins and minerals and are also a good source of fibre.
But changing what we eat requires a shift in dietary habits, which we know can be very difficult to make. That's why we need to take a multifaceted, balanced approach that is grounded in people's everyday lives. We need to focus on sustainable change. So, what can we do? The Welsh Government's 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy is the first step towards a cross-Government approach to reduce obesity in Wales on a population scale. The strategy was launched in October 2019 and is supported by biennial delivery plans. There is no easy solution, but with a targeted approach across a number of key areas we aim to support people by making the healthy choice the easy choice. I will be launching a 2022-24 delivery plan early next year, which will include a funding commitment of over £13 million. This will include funding obesity services to provide access to support across Wales, delivering system-led activity that will work with our communities, piloting interventions such as the children and families programme, and developing behavioural-led campaigns to support sustainable change.
The strategy and plan will help to provide people with the right advice, information, tools and support to nudge behaviours whilst placing a strong focus upon changing the environment in which we live. This includes looking at price promotions, calorie labelling and planning to use our legislative powers. I'm also fully committed to working across the UK to take bold action. The only cross-UK measure to date that has had a significant impact is the soft drinks industry levy. This is not because people have shifted their drinks choices to avoid paying a few pennies more, but because the food industry have taken tonnes of sugar out of their drinks and invested more in their lower and sugar-free options. We want to build on this kind of success. We've consulted jointly on how front-of-pack nutritional labelling could be improved to give consumers much clearer information to make informed choices. We will also shortly be consulting on proposals to include calorie labelling on alcohol. We're also working with the UK Government to redress the imbalance in food and drink advertising. This is currently heavily weighted towards products high in fat, salt and sugar. Only 2 per cent of the total food advertising spend is on fruit and vegetables. By the end of next year there will be a complete ban on advertising products high in fat, salt and sugar pre the 9 p.m. watershed on television, and on paid-for advertising online.
The food industry is an incredibly important and innovative part of our everyday lives. I want us to work with industry in a productive way to achieve these changes. Whist introducing legislation will help to create a level playing field, I also want us to work with businesses to consider how we can support and scale change. Industry is being encouraged to make the food it sells healthier and less calorific. There have been positive examples to date, but much more can be done. For example, as part of our healthy weight plan we will be working with Welsh businesses to support reformulation through our food innovation centres.
We've also committed through our programme for government to produce a community food strategy. I will work across Government to ensure this links with the outcomes in our healthy weight strategy and places a focus on health inequalities. We know that the early years of a child's life are vital in creating those important healthy eating habits for the future. In order to support those parents who can least afford it, I'm committed to increasing the uptake of the Healthy Start scheme, which provides vouchers for children in families on low incomes to spend on healthy foods such as fruit and vegetables. This year we've increased the voucher value to £4.25 from £3.10 a week. We're also working to digitalise the scheme in order to increase accessibility and reduce the stigma that is often felt by those in receipt of them.
We will also be investing in a behavioural change programme through 10 Steps to a Healthy Weight to encourage incremental change with parents. Alongside this work, we will be working across the UK to consult on the labelling of manufactured infant food, which can currently be misleading and at odds with public health policy. We will be revisiting our Welsh network of healthy schools scheme, which will help embed a more targeted and outcome-focused approach, of which tackling childhood obesity will be a key priority. And we will work with national campaigns such as Veg Power, which is aiming to inspire kids from early years through to primary school and their teens. This will aim to create veggie-loving habits that they will hopefully keep for life and, in turn, share with their children. We were pleased to support funding of the campaign this year, which accessed over 100 schools across Wales.
We all know what we should be eating, but eating well and sustaining it, for most of us, is a constant battle. For good reason, the backdrop to our everyday lives has been termed an obesogenic environment. It's vitally important we change this. Year on year in Wales, as across the world, obesity continues to increase and our diet-related disease rates keep rising too. Obesity is on course to overtake smoking as the No. 1 cause of avoidable death and disease. I am absolutely committed to drive change across Wales. Through our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy, we can help to make the healthy choice to become the normal choice in all of our lives. Diolch.
