Y Cyfarfod Llawn

Plenary

15/09/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion ein Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi hefyd eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno trwy gyswllt fideo. 

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings in the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting and those are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually. 

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol
1. Questions to the Minister for Finance and Local Government

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Samuel Kurtz.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Samuel Kurtz.

Hysbysiadau Cosb Benodedig
Fixed-penalty Notices

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am awdurdodau lleol yn defnyddio hysbysiadau cosb benodedig? OQ56836

1. Will the Minister make a statement on the use of fixed-penalty notices by local authorities? OQ56836

It is for each authority to determine its policy and approach to the use of fixed-penalty notices locally. Fixed-penalty notices are a key tool in tackling a number of offences and we support their use as a response to low-level environmental and other crimes. In 2019-20, local authorities issued 11,091 FPNs in relation to local environmental protection issues.

Mater i bob awdurdod yw penderfynu ar eu polisi a'u dull o ddefnyddio hysbysiadau cosb benodedig yn lleol. Mae hysbysiadau cosb benodedig yn offeryn allweddol wrth fynd i'r afael â nifer o droseddau ac rydym yn cefnogi eu defnydd fel ymateb i droseddau amgylcheddol lefel isel a throseddau eraill. Yn 2019 a 2020, cyhoeddodd awdurdodau lleol 11,091 hysbysiad cosb benodedig mewn perthynas â materion diogelu'r amgylchedd lleol.

Thank you, Minister. There are a number of FPNs issued by local authorities that do not see any obligation for the money raised from fines being invested in mitigating the recurrence of such offence. Fly-tipping is an offence that has seen a recent increase across Wales and has blighted many parts of my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire. Another issue is FPNs issued to those walking dogs on restricted beaches along the Pembrokeshire and Carmarthenshire coastal path. Can I urge the Welsh Government to look at how local authorities ring-fence the money raised by FPNs to ensure that the money is spent addressing and improving specific facilities to help change behaviour rather than being lost in the general council spending pot?

Diolch, Weinidog. Caiff nifer o hysbysiadau cosb benodedig eu cyhoeddi gan awdurdodau lleol nad ydynt o'r farn fod unrhyw rwymedigaeth i fuddsoddi arian a godir drwy ddirwyon er mwyn atal troseddau o'r fath rhag digwydd eto. Mae tipio anghyfreithlon yn drosedd sydd ar gynnydd yn ddiweddar ledled Cymru ac mae wedi bod yn broblem mewn sawl rhan o fy etholaeth i, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Mater arall yw hysbysiadau cosb benodedig yn cael eu rhoi i bobl sy'n cerdded eu cŵn ar draethau sy'n gwahardd cŵn ar hyd llwybr arfordir sir Benfro a sir Gaerfyrddin. A gaf fi annog Llywodraeth Cymru i edrych ar sut y mae awdurdodau lleol yn clustnodi'r arian a godir drwy hysbysiadau cosb benodedig i sicrhau bod yr arian yn cael ei wario ar wella a mynd i'r afael â chyfleusterau penodol i helpu i newid ymddygiad yn hytrach na chael ei golli ym mhot gwariant cyffredinol y cyngor?

Thank you for the question. The Member is absolutely right that there are some FPNs that don't have the requirement to reinvest the money in terms of the cost of the service. But traffic and parking offences sit outside that, of course, being exceptions to that rule.

We did issue guidance to environmental health officers on the use of FPNs in January 2020, and that does advise then that the FPNs are used as part of a wider approach, which should include prevention and collaboration and that authorities have to make their enforcement strategies publicly available. And they should include all of the offences in the scheme and how much the authority will fine people for each offence, details of any early payment discounts, how the FPNs are used, how the authority deals with juvenile offenders, what the authority will do if offenders don't pay and how to appeal if the option is available. But it also requires that it's publicly available in those documents how the money for the FPNs will be spent and how the records are kept. But I'll certainly have a discussion with the representatives in the WLGA to alert them to the concerns that you've raised this afternoon and explore if there's more that we can be doing in terms of the application of that guidance.

Diolch am eich cwestiwn. Mae'r Aelod yn llygad ei le nad oes gofyniad ynghlwm wrth rai hysbysiadau cosb benodedig i ailfuddsoddi'r arian a godir drwyddynt yng nghyswllt cost y gwasanaeth. Ond nid yw hynny'n cynnwys troseddau traffig a pharcio, wrth gwrs, gan fod y rheini'n eithriadau i'r rheol honno.

Gwnaethom gyhoeddi canllawiau i swyddogion iechyd yr amgylchedd ar y defnydd o hysbysiadau cosb benodedig ym mis Ionawr 2020, ac mae'r canllawiau hynny'n cynghori y dylid defnyddio'r hysbysiadau cosb benodedig fel rhan o ddull ehangach, a ddylai gynnwys atal troseddau a chydweithio, a bod yn rhaid i awdurdodau gyhoeddi eu strategaethau gorfodi. A dylent gynnwys yr holl droseddau yn y cynllun a faint o ddirwy y bydd yr awdurdod yn ei chodi ar bobl am bob trosedd, manylion ynghylch unrhyw ostyngiad os cânt eu talu'n gynnar, sut y caiff yr hysbysiadau cosb benodedig eu defnyddio, sut y mae'r awdurdod yn ymdrin â throseddwyr ifanc, beth fydd yr awdurdod yn ei wneud os nad yw troseddwyr yn talu a sut i apelio os yw'r opsiwn ar gael. Ond maent hefyd yn ei gwneud hi'n ofynnol i nodi'n gyhoeddus yn y dogfennau hynny sut y bydd yr arian a godir drwy hysbysiadau cosb benodedig yn cael ei wario a sut y caiff y cofnodion eu cadw. Ond yn sicr, byddaf yn cael trafodaeth gyda'r cynrychiolwyr yn CLlLC i roi gwybod iddynt am y pryderon a godwyd gennych y prynhawn yma ac archwilio i weld a oes mwy y gallwn ei wneud o ran rhoi'r canllawiau hynny ar waith.

Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
Health and Social Services

Diolch yn fawr iawn. Mae'n neis i fod yn ôl a gweld pobl. 

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyraniadau'r gyllideb i'r portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol mewn perthynas â darparu gwasanaethau i blant? OQ56819

Thank you very much. It's nice to be back and to see everybody.

2. Will the Minister make a statement on budget allocations to the health and social services portfolio in relation to the provision of children's services? OQ56819

Support for the provision of children’s services is a priority in our budget preparations. Most recently, the 2021-22 supplementary budget allocated £98.7 million to the health and social services portfolio to support children.    

Mae cymorth i ddarparu gwasanaethau plant yn flaenoriaeth yn ein paratoadau cyllidebol. Yn fwyaf diweddar, dyrannodd cyllideb atodol 2021-22 £98.7 miliwn i'r portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol i gefnogi plant.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.

Thank you very much, Minister.

I know that the welfare and life chances of our children and young people, especially those in care, is a shared priority for Ministers and me. In the last decade, we have seen an increase in the number of children coming into the care of local authorities, and I know that support workers and others work incredibly hard to give children and young people in care the best start in life. This growth, however, has resulted in significant financial pressures on local authorities, with expenditure on children and families being, on average, the second largest area of spend for councils in Wales. Many local authorities are facing challenges with recruitment and the growing cost of residential care. So, may I ask the Minister, with the expectation that, sadly, more children and families will require support from their local councils in the coming year, what priority will this area of spend have in the forthcoming budget? Diolch yn fawr iawn.

Gwn fod lles a chyfleoedd bywyd ein plant a'n pobl ifanc, yn enwedig y rheini mewn gofal, yn flaenoriaeth a rennir gan y Gweinidogion a minnau. Dros y degawd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y plant sy'n derbyn gofal gan awdurdodau lleol, a gwn fod gweithwyr cymorth ac eraill yn gweithio'n hynod o galed i roi'r dechrau gorau mewn bywyd i blant a phobl ifanc mewn gofal. Mae'r cynnydd hwn, fodd bynnag, wedi arwain at bwysau ariannol sylweddol ar awdurdodau lleol, a gwariant ar blant a theuluoedd, ar gyfartaledd, yw'r maes gwariant mwyaf ond un i gynghorau yng Nghymru. Mae llawer o awdurdodau lleol yn wynebu heriau gyda recriwtio a chost gynyddol gofal preswyl. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog, gyda'r disgwyliad, yn anffodus, y bydd angen cymorth gan eu cynghorau lleol ar fwy o blant a theuluoedd yn y flwyddyn i ddod, pa flaenoriaeth a roddir i'r maes gwariant hwn yn y gyllideb sydd i ddod? Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much for raising this important issue, and it was an issue that was actually raised with me on my grand summer tour of local authorities and it's certainly something that is of significant concern to some of those authorities. And our programme for government does commit us to ensuring that we fund regional residential services to bring children with complex needs back home from care outside of Wales. I think that will be important both in terms of improving the care available to those children and in terms of the situation for local authorities and their finances.

Spending on children and family services in Wales has increased significantly, by 31.5 per cent from 2015-16 to 2019-20. It's still the case, though, that a large amount of that is spent on children's care home placements. Our focus really has to be on ensuring that children are able to stay with their families, preventing family break-up by funding advocacy services for parents whose children are at risk of coming into care, providing additional specialist support for children with complex needs who might be on the edge of care, and also exploring the radical reform of current services for children who are looked after and care leavers. Those are absolutely critical parts of our programme for government and parts of the discussion I'm having with colleagues as we start to set our budget for the next financial year and the years beyond that. 

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater pwysig hwn, ac roedd yn fater a grybwyllwyd wrthyf ar fy nhaith fawr dros yr haf o amgylch yr awdurdodau lleol, ac yn sicr, mae'n rhywbeth sy'n peri cryn bryder i rai o'r awdurdodau hynny. Ac mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i sicrhau ein bod yn ariannu gwasanaethau preswyl rhanbarthol i ddod â phlant ag anghenion cymhleth adref o ofal y tu allan i Gymru. Credaf y bydd hynny'n bwysig er mwyn gwella'r gofal sydd ar gael i'r plant hynny ac o ran y sefyllfa i awdurdodau lleol a'u cyllid.

Mae gwariant ar wasanaethau plant a theuluoedd yng Nghymru wedi cynyddu'n sylweddol, 31.5 y cant rhwng 2015-16 a 2019-20. Mae'n dal yn wir, serch hynny, fod cryn dipyn o'r gwariant hwnnw'n cael ei wario ar leoliadau cartrefi gofal plant. Mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar sicrhau y gall plant aros gyda'u teuluoedd, atal teuluoedd rhag chwalu drwy ariannu gwasanaethau eiriolaeth ar gyfer rhieni y mae eu plant mewn perygl o fynd i ofal, darparu cymorth arbenigol ychwanegol i blant a chanddynt anghenion cymhleth a allai fod ar gyrion gofal, ac archwilio diwygio radical mewn perthynas â gwasanaethau cyfredol i blant sy'n derbyn gofal a phobl sy'n gadael gofal. Mae'r rheini'n rhannau cwbl hanfodol o'n rhaglen lywodraethu ac yn rhan o'r drafodaeth rwy'n ei chael gyda'm cyd-Aelodau wrth inni ddechrau gosod ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf a'r blynyddoedd y tu hwnt i hynny.

13:35

The Minister may remember my remarks prior to recess regarding the Summer of Fun programme, where my question was whether or not funding for this programme was sufficient given the high rates of child obesity in Wales. During the summer recess, I was able to visit an organisation that provided activities for the Summer of Fun in South Wales Central, and I was extremely impressed at the range of activities that they offered. Not only did they provide physical activities, but activities that focused on team building, developing confidence and self-reliance as well.

However, it was during my visit that I was made aware of a major issue, which I would ask the Minister to take on board for the future. Ultimately, those activity providers who had applied for funding to provide the Summer of Fun only received notification of the success of their bids four days before they were due to start. This made the process of filling spaces for activities quite chaotic, and gave some families too little time to organise themselves. This resulted in spaces being allocated but children not being able to make the activity. As such, this meant that the course was full even though, ultimately, there were spaces available on the day, which families could have taken advantage of had they known. I therefore ask if the Minister could carefully consider the timing of the funding for 2022, so that activity providers and families can maximise the opportunities available to them. Thank you.

Efallai y bydd y Gweinidog yn cofio fy sylwadau cyn y toriad ynghylch rhaglen Haf o Hwyl, pan holais a oedd y cyllid ar gyfer y rhaglen hon yn ddigonol ai peidio o ystyried cyfraddau uchel gordewdra plant yng Nghymru. Yn ystod toriad yr haf, ymwelais â sefydliad a oedd yn darparu gweithgareddau ar gyfer yr Haf o Hwyl yng Nghanol De Cymru, ac roedd yn wych iawn gweld yr ystod o weithgareddau roeddent yn eu cynnig. Nid yn unig eu bod yn darparu gweithgareddau corfforol, ond gweithgareddau a oedd yn canolbwyntio ar feithrin tîm, datblygu hyder a hunanddibyniaeth hefyd.

Fodd bynnag, yn ystod fy ymweliad, cefais wybod am fater pwysig yr hoffwn ofyn i'r Gweinidog ei ystyried ar gyfer y dyfodol. Bedwar diwrnod yn unig cyn dechrau y cafodd y darparwyr gweithgareddau a oedd wedi gwneud ceisiadau am gyllid i ddarparu'r Haf o Hwyl wybod eu bod wedi bod yn llwyddiannus. Golygodd hyn fod y broses o lenwi lleoedd ar gyfer gweithgareddau yn anhrefnus, ac ni roddwyd digon o amser i rai teuluoedd wneud trefniadau. Golygai fod lleoedd wedi'u dyrannu, ond ni allodd rhai o'r plant fynychu'r gweithgaredd. O'r herwydd, golygai fod y cwrs yn llawn er bod lleoedd ar gael ar y diwrnod, lleoedd y gallai teuluoedd fod wedi manteisio arnynt pe baent yn gwybod. Gofynnaf felly i’r Gweinidog ystyried amseriad y cyllid ar gyfer 2022 yn ofalus, fel y gall darparwyr gweithgareddau a theuluoedd sicrhau bod cymaint o gyfleoedd â phosibl ar gael iddynt. Diolch.

I thank the Member for those points, and I do think that they are well made in terms of the importance of giving local authorities adequate notice of funding that will be available to support various programmes. I share his enthusiasm, though, for what he saw in terms of the activities that took place this year in terms of the Summer of Fun. I think local authorities did a great job, alongside other partners, pulling together some fantastic schemes to ensure that children and young people had an opportunity to enjoy themselves, to meet other people, to get outdoors and do things that they hadn't been able to do for a long time. 

Alongside that, of course, we have our school holiday enrichment programme, which has been tremendously successful, and some local authorities also undertake different schemes that seek to address holiday hunger and support families to undertake activities during parts of the year when the children aren't at school. Obviously, I'll take on board that important comment about the timing of funding and I will be considering how we can support these kinds of projects as we move forward. 

Diolch i'r Aelod am ei bwyntiau, a chredaf eu bod wedi'u gwneud yn dda o ran pwysigrwydd rhoi rhybudd digonol i awdurdodau lleol ynglŷn â'r cyllid a fydd ar gael i gefnogi rhaglenni amrywiol. Rhannaf ei frwdfrydedd, serch hynny, ynghylch yr hyn a welodd o'r gweithgareddau a gynhaliwyd eleni yn rhan o'r Haf o Hwyl. Credaf fod awdurdodau lleol wedi gwneud gwaith gwych, ochr yn ochr â phartneriaid eraill, gan ddod â chynlluniau gwych at ei gilydd i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael cyfle i fwynhau, i gyfarfod â phobl eraill, i fynd allan i'r awyr agored a gwneud pethau nad oeddent wedi gallu eu gwneud ers amser maith.

Ynghyd â hynny, wrth gwrs, mae gennym ein rhaglen gwella gwyliau'r haf, sydd wedi bod yn llwyddiant ysgubol, ac mae rhai awdurdodau lleol hefyd yn cynnal gwahanol gynlluniau i geisio mynd i'r afael â llwgu yn ystod y gwyliau a chefnogi teuluoedd i ymgymryd â gweithgareddau ar adegau o'r flwyddyn pan nad yw'r plant yn yr ysgol. Yn amlwg, byddaf yn ystyried y sylw pwysig hwnnw ynglŷn ag amseriad cyllid ac yn ystyried sut y gallwn gefnogi'r mathau hyn o brosiectau yn y dyfodol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Sam Rowlands.

Diolch, Llywydd, and good afternoon, Minister. How would you describe the current relationship that councils have with Natural Resources Wales?

Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Sut y byddech yn disgrifio'r berthynas sydd gan gynghorau â Cyfoeth Naturiol Cymru ar hyn o bryd?

Well, I think that the current relationship that councils have with Natural Resources Wales is very useful because they both have shared concerns in terms of ensuring that our environment and our approach to climate change is very much at the heart of both agendas—there are shared agendas there. But if my colleague has any particular concerns, I'd be happy to take them up with NRW or the Welsh Local Government Association as appropriate. 

Wel, credaf fod y berthynas sydd gan gynghorau â Cyfoeth Naturiol Cymru ar hyn o bryd yn ddefnyddiol iawn gan fod y ddwy ochr yn rhannu awydd i sicrhau bod ein hamgylchedd a'n hagwedd tuag at y newid hinsawdd yn ganolog i'r ddwy agenda—mae yna agendâu y maent yn eu rhannu. Ond os oes gan fy nghyd-Aelod unrhyw bryderon penodol, rwy'n fwy na pharod i fynd i'r afael â hwy gyda CNC neu Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru fel sy'n briodol.

Thank you very much for your response, Minister. As you'll be aware, at the start of July, the leaders of Wales's 22 local authorities called on Welsh Government to review the powers and remit of the public body responsible for looking after the environment here in Wales—Natural Resources Wales. And as you'll be aware, my colleague Janet Finch-Saunders raised this issue with the Minister for Climate Change in July as well, who welcomed the feedback from the WLGA and stated that she'd be having continued discussion with the WLGA and Natural Resources Wales through you as the local government Minister. So, I hope those discussions are going well. But do you think councils have the ability to deliver some of the responsibilities that currently sit with Natural Resources Wales?