Ceir cyfoeth o dystiolaeth sy'n dangos yn gyson fod poblogaethau sy'n bwyta llawer iawn o ffrwythau a llysiau yn cael llai o achosion o glefyd y galon a rhai mathau o ganser. Y gymysgedd o faetholion mewn ffrwythau a llysiau sy'n amddiffynnol yn hytrach nag un maetholyn unigol. Yn ogystal â'u cynnwys maethol gwerthfawr, mae ffrwythau a llysiau yn ffynhonnell dda o ffibr. Mae cysylltiad rhwng bwyta digon o ffibr a risg is o glefyd y galon, strôc, diabetes math 2 a chanser y coluddyn. Nid yw tua naw o bob 10 o bobl yn y DU yn bwyta'r lefel a argymhellir o 30g o ffibr y dydd. Mae bwyta o leiaf bum dogn y dydd yn ffactor pwysig ar gyfer cynnal pwysau iach. Mae pob ffrwyth a llysieuyn yn cynnwys fitaminau a mwynau ac maent hefyd yn ffynhonnell dda o ffibr.
Ond mae newid yr hyn yr ydym yn ei fwyta yn galw am newid arferion deietegol, a gwyddom y gall hynny fod yn anodd iawn. Dyna pam y mae angen inni fabwysiadu dull amlweddog a chytbwys o weithredu sy'n seiliedig ar fywydau bob dydd pobl. Mae angen inni ganolbwyntio ar newid cynaliadwy. Felly, beth allwn ni ei wneud? Strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' Llywodraeth Cymru yw'r cam cyntaf tuag at ddull trawslywodraethol o leihau gordewdra yng Nghymru ar raddfa poblogaeth. Lansiwyd y strategaeth ym mis Hydref 2019 ac fe'i cefnogir gan gynlluniau cyflawni bob dwy flynedd. Nid oes ateb hawdd, ond gyda dull wedi'i dargedu o weithredu ar draws nifer o feysydd allweddol, ein nod yw cefnogi pobl drwy wneud y dewis iach yn ddewis hawdd. Byddaf yn lansio cynllun cyflawni ar gyfer 2022-24 yn gynnar y flwyddyn nesaf, a bydd yn cynnwys ymrwymiad ariannol o dros £13 miliwn. Bydd yn cynnwys ariannu gwasanaethau gordewdra i ddarparu mynediad at gymorth ledled Cymru, darparu gweithgarwch sy'n dilyn system i weithio gyda'n cymunedau, treialu ymyriadau fel y rhaglen plant a theuluoedd, a datblygu ymgyrchoedd newid ymddygiad i gefnogi newid cynaliadwy.
Bydd y strategaeth a'r cynllun yn helpu i roi'r cyngor, y wybodaeth, yr offer a'r cymorth cywir i bobl allu newid ymddygiad tra'n canolbwyntio'n gryf ar newid yr amgylchedd yr ydym yn byw ynddo. Mae hyn yn cynnwys edrych ar hyrwyddiadau prisiau, labelu calorïau a chynlluniau ar gyfer defnyddio ein pwerau deddfwriaethol. Rwyf hefyd wedi ymrwymo'n llwyr i weithio ledled y DU i roi camau beiddgar ar waith. Yr unig fesur ar draws y DU hyd yma sydd wedi cael effaith sylweddol yw ardoll ar y diwydiant diodydd meddal. Nid yw hyn wedi digwydd am fod pobl wedi newid eu dewis o ddiodydd er mwyn osgoi talu ychydig o geiniogau'n fwy, ond oherwydd bod y diwydiant bwyd wedi tynnu tunelli o siwgr allan o'u diodydd ac wedi buddsoddi mwy yn eu dewisiadau di-siwgr neu heb lawer o siwgr. Rydym yn awyddus i adeiladu ar y math hwn o lwyddiant. Rydym wedi ymgynghori ar y cyd ar sut y gellid gwella labelu maethol ar flaen pecynnau er mwyn rhoi gwybodaeth lawer cliriach i ddefnyddwyr allu gwneud dewisiadau gwybodus. Byddwn hefyd yn ymgynghori cyn bo hir ar gynigion i gynnwys labelu calorïau ar alcohol. Rydym hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i unioni anghydbwysedd mewn hysbysebion bwyd a diod. Ar hyn o bryd mae hyn wedi'i bwysoli'n drwm tuag at gynhyrchion sy'n llawn braster, halen a siwgr. Dim ond 2 y cant o gyfanswm y gwariant ar hysbysebu bwyd sy'n wariant ar hysbysebu ffrwythau a llysiau. Erbyn diwedd y flwyddyn nesaf bydd gwaharddiad llwyr ar hysbysebu cynhyrchion sy'n llawn braster, halen a siwgr cyn y trothwy gwylio teuluol am 9 p.m. ar y teledu, ac ar hysbysebu y telir amdano ar-lein.