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, Weinidog. Fel y gwyddoch, ddechrau mis Gorffennaf, galwodd arweinwyr 22 awdurdod lleol Cymru ar Lywodraeth Cymru i adolygu pwerau a chylch gwaith y corff cyhoeddus sy'n gyfrifol am ofalu am yr amgylchedd yma yng Nghymru—Cyfoeth Naturiol Cymru. Ac fel y gwyddoch, cododd fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, y mater hwn gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ym mis Gorffennaf hefyd, a chroesawodd y Gweinidog yr adborth gan CLlLC gan nodi y byddai'n parhau i drafod gyda CLlLC a Cyfoeth Naturiol Cymru drwoch chi fel y Gweinidog llywodraeth leol. Felly, rwy'n gobeithio bod y trafodaethau hynny'n mynd yn dda. Ond a ydych yn credu bod gallu gan y cynghorau i gyflawni rhai o'r pethau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gyfrifol amdanynt ar hyn o bryd?

13:40

Well, we've always said that we will look to devolve powers to the correct level of governance, and there are certainly areas where we could look to devolve further powers from Welsh Government to local authorities. But, again, if this is a particular area where there are ideas that come from the WLGA, in partnership with Natural Resources Wales, then I'd be interested in hearing those shared ideas and concerns.

Wel, rydym bob amser wedi dweud y byddwn yn ceisio datganoli pwerau i'r lefel lywodraethu gywir, ac yn sicr, mewn rhai meysydd, gallem geisio datganoli rhagor o bwerau o Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol. Ond eto, os yw hwn yn faes penodol lle daw syniadau gan CLlLC mewn partneriaeth â Cyfoeth Naturiol Cymru, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed y syniadau a'r pryderon y maent yn eu rhannu.

Thank you for that as well, Minister. As you know, one of the issues that councils have raised within their correspondence with Welsh Government is the difficulty to hold Natural Resources Wales to account at times. In the letter from the leaders of the 22 councils I referred to, written by the leader of the WLGA, Andrew Morgan, they state in that, and I'll quote,

'when dealing with events at a local level there can still be tensions over decisions and choices that have to be made, related to wider governance issues.'

And furthermore, in relation to severe flooding events seen in recent times, in Rhondda in particular, local members have stated that there's a possibility of legal action taking place against Natural Resources Wales. So, there seems to me a deficiency of democracy in holding Natural Resources Wales to account at time. And because of the democratic nature of councils, if councils held some of the functions that currently sit in Natural Resources Wales, do you think there'd be greater accountability and transparency?

Diolch am hynny hefyd, Weinidog. Fel y gwyddoch, un o'r materion a godwyd gan y cynghorau yn eu gohebiaeth â Llywodraeth Cymru yw pa mor anodd yw dwyn Cyfoeth Naturiol Cymru i gyfrif ar brydiau. Yn y llythyr gan arweinwyr y 22 cyngor y cyfeiriais ato, llythyr a ysgrifennwyd gan arweinydd CLlLC, Andrew Morgan, maent yn nodi, ac rwy'n dyfynnu,

'wrth ymdrin â digwyddiadau ar lefel leol, gall fod tensiynau o hyd ynghylch penderfyniadau a dewisiadau y mae'n rhaid eu gwneud, sy'n ymwneud â materion llywodraethu ehangach.'

Ac yn ychwanegol at hynny, mewn perthynas â'r llifogydd difrifol a welwyd yn ddiweddar, yn Rhondda yn enwedig, mae aelodau lleol wedi nodi bod posibilrwydd y gellid dwyn achos cyfreithiol yn erbyn Cyfoeth Naturiol Cymru. Felly, ymddengys i mi fod diffyg democratiaeth wrth ddwyn Cyfoeth Naturiol Cymru i gyfrif ar brydiau. Ac oherwydd natur ddemocrataidd cynghorau, pe bai'r cynghorau'n gyfrifol am rai o'r swyddogaethau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gyfrifol amdanynt ar hyn o bryd, a ydych yn credu y byddai mwy o atebolrwydd a thryloywder?

I'm aware of the letter to which you refer and the concerns around the Rhondda issue in particular, which is why I'm reluctant to go into too much more detail in terms of a response to that particular issue this afternoon. But I will endeavour to have some discussions further with the Minister for Climate Change in terms of the points that you've raised this afternoon and those concerns that the WLGA I know have raised directly with her.

Rwy'n ymwybodol o'r llythyr y cyfeiriwch ato a'r pryderon ynghylch mater Rhondda yn benodol, a dyna pam rwy'n amharod i fanylu gormod wrth ymateb i'r mater penodol hwnnw y prynhawn yma. Ond rwyf am ymdrechu i gael trafodaethau pellach gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ar y pwyntiau a godwyd gennych y prynhawn yma a'r pryderon y gwn fod CLlLC wedi'u codi'n uniongyrchol gyda hi.

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rŷn ni'n gwybod, wrth gwrs, fod awdurdodau lleol wedi dioddef toriadau cynyddol dros y degawd diwethaf—toriadau o tua 22 y cant mewn termau real ers 2010. Nawr, rŷn ni hefyd yn clywed yn gyson beth yw goblygiadau hynny o safbwynt gwasanaethau, ac yn hynny o beth, wrth gwrs, yn fwyaf diweddar o safbwynt gofal cymdeithasol. Nawr, rwy'n siŵr y byddai pawb ar draws y Siambr yma, a'r sbectrwm gwleidyddol, yn cytuno nad oes yna ddigon o bres yn y system i gwrdd â'r angen, ac i gwrdd â'r angen hwnnw ar lefel ansawdd sy'n angenrheidiol.

Mi welon ni ymateb Llywodraeth San Steffan, wrth gwrs, yr wythnos diwethaf. Eu dewis nhw yw cynyddu yswiriant gwladol, ac mi fydd hynny, wrth gwrs, yn effeithio arnom ni yng Nghymru. Un o'r sgil-effeithiau yn hynny o beth yw y bydd disgwyl i gyflogwyr yng Nghymru dalu siâr ychwanegol o'r yswiriant gwladol hwnnw. Ac mi glywais i mewn cyfarfod amser cinio heddiw gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru mai'r pris ar hynny i awdurdodau lleol yng Nghymru fydd £50 miliwn yn ychwanegol y mae'n nhw'n gorfod ei ffeindio i gwrdd â'r galw yna. Nawr, mewn sefyllfa lle mae'r sector cyhoeddus eisoes yn gwegian yn ariannol, bydden i'n lico gofyn i chi sut ydych chi'n dehongli beth fyddai goblygiadau hynny i awdurdodau lleol, ac, yn fwy penodol, pa gymorth ychwanegol fyddwch chi fel Llywodraeth yn ei ddarparu i awdurdodau lleol er mwyn cwrdd â'r gofyniad ychwanegol hwnnw?

Thank you very much, Llywydd. We know, of course, that local authorities have suffered increasing cuts over the past decade—cuts of around 22 per cent in real terms since 2010. Now, we also hear what the implications of that are in terms of services, and in that regard, of course, most recently in terms of social care. Now, I'm sure everyone across the Chamber, and the political spectrum, would agree that there are insufficient funds in the system to meet the need, and to meet that need with the required quality.

We heard the Westminster Government's response last week. Their choice is to increase national insurance, and that will, of course, impact us in Wales. One of the side effects of that, of course, is that there'll be a requirement for employers in Wales to pay an additional share of that national insurance. And I heard in a meeting today with the WLGA that the price of that for local authorities in Wales will be an additional £50 million, which they will have to find to meet that need. Now, in a situation where the public sector, of course, is already under pressure financially, I would like to ask you how you interpret what the implications of that would be for local authorities, and, more specifically, what additional support you as a Government will be providing to local authorities to meet that additional requirement?

Thank you for raising this important issue this afternoon. I think there's a great deal to be concerned about in terms of the UK Government's approach to the future funding of health and social care, not least because the measures will disproportionately impact and burden working-age people. Most pensioners, of course, will pay nothing. And this, of course, is contrary to the principle of inter-generational fairness, which is at the heart—or certainly part of the heart—of the work that the Holtham Commission undertook.

In terms of what funding might become available for Welsh Government in future, we understand that the Barnett consequential arising from the recent announcements might be in the region of around £600 million a year. But what we don't know is what the impact really is in terms of the larger picture, because, of course, the Barnett consequentials give and they also take away. So, we'll have to wait until 27 October before we're able to see the full envelope for Welsh Government funding for the next three years. And it's at that point that we'll really be able to understand the impact in terms of our overall funding levels and to take those choices about support for local government. But I've already said that, in our early discussions about the budget for next year, we will continue to prioritise health and continue to look to give local government the best possible settlement.  

Diolch am godi'r mater pwysig hwn y prynhawn yma. Credaf fod llawer iawn i boeni amdano ynghylch dull Llywodraeth y DU o ariannu iechyd a gofal cymdeithasol yn y dyfodol, yn anad dim gan y bydd y mesurau'n rhoi baich anghymesur ac yn effeithio'n anghymesur ar bobl o oedran gweithio. Ni fydd y rhan fwyaf o bensiynwyr, wrth gwrs, yn talu ceiniog. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn groes i egwyddor tegwch rhwng y cenedlaethau, sydd wrth wraidd—neu sy'n sicr yn rhan ganolog—o'r gwaith a wnaed gan Gomisiwn Holtham.

O ran pa gyllid a allai fod ar gael i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol, deallwn y gallai'r swm canlyniadol Barnett sy'n deillio o'r cyhoeddiadau diweddar fod oddeutu £600 miliwn y flwyddyn. Ond yr hyn na wyddom yw beth yw'r effaith wirioneddol o ran y darlun ehangach, oherwydd wrth gwrs, mae'r symiau canlyniadol Barnett yn rhoi a hefyd yn cymryd yn ôl. Felly, bydd yn rhaid aros tan 27 Hydref cyn y gallwn weld yr amlen lawn o gyllid i Lywodraeth Cymru am y tair blynedd nesaf. A bryd hynny, bydd modd inni ddeall yr effaith ar ein lefelau cyllid cyffredinol a gwneud y dewisiadau ynglŷn â chymorth i lywodraeth leol. Ond yn ein trafodaethau cynnar ynglŷn â'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, rwyf eisoes wedi dweud y byddwn yn parhau i flaenoriaethu iechyd ac yn parhau i geisio rhoi'r setliad gorau posibl i lywodraeth leol.

13:45

Wel, diolch i chi am hynny. Efallai ein bod ni ddim yn gwybod faint sy'n dod i Gymru, ond rydyn ni yn gwybod bod yna gost sylweddol yn mynd i fod i gyflogwyr ac awdurdodau lleol. Un agwedd o'r sector cyhoeddus yw hwnnw, wrth gwrs. Gallwch chi luosi hynny ar draws gweddill y sector cyhoeddus yng Nghymru hefyd. Felly, buaswn i'n eich annog chi i ystyried cefnogaeth ychwanegol yn benodol ar hynny. 

Nawr, fel cymdeithas, wrth gwrs, rydyn ni wedi dirprwyo gofal, onid ydym, i'r rhai ar y lefel isaf o dâl yng Nghymru, a'r rhai, yn aml iawn, sy'n cael y gefnogaeth leiaf hefyd, a gall hynny ddim parhau. Mae tua 64,000 o weithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru. Pob un ohonyn nhw, yn ein barn ni, yn haeddu'r tâl a'r amodau sy'n adlewyrchu pwysigrwydd y rôl maen nhw'n ei chyflawni ar ran cymdeithas. Rydyn ni fel plaid, wrth gwrs, wedi bod yn galw ar i holl ofal cymdeithasol fod yn rhad ac am ddim ar y pwynt ble mae ei angen e; hefyd, i gyflwyno isafswm cyflog o £10 yr awr i weithwyr gofal; a hefyd i sifftio cyllideb iechyd a gofal tuag at fuddsoddiadau ataliol a fyddai, wrth gwrs, yn trawsnewid y gofynion o fewn y system iechyd yn y tymor hirach. Nawr, mae'r gost o weithredu'r polisïau yna yn fforddiadwy, ond, wrth gwrs, mae angen yr ewyllys gwleidyddol i wneud i hynny ddigwydd.

Fe gyhoeddwyd ddoe y bydd grŵp rhyngweinidogol ar dalu am ofal cymdeithasol yn cwrdd eto yng ngoleuni cyhoeddiad Llywodraeth San Steffan. Felly, a gaf i ofyn beth fydd sgôp y grŵp hwnnw? Efallai y gallwch chi ymhelaethu ychydig ar hynny inni. A hefyd, a allwch chi fod yn glir ai dim ond ystyried talu am ofal yn unig y bydd y grŵp yna? Neu, a fydd yna drafodaeth ynglŷn â sut y mae modd defnyddio'r arian yna i wella ansawdd y gofal a lles y gweithlu? Oherwydd neges arall rydyn ni'n ei chlywed o gyfeiriad awdurdodau lleol yw, ydy, mae'r pres yn broblem, ond mae pobl yn broblem hefyd. Ac mae diffyg yn y gweithlu gymaint o risg i'r gwasanaeth ag yw'r diffyg arian. 

Well, yes, thank you for that. Perhaps we don't know how much will come to Wales, but we know that there will be a significant cost for employers and local authorities. That's one aspect of the public sector, of course. You can multiply that across the rest of the public sector in Wales as well. So, I would encourage you to consider additional support specifically for that. 

Now, as a society, of course, we have deputised care to those on the lowest level of wages in Wales, and those who receive the lowest level of support, and that can't continue. There are around 64,000 social care workers in Wales. Each one of them, in our opinion, deserve the pay and conditions that reflect the importance of the role that they fulfil for society. We, as a party, have been calling for all social care to be free of charge at the point where it is needed. Also, to introduce a minimum wage of £10 an hour for social care workers, and to shift the funding towards preventative investments that would, of course, transform the requirements within the health system in the long term. Now, the cost of implementing those policies is affordable, but, of course, we need the political will to make that happen. 

It was announced yesterday that an inter-ministerial group on paying for social care will meet again in light of the UK Government's announcement. So, can I ask what the scope of that group's work will be? Perhaps you can expand on that. And, of course, can you be clear on whether it will only be considering paying for care alone? Or, whether there'll be a discussion on how we can use that funding to improve the quality of the care and the well-being of the workforce. Because another message that we receive from local authorities is that, yes, the funding is a problem, but people are a problem as well. And there is a deficit in the workforce and that's just as much of a risk.  

I think there are two things that we need to do here. The first is to address the immediate pressures that we see within the social care sector here in Wales, which are quite acute now, and you will have heard my colleague, the Minister for health, talking about the impact that has on people being discharged from hospital and so on. So, there's an immediate issue in terms of the social care sector. Part of that is about pay, part of it's about recognition and the kudos of the role. Despite the fact that I think that everybody has woken up to the value of these roles over the past couple of years, we need to make sure that these are roles that people want to go into, which are valued and are valued in the way in which we intend to value through the real living wage, for example. And you'll know that the Deputy Minister for Social Partnership has met with the forum, and asked for the views and recommendations on implementing the real living wage so that we don't do so in a way which destabilises even further the very fragile sector. So, that's the immediate challenge, really, in terms of the workforce.

But that longer term challenge is the one which we were seeking to address through the inter-ministerial group pre COVID, and that was in response to the work which Professor Holtham did in his report, which set out ways in which we could raise funding for social care in the future. And we had a number of additional pieces of work alongside that, which we commissioned, which we published through the course of the last Senedd, which, again, set out potential ways in which we could address the future of care. 

I can assure you that the group has looked beyond how we pay for care and the mechanisms of raising the finance and distributing the finance. It was very much about how we use this opportunity to improve care, improve the experience of the workforce. Because we know that when the workforce feels valued it stays, and when people are seeing the same people every day that gives an improvement to the kind of care and relationships and the outcomes for those individuals. So, I just want to reassure you that all of those points, which you've described, are very much part of the work. It's not just about raising the finance. 

Credaf fod dau beth y mae angen inni eu gwneud yma. Y cyntaf yw mynd i’r afael â’r pwysau uniongyrchol a welwn yn y sector gofal cymdeithasol yma yng Nghymru, sy’n eithaf sylweddol bellach, a byddwch wedi clywed fy nghyd-Aelod, y Gweinidog iechyd, yn sôn am yr effaith a gaiff hynny ar bobl sy'n cael eu rhyddhau o'r ysbyty ac ati. Felly, ceir problem uniongyrchol mewn perthynas â'r sector gofal cymdeithasol. Mae rhan o hynny'n ymwneud â chyflogau, mae rhan ohono'n ymwneud â chydnabyddiaeth a bri'r rôl. Er fy mod yn credu bod pawb wedi sylweddoli pa mor werthfawr yw'r rolau hyn dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae angen inni sicrhau bod y rhain yn rolau y mae pobl yn awyddus i ymgymryd â hwy, ac yn cael eu gwerthfawrogi yn y ffordd rydym yn bwriadu iddynt gael eu gwerthfawrogi drwy'r cyflog byw gwirioneddol, er enghraifft. A gwyddoch fod y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol wedi cyfarfod â'r fforwm, ac wedi gofyn am safbwyntiau ac argymhellion ar roi'r cyflog byw gwirioneddol ar waith fel nad ydym yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n ansefydlogi'r sector bregus hwn ymhellach. Felly, dyna'r her nesaf, mewn gwirionedd, o ran y gweithlu.

Ond yr her honno ar gyfer y tymor hwy yw'r un roeddem yn ceisio mynd i'r afael â hi drwy'r grŵp rhyngweinidogol cyn COVID, a hynny mewn ymateb i'r gwaith a wnaeth yr Athro Holtham yn ei adroddiad, a nodai ffyrdd y gallem godi arian ar gyfer gofal cymdeithasol yn y dyfodol. A chawsom nifer o ddarnau ychwanegol o waith ochr yn ochr â hynny, gwaith a gomisiynwyd ac a gyhoeddwyd gennym drwy gydol y Senedd ddiwethaf, ac a oedd, unwaith eto, yn nodi ffyrdd posibl y gallem fynd i’r afael â dyfodol gofal.

Gallaf roi sicrwydd i chi fod y grŵp wedi edrych y tu hwnt i sut rydym yn talu am ofal a mecanweithiau codi'r cyllid a dosbarthu'r cyllid. Roedd yn sicr yn ymwneud â sut rydym yn achub ar y cyfle hwn i wella gofal, gwella profiad y gweithlu. Oherwydd pan fydd y gweithlu'n teimlo ei fod yn cael ei werthfawrogi, gwyddom ei fod yn aros, a phan fydd pobl yn gweld yr un bobl bob dydd, mae hynny'n gwella'r math o ofal a'r berthynas rhwng pobl a'r canlyniadau i'r unigolion hynny. Felly, hoffwn eich sicrhau bod yr holl bwyntiau a ddisgrifiwyd gennych yn rhan fawr o'r gwaith. Mae'n ymwneud â mwy na chodi'r cyllid yn unig.

Gan obeithio hefyd y bydd yna newid gêr o safbwynt pa mor gyflym mae rhai o'r materion yma yn cael eu datrys, oherwydd, fel rydych yn ei ddweud, mae yna broblemau ac mae yna bwysau immediate sydd angen delio â nhw, yn ogystal â'r cwestiynau strwythurol mwy hirdymor. 

Fe gyfeirioch chi yn gynharach at rai o'r grwpiau a'r sectorau fydd yn cael eu heffeithio'n negyddol gan benderfyniad Llywodraeth San Steffan i gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol, ac efallai leiciwn i glywed rhai o'ch syniadau chi nawr ynglŷn â sut fyddwch chi fel Llywodraeth yn trio unioni'r effeithiau negyddol yna ar y rheini fydd yn cael eu heffeithio yn anghymesur. A hefyd, wrth gwrs, fel sy'n cael ei wneud yn yr Alban, mae'n amser inni yng Nghymru adeiladu'r achos dros ddatganoli pwerau dros yswiriant gwladol i'r Senedd yma, yn hytrach na gadael i San Steffan gyflwyno'r newidiadau mewn ffordd fydd yn niweidiol i nifer o bobl yma yng Nghymru. Nawr, fe gytunodd y Prif Weinidog gydag Adam Price fan hyn yn y Siambr ddoe y byddai datganoli yswiriant gwladol yn cynnig offeryn defnyddiol i Lywodraeth Cymru. Ac os dwi’n cofio’n iawn, mi ddwedodd ei fod e wedi dadlau y byddai hynny wedi bod yn fwy defnyddiol na datganoli treth incwm. Felly, gaf i ofyn beth yw’ch barn chi, fel Gweinidog cyllid, ynglŷn â’r angen nawr i fod yn gryf ar ddatganoli yswiriant gwladol, a hefyd pa achos ŷch chi’n ei wneud i hyrwyddo hynny gyda Llywodraeth San Steffan?

In the hope, of course, that there will be a gear change in terms of how quickly these issues are solved, because, as you say, there are problems and there are pressures that we need to deal with, as well as the structural questions that are more long term. 

You referred earlier on to some of the groups and the sectors that will be impacted negatively by the decision of the Westminster Government to increase national insurance contributions, and perhaps I'd like to hear some of your ideas now about how you as a Government will try to rectify those negative impacts on those who will be affected disproportionately. And, of course, as is done in Scotland, it's time for us to build the case for devolving powers over national insurance to this Senedd, rather than leaving it up to Westminster to introduce the changes in a way that will have a negative impact on people in Wales. Now, the First Minister agreed with Adam Price here in this Chamber yesterday that devolving national insurance would provide a useful tool for the Welsh Government. And if I remember rightly, he said that he would have argued that that would have been more useful than the devolution of income tax. Can I ask what your opinion is, as Minister for finance, about the need to be robust on devolving national insurance, and also what case are you making to promote that with the Westminster Government?

13:50

Well, you’ll be very aware of the work which was undertaken by the committee in the last Senedd which recommended the devolution of various aspects of the administration of the welfare and benefits system here in Wales. This is absolutely something that we can be looking at. I think we need to understand better the nature of the workforce here in Wales to understand the impacts of any changes on national insurance contributions in terms of the profile, if you like, of the workers that we have here. But, obviously, it’s something that we can look at alongside the work which we’re already undertaking in terms of the response to that report, which recommended that we look into the devolution of various aspects of welfare and benefits.

Wel, fe fyddwch yn ymwybodol iawn o'r gwaith a wnaed gan y pwyllgor yn y Senedd ddiwethaf a oedd yn argymell datganoli gwahanol agweddau ar y broses o weinyddu lles a'r system fudd-daliadau yma yng Nghymru. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth y gallwn fod yn edrych arno. Credaf fod angen inni ddeall natur y gweithlu yma yng Nghymru yn well er mwyn deall effeithiau unrhyw newidiadau ar gyfraniadau yswiriant gwladol o ran proffil y gweithwyr sydd gennym yma, os mynnwch. Ond yn amlwg, mae'n rhywbeth y gallwn edrych arno ochr yn ochr â'r gwaith rydym eisoes yn ei wneud yn sgil yr ymateb i'r adroddiad hwnnw, a oedd yn argymell ein bod yn archwilio datganoli gwahanol agweddau ar les a budd-daliadau.

Cyllid ychwanegol yn Lloegr
Additional Funding in England

3. Pa ystyriaeth y gwnaiff Llywodraeth Cymru ei rhoi i'r effaith ar Gymru o gyllid ychwanegol posibl y GIG a gofal cymdeithasol yn Lloegr wrth ddyrannu cyllid i'r portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol? OQ56802

3. What consideration will the Welsh Government give to the impact on Wales of possible additional NHS and social care funding in England when allocating funding to the health and social services portfolio? OQ56802

Funding for health and social care has always been a priority in Wales, highlighted by the additional £550 million provided in August to support recovery. We acknowledge the additional funding resulting from UK Government decisions, however the outcome of the comprehensive spending review will be the basis for our budgetary allocations. 

Mae cyllid i faes iechyd a gofal cymdeithasol bob amser wedi bod yn flaenoriaeth yng Nghymru, ac amlygir hynny gan y £550 miliwn ychwanegol a ddarparwyd ym mis Awst i gefnogi'r adferiad. Rydym yn cydnabod y cyllid ychwanegol sy'n deillio o benderfyniadau Llywodraeth y DU, ond canlyniad yr adolygiad cynhwysfawr o wariant fydd y sail ar gyfer ein dyraniadau cyllidebol.

I thank the Minister for that response and, as we’ve heard already today in this Senedd Chamber, what we’re seeing in effect is a classic pickpocket trick—somebody is smiling in your face whilst taking the money out of the back pocket of local authorities; out of employers, some of whom will be employing care staff; and out of low-paid staff themselves in care and in the NHS. So, it is a terrible trick to play on people, but they’re smiling while they do it.

But could I ask: do we have any idea about the timescale for the reporting of the inter-ministerial group which has now been reformed? We’ve done so much work in Wales already, well ahead of any consideration they’ve given to this matter in England. We have our ideas in place. In fact, we’ve already put some of them in place, such as reducing the cost on care charges and the amount you can keep on your own residential property. But there’s a lot to be done, including raising the wages of those who deliver care. When are we likely to see the outcome of the deliberations of the inter-ministerial group?

Diolch i'r Gweinidog am ei hymateb, ac fel rydym wedi'i glywed eisoes heddiw yn Siambr y Senedd, yr hyn a welwn i bob pwrpas yw hen dric lleidr pocedi—mae rhywun yn gwenu yn eich wyneb wrth fynd ag arian o boced gefn awdurdodau lleol; oddi ar gyflogwyr, y bydd rhai ohonynt yn cyflogi staff gofal; ac oddi ar staff ar gyflogau isel ym maes gofal ac yn y GIG. Felly, mae'n hen dric sâl i'w chwarae ar bobl, ond maent yn gwenu wrth wneud hynny.

Ond a gaf fi ofyn: a oes gennym unrhyw syniad o'r amserlen ar gyfer cael adroddiad gan y grŵp rhyngweinidogol sydd bellach wedi'i ailffurfio? Rydym eisoes wedi gwneud cymaint o waith yng Nghymru, ymhell cyn iddynt roi unrhyw ystyriaeth i'r mater yn Lloegr. Mae gennym ein syniadau yn eu lle. Mewn gwirionedd, rydym eisoes wedi rhoi rhai ohonynt ar waith, megis lleihau cost taliadau gofal a faint y gallwch ei gadw ar eich eiddo preswyl eich hun. Ond mae llawer i'w wneud o hyd, gan gynnwys codi cyflogau'r rheini sy'n darparu gofal. Pryd rydym yn debygol o weld canlyniad trafodaethau'r grŵp rhyngweinidogol?

Huw Irranca-Davies, obviously, is right that we are many steps ahead of the UK Government in terms of the thinking that we’ve done on this issue and, of course, Huw was the original chair of that inter-ministerial group which pulled together interests from across Government to ensure that we were considering this in a very holistic way, not just, as I said previously, looking at how we raise and distribute the finance.

And again he’s right that we have taken steps which put people in Wales, actually, at an advantage as compared to people in England, because here we have the weekly maximum on the amount that a person can be charged for all of the care and support that they are assessed as requiring at home and in the community. The money that people can keep before paying for care is also much higher here than it is in England.

So, we’re many steps ahead already, but the challenge ahead, I think, as I know Huw Irranca-Davies appreciates, is huge in terms of our ageing population and so on. So, we’ll bring that group together very quickly. We did meet just before the end of the Senedd term, so this isn’t a piece of work which has been on the shelf for a while. Actually, we kept it going right to the end of the Senedd, so it’s just a case of reconvening and picking up where we left off.

Yn amlwg, mae Huw Irranca-Davies yn llygad ei le yn dweud ein bod sawl cam ar y blaen i Lywodraeth y DU o ran faint rydym wedi meddwl am y mater hwn, ac wrth gwrs, Huw oedd cadeirydd gwreiddiol y grŵp rhyngweinidogol hwnnw a ddaeth â buddiannau o bob rhan o'r Llywodraeth ynghyd i sicrhau ein bod yn ystyried hyn mewn ffordd gyfannol iawn, yn hytrach na dim ond edrych, fel y dywedais ynghynt, ar sut rydym yn codi a dosbarthu'r cyllid.

Ac unwaith eto, mae'n llygad ei le yn dweud ein bod wedi rhoi camau ar waith sy'n rhoi mantais i bobl yng Nghymru o gymharu â phobl yn Lloegr, oherwydd yma, mae gennym yr uchafswm wythnosol ar y swm y gellir ei godi ar unigolyn am yr holl ofal a chymorth yr asesir bod ei angen arnynt gartref ac yn y gymuned. Mae'r swm y gall pobl ei gadw cyn talu am ofal hefyd yn llawer uwch yma na'r hyn ydyw yn Lloegr.

Felly, rydym sawl cam ar y blaen yn barod, ond credaf fod yr her yn y dyfodol, fel y gwn fod Huw Irranca-Davies yn deall, yn enfawr mewn perthynas â'n poblogaeth sy'n heneiddio ac ati. Felly, byddwn yn dod â'r grŵp hwnnw at ei gilydd yn fuan iawn. Cawsom gyfarfod cyn diwedd tymor y Senedd, felly nid yw'n waith sydd wedi bod ar y silff ers tro. A dweud y gwir, gwnaethom barhau ag ef hyd at ddiwedd y Senedd, felly mae'n fater syml o ailymgynnull ac ailgychwyn y gwaith.

Good afternoon, Minister. Thanks to the actions of the UK Government, Wales will get more than its fair share of the additional national insurance contributions. The additional levy on NI and dividends have been ring-fenced for health and social care spending. How will the Welsh Government ensure that the £0.7 billion that Wales will receive as a result of the UK Government's funding reforms will make it to front-line services? Do you believe that the funding raised via the social care levy should by hypothecated and not form part of the revenue support grant given to local authorities? You've been calling for extra funds, and now you've got them, it's high time that you damn well get on with it and set out your plans for social care, because you've not done thus far.

Prynhawn da, Weinidog. Diolch i weithredoedd Llywodraeth y DU, bydd Cymru'n cael mwy na'i chyfran deg o'r cyfraniadau yswiriant gwladol ychwanegol. Mae'r ardoll ychwanegol ar yswiriant gwladol a difidendau wedi'i chlustnodi ar gyfer gwariant ar iechyd a gofal cymdeithasol. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd y £0.7 biliwn y bydd Cymru yn ei dderbyn o ganlyniad i ddiwygiadau cyllido Llywodraeth y DU yn cyrraedd gwasanaethau rheng flaen? A ydych yn credu y dylai'r cyllid a godir drwy'r ardoll gofal cymdeithasol gael ei neilltuo ac na ddylai fod yn rhan o'r grant cynnal refeniw a roddir i awdurdodau lleol? Rydych wedi bod yn galw am arian ychwanegol, a nawr eich bod wedi'i gael, mae'n hen bryd i chi ei siapio hi a nodi eich cynlluniau ar gyfer gofal cymdeithasol, gan nad ydych wedi gwneud hynny hyd yma.

13:55

We don't use language of that nature, really.

Nid ydym yn defnyddio iaith o'r natur honno.

No, you don't. Okay. Answer the substantive points of the question, please, Minister.

Nac ydych. Iawn. Atebwch bwyntiau perthnasol y cwestiwn, os gwelwch yn dda, Weinidog.

I will, and I'll inform the Member that Wales actually doesn't get more than its fair share; on a good day we get our fair share. I'm very interested that the Member seems to be opposed to the funding that Wales gets as a result of our unique social and economic position, and the negotiations that the First Minister previously did, to ensure that Wales had its fair share in terms of Barnett consequentials. But if you think Wales is getting its fair share when we get nothing when Northern Ireland gets a £1 billion bung, then I really don't understand whether you're fighting for the UK Government here or whether you're fighting for your constituents.

Iawn, a hoffwn roi gwybod i'r Aelod nad yw Cymru'n cael mwy na'i chyfran deg; ar ddiwrnod da, rydym yn cael ein cyfran deg. Mae'n ddiddorol iawn fod yr Aelod, yn ôl pob golwg, yn gwrthwynebu'r cyllid y mae Cymru'n ei gael o ganlyniad i'n sefyllfa gymdeithasol ac economaidd unigryw, a'r trafodaethau a gafodd Prif Weinidog Cymru yn flaenorol i sicrhau bod Cymru'n cael ei chyfran deg o symiau canlyniadol Barnett. Ond os ydych chi'n credu bod Cymru'n cael ei chyfran deg pan nad ydym yn cael ceiniog a Gogledd Iwerddon yn cael cil-dwrn o £1 biliwn, nid wyf yn deall a ydych yn dadlau dros Lywodraeth y DU yma neu'n dadlau dros eich etholwyr.

Datblygu Strategol ac Economaidd
Strategic and Economic Development

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y gyllideb a ddyrennir i gynllunio datblygu strategol ac economaidd yn ne-ddwyrain Cymru? OQ56829

4. Will the Minister make a statement on the budget allocated to delivering strategic and economic development planning in south-east Wales? OQ56829

We are undertaking a full and comprehensive spending review for capital investment programmes across Wales. This will consider all costs associated with the planning of strategic and economic development and will feed into our new Wales infrastructure and investment strategy that I will publish alongside the budget in December.

Rydym yn cynnal adolygiad llawn a chynhwysfawr o wariant ar gyfer rhaglenni buddsoddi cyfalaf ledled Cymru. Bydd yn ystyried yr holl gostau sy'n gysylltiedig â chynllunio datblygiad strategol ac economaidd ac yn bwydo i'n strategaeth seilwaith a buddsoddi newydd i Gymru y byddaf yn ei chyhoeddi gyda'r gyllideb ym mis Rhagfyr.

I'm grateful to you for that response, Minister. I think on this side of the Chamber we certainly don't think that Wales gets anything like its fair share of resources and funding from the current United Kingdom Government. But in terms of how we spend our resources, one of the lessons I think we will learn over the coming weeks, months and years, looking back over the pandemic, is the way that the Welsh Government has been able to lead a holistic response from the whole of the public sector. And I think one of the lessons that I've certainly seen across—not just in my constituency, but here, looking at the Welsh Government response across the whole country, has been that that whole holistic public sector response has been enormously powerful. The track and trace system here compared with the catastrophic disaster across the border in England is possibly the best, but not the only example.

So, therefore, Minister, how will you look at the management of different footprints in local government, in the health service, with policing as well as Welsh Government services? Because the lesson I've learnt, which I didn't expect to learn over the last year, is that perhaps Gwent worked far better than we anticipated.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Ar yr ochr hon i'r Siambr, yn sicr nid ydym yn credu bod Cymru yn cael yn agos at ei chyfran deg o adnoddau a chyllid gan Lywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig. Ond o ran sut rydym yn gwario ein hadnoddau, un o'r gwersi y credaf y byddwn yn eu dysgu dros yr wythnosau, y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, wrth edrych yn ôl ar y pandemig, yw'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu arwain ymateb cyfannol gan y sector cyhoeddus cyfan. A chredaf mai un o'r gwersi rwy'n sicr wedi'u gweld ar draws—nid yn unig yn fy etholaeth i, ond yma, wrth edrych ar ymateb Llywodraeth Cymru ledled y wlad gyfan, yw bod yr holl ymateb cyfannol gan y sector cyhoeddus wedi bod yn hynod bwerus. Efallai mai'r system olrhain cysylltiadau yma o'i chymharu â'r smonach drychinebus dros y ffin yn Lloegr yw'r enghraifft orau, er nad yr unig un.

Felly, Weinidog, sut y byddwch yn edrych ar y gwaith o reoli gwahanol drefniadaethau mewn llywodraeth leol, yn y gwasanaeth iechyd, gyda phlismona yn ogystal â gwasanaethau Llywodraeth Cymru? Oherwydd y wers rwyf wedi'i dysgu, nad oeddwn yn disgwyl ei dysgu dros y flwyddyn ddiwethaf, yw bod Gwent, o bosibl, wedi gweithio'n llawer gwell nag a ragwelwyd gennym.

Thank you very much for raising that point and for recognising the incredible work of the Welsh public sector in terms of responding to the pandemic. You'll be familiar with the report that was published a little while back now that looked at the various footprints, in particular the regional partnership boards and the other public services boards and so forth, which are there to serve the people of Wales and to bring people together to work in a collaborative and partnership-based way. That report set out a number of recommendations that we are looking at, but we're very clear that any changes to those footprints have to be from the ground up. I'm very pleased to hear that you feel that Gwent pulled together in a particularly good way, and I think part of that is about the good relationships that are built up between those people who genuinely care about their constituents and their communities and their local authorities, and care about doing a good job for them.