Mae'r diwydiant bwyd yn rhan hynod bwysig ac arloesol o'n bywydau bob dydd. Rwyf am inni weithio gyda diwydiant mewn ffordd gynhyrchiol i gyflawni'r newidiadau hyn. Er y bydd cyflwyno deddfwriaeth yn helpu i sicrhau tegwch, rwyf hefyd am inni weithio gyda busnesau i ystyried sut y gallwn gynnal a mesur y newid. Mae diwydiant yn cael ei annog i wneud y bwyd y mae'n ei werthu'n iachach ac yn llai caloriffig. Cafwyd enghreifftiau cadarnhaol hyd yma, ond gellir gwneud llawer mwy. Er enghraifft, fel rhan o'n cynllun pwysau iach byddwn yn gweithio gyda busnesau Cymru i gefnogi ailfformiwleiddio drwy ein canolfannau arloesi bwyd.
Rydym hefyd wedi ymrwymo drwy ein rhaglen lywodraethu i lunio strategaeth bwyd cymunedol. Byddaf yn gweithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau bod hyn yn cysylltu â'r canlyniadau yn ein strategaeth pwysau iach ac yn canolbwyntio ar anghydraddoldebau iechyd. Gwyddom fod blynyddoedd cynnar bywyd plentyn yn allweddol i greu arferion bwyta'n iach pwysig ar gyfer y dyfodol. Er mwyn cefnogi rhieni sy'n methu fforddio gwneud hynny, rwyf wedi ymrwymo i gynyddu nifer y lleoedd yn y cynllun Cychwyn Iach, sy'n darparu talebau i blant mewn teuluoedd ar incwm isel i'w wario ar fwydydd iach fel ffrwythau a llysiau. Eleni rydym wedi cynyddu gwerth y daleb i £4.25 o £3.10 yr wythnos. Rydym hefyd yn gweithio i ddigidoli'r cynllun er mwyn cynyddu hygyrchedd a lleihau'r stigma a deimlir yn aml gan y rhai sy'n eu derbyn.
Byddwn hefyd yn buddsoddi mewn rhaglen newid ymddygiad drwy 10 Cam i Bwysau Iach i annog newid cynyddol gyda rhieni. Ochr yn ochr â'r gwaith hwn, byddwn yn gweithio ledled y DU i ymgynghori ar labelu bwyd a weithgynhyrchir ar gyfer babanod, a all fod yn gamarweiniol ar hyn o bryd ac yn groes i bolisi iechyd y cyhoedd. Byddwn yn ailedrych ar ein cynllun rhwydwaith Cymru o ysgolion iach, a fydd yn helpu i sefydlu dull o weithredu sy'n targedu mwy ac yn canolbwyntio ar ganlyniadau, gyda mynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant yn flaenoriaeth allweddol. A byddwn yn gweithio gydag ymgyrchoedd cenedlaethol fel Nerth Llysiau, sy'n ceisio ysbrydoli plant o'r blynyddoedd cynnar i'r ysgol gynradd a'r arddegau. Y nod fydd annog hoffter o lysiau y byddant, gobeithio, yn ei gadw am oes ac yn eu tro, yn ei rannu gyda'u plant hwythau. Roeddem yn falch o gefnogi cyllid i'r ymgyrch eleni, a aeth i dros 100 o ysgolion ledled Cymru.
Mae pawb ohonom yn gwybod beth y dylem fod yn ei fwyta, ond mae bwyta'n iach a'i gynnal, i'r rhan fwyaf ohonom, yn frwydr gyson. Am reswm da, mae'r cefndir i'n bywydau bob dydd wedi'i alw'n amgylchedd obesogenig. Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn newid hyn. O flwyddyn i flwyddyn yng Nghymru, fel ar draws y byd, mae gordewdra'n parhau i gynyddu ac mae cyfraddau'r clefydau sy'n gysylltiedig â deiet yn parhau i godi hefyd. Mae gordewdra ar y trywydd i oddiweddyd ysmygu fel prif achos marwolaeth a chlefyd y mae modd ei osgoi. Rwy'n gwbl ymrwymedig i ysgogi newid ledled Cymru. Drwy ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach', gallwn helpu i wneud y dewis iach yn ddewis arferol yn ein bywydau ni i gyd. Diolch.
Diolch, Dirprwy Weinidog, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Deputy Minister, and that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:21.
The meeting ended at 18:21.