Diolch yn fawr am godi'r pwynt hwnnw ac am gydnabod gwaith anhygoel sector cyhoeddus Cymru wrth ymateb i'r pandemig. Fe fyddwch yn gyfarwydd â'r adroddiad a gyhoeddwyd beth amser yn ôl bellach a edrychai ar y trefniadaethau amrywiol, yn enwedig y byrddau partneriaeth rhanbarthol a'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus eraill ac ati, sydd yno i wasanaethu pobl Cymru ac i ddod â phobl ynghyd i weithio mewn ffordd gydweithredol sy'n seiliedig ar bartneriaeth. Nododd yr adroddiad hwnnw nifer o argymhellion rydym yn eu hystyried, ond rydym yn gwbl sicr fod yn rhaid i unrhyw newidiadau i'r trefniadaethau hynny ddod o'r gwaelod i fyny. Rwy'n falch iawn o glywed eich bod yn teimlo bod Gwent wedi dod at ei gilydd mewn ffordd arbennig o dda, a chredaf fod rhan o hynny'n ymwneud â'r berthynas dda sy'n cael ei meithrin rhwng y bobl sy'n malio o ddifrif am eu hetholwyr a'u cymunedau a'u hawdurdodau lleol, ac yn malio ynglŷn â gwneud gwaith da ar eu rhan.

Good afternoon, Minister. Minister, Monmouthshire County Council has a series of ambitious plans, including the Monmouthshire 2040 document, 'supporting MCC economies of the future' report, as well as its critical role played in the Cardiff capital region city deal, for economically developing the Monmouth constituency. But what's holding Monmouthshire back, and many other councils across Wales, is the lack of certainty regarding funding. And, as you know, local authorities have repeatedly called for multi-year settlements, which enable them to plan more strategically and to develop their economic planning long term. Now that we know, or it's likely, the UK Government spending review on 27 October will announce a multi-year review, will you be able to make a statement now about—can we extend that same multi-year budgeting or settlement to local government across Wales? That statement now, on the back of what could come from UK Government on the twenty-seventh, would be really welcome, as we've just heard from local government leaders only a few minutes ago.

Prynhawn da, Weinidog. Weinidog, mae gan Gyngor Sir Fynwy gyfres o gynlluniau uchelgeisiol, gan gynnwys dogfen sir Fynwy 2040, adroddiad 'cefnogi economïau Cyngor Sir Fynwy yn y dyfodol', yn ogystal â'i rôl hanfodol ym margen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, ar gyfer datblygu etholaeth Mynwy yn economaidd. Ond yr hyn sy'n llesteirio sir Fynwy, a llawer o gynghorau eraill ledled Cymru, yw diffyg sicrwydd ynghylch cyllid. Ac fel y gwyddoch, mae awdurdodau lleol wedi galw dro ar ôl tro am setliadau aml-flwyddyn, sy'n eu galluogi i gynllunio'n fwy strategol ac i ddatblygu eu cynlluniau economaidd yn hirdymor. Nawr ein bod yn gwybod, neu ei bod hi'n debygol y bydd adolygiad o wariant Llywodraeth y DU ar 27 Hydref yn cyhoeddi adolygiad aml-flwyddyn, a allwch wneud datganiad yn awr—a gawn ni gynnig yr un proses gyllidebu neu setliad aml-flwyddyn i lywodraeth leol ledled Cymru? Byddai croeso mawr i'r datganiad hwnnw yn awr, yn sgil yr hyn y gallai Llywodraeth y DU ei gyhoeddi ar y seithfed ar hugain, fel rydym newydd glywed gan arweinwyr llywodraeth leol ychydig funudau yn ôl.

14:00

Yes, we've been calling for multi-year settlements too, alongside local government in Wales, for many years. I think it was 2017 when we were last able to publish a budget for more than one financial year. We understand that the next one will be for three years, and absolutely it would be the intention to pass the certainty that we get on to public services here in Wales, in order to allow them to have that opportunity to plan ahead with greater confidence.

Ydym, rydym wedi bod yn galw am setliadau aml-flwyddyn hefyd, ochr yn ochr â llywodraeth leol yng Nghymru, ers blynyddoedd lawer. Credaf mai 2017 oedd y tro diwethaf inni lwyddo i gyhoeddi cyllideb am fwy nag un flwyddyn ariannol. Rydym yn deall y bydd yr un nesaf am dair blynedd, ac yn sicr, y bwriad fyddai trosglwyddo'r sicrwydd a gawn drwy hynny i wasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru, er mwyn caniatáu iddynt gael cyfle i gynllunio ymlaen llaw gyda mwy o hyder.

Porthladdoedd Rhydd
Free Ports

5. Pa asesiad o'r goblygiadau treth i Gymru y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o bolisi porthladdoedd rhydd Llywodraeth y DU? OQ56832

5. What assessment of the tax implications for Wales has the Minister made of the UK Government's freeports policy? OQ56832

Whilst we are willing to engage constructively with the UK Government on this issue, we still haven't received a formal proposal from the UK Government to establish a free port in Wales. Hence, in the absence of detail, we're unable to assess fully the tax implications of the policy.

Er ein bod yn barod i ymgysylltu'n adeiladol â Llywodraeth y DU ar y mater hwn, nid ydym wedi derbyn cynnig ffurfiol o hyd gan Lywodraeth y DU i sefydlu porthladd rhydd yng Nghymru. Felly, heb unrhyw fanylion, ni allwn asesu goblygiadau treth y polisi yn llawn.

I thank you for that answer, Minister, but I'm not at all surprised by it. I have put on record my doubts about free ports. I'm not convinced of the economic argument, and I have concerns relating to the environment, and also to any labour standards that go alongside that. But what I am sure of, however, is that Wales must not be short changed, our key strategic ports like Milford Haven must not be disadvantaged, and policies must not be imposed on us by the UK Government. So, has there been any progress on these issues since July, which is when you last outlined the details coming out—or lack of details coming out—from UK Ministers?

Diolch am eich ateb, Weinidog, ond nid yw'n peri syndod i mi o gwbl. Rwyf wedi nodi'n gyhoeddus fy amheuon ynghylch porthladdoedd rhydd. Nid wyf wedi fy argyhoeddi ynglŷn â'r ddadl economaidd, ac mae gennyf bryderon yn ymwneud â'r amgylchedd, yn ogystal ag unrhyw safonau llafur sy'n dod law yn llaw â hynny. Ond yr hyn rwy'n sicr ohono, fodd bynnag, yw na ddylai Cymru fod ar ei cholled, mae'n rhaid sicrhau nad yw ein porthladdoedd strategol allweddol fel Aberdaugleddau dan anfantais, ac ni ddylai Llywodraeth y DU orfodi polisïau arnom. Felly, a wnaed unrhyw gynnydd ar y materion hyn ers mis Gorffennaf, sef y tro diwethaf i chi amlinellu'r manylion—neu'r diffyg manylion—a roddwyd gan Weinidogion y DU?

There's been no real progress since July, unfortunately. And, in frustration, in August, I wrote a joint letter with Ministers from the other devolved Governments to the Chief Secretary to the Treasury seeking an urgent meeting on free ports, and I'm very disappointed that we have yet to receive a response to that, and disappointed, really, with the general lack of engagement from the UK Government on this policy. As I say, we do remain committed to working collaboratively with the UK Government on free ports, although we do share Joyce Watson's concerns about displacement of activity, for example.

There are three things that are really important if we are to work with the UK Government on this, the first being joint decision making between the UK Government and the Welsh Government in terms of where those ports will be and what the parameters of the deal will be—conditionality, because, like Joyce Watson, we are really concerned about the effect of free ports, potentially, on standards. So, it's important that any free ports in Wales reflect our values and our priorities in terms of environmental standards, but also fair work, for example. And, crucially, it's important that we do receive a fair funding settlement. So, clearly, this is a place-based intervention for which the Barnett consequential just isn't an appropriate way forward. It would not be appropriate for UK Government to be spending £25 million on a free port in England, but only £8 million in Wales, for no other reason than they think that a Barnett share is appropriate.

Ni wnaed unrhyw gynnydd gwirioneddol ers mis Gorffennaf, yn anffodus. Ac mewn rhwystredigaeth, ym mis Awst, ysgrifennais lythyr ar y cyd â Gweinidogion o’r Llywodraethau datganoledig eraill at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys yn gofyn am gyfarfod brys ar borthladdoedd rhydd, ac rwy’n siomedig iawn nad ydym wedi derbyn ymateb i'r llythyr hyd yn hyn, ac yn siomedig, mewn gwirionedd, gyda’r diffyg ymgysylltu yn gyffredinol gan Lywodraeth y DU ar y polisi hwn. Fel y dywedaf, rydym yn dal i fod yn ymrwymedig i weithio ar y cyd â Llywodraeth y DU ar borthladdoedd rhydd, er ein bod yn rhannu pryderon Joyce Watson ynghylch dadleoli gweithgarwch, er enghraifft.

Mae tri pheth yn wirioneddol bwysig os ydym am weithio gyda Llywodraeth y DU ar hyn, a'r cyntaf yw bod Llywodraeth Cymru'n gwneud penderfyniadau ar y cyd â Llywodraeth y DU ynglŷn â ble fydd y porthladdoedd hynny a beth fydd paramedrau'r cytundeb—amodoldeb, oherwydd, fel Joyce Watson, rydym yn wirioneddol bryderus am effaith bosibl porthladdoedd rhydd ar safonau. Felly, mae'n bwysig fod unrhyw borthladdoedd rhydd yng Nghymru yn adlewyrchu ein gwerthoedd a'n blaenoriaethau mewn perthynas â safonau amgylcheddol, ond hefyd gwaith teg, er enghraifft. Ac yn hanfodol, mae'n bwysig ein bod yn derbyn setliad cyllido teg. Felly, yn amlwg, mae hon yn ymyrraeth sy'n seiliedig ar leoedd nad yw swm canlyniadol Barnett yn briodol ar ei chyfer. Ni fyddai’n briodol i Lywodraeth y DU wario £25 miliwn ar borthladd rhydd yn Lloegr, a dim ond £8 miliwn yng Nghymru, heb unrhyw reswm gwell na'u bod yn credu bod cyfran Barnett yn briodol.

Minister, manufacturing accounts for just 10 per cent of the UK's gross domestic product, which is amongst the lowest of all countries in the Organisation for Economic Co-operation and Development. Increasing manufacturing can boost national earnings, and the value of free ports lies in its power to boost economic activity and create new job opportunities in areas of deprivation. A report by the consultancy Mace said that free ports could boost trade by £12 billion a year, increase UK GDP by £9 billion a year and create 150,000 new jobs. I know you just mentioned three points in the previous answer of what you were looking to do and achieve, but do you accept, Minister, that any initial reduction in tax revenue caused by free ports will be offset by the benefits of greater economic activity in deprived areas, more jobs and increased trade, thereby growing the economy as a whole? Thank you.

Weinidog, gweithgynhyrchu sydd i gyfrif am 10 y cant yn unig o gynnyrch domestig gros y DU, sydd ymhlith yr isaf o'r holl wledydd yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Gall cynyddu gweithgynhyrchu hybu enillion cenedlaethol, a gwerth porthladdoedd rhydd yw eu gallu i hybu gweithgarwch economaidd a chreu cyfleoedd gwaith newydd mewn ardaloedd difreintiedig. Nododd adroddiad gan ymgynghoriaeth Mace y gallai porthladdoedd rhydd roi hwb o £12 biliwn y flwyddyn i fasnach, sicrhau cynnydd o £9 biliwn y flwyddyn yng nghynnyrch domestig gros y DU a chreu 150,000 o swyddi newydd. Gwn eich bod newydd grybwyll tri phwynt yn eich ateb blaenorol ar yr hyn roeddech yn awyddus i'w wneud a'i gyflawni, ond a ydych yn derbyn, Weinidog, y bydd unrhyw ostyngiad cychwynnol mewn refeniw trethi a achosir gan borthladdoedd rhydd yn cael ei wrthbwyso gan fuddion mwy o weithgarwch economaidd mewn ardaloedd difreintiedig, mwy o swyddi a mwy o fasnach, gan dyfu'r economi gyfan drwy hynny? Diolch.

As yet we haven't had those discussions with the UK Government, because they haven't yet responded to our letter from August seeking that urgent meeting. But I think it's fair to say that any kind of open-ended commitment by the Welsh Government to match the UK Government's offer in terms of non-domestic rates and stamp duty land tax, or land transaction tax as it is in Wales, would present a risk to Welsh tax revenues until we have those discussions to better understand the policy that the UK Government intends to implement. And we are more than ready to have those discussions, but, as yet, we haven't even had a reply to a simple letter.

Hyd yn hyn, nid ydym wedi cael y trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU, gan nad ydynt wedi ymateb eto i'r llythyr a anfonwyd gennym fis Awst yn gofyn am y cyfarfod brys hwnnw. Ond credaf ei bod yn deg dweud y byddai unrhyw fath o ymrwymiad penagored gan Lywodraeth Cymru i gynnig cyfatebol i gynnig Llywodraeth y DU o ran ardrethi annomestig a threth dir y dreth stamp, neu dreth trafodiadau tir fel y'i gelwir yng Nghymru, yn peri risg i refeniw trethi Cymru hyd nes y cawn y trafodaethau hynny i gael gwell dealltwriaeth o'r polisi y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ei roi ar waith. Ac rydym yn fwy na pharod i gael y trafodaethau hynny, ond hyd yma, nid ydym wedi cael ateb i lythyr syml hyd yn oed.

Y Dreth Trafodiadau Tir
The Land Transaction Tax

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar effaith y dreth trafodion tir? OQ56810

6. Will the Minister make a statement on the impact of the land transaction tax? OQ56810

Since April 2018, land transaction tax has raised over £800 million. The funds raised have been used to fund our valued public services, including investment in social housing.

Ers mis Ebrill 2018, mae'r dreth trafodiadau tir wedi codi dros £800 miliwn. Defnyddiwyd yr arian a godwyd i ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus gwerthfawr, gan gynnwys buddsoddiad mewn tai cymdeithasol.

Diolch yn fawr iawn ichi am yr ateb. Flwyddyn diwethaf, fe gododd eich Llywodraeth chi y gyfradd uwch o'r dreth trafodiadau tir gan 1 y cant, a hynny er mwyn ceisio mynd i'r afael â'r argyfwng ail dai. Bryd hynny, roedd hyd at 44 y cant o'r tai a werthwyd yn fy etholaeth i yn Nwyfor Meirionydd yn ail dai. Fe wnaethon ni ym Mhlaid Cymru rybuddio bryd hynny fod yr 1 y cant yma ymhell o fod yn ddigonol ac na fyddai'n cael dim effaith o gwbl ar y farchnad. Flwyddyn yma eto rydyn ni wedi gweld bod hyd at 44 y cant o'r tai a werthwyd yn Nwyfor Meirionydd yn ail dai. Yn wir, yn eich etholaeth chi yng Ngŵyr ddaru o gynyddu o 24 y cant i 29 y cant yno. Mae'n bryd gweld newidiadau llawer mwy effeithiol. Onid yw'n amser ichi ystyried o leiaf treblu'r dreth trafodiadau tir er mwyn gwneud gwahaniaeth go iawn a datganoli'r arian i'n llywodraethau lleol er mwyn iddyn nhw ddefnyddio'r arian hwnnw i adeiladu tai cymdeithasol a fforddiadwy yn ein cymunedau ni?

Thank you much for that response. Last year, your Government raised the higher rate of the land transaction tax by 1 per cent in order to try and tackle the second homes crisis. At that point, up to 44 per cent of the homes sold in my constituency of Dwyfor Meirionydd were second homes. We in Plaid Cymru warned at that point that that 1 per cent was far from being sufficient and that it would have no impact at all on the housing market. This year again, we have seen that up to 44 per cent of the homes sold in Dwyfor Meirionydd are second homes. Indeed, in your own constituency of Gower, it increased from 24 per cent to 29 per cent. Now, it is time that we saw far more effective changes. Isn't it time for you to consider at least trebling the land transaction tax in order to make a real difference and to devolve that funding to our local authorities so that they can use the funds to build social housing and affordable housing in our communities?

14:05

Well, funding from land transaction tax already supports local authorities and others in terms of supporting our agenda for building more social homes. But I do have to say there are a couple of things that I do need to put on record. So, the additional rate at the moment stands 4 percentage points on top of the main rates for land transaction tax. So, the most recent announcement was an additional, permanent 1 per cent on top of the 3 per cent.

I also think it's important that we portray the figures in terms of house sales and transactions correctly. So, it's not always possible to tell whether properties that are subject to the higher rates were already in one of those categories to which higher rates already applied before the transaction. So, therefore, the transaction may not change the nature of the ownership of the property. For example, a transaction may be from one private holiday home owner to another private holiday home owner, but it also might be from a buy-to-let landlord who's providing a rental property for a local member of the community to another buy-to-let landlord. So, I do think it's important to reflect the figures correctly. They're not all second homes; it's impossible to say that.

It's also important that the figures relate not to the entire stock of the area as well, only to those properties that have been sold. That's not to diminish the fact that I understand that second home purchases are a significant problem and issue in many communities, but I do think it's important that when we are reflecting on the figures we do so in a way that shows the wider picture.

Wel, mae cyllid o'r dreth trafodiadau tir eisoes yn cefnogi awdurdodau lleol ac eraill drwy gefnogi ein hagenda ar gyfer adeiladu mwy o gartrefi cymdeithasol. Ond mae'n rhaid imi ddweud bod un neu ddau o bethau y mae angen i mi eu nodi. Felly, mae'r gyfradd ychwanegol ar hyn o bryd yn 4 pwynt canran ar ben y prif gyfraddau ar gyfer treth trafodiadau tir. Felly, y cyhoeddiad diweddaraf oedd 1 y cant ychwanegol parhaol ar ben y 3 y cant.

Credaf hefyd ei bod yn bwysig inni gyfleu'r ffigurau'n gywir mewn perthynas â gwerthiannau tai a thrafodiadau. Felly, nid yw bob amser yn bosibl dweud a oedd eiddo sy'n ddarostyngedig i'r cyfraddau uwch eisoes yn un o'r categorïau roedd cyfraddau uwch yn berthnasol iddynt cyn y trafodiad. Felly, efallai nad yw'r trafodiad yn newid natur perchnogaeth yr eiddo. Er enghraifft, gall trafodiad fod rhwng un perchennog cartref gwyliau preifat a pherchennog cartref gwyliau preifat arall, ond gallai hefyd fod rhwng landlord prynu-i-osod sy'n darparu eiddo rhent i aelod o'r gymuned leol a landlord prynu-i-osod arall. Felly, credaf ei bod yn bwysig adlewyrchu'r ffigurau'n gywir. Nid ail gartrefi yw pob un ohonynt; mae'n amhosibl dweud hynny.

Mae hefyd yn bwysig nad yw'r ffigurau'n cynnwys stoc gyfan yr ardal, ond yr eiddo sydd wedi'i werthu yn unig. Nid yw hynny'n newid y ffaith fy mod yn deall bod prynu ail gartrefi'n broblem sylweddol mewn llawer o gymunedau, ond pan fyddwn yn ystyried y ffigurau, credaf ei bod hi'n bwysig ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy’n dangos y darlun ehangach.

Speaking here in February, I stated that

'the Welsh Government's increased land transaction tax higher rates, which hit large numbers of legitimate small and medium-sized businesses, many of them with properties near the internal UK border with England, are higher than equivalent stamp duty land tax higher rates in England for purchase prices up to just £125,000, and higher for all purchase prices in England above just £180,000...even after the higher rates holiday introduced by the UK Government in response to the COVID pandemic comes to an end'.

Further, higher rates of land transaction tax are levied on the purchase of properties to rent, as well as second homes. How do you therefore respond to the constituent who e-mailed last week, 'I have a small holiday let business, and the house next door to me came on the market, being sold through a local estate agent. I wish to renovate it and use it as a holiday let, not a second home. I've found that it is subject to a large amount of land transaction stamp duty. The house is not habitable and I'm trying to encourage people to visit Wales and bolster the economy'?

Wrth siarad yma ym mis Chwefror, dywedais fod

'cyfraddau uwch treth trafodion tir uwch Llywodraeth Cymru, a darodd nifer fawr o fusnesau bach a chanolig cyfreithlon, llawer ohonynt ag eiddo ger ffin fewnol y DU â Lloegr, yn uwch na chyfraddau treth uwch tir y dreth stamp gyfatebol yn Lloegr ar gyfer prisiau prynu hyd at £125,000 yn unig, ac yn uwch ar gyfer yr holl brisiau prynu yn Lloegr dros £180,000 yn unig… hyd yn oed ar ôl y gwyliau cyfraddau uwch a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU mewn ymateb i bandemig COVID ddod i ben'.

Yn ychwanegol at hyn, codir cyfraddau uwch o dreth trafodiadau tir ar bryniannau eiddo i'w rentu, yn ogystal ag ail gartrefi. Gan hynny, sut rydych yn ymateb i'r etholwr a anfonodd e-bost yr wythnos diwethaf, i ddweud 'Mae gennyf fusnes bach sy'n gosod eiddo gwyliau, a daeth y tŷ drws nesaf i mi ar y farchnad, ar werth drwy asiant tai lleol. Hoffwn ei adnewyddu a'i ddefnyddio fel eiddo gwyliau ar osod, nid ail gartref. Rwyf wedi cael gwybod y byddai'r dreth stamp trafodiadau tir yn uchel iawn. Nid yw'r tŷ yn ffit i fod yn gartref, ac rwy'n ceisio annog pobl i ymweld â Chymru a hybu'r economi'?

I think that the situation that Mark Isherwood has described does show that there are many factors at play here in terms of people's motivations to buy properties. We've taken the deliberate decision to try and increase the higher rate of land transaction tax, because we're very interested in supporting individuals in communities to be able to buy their home to live in. That's our primary concern in that regard, although we do understand the importance of tourism to many communities in Wales. It's a very difficult balance, but we're very keen to ensure that people are able to find affordable housing to live in in their own communities. Part of that's about using tax. I think that it's possible, sometimes, to overestimate the impact that land transaction tax will have on behaviour; it's fundamentally a revenue-raising tax, of course. But there are several items at play here. It's important that we consider planning. It's important that we consider how much more we can invest in social housing. It's important that we consider how we can work with residential landlords and others to leverage investment into this particular agenda. So, there are many, many aspects here. It's partly about supply of housing, partly about planning, but it's also about how we use the other tools at our disposal. No one of these is going to solve this problem on its own. 

Credaf fod y sefyllfa a ddisgrifiwyd gan Mark Isherwood yn dangos bod nifer o ffactorau i'w hystyried yma o ran cymhellion pobl i brynu eiddo. Rydym wedi gwneud y penderfyniad bwriadol i geisio cynyddu'r gyfradd uwch o dreth trafodiadau tir, gan ein bod yn awyddus iawn i gefnogi unigolion mewn cymunedau i allu prynu eu cartref i fyw ynddo. Dyna ein prif awydd yn hynny o beth, er ein bod yn deall pwysigrwydd twristiaeth i lawer o gymunedau yng Nghymru. Mae'n gydbwysedd anodd iawn, ond rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod pobl yn gallu dod o hyd i dai fforddiadwy i fyw ynddynt yn eu cymunedau eu hunain. Mae rhan o hynny'n ymwneud â defnyddio trethi. Credaf weithiau ei bod yn bosibl gorbwyso'r effaith y bydd treth trafodiadau tir yn ei chael ar ymddygiad; treth codi refeniw ydyw yn y bôn, wrth gwrs. Ond mae llawer o bethau i'w hystyried yma. Mae'n bwysig ein bod yn ystyried cynllunio. Mae'n bwysig ein bod yn ystyried faint yn rhagor y gallwn ei fuddsoddi mewn tai cymdeithasol. Mae'n bwysig ein bod yn ystyried sut y gallwn weithio gyda landlordiaid preswyl ac eraill i ysgogi buddsoddiad yn yr agenda benodol hon. Felly, mae llawer iawn o agweddau i'w hystyried yma. Mae'n ymwneud yn rhannol â'r cyflenwad tai, yn rhannol â chynllunio, ond mae hefyd yn ymwneud â sut rydym yn defnyddio'r adnoddau eraill sydd ar gael i ni. Nid oes unrhyw un o'r pethau hyn yn mynd i ddatrys y broblem ar eu pen eu hunain.

14:10
Treth Incwm
Income Tax

7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisi treth incwm Llywodraeth Cymru? OQ56813

7. Will the Minister provide an update on the Welsh Government’s income tax policy? OQ56813

We have committed not to take more in Welsh rates of income tax from Welsh families for at least as long as the economic impact of coronavirus lasts. All of our taxes are informed by our tax principles, which are set out in our tax policy framework and which include being clear, stable and simple and supporting delivery of Welsh Government policy objectives, and, in particular, supporting jobs and growth.

Rydym wedi ymrwymo i beidio â mynd â rhagor o arian oddi ar deuluoedd Cymru drwy gyfraddau treth incwm Cymru, o leiaf cyhyd ag y bydd effaith economaidd y coronafeirws yn parhau. Mae ein holl drethi'n cael eu llywio gan ein hegwyddorion treth, a nodir yn ein fframwaith polisi trethi ac sy'n cynnwys bod yn glir, yn sefydlog ac yn syml a chefnogi'r gwaith o gyflawni amcanion polisi Llywodraeth Cymru, ac yn benodol, cefnogi swyddi a thwf.

Diolch, Gweinidog. Hoffwn i ategu'r pwyntiau sydd wedi cael eu gwneud gan Aelodau eraill heddiw, sef bod penderfyniad Llywodraeth San Steffan i godi yswiriant gwladol yn annheg oherwydd bydd yn cael effaith anghyfartal ar bobl ar incwm isel.

O ran treth incwm, mae gan eich Llywodraeth chi y gallu i amrywio'r graddau o fewn y bandiau ond nid y pŵer i gyflwyno bandiau newydd. Ond mae gan Lywodraeth yr Alban y pŵer hwn ac, yn 2018, fe wnaethon nhw gyflwyno dau fand newydd, sef gradd ychwanegol i bobl ag incwm canolig a gradd ddechreuol i bobl ar incwm isel, sydd un geiniog yn llai na'r radd sylfaenol. Hoffwn i glywed, Gweinidog, eich safbwynt chi ynglŷn â'r posibilrwydd o gyflwyno graddfa ddechreuol yng Nghymru oherwydd gallai hyn fod yn un ffordd ymarferol o liniaru effaith y cynnydd mewn yswiriant gwladol ar y bobl hynny sy'n derbyn incwm sylweddol is na'r cyfartaledd. A fyddai'r Gweinidog o blaid datganoli'r pŵer hwn ac, os felly, hefyd o blaid ystyried cyflwyno band treth incwm dechreuol i bobl sy'n ennill llai na £15,000 y flwyddyn, fel yn yr Alban. Ac os na, beth yw'r rheswm am hynny, os gwelwch yn dda?

Thank you, Minister. I wish to endorse the points that have already been made by other Members today, namely that the United Kingdom Government's decision to raise national insurance is unfair as it will have an unequal impact on people on low incomes.

In terms of income tax, your Government has the ability to vary the rates within the bands but not the power to introduce new bands. But the Scottish Government has this power, and in 2018 they introduced two new bands, namely the additional intermediate rate for middle-income earners and a starter rate for those on low incomes, which is a penny less than the basic rate. I would like to hear, Minister, your view of the possibility of introducing a starter rate here in Wales, as this could be one practical way of mitigating the impact of the increase in national insurance on those people who receive an income significantly below the average. Would the Minister be in favour of devolving this power and, if so, would she also be in favour of introducing a starter rate of income tax for those earning less than £15,000 per annum, as in Scotland? And if not, could you explain the reason for that, please?

Well, you're absolutely right to say that the raising of national insurance contributions does have a differential impact as compared to that which would have been achieved by raising rates of income tax, partly because of the way in which the thresholds sit. So, you start paying your national insurance contributions when you're earning at a lower threshold. And of course income tax does include things like pensions and rental income and other things, which often people who are on the lower end of the economic spectrum aren't able to raise anyway. So, it is not a fair way to raise money for this particular agenda, I believe.

As you say, we don't have those powers here in Wales. We have the three bands, which we are currently maintaining at the same level because, as I say, we don't want to put additional burdens on individuals and families at this point. And we'll certainly keep this approach as long as the economic impact of the coronavirus is felt. 

Wel, rydych yn llygad eich lle yn dweud bod cynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol yn cael effaith wahaniaethol o gymharu â'r hyn y byddai codi cyfraddau treth incwm wedi'i gyflawni, yn rhannol oherwydd y ffordd y mae'r trothwyon wedi'u gosod. Felly, rydych yn dechrau talu eich cyfraniadau yswiriant gwladol pan fyddwch yn ennill cyflog ar drothwy is. Ac wrth gwrs, mae treth incwm yn cynnwys pethau fel pensiynau ac incwm rhenti a phethau eraill, nad yw pobl ar ben isaf y sbectrwm economaidd, yn aml, yn gallu eu codi beth bynnag. Felly, ni chredaf ei bod yn ffordd deg o godi arian ar gyfer yr agenda benodol hon.

Fel y dywedwch, nid oes gennym y pwerau hynny yma yng Nghymru. Mae gennym y tri band, ac rydym yn eu cynnal ar yr un lefel ar hyn o bryd oherwydd, fel y dywedaf, nid ydym am roi beichiau ychwanegol ar unigolion a theuluoedd ar y pwynt hwn. A byddwn yn sicr yn cadw'r dull hwn o weithredu cyhyd ag y bydd effaith economaidd y coronafeirws yn parhau.

Trethi Lleol
Local Taxes

8. A wnaiff y Gweinidog egluro pwrpas yr ymgynghoriad cyfredol ar drethi lleol ar gyfer ail gartrefi a llety hunanddarpar? OQ56822

8. Will the Minister explain the purpose of the current consultation on local taxes for second homes and self-catering accommodation? OQ56822

This consultation implements one of the actions set out in our three‑pronged approach to address the impact of second homes on communities in Wales. It seeks views on potential changes to local taxes, including local authorities' powers to apply council tax premiums and the criteria for defining self-catering accommodation as non-domestic property. 

Mae'r ymgynghoriad hwn yn gweithredu un o'r camau a nodwyd yn ein dull triphlyg o fynd i'r afael ag effaith ail gartrefi ar gymunedau yng Nghymru. Mae'n galw am safbwyntiau ar newidiadau posibl i drethi lleol, gan gynnwys pwerau awdurdodau lleol i gymhwyso premiymau'r dreth gyngor a'r meini prawf ar gyfer diffinio llety hunanddarpar fel eiddo annomestig.

Mae'r argyfwng tai, gan gynnwys yr argyfwng ail gartrefi, yn cael effaith ddinistriol ar gymunedau ledled Cymru. Dwi'n croesawu'r ymgynghoriad yma wrth gwrs, ond rhan yn unig o'r ateb fyddai mynd i'r afael â'r materion sydd yn yr ymgynghoriad yma. Dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno efo hynny. Ond o ran yr ymgynghoriad ei hun, pryd yn union fydd yr argymhellion a ddaw yn sgil yr ymgynghoriad yma'n cael eu gweithredu? A fedrwch chi roi syniad inni o'r amserlen o gwmpas yr ymgynghoriad yma a beth fydd y camau nesaf, achos mae'n rhaid gweithredu ar frys? Dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno efo hynny hefyd.  

The housing crisis, including the second homes crisis, is having a destructive impact on communities the length and breadth of Wales. I welcome this consultation of course, but it would be only part of the solution in tackling the issues contained within this consultation. I'm sure you'd agree with me on that. But, in terms of the consultation itself, when exactly will the recommendations that are drawn up as a result of this consultation be implemented? Can you give us an idea of the timetable around this consultation and what the next steps will be, because we must take urgent action? I'm sure you would agree with that too.

Yes, I agree that this is only part of the picture and that action is required urgently, because we know that there are communities in Wales really feeling the pressure in this regard. It's why we've taken some early action, such as the additional 1 per cent on the higher rate of land transaction tax, for example, but there's work going on at this point as well in terms of developing the Welsh language strategy for communities, and part of that, really, is about ensuring that people are able to stay in their Welsh language communities and be able to buy a home there.

So, there are several things happening at once. It's not my intention to spend a long time deliberating on the views that come forward. I know that we're going to have a really wide spectrum of views, from people who are completely opposed to any changes, to people who would prefer us to have an approach that made it even easier to buy second homes, right the way through to people who have a view on the other end of the spectrum. Obviously, all views are welcome and we will be considering them, but I don't want to spend more time than is necessary. Obviously, I understand the urgency of this particular issue.

Ydw, rwy’n cytuno mai rhan o’r darlun yn unig yw hwn a bod angen gweithredu ar frys, gan y gwyddom fod cymunedau yng Nghymru o ddifrif yn teimlo pwysau yn hyn o beth. Dyma pam ein bod wedi rhoi camau cynnar ar waith, fel yr 1 y cant ychwanegol ar gyfradd uwch y dreth trafodiadau tir, er enghraifft, ond mae gwaith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd hefyd mewn perthynas â datblygu strategaeth y Gymraeg ar gyfer cymunedau, ac mae rhan o hynny, mewn gwirionedd, yn ymwneud â sicrhau y gall pobl aros yn eu cymunedau Cymraeg eu hiaith a phrynu cartref yno.

Felly, mae sawl peth yn digwydd ar unwaith. Nid wyf yn bwriadu treulio llawer o amser yn ystyried y safbwyntiau a gyflwynir. Gwn y byddwn yn cael sbectrwm eang iawn o safbwyntiau, o bobl sy'n hollol wrthwynebus i unrhyw newidiadau, i bobl y byddai'n well ganddynt pe bai gennym ddull a oedd yn ei gwneud yn haws fyth i brynu ail gartrefi, i bobl a chanddynt farn ar ben arall y sbectrwm. Yn amlwg, mae croeso i bob barn, a byddwn yn eu hystyried, ond nid wyf am dreulio mwy o amser nag sydd angen. Yn amlwg, deallaf y brys mewn perthynas â'r mater penodol hwn.

14:15

Diolch, Llywydd. Minister, after one of the busiest seasons ever experienced in Llandudno and north Wales, following the dreadful pandemic, we should instead be thanking our holiday-let operators for the immense economic benefit that they bring to our communities and our tourism offer. This benefit was even recognised in Dr Simon Brooks's report, and must be accepted by this Welsh Labour administration. I know I'm not alone in rejecting the constant flow of negative and belittling comments aimed at our second home owners and self-catering accommodation owners. Many now see this as the Plaid Cymru nationalist stance of being anti-tourist, anti-business and anti-ambition, and quite frankly, Plaid, you need to get another pea in your whistle.

Second homes and holiday lets make up around 3 per cent of housing stock in Conwy, with around 1,182 properties estimated to be eligible for chargeable council tax premium during 2020-21. Local authorities have rightly been hesitant to increase these premiums—a good move for our economy. This tool was actually intended to bring long-term empty properties back into use, but this has not been achieved, because as you well know, Minister, the Government targets have been missed year on year.

The current regressive stance taken by the Welsh Government against our private landlords, however, is only now serving to push them towards the more lucrative market of holiday-let accommodation. The question that does need to be asked today is: what plans does your Government have to reincentivise our private landlords, so as to allow them to remain in the private sector rather than moving over into holiday-let accommodation? Diolch, Llywydd.

Diolch, Lywydd. Weinidog, ar ôl un o’r tymhorau prysuraf erioed yn Llandudno a gogledd Cymru, yn dilyn y pandemig ofnadwy, dylem yn hytrach fod yn diolch i’n gweithredwyr eiddo gwyliau ar osod am y budd economaidd aruthrol y maent yn ei roi i’n cymunedau a’n cynnig twristiaeth. Cydnabuwyd y budd hwn yn adroddiad Dr Simon Brooks, hyd yn oed, ac mae'n rhaid i'r weinyddiaeth Lafur Cymru hon ei dderbyn. Gwn nad wyf ar fy mhen fy hun yn gwrthod y llif cyson o sylwadau negyddol a dilornus sydd wedi'u hanelu at ein perchnogion ail gartrefi a pherchnogion llety hunanddarpar. Bellach, mae llawer o bobl yn gweld hyn yn debyg i safbwynt cenedlaetholgar Plaid Cymru, sy'n wrth-dwristaidd, yn wrth-fusnes ac yn wrth-uchelgais, ac a dweud y gwir, Plaid Cymru, mae angen i chi ddechrau newid eich tiwn.

Ail gartrefi ac eiddo gwyliau ar osod yw oddeutu 3 y cant o'r stoc dai yng Nghonwy, ac amcangyfrifwyd y gellid codi premiwm y dreth gyngor ar oddeutu 1,182 eiddo yn 2020-21. Yn gwbl gywir, mae awdurdodau lleol wedi bod yn gyndyn o gynyddu'r premiymau hyn—cam da i'n heconomi. Bwriad yr offeryn hwn oedd dod ag eiddo gwag yn hirdymor yn ôl i ddefnydd, ond ni chyflawnwyd hyn, oherwydd fel y gwyddoch, Weinidog, mae targedau'r Llywodraeth wedi'u methu flwyddyn ar ôl blwyddyn.

Fodd bynnag, mae agwedd anflaengar bresennol Llywodraeth Cymru tuag at ein landlordiaid preifat yn eu gwthio tuag at farchnad fwy proffidiol llety gwyliau ar osod. Y cwestiwn y mae'n rhaid ei ofyn heddiw yw: pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i ail-gymell ein landlordiaid preifat, er mwyn eu galluogi i aros yn y sector preifat yn hytrach na symud i faes llety gwyliau ar osod? Diolch, Lywydd.

First of all, I'd like to begin by recognising the tremendous importance of the tourism sector to many parts of Wales. It's the absolute lifeblood of many communities and we want to be sure that we provide everybody with a warm welcome when they come to visit us in Wales, so that they want to come back, and do so year after year. I also think it's important that we see seek to have balanced communities, so communities where people can, as I've said in this session already, remain in their communities and find an affordable home, but also in communities where tourism is really important that we're able to ensure that we have plenty of offer for those tourists as well. So, it's a difficult balance, but I think some of the work that we're doing around the pilot work, looking for communities to work with us there will be important, because all communities are unique in so many ways.

Private landlords do have an important part to play in terms of our housing stock in here in Wales. It's a positive choice for people who want to rent and we've done good work in the past years in terms of Rent Smart Wales and the work that we've done there to try and ensure that the offer from private landlords is a quality offer for individuals here in Wales, and to ensure that that sector does provide a really important and useful part of the housing options for people for whom renting is the right choice. It is a positive choice for many people, so we need to ensure that it's a good experience for them.

Yn gyntaf oll, hoffwn ddechrau drwy gydnabod pwysigrwydd aruthrol y sector twristiaeth i sawl rhan o Gymru. Mae'n gwbl hanfodol i lawer o gymunedau ac rydym am sicrhau ein bod yn rhoi croeso cynnes i bawb pan ddônt i ymweld â ni yng Nghymru, fel eu bod yn dymuno dychwelyd, a gwneud hynny flwyddyn ar ôl blwyddyn. Credaf hefyd ei bod yn bwysig inni geisio sicrhau bod gennym gymunedau cytbwys, cymunedau lle gall pobl, fel y dywedais yn y sesiwn hon eisoes, aros yn eu cymunedau a dod o hyd i gartref fforddiadwy, ond hefyd mewn cymunedau lle mae twristiaeth yn bwysig iawn, lle gallwn sicrhau bod gennym ddigon i'w gynnig i'r twristiaid hynny hefyd. Felly, mae'n gydbwysedd anodd, ond credaf y bydd peth o'r gwaith rydym yn ei wneud ar y cynlluniau peilot, gyda'r nod o weld cymunedau'n gweithio gyda ni ar hynny, yn bwysig, gan fod pob cymuned yn unigryw mewn cymaint o ffyrdd.

Mae gan landlordiaid preifat ran bwysig i'w chwarae mewn perthynas â'n stoc dai yma yng Nghymru. Mae'n ddewis cadarnhaol i bobl sy'n dymuno rhentu ac rydym wedi gwneud gwaith da dros y blynyddoedd diwethaf gyda Rhentu Doeth Cymru a'r gwaith a wnaethom ar hynny i geisio sicrhau bod y cynnig gan landlordiaid preifat yn gynnig o safon i unigolion yma yng Nghymru, a sicrhau bod y sector hwnnw'n darparu rhan bwysig a defnyddiol iawn o'r opsiynau tai i bobl os mai rhentu yw'r dewis iawn iddynt. Mae'n ddewis cadarnhaol i lawer o bobl, felly mae angen inni sicrhau ei fod yn brofiad da iddynt.

2. Cwestiynau i’r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a’r Trefnydd
2. Questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Mae'r cwestiynau nesaf, felly, i'r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, a dwi'n galw'n gyntaf am gwestiwn 1, Vikki Howells.

The next questions are for the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, and I call first of all for question 1 from Vikki Howells.

Lles Anifeiliaid
Animal Welfare

1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gamau gweithredu Llywodraeth Cymru i wella lles anifeiliaid yng Nghymru yn ystod tymor y Senedd hon? OQ56805

1. Will the Minister provide an update on Welsh Government actions to improve animal welfare in Wales over the course of this Senedd term? OQ56805

9. Pa fesurau y bydd y Gweinidog yn eu cynnig i gryfhau'r ffordd y caiff anifeiliaid eu hamddiffyn yng Nghymru yn ystod tymor presennol y Senedd? OQ56824

9. What measures will the Minister propose to strengthen the protection of animals in Wales during the current Senedd term? OQ56824

Llywydd, I understand you have given your permission for questions 1 and 9 to be grouped.

There are several commitments in the Welsh Government's programme for government relating to animal health and welfare in Wales. I have also announced my intention to publish an animal welfare plan for Wales, which will span the term of this Government's office.

Lywydd, deallaf eich bod wedi caniatáu i gwestiynau 1 a 9 gael eu grwpio.

Mae sawl ymrwymiad yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn ymwneud ag iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi fy mwriad i gyhoeddi cynllun lles anifeiliaid i Gymru, a fydd yn ymestyn dros dymor y Llywodraeth hon.

14:20

Thank you, Minister. I was really pleased to see Lucy's law, the ban on third-party sales of puppies and kittens, come into effect earlier this month. I want to pay tribute to all the campaigners who supported this law, and place on record my thanks to you for delivering this important intervention. Can you update Members on the engagement that has taken place with businesses, breeders, et cetera, to make sure that they're aware of and compliant with the new rules?

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn o weld cyfraith Lucy, y gwaharddiad ar werthu cŵn a chathod bach gan drydydd parti, yn dod i rym yn gynharach y mis hwn. Hoffwn dalu teyrnged i'r holl ymgyrchwyr a gefnogodd y gyfraith hon, a diolch i chi'n gyhoeddus am gyflawni'r ymyrraeth bwysig hon. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar yr ymgysylltu a gafwyd gyda busnesau, bridwyr ac ati, i sicrhau eu bod yn ymwybodol o'r rheolau newydd ac yn cydymffurfio â hwy?

Thank you very much. Well, I was certainly very pleased also to see the regulations that were passed on 23 March, then followed by—. Obviously, we had that six-month transition period to ensure that pet shop owners, for instance, were able to consider a different operating model, so they could mitigate any potential impact. But I was very pleased to see the legislation come in.

Whilst the legislation doesn't allow commercial third parties to sell puppies and kittens under six months of age, it is difficult to police those breeders who breed below that threshold, so I think it's really important that we continue to ensure that our local authorities have the ability to be able to use their discretion, for instance, to look at business cases that come forward, so that they can test if breeders have bred the animals themselves or if they're selling them for someone else, because that obviously then would breach the regulations. The scope of the regulations is very clearly set out in the legislation. I thought that was really important.

We've continued to work in partnership. We haven't just sat back and waited for this legislation to come forward. We've continued to work in partnership with local authorities. You'll be aware of the enforcement pilot project that we had, and the joint working group with the Animal Welfare Network for Wales and the Companion Animal Welfare Group Wales. We worked in partnership during the drafting of those regulations. We also continue to work closely with local authorities around the project that I referred to earlier, to ensure there are no other potential barriers to enforcement. And we're once again—. In my house, we're not allowed to use the 'c' word until December, but I am going to promote that, once again, ahead of Christmas we will as a Government be promoting Paws, Prevent, Protect to make sure that purchasers really think very carefully before they purchase a pet before Christmas.

Diolch yn fawr iawn. Wel, roeddwn innau'n sicr yn falch iawn o weld y rheoliadau a basiwyd ar 23 Mawrth, ac yna—. Yn amlwg, cawsom gyfnod pontio o chwe mis i sicrhau bod perchnogion siopau anifeiliaid anwes, er enghraifft, yn gallu ystyried model gweithredu gwahanol, fel y gallent liniaru unrhyw effaith bosibl. Ond roeddwn yn falch iawn o weld y ddeddfwriaeth yn dod i rym.

Er nad yw'r ddeddfwriaeth yn caniatáu i drydydd parti masnachol werthu cŵn bach a chathod bach o dan chwe mis oed, mae'n anodd plismona bridwyr sy'n bridio islaw'r trothwy hwnnw, felly credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i sicrhau y gall ein hawdurdodau lleol ddefnyddio eu disgresiwn, er enghraifft, i edrych ar achosion busnes a gyflwynir, fel y gallant brofi a yw bridwyr wedi bridio'r anifeiliaid eu hunain neu a ydynt yn eu gwerthu dros rywun arall, oherwydd yn amlwg, byddai hynny wedyn yn torri'r rheoliadau. Mae cwmpas y rheoliadau wedi'i nodi'n glir iawn yn y ddeddfwriaeth. Roeddwn yn meddwl bod hynny'n bwysig iawn.

Rydym wedi parhau i weithio mewn partneriaeth. Nid ydym wedi eistedd yn ôl ac aros i'r ddeddfwriaeth ddod i rym. Rydym wedi parhau i weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol. Fe fyddwch yn gwybod am y prosiect peilot a gynhaliwyd gennym ar orfodaeth, a'r cyd-weithgor gyda Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru a Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru. Buom yn gweithio mewn partneriaeth wrth ddrafftio’r rheoliadau hynny. Rydym hefyd yn parhau i weithio'n agos gydag awdurdodau lleol ar y prosiect y cyfeiriais ato yn gynharach, er mwyn sicrhau nad oes rhwystrau posibl eraill i orfodaeth. Ac rydym unwaith eto—. Yn fy nghartref i, nid ydym yn cael defnyddio'r gair 'Nadolig' tan fis Rhagfyr, ond rwyf am hyrwyddo, unwaith eto, cyn y Nadolig, y byddwn ni fel Llywodraeth yn hyrwyddo Aros, Atal, Amddiffyn i sicrhau bod prynwyr yn meddwl yn ofalus iawn cyn prynu anifail anwes cyn y Nadolig.

Minister, the COVID lockdown has seen a rise in the number of pets being stolen, with the result that pet abduction is to be made a criminal offence in England. Theft of a pet is currently treated as a loss of the owner's property under the Theft Act of 1968, but this does not adequately recognise the great emotional distress that this can cause to the owner, and also the pet. What action will you be taking, Minister, to keep the law on pet theft in Wales in line with England to ensure that pet owners here enjoy the same protection as those across the border? Thank you. 

Weinidog, mae'r cyfyngiadau symud yn sgil COVID wedi arwain at gynnydd yn nifer yr anifeiliaid anwes sy'n cael eu dwyn, ac wedi golygu y bydd herwgydio anifeiliaid anwes yn dod yn drosedd yn Lloegr. Ar hyn o bryd, mae dwyn anifail anwes yn cael ei drin fel colli eiddo'r perchennog o dan Ddeddf Dwyn 1968, ond nid yw hyn yn ddigon i gydnabod y trallod emosiynol enfawr y gall hyn ei achosi i'r perchennog, a'r anifail anwes hefyd. Pa gamau y byddwch yn eu cymryd, Weinidog, i gadw'r gyfraith ar ddwyn anifeiliaid anwes yng Nghymru yn unol â'r gyfraith yn Lloegr i sicrhau bod perchnogion anifeiliaid anwes yma'n cael eu diogelu i'r un graddau â phobl dros y ffin? Diolch.

The theft of pets is obviously a criminal act, and it is a reserved matter, as you say, under the Theft Act 1968. You'll be aware, I'm sure, of the pet theft taskforce that DEFRA have brought forward, so my officials have been working very closely with their counterparts in DEFRA to make sure that we can collaborate. I think we have certainly seen more cases of pet theft during the pandemic. I've got a member of my own family that's increased security at their home because of their concerns around pet theft, so I think it is really important that we continue to work collaboratively with DEFRA.

Mae dwyn anifeiliaid anwes yn amlwg yn weithred droseddol, ac mae'n fater a gedwir yn ôl, fel y dywedwch, o dan Ddeddf Dwyn 1968. Fe fyddwch yn ymwybodol, rwy'n siŵr, o'r tasglu dwyn anifeiliaid anwes a gyflwynwyd gan DEFRA, felly mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'u swyddogion cyfatebol yn DEFRA i sicrhau y gallwn gydweithredu. Yn sicr, credaf ein bod wedi gweld mwy o achosion o ddwyn anifeiliaid anwes yn ystod y pandemig. Mae aelod o fy nheulu fy hun wedi cynyddu mesurau diogelwch yn eu cartref oherwydd eu pryderon ynghylch dwyn anifeiliaid anwes, felly credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i weithio ar y cyd â DEFRA.

Yn dilyn saga Geronimo, yr alpaca, a'r holl ffys fuodd am ddifa un alpaca pan fydd yna 10,000 o wartheg yn cael eu difa am yn union yr un rheswm yng Nghymru bob blwyddyn—mae yna 10,000 o Geronimos yng Nghymru yn cael eu lladd bob blwyddyn, i bob pwrpas—ydych chi'n cytuno bod hynny, efallai, yn dweud llawer wrthym ni ynglŷn â'r diffyg dealltwriaeth sydd yna ymhlith y cyhoedd ynglŷn â realiti bovine TB? Ydy e hefyd yn awgrymu i chi efallai bod pobl dim cweit yn gwerthfawrogi pa mor anodd yw taclo TB yng Nghymru, a bod hynny'n golygu cymryd penderfyniadau anodd ynglŷn â delio â'r clwyf mewn bywyd gwyllt?

Following the saga of Geronimo, the alpaca, and all the fuss about culling one alpaca when there are 10,000 cattle being culled for the same reason in Wales every year—there are 10,000 Geronimos killed in Wales every year, to all intents and purposes—do you agree that that says a great deal about the lack of understanding that there is amongst the public in terms of the reality of bovine TB? And does it also suggest to you, perhaps, that people don't appreciate how difficult tackling TB is in Wales, and that that does mean taking difficult decisions when dealing with this disease in wild animals?

I think it's like anything in life: if you're really involved with an issue, then obviously your understanding is better. Certainly, there was a huge amount of media interest, as you say, in the case of Geronimo. It is really important that we continue to do all we can to get rid of this dreadful disease.

I will be bringing forward a refresh of the TB eradication programme. As you know, I report annually to this Chamber every year on our TB eradication programme, and I think I will be making a statement to this Chamber in November. Over the summer, I took the opportunity to meet with Glyn Hewinson, who is an academic based at Aberystwyth University, who I know Llyr Huws Gruffydd is aware of, to hear about not just the research but about vaccination for cattle, for instance. When I first met Glyn, he always told me that vaccination for cattle in relation to TB was 10 years away. We now think that's about four years away, so you can see the progress that we are making.

Credaf ei fod fel unrhyw beth arall mewn bywyd: os ydych yn ymwneud yn agos â mater, yn amlwg, mae eich dealltwriaeth yn well. Yn sicr, bu cryn dipyn o ddiddordeb yn y cyfryngau, fel y dywedwch, yn achos Geronimo. Mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau i wneud popeth a allwn i gael gwared ar y clefyd ofnadwy hwn.

Byddaf yn adnewyddu'r rhaglen dileu TB. Fel y gwyddoch, rwy’n adrodd yn flynyddol i’r Siambr hon bob blwyddyn ar ein rhaglen dileu TB, ac rwy'n credu y byddaf yn gwneud datganiad i’r Siambr hon ym mis Tachwedd. Dros yr haf, manteisiais ar y cyfle i gyfarfod â Glyn Hewinson, academydd ym Mhrifysgol Aberystwyth y gwn fod Llyr Huws Gruffydd yn gwybod amdano, i glywed nid yn unig am yr ymchwil ond am frechu gwartheg, er enghraifft. Pan gyfarfûm â Glyn am y tro cyntaf, roedd bob amser yn dweud wrthyf fod brechu gwartheg yn erbyn TB 10 mlynedd i ffwrdd. Credwn bellach ei fod oddeutu pedair blynedd i ffwrdd, felly gallwch weld y cynnydd rydym yn ei wneud.

14:25

Anyone who has not been barred by a court can buy an animal. There are no tests for ownership, no statutory instructions of how to look after animals. Is it any surprise that so many animals are badly treated, not always because people want to badly treat them, but due to ignorance? Will the Government introduce some online instructions and tests for those seeking to buy different animals as pets, which would then have to be passed prior to purchase, so people know what they're doing when they take on an animal? And maybe sometimes they'll decide not to buy it because of the amount of work it involves.

Gall unrhyw un nad yw wedi ei wahardd gan lys brynu anifail. Nid oes unrhyw brofion ar gyfer perchnogaeth, dim cyfarwyddiadau statudol ar sut i edrych ar ôl anifeiliaid. A yw'n syndod fod cymaint o anifeiliaid yn cael eu trin yn wael, nid bob amser am fod pobl eisiau eu trin yn wael, ond oherwydd anwybodaeth? A wnaiff y Llywodraeth gyflwyno cyfarwyddiadau a phrofion ar-lein i'r rheini sy'n dymuno prynu gwahanol anifeiliaid fel anifeiliaid anwes, y byddai'n rhaid eu pasio cyn prynu, fel bod pobl yn gwybod beth y maent yn ei wneud wrth brynu anifail? Ac efallai, weithiau, y byddant yn penderfynu peidio â'i brynu oherwydd faint o waith y mae'n ei olygu.

Obviously, responsible ownership of animals is something that we have a keen interest in as a Government, and it's a priority, I know, for the Wales animal health and welfare framework group. I'm not sure testing those people who purchase animals is the right approach. I wonder who would be the target audience, for instance. I wonder who would police it. What I do think is important is that we look at regulation, we look at enforcement of animal welfare.

Last week, I attended the new Dogs Trust facility in Cardiff, where I launched the ban on commercial third-party sales of puppies and kittens, and I was very interested to know—. I knew that the Dogs Trust, if you had a dog from them—if they re-homed a dog with you—they continued to offer support. What I didn't realise was that they are open to supporting anyone who takes in a re-homed pet for approximately four weeks, I think the course is. So, I think it's really important that we take advantage of schemes like that also. 

I mentioned the social media campaign that we will be running ahead of Christmas again this year; I think this will be third Christmas that we have done this. Again, I think it's really important that we remind prospective purchasers that they need to do some research before they buy their puppy or any other pets. It's really important that we work collaboratively, particularly with third sector organisations—I mentioned Dogs Trust, but we do work, obviously, with other charities and organisations—and make sure that there's really excellent information and research out there for the public to look at.

Yn amlwg, mae perchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid yn rhywbeth y mae gennym gryn dipyn o ddiddordeb ynddo fel Llywodraeth, a gwn fod hyn yn flaenoriaeth i grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. Nid wyf yn siŵr mai gosod profion i bobl sy'n prynu anifeiliaid yw'r dull cywir o fynd ati. Tybed pwy fyddai'r gynulleidfa darged, er enghraifft. Tybed pwy fyddai’n plismona hynny. Yr hyn sy'n bwysig yn fy marn i yw ein bod yn edrych ar reoleiddio, yn edrych ar orfodi lles anifeiliaid.

Yr wythnos diwethaf, ymwelais â chyfleuster newydd y Dogs Trust yng Nghaerdydd, lle lansiais y gwaharddiad ar werthiant masnachol cŵn a chathod bach gan drydydd parti, ac roedd gennyf gryn ddiddordeb mewn gwybod—. Roeddwn yn gwybod bod y Dogs Trust, pe baech yn cael ci ganddynt—pe baent yn ailgartrefu ci gyda chi—yn parhau i gynnig cymorth. Yr hyn nad oeddwn yn ei sylweddoli oedd eu bod yn agored i gefnogi unrhyw un sy'n rhoi cartref i anifail anwes wedi'i ailgartrefu am oddeutu pedair wythnos, rwy'n credu yw hyd y cwrs. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn manteisio ar gynlluniau o'r fath hefyd.

Soniais am yr ymgyrch y byddwn yn ei chynnal ar y cyfryngau cymdeithasol cyn y Nadolig eto eleni; rwy'n credu mai hwn fydd y trydydd Nadolig inni wneud hyn. Unwaith eto, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn atgoffa darpar brynwyr fod angen iddynt wneud rhywfaint o ymchwil cyn prynu eu ci bach neu unrhyw anifeiliaid anwes eraill. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio ar y cyd, yn enwedig gyda sefydliadau'r trydydd sector—soniais am y Dogs Trust, ond rydym yn gweithio, yn amlwg, gydag elusennau a sefydliadau eraill—ac yn sicrhau bod gwybodaeth ac ymchwil ragorol ar gael i'r cyhoedd.

Unedau Dofednod Dwys
Intensive Poultry Units

2. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith amgylcheddol unedau dofednod dwys yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ56831

2. What assessment has the Welsh Government made of the environmental impact of intensive poultry units in Mid and West Wales? OQ56831

Thank you. The Welsh Government is taking a holistic approach to assessing and mitigating the environmental impact of intensive poultry units across Wales, through improved planning processes and regulation, partnership working and supporting the industry through knowledge transfer programmes and financial support.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio dull cyfannol o asesu a lliniaru effaith amgylcheddol unedau dofednod dwys ledled Cymru, drwy well prosesau cynllunio a rheoleiddio, gweithio mewn partneriaeth a chefnogi'r diwydiant drwy raglenni trosglwyddo gwybodaeth a chymorth ariannol.

I thank you for that answer, but according to research by Wildlife Trust Wales, Powys now has more than 150 intense poultry units, housing an estimated 10 million chickens. As a result, an extra 2,000 tonnes of phosphate a year are estimated to be spread onto land in the Wye catchment area. Last September, I asked you for an update on the intensive agriculture working group that was looking at planning guidance for new poultry developments, and you assured me that it was a matter of urgency. And I agree it is, even more so now a year later. Last month, your colleague the Minister for Climate Change wrote to me to assure me that work to understand the source of phosphate pollution in special areas of conservation rivers is under way, and I really welcome that. Given the urgency of the situation, however, can you outline the time frame for that work, please? Will you consider pressing pause on all planning permission for new or extended poultry units until the environmental and community impact of the existing units are fully assessed and understood?  

Diolch am eich ateb, ond yn ôl ymchwil gan Ymddiriedolaeth Natur Cymru, erbyn hyn, mae gan Bowys fwy na 150 o unedau dofednod dwys, sy'n cynnwys oddeutu 10 miliwn o ieir. O ganlyniad, amcangyfrifir bod 2,000 tunnell ychwanegol o ffosffad y flwyddyn yn cael ei wasgaru ar dir yn nalgylch afon Gwy. Fis Medi diwethaf, gofynnais i chi am y wybodaeth ddiweddaraf am y gweithgor ffermio dwys a oedd yn edrych ar ganllawiau cynllunio ar gyfer datblygiadau dofednod newydd, a chefais sicrwydd gennych ei fod yn fater o frys. Ac rwy'n cytuno ei fod yn fater o frys, hyd yn oed yn fwy felly flwyddyn yn ddiweddarach. Y mis diwethaf, ysgrifennodd eich cyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, ataf i fy sicrhau bod gwaith ar y gweill i ddeall ffynhonnell llygredd ffosffad mewn afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. Fodd bynnag, o gofio bod y sefyllfa'n fater o frys, a allwch amlinellu'r amserlen ar gyfer y gwaith hwnnw, os gwelwch yn dda? A wnewch chi ystyried oedi unrhyw ganiatâd cynllunio ar gyfer unedau dofednod newydd neu estynedig hyd nes bod effaith amgylcheddol a chymunedol yr unedau presennol wedi cael eu hasesu a'u deall yn llawn?

Thank you. As you recognised, that work now sits in the portfolio of the Minister for Climate Change, but I understand the apportionment work is expected to be completed by the end of this year. I know her officials and my officials have worked very closely with Natural Resources Wales to be able to monitor the progress of that project. Local planning authorities are already legally prevented from granting planning permission if they're uncertain about whether a development, either individually or alongside a combination of others, will add phosphates to the SAC waters, where targets have been exceeded.

Diolch. Fel roeddech chi'n cydnabod, mae'r gwaith hwnnw bellach yn rhan o bortffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ond rwy'n deall bod disgwyl i'r gwaith dosrannu gael ei gwblhau erbyn diwedd eleni. Gwn fod ei swyddogion a'm swyddogion innau wedi gweithio'n agos iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i allu monitro cynnydd y prosiect hwnnw. Mae awdurdodau cynllunio lleol eisoes wedi'u hatal yn gyfreithiol rhag rhoi caniatâd cynllunio os ydynt yn ansicr a fydd datblygiad, naill ai'n unigol neu ochr yn ochr â chyfuniad o rai eraill, yn ychwanegu ffosffadau at ddyfroedd yr ACA, lle mae'r terfynau wedi'u croesi.

14:30

Minister, on back British and Welsh farming day, I would just like to personally thank all the farmers across Brecon and Radnorshire for the absolutely amazing work they do in protecting our environment and also having food security. But, Minister, farm businesses have had to diversify, due to ever-changing landscapes, and many farmers have had to diversify into the poultry industry as a source of income to subsidise their businesses. Those farmers do their utmost to protect the environment for future generations while protecting our food security. However, Minister, these farming families are continuously attacked by the media, by politicians and by lobby groups who try to push the blame straight onto farmers for poor water quality. Only on the weekend, Dŵr Cymru were pumping raw sewage into the River Usk again and nothing is done to tackle that. So, Minister, can you please tell me what you're going to do to protect those farmers who are continuously being blamed by the media so that we actually start to deal in facts rather than fiction? Diolch, Llywydd.

Weinidog, ar ddiwrnod cefnogi ffermwyr Prydain a Chymru, hoffwn ddiolch yn bersonol i'r holl ffermwyr ledled Brycheiniog a Sir Faesyfed am y gwaith cwbl anhygoel a wnânt i amddiffyn ein hamgylchedd a diogelu'r cyflenwad bwyd. Ond Weinidog, mae busnesau fferm wedi gorfod arallgyfeirio, gan fod y rhagolygon yn newid yn barhaus, ac mae llawer o ffermwyr wedi gorfod arallgyfeirio i'r diwydiant dofednod fel ffynhonnell incwm i sybsideiddio eu busnesau. Mae'r ffermwyr hynny'n gwneud eu gorau glas i ddiogelu'r amgylchedd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol wrth ddiogelu ein cyflenwad bwyd. Fodd bynnag, Weinidog, mae'r cyfryngau, gwleidyddion a grwpiau lobïo'n ymosod yn barhaus ar y teuluoedd ffermio hyn, ac yn ceisio beio'r ffermwyr am ansawdd dŵr gwael. Dros y penwythnos, bu Dŵr Cymru yn pwmpio carthion amrwd i mewn i afon Wysg eto ac nid oes unrhyw beth yn digwydd i fynd i’r afael â hynny. Felly, Weinidog, a allwch ddweud wrthyf beth rydych yn mynd i'w wneud i amddiffyn y ffermwyr hynny sy'n cael eu beio dro ar ôl tro gan y cyfryngau fel ein bod yn dechrau trafod ffeithiau yn hytrach na ffuglen? Diolch, Lywydd.

I think it's very important we deal with facts and not fiction. I hear what you say about Dŵr Cymru. I'm not aware of the circumstances around it, but you've now put it on the record and I will certainly follow that up, because I find it very hard to believe that nothing was done in the way that you outline. I have continually worked with the agricultural sector around pollution. Obviously, you'll be aware there's legal action at the moment around our regulations, so I'm very restricted in what I can say, but I certainly agree with you that we should say a massive thank you to the majority of our farmers who certainly do not pollute our countryside and do ensure that we have food on our plates.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn trafod ffeithiau yn hytrach na ffuglen. Clywaf yr hyn a ddywedwch am Dŵr Cymru. Nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau, ond rydych wedi cofnodi'r peth yn awr a byddaf yn sicr yn mynd ar drywydd hynny, gan ei bod yn anodd iawn credu na wnaed unrhyw beth yn y ffordd a amlinellwyd gennych. Rwyf wedi gweithio'n barhaus gyda'r sector amaethyddol ar lygredd. Yn amlwg, fe fyddwch yn ymwybodol fod achos cyfreithiol yn mynd rhagddo ar hyn o bryd mewn perthynas â'n rheoliadau, felly mae'r hyn y gallaf ei ddweud yn gyfyngedig iawn, ond rwy'n sicr yn cytuno â chi y dylem ddiolch o galon i'r rhan fwyaf o'n ffermwyr, nad ydynt, yn sicr, yn llygru ein cefn gwlad ac sy'n sicrhau bod gennym fwyd ar ein platiau.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Minister, it was good to welcome you to west Wales in August for the Pembrokeshire County Show. I know your attendance will have been appreciated by the show committee and the exhibitors, and I'm sure you will join with me in congratulating the team on their success with the return of the show, following the cancellation last year. I'm also sure that the Minister will wish to pay tribute to farmers across Wales and Britain today as we mark Back British Farming Day. 

But if we are to truly back our farmers, we must now work to get on top of the bovine TB crisis in Wales. This morning's news that the number of new TB herd incidents in Wales has increased by 3 per cent in comparison to England and Scotland, which have both seen percentage decreases, will not instil Welsh farmers with confidence in the Government's current policy and testing regime. Therefore, what discussions has the Minister had with Neil Watt and Gordon Harkiss from MV Diagnostics Ltd, who have developed an alternative bovine TB test, Enferplex, which claims to deliver more accurate results than the current test? And if no meeting has occurred, will you meet with them to discuss the Enferplex test and offer your support to help progress a pilot scheme, which could pave the way for a new Welsh bovine TB strategy to eradicate the disease once and for all?

Diolch, Lywydd. Weinidog, roedd yn dda eich croesawu i orllewin Cymru ym mis Awst ar gyfer Sioe Sir Benfro. Gwn y bydd pwyllgor y sioe a'r arddangoswyr wedi gwerthfawrogi eich presenoldeb, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i longyfarch y tîm ar eu llwyddiant yn cynnal y sioe, ar ôl iddi gael ei gohirio y llynedd. Rwy’n siŵr hefyd y bydd y Gweinidog yn dymuno talu teyrnged i ffermwyr ledled Cymru a Phrydain heddiw wrth inni nodi diwrnod Cefnogi Ffermwyr Prydain.

Ond os ydym o ddifrif am gefnogi ein ffermwyr, mae'n rhaid inni weithio yn awr i fynd i'r afael ag argyfwng TB buchol yng Nghymru. Ni fydd y newyddion y bore yma fod nifer y buchesi ag achosion newydd o TB yng Nghymru wedi cynyddu 3 y cant o gymharu â Lloegr a’r Alban, lle mae'r canrannau wedi gostwng, yn ennyn hyder ffermwyr Cymru yn mholisi cyfredol a threfn brofi'r Llywodraeth. Felly, pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Neil Watt a Gordon Harkiss o MV Diagnostics Ltd, sydd wedi datblygu prawf TB buchol amgen, Enferplex, yr honnir ei fod yn darparu canlyniadau mwy cywir na'r prawf cyfredol? Ac os nad oes cyfarfod wedi bod, a wnewch chi gyfarfod â hwy i drafod y prawf Enferplex a chynnig eich cymorth i helpu i ddatblygu cynllun peilot, a allai baratoi'r ffordd ar gyfer strategaeth TB buchol newydd yng Nghymru i ddileu'r clefyd unwaith ac am byth?

Thank you. It was good to see you also, and Cefin Campbell, at the Pembrokeshire show. It was the only agricultural show that we had over the summer recess, ahead of the Usk Show last Saturday. It was good to show support to the many, many volunteers who had ensured that the show went ahead, in a different format from how we usually celebrate. But it was really good to be there, so, yes, I absolutely join you in thanking them all.

In relation to the TB statistics that were published this morning, we've seen a decrease in new incidents during the most recent 12-month period, which is to be welcomed. And you will have heard me saying in an answer before to Llyr that I will be making a statement in this Chamber in November around the refreshed eradication programme.

On the specific question you asked around Neil and Gordon, I've asked my officials to meet with them. I haven't met them myself. Again, I've referred to the meetings I had over the summer with Glyn Hewison, who advises us in the Welsh Government on our TB strategy, but I'm always keen to hear from anybody who has answers on how we can have a significant impact on this dreadful disease.

Diolch. Braf oedd eich gweld chithau hefyd, a Cefin Campbell, yn Sioe Sir Benfro. Honno oedd yr unig sioe amaethyddol a gawsom dros doriad yr haf, cyn Sioe Brynbuga ddydd Sadwrn diwethaf. Roedd yn dda cefnogi'r nifer fawr o wirfoddolwyr a sicrhaodd fod y sioe yn cael ei chynnal, ar ffurf wahanol i'r ffordd rydym yn dathlu fel arfer. Ond roedd yn dda iawn bod yno, felly, ydw, rwy'n sicr yn ymuno â chi i ddiolch i bob un ohonynt.

Mewn perthynas â'r ystadegau TB a gyhoeddwyd y bore yma, rydym wedi gweld gostyngiad mewn achosion newydd dros y cyfnod 12 mis diweddaraf, ac mae hynny i'w groesawu. A byddwch wedi fy nghlywed yn dweud wrth Llyr mewn ateb blaenorol y byddaf yn gwneud datganiad yn y Siambr hon ym mis Tachwedd ynghylch diweddaru'r rhaglen ddileu.

Ar y cwestiwn penodol a ofynnwyd gennych ynglŷn â Neil a Gordon, rwyf wedi gofyn i'm swyddogion gyfarfod â hwy. Nid wyf wedi cyfarfod â hwy fy hun. Unwaith eto, rwyf wedi cyfeirio at y cyfarfodydd a gefais dros yr haf gyda Glyn Hewison, sy'n ein cynghori yn Llywodraeth Cymru ar ein strategaeth TB, ond rwyf bob amser yn awyddus i glywed gan unrhyw un a all gynnig atebion ynglŷn â sut y gallwn gael effaith sylweddol ar y clefyd ofnadwy hwn.

Thank you, Minister. Yes, you mentioned the vaccine that could be available in four years' time, but this new test, Enferplex, is being delivered on the ground already, so that really does show that there is impetus within the agricultural community to get this issue sorted once and for all.

However, there also remains nervousness within the industry around the future of the Glastir Organic, Commons and Advanced agreements that are due to expire on 13 December this year. These agri-environment schemes play an important role within the Welsh agricultural industry, but farmers are now nervously awaiting an announcement as to whether these contracts will be extended for a further 12 months or more. An extension is not uncommon, and Minister, you said yourself that the Glastir replacement, the sustainable farming scheme, would not be introduced until it is absolutely ready. With the industry having first been told a decision would be expected in July, and then late summer, can you please provide clarity over the renewal of these schemes, to give Welsh farmers some level of certainty?

Diolch, Weinidog. Do, fe sonioch chi am y brechlyn a allai fod ar gael ymhen pedair blynedd, ond mae'r prawf newydd hwn, Enferplex, eisoes yn cael ei ddarparu ar lawr gwlad, felly mae hynny o ddifrif yn dangos bod y gymuned amaethyddol yn awyddus i ddatrys y mater hwn unwaith ac am byth.

Fodd bynnag, ceir nerfusrwydd yn y diwydiant o hyd ynghylch dyfodol cytundebau Glastir Organig, Tir Comin Glastir a Glastir Uwch, a fydd yn dod i ben ar 13 Rhagfyr eleni. Mae'r cynlluniau amaeth-amgylcheddol hyn yn chwarae rhan bwysig yn niwydiant amaethyddol Cymru, ond mae ffermwyr bellach yn aros yn nerfus am gyhoeddiad ynglŷn ag a fydd y contractau hyn yn cael eu hymestyn am 12 mis arall neu fwy. Nid yw ymestyn contractau'n beth anghyffredin, a Weinidog, fe ddywedoch chi eich hun na fyddai'r cynllun yn lle Glastir, y cynllun ffermio cynaliadwy, yn cael ei gyflwyno hyd nes ei fod yn gwbl barod. Gyda'r diwydiant wedi cael gwybod i ddechrau y gellid disgwyl penderfyniad ym mis Gorffennaf, ac yna ar ddiwedd yr haf, a allwch chi ddarparu eglurder ynghylch adnewyddu'r cynlluniau hyn, er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd i ffermwyr Cymru?

14:35

The majority of Glastir Advanced, Organic and Commons contracts do expire at the end of this year, and many contracts are already the subject of multiple extensions and renewals as we've gone forward. Since 2017, when the five-year contract period of Glastir Advanced came to an end, the position was to extend contracts as they expired, but, of course, you'll be aware that the EU rural development programme funding and the uncertainty that we have regarding future budget availability means that that really now is no longer an option. I know there is going to be an increased focus on the future of these contracts, but as I say, until I have some surety about funding, I'm unable to make an announcement. 

Bydd y rhan fwyaf o gontractau Glastir Uwch, Glastir Organig a Thir Comin Glastir yn dod i ben ar ddiwedd y flwyddyn, ac mae llawer o gontractau eisoes wedi'u hadnewyddu a'u hymestyn sawl gwaith wrth inni fynd yn ein blaenau. Ers 2017, pan ddaeth cyfnod contract pum mlynedd Glastir Uwch i ben, y bwriad oedd ymestyn contractau wrth iddynt ddod i ben, ond wrth gwrs, fe fyddwch yn ymwybodol fod cyllid rhaglen datblygu gwledig yr UE a’r ansicrwydd sy'n ein hwynebu ynghylch argaeledd cyllidebol yn y dyfodol yn golygu nad yw hynny'n opsiwn mwyach. Gwn y bydd mwy o ffocws ar ddyfodol y contractau hyn, ond fel y dywedaf, hyd nes y caf rywfaint o sicrwydd ynglŷn â chyllid, ni allaf wneud cyhoeddiad.

That will be disappointing for farmers across Wales to hear.

Finally, Minister, I expect many Members across this Chamber would have received a huge range of correspondence from constituents regarding concerns about gaps in Welsh equine ID legislation. Although my colleagues and I have warmly welcomed the mandatory microchipping of horses in Wales, concerns remain about the accuracy of paper passports currently used to trace horses, as well as the low number of microchipped equines entered onto the central equine database. I'm aware that the UK Government is going to be consulting on changes to equine identification and traceability later this year, so what steps are you taking to ensure significant improvements to the system, including the digitisation of equine passports, as the British Horseracing Authority started in July, and providing a frictionless service to safeguard the welfare of horses?

Bydd hynny'n siom i ffermwyr ledled Cymru.

Yn olaf, Weinidog, rwy'n disgwyl y byddai llawer o Aelodau ar draws y Siambr hon wedi derbyn cryn dipyn o ohebiaeth gan etholwyr ynghylch pryderon ynglŷn â bylchau yn neddfwriaeth adnabod ceffylau Cymru. Er bod fy nghyd-Aelodau a minnau wedi croesawu'r gofyniad gorfodol i ficrosglodynnu ceffylau yng Nghymru, ceir pryderon o hyd ynghylch cywirdeb y pasbortau papur a ddefnyddir ar hyn o bryd i olrhain ceffylau, yn ogystal â’r nifer isel o geffylau sydd wedi'u microsglodynnu a gofnodwyd yn y gronfa ddata ganolog i geffylau. Rwy'n ymwybodol y bydd Llywodraeth y DU yn ymgynghori ar newidiadau i drefniadau adnabod ac olrhain ceffylau yn ddiweddarach eleni, felly pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau gwelliannau sylweddol i'r system, gan gynnwys digideiddio pasbortau ceffylau, fel y dechreuodd Awdurdod Rasio Ceffylau Prydain ei wneud ym mis Gorffennaf, a darparu gwasanaeth llyfn i ddiogelu lles ceffylau?

I'm not aware of any correspondence. You referred to quite a large amount of correspondence; certainly nothing's come across my desk. Whether it's in the pipeline, I don't know. But I will have a discussion with the chief veterinary officer, who I know has spoken to the other three chief veterinary officers in the UK around this, and I will write to the Member with the current position.FootnoteLink 

Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw ohebiaeth. Fe gyfeirioch chi at gryn dipyn o ohebiaeth; yn sicr, nid oes unrhyw beth wedi cyrraedd fy nesg i. Efallai ei fod ar y ffordd, nid wyf yn gwybod. Ond byddaf yn cael trafodaeth gyda'r prif swyddog milfeddygol, y gwn ei bod wedi siarad â'r tri phrif swyddog milfeddygol arall yn y DU ynglŷn â hyn, ac fe ysgrifennaf at yr Aelod i nodi'r sefyllfa bresennol.FootnoteLink

Llefarydd Plaid Cymru, Cefin Campbell. 

Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Ar ôl codi'r angen gyda chi ar ddiwedd y tymor seneddol diwethaf ynglŷn â'r bluefin tuna, roeddwn i'n falch iawn o glywed nôl wrthych chi, a dwi'n dyfynnu, yn dweud: 

Thank you very much, Llywydd. Having raised with you at the end of the last parliamentary term the need to safeguard the bluefin tuna, I was very pleased to hear back from you, and I quote, saying: 

'I am finalising details for a scientific tuna catch and release tagging pilot project in Wales in 2021.'

'Rwy'n cwblhau manylion prosiect peilot gwyddonol tagio dal a rhyddhau tiwna yng Nghymru yn 2021.'

Ers hynny, dwi ddim wedi clywed na gweld llawer o ran manylion na dyddiadau penodol gennych chi, ac mae'r tymor pysgota ar gyfer tiwna wedi dechrau ers mis Awst. Felly, byddwn i'n croesawu yn fawr iawn mwy o fanylion am y cynigion hyn.

Ond mae gwir angen gweithredu'n ehangach ar bysgodfeydd a dyframaeth—sef aquaculture—yng Nghymru yn fwy cyffredinol. Ar ôl cyfarfod ryw bythefnos yn ôl gyda chynrychiolwyr o Gymdeithas Pysgotwyr Cymru, mae'n amlwg i fi bod nifer o gyfleoedd wedi cael eu colli dros y 10 mlynedd diwethaf i ddarparu gwell trefn ar reoli pysgodfeydd Cymru. Mae'r diffyg dyletswydd gyfreithiol i reoli pysgodfeydd mewn ffordd gynaliadwy, y model rŷch chi'n ei ddefnyddio i reoli'r sector, a diffyg adnoddau penodol, wedi achosi oedi sylweddol i ddarparu pysgodfeydd cynaliadwy yn nyfroedd Cymru. Ar ôl mwy na 10 mlynedd, felly, o fod yn gyfrifol am reoli pysgodfeydd, a ydych chi yn cytuno ei bod hi'n bryd cynnal adolygiad annibynnol o bysgodfeydd morol a dyframaeth yng Nghymru, a fydd yn gwerthuso'r adnoddau sydd eu hangen i ddarparu gwyddoniaeth, polisi a deddfwriaeth ar gyfer y Senedd bresennol a thu hwnt?

Since then, I haven't heard or seen many of the details or dates from you, and the tuna fishing season has started since August. So, I would warmly welcome more details on these proposals.

But there is a real need to take broader action on fisheries and aquaculture in Wales more generally. Having met, around a fortnight ago, with representatives of the Welsh Fishermen's Association, it's clear to me that many opportunities have been missed over the past 10 years to provide a better system in terms of managing Welsh fisheries. The lack of a legal approach to managing fisheries in a sustainable manner, the model that you use to manage the sector, and the lack of specific resources have caused significant delays in providing sustainable fisheries in Welsh waters. After more than 10 years of being responsible for fisheries management, do you agree that it's time to hold an independent review of marine fisheries and aquaculture in Wales, which would evaluate the resources required to provide the science, policy and legislation for the current Senedd and beyond?

In relation to your first question around tuna, as you say, the season only just started really last month. So, I don't think I'm in a position to give any data at the current time, but, obviously, once the season progresses, I'm sure I will be able to do that. 

Your substantive question referred to fishing policy over the last decade, and I really don't recognise the situation that you paint. So, no, I do not think we would need an independent review. Obviously, now we've left the European Union, that does provide an opportunity to have an integrated fishing policy in a way that we haven't done before in Wales that specifically meets the needs of our Welsh fishers and also our coastal communities, because, clearly, the two go very much hand in hand. 

Mewn perthynas â'ch cwestiwn cyntaf ynglŷn â thiwna, fel y dywedwch, ni ddechreuodd y tymor yn iawn tan y mis diwethaf. Felly, ni chredaf fy mod mewn sefyllfa i roi unrhyw ddata ar hyn o bryd, ond yn amlwg, wrth i'r tymor fynd rhagddo, rwy'n siŵr y bydd modd imi wneud hynny.

Roedd eich prif gwestiwn yn cyfeirio at bolisi pysgota dros y degawd diwethaf, ac nid wyf yn cydnabod y sefyllfa rydych yn ei disgrifio. Felly, na, ni chredaf y byddai angen adolygiad annibynnol arnom. Yn amlwg, a ninnau wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd bellach, mae hynny'n rhoi cyfle inni gael polisi pysgota integredig mewn modd nad ydym wedi'i gael o'r blaen yng Nghymru sy'n diwallu anghenion pysgotwyr Cymru yn benodol yn ogystal â'n cymunedau arfordirol, oherwydd yn amlwg, mae'r ddau beth yn mynd law yn llaw.

14:40

Diolch yn fawr iawn. Dwi'n edrych ymlaen yn fawr iawn at ryw fath o adolygiad mewnol ar hynny a strategaeth ynglŷn â datblygu'r sector ar gyfer y dyfodol.

Mater arall a godais i gyda'r Gweinidog cyn gwyliau’r haf oedd y mater o brynu tir fferm gan sefydliadau a chorfforaethau mawr ar gyfer plannu coed, a'r rhan fwyaf o'r rhain yn dod o'r tu allan i Gymru, a'r tir hwnnw'n cael ei ddefnyddio yn hytrach na chynhyrchu bwyd. Yn hytrach na dilyn egwyddor y goeden gywir, yn y man cywir, am y rheswm cywir, mae cymunedau Cymru ar eu colled wrth i unrhyw fanteision amgylcheddol ac economaidd a gafwyd o'r camau hyn fynd i gwmnïau y tu allan i Gymru, a pheidio ag aros o fewn cymunedau lleol. Ac mae hyn, yn anffodus, yn enghraifft arall o adnoddau Cymru'n cael eu hecsbloetio gan ddiddordebau allanol, fel sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd gyda'n glo, ein dŵr ni, a'n trydan ni.

Dros yr haf, yn anffodus, mae'n ymddangos bod y sefyllfa wedi gwaethygu a chyflymu. Ac fel rydw i wedi ei ddweud o'r blaen, os na all ffermwyr Cymru brynu tir yn eu cymunedau lleol pan fydd ar werth, oherwydd eu bod yn cael eu tanseilio gan gwmnïau cyfoethog o Lundain, bydd hyn yn niweidio diwylliant, iaith a threftadaeth lleol. Dŷn ni'n gwybod eich bod chi wedi sefydlu cynllun coedwigoedd cenedlaethol, ond pa gamau y byddwch chi fel Llywodraeth yn eu cymryd i ddatrys y problemau hyn a diogelu tir a chymunedau lleol Cymru?

Thank you very much. I look forward to some sort of internal review on that and a strategy to develop the sector for the future.

Another issue I raised with the Minister prior to recess was the issue of purchasing farmland by major corporations for tree planting, and most of these companies are from outwith Wales, and that land is then used for tree planting rather than food production. Rather than following the principle of the right tree, in the right place, for the right reason, Welsh communities are losing out as any environmental and economic benefits from these steps go to companies from outwith Wales, and they don't remain within local communities. And this is, unfortunately, another example of Welsh resources being exploited by external forces, as has happened over the years with our coal, our water, and our electricity.

Over the summer, unfortunately, it appears that the situation has hastened and accelerated and got worse. And as I've said in the past, if Welsh farmers can't buy land in their own communities when it is available, because they are undermined by multinationals from London, then this will damage the language, culture and heritage of those localities. We know that you've established a national forestry plan, but what steps will you as a Government take to resolve these problems, and to safeguard land and communities in Wales?

You raise a really important point, and I think it's about balance. You did raise this with me, and I've had a discussion with Lee Waters, the Deputy Minister for Climate Change, who you'll be aware did a deep dive into tree planting as a whole. And clearly, the issue of agricultural land being sold to companies, particularly for carbon offsetting, is something that is a concern. But equally, it's very difficult to say to a farmer, 'You should not sell your farmland to this person because of—', and I think that would be a very difficult area for the Government to trespass into.

I did have a discussion with a farmer on a visit over the summer recess, and he highlighted that three farms had been sold off to a multinational company, which I won't name, and his concern around that. But equally, he knew the person who had sold one of the farms, and that person wanted the best money that they could get for it. So again, it's really difficult then for us to have a policy on it. What I do think is really important is that we take every opportunity to make sure that right tree is planted in the right place. That doesn't sit in my portfolio now; even though I've got the funding to buy trees and to encourage farmers to plant trees, it does sit within the climate change directorate. But of course, I will be taking a very close interest in it, and having those further discussions.

Certainly, I can think of very few farmers I've met who object to planting trees. They want to plant trees, they want to look at their hedges and the edges of their farmland, to make sure they use every opportunity they can to help us with that target. And clearly, the national forest is a very long-term project, but I think it's great to see communities wanting to engage. I've had somebody contact me—they've just bought an acre of woodland, and they want that to be part of the national forest. So, I think it has captured the imagination of people, and I'm sure when it's finished it will be as treasured as the coast path is in Wales.

Rydych yn codi pwynt pwysig iawn, a chredaf ei fod yn ymwneud â chydbwysedd. Fe grybwylloch chi hyn wrthyf, ac rwyf wedi cael trafodaeth gyda Lee Waters, y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, ac fe fyddwch yn ymwybodol iddo gynnal archwiliad dwfn i'r holl fater o blannu coed. Ac yn amlwg, mae mater tir amaethyddol yn cael ei werthu i gwmnïau, yn enwedig ar gyfer gwrthbwyso carbon, yn rhywbeth sy'n peri pryder. Ond yn yr un modd, mae'n anodd iawn dweud wrth ffermwr, 'Ni ddylech werthu eich tir fferm i'r unigolyn hwn oherwydd—', ac rwy'n credu y byddai hwnnw'n faes anodd iawn i'r Llywodraeth dresmasu iddo.

Cefais drafodaeth gyda ffermwr ar ymweliad dros wyliau'r haf, a nododd fod tair fferm wedi'u gwerthu i gwmni rhyngwladol, nad wyf am eu henwi, a'i bryder ynglŷn â hynny. Ond roedd hefyd yn adnabod yr unigolyn a oedd wedi gwerthu un o'r ffermydd, ac roedd yr unigolyn dan sylw'n awyddus i gael y pris gorau posibl amdani. Felly unwaith eto, mae'n anodd iawn wedyn inni gael polisi ar hynny. Yr hyn sy'n bwysig iawn yn fy marn i yw ein bod yn achub ar bob cyfle i sicrhau bod y goeden iawn yn cael ei phlannu yn y lle iawn. Nid yw hynny'n rhan o fy mhortffolio mwyach; er bod y cyllid gennyf i brynu coed ac i annog ffermwyr i blannu coed, mae'n perthyn i'r gyfarwyddiaeth newid hinsawdd. Ond wrth gwrs, byddaf yn cadw llygad barcud ar hyn, ac yn cael trafodaethau pellach.

Yn sicr, ychydig iawn o ffermwyr y cyfarfûm â hwy sy'n gwrthwynebu plannu coed. Maent yn awyddus i blannu coed, maent yn awyddus i edrych ar eu perthi a chyrion eu tir fferm, er mwyn sicrhau eu bod yn achub ar bob cyfle posibl i'n helpu gyda'r targed hwnnw. Ac yn amlwg, mae'r goedwig genedlaethol yn brosiect hirdymor iawn, ond credaf ei bod yn wych fod cymunedau'n awyddus i ymgysylltu. Mae rhywun wedi cysylltu â mi—maent newydd brynu erw o goetir, ac maent am iddi fod yn rhan o'r goedwig genedlaethol. Felly, credaf ei bod wedi ennyn diddordeb pobl, a phan fydd wedi'i gorffen, rwy'n siŵr y caiff ei thrysori i'r un graddau â llwybr yr arfordir yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn. Dwi'n derbyn bod y balans hynny'n anodd, ond mae yna gyfle i'r Llywodraeth yn fan hyn i gydweithio â ffermwyr er mwyn amlygu'r manteision sydd yna o blannu coed. Ac wrth gwrs, os bydd y sefyllfa o ran plannu coed ar dir fferm yn gwaethygu, mae hyn yn golygu bod llai o dir ar gael i gynhyrchu bwyd mewn ffordd gynaliadwy.

Dangosodd arolwg o ffermwyr mynydd yng Nghymru yn ddiweddar bod 95 y cant o'r sawl a holwyd wedi nodi bod cynhyrchu a gwerthu bwyd naill ai'n bwysig iawn neu'n weddol bwysig i'w busnesau. Ac mae gan bwysigrwydd bwyd, wrth gwrs, oblygiadau ymhell y tu hwnt i gât y ffarm, fel dŷn ni wedi ei weld dros yr haf diwethaf yma, wrth i ni weld pwysigrwydd cadwyni cyflenwi gwydn o ran sicrhau bod gan bobl ddigon o fwyd diogel, fforddiadwy ac o safon uchel. Er mwyn sicrhau bod cadwyni cyflenwi yn cael eu cynnal mor lleol â phosibl, mae angen inni hybu capasiti prosesu yng Nghymru. Ac, er gwaethaf hyn, o brosesu llaeth i gig coch, mae gennym economi echdynnol, hynny yw extractive economy, lle mae cynnyrch o Gymru yn cael ei gymryd dros y ffin i Loegr yn aml iawn i'w brosesu, ac mae hyn i gyd yn cynrychioli gwerth ac incwm sy'n cael ei golli i Gymru, heb sôn am yr effaith niweidiol ar yr amgylchedd. Felly, sut ydych chi yn mynd i sicrhau ein bod yn cadw ac yn cynyddu capasiti prosesu yng Nghymru? Ac a ydych chi'n cytuno mai un ffordd o wneud hyn yw cynyddu'r farchnad ar gyfer bwyd? Ac a wnewch chi felly edrych ar sut mae'r Llywodraeth yn gallu gweithio gyda chyrff cyhoeddus er mwyn sicrhau pwrcasu lleol er mwyn hybu'r economi a chryfhau'r sector? 

Thank you very much. I accept that that's a difficult balance to strike, but there is an opportunity for the Government to work with farmers in order to highlight the benefits that exist in planting trees. And of course, if the situation in terms of planting trees on farmland gets worse, then it will mean that there is less land available for food production in a sustainable manner.

A recent survey of upland farmers in Wales showed that 95 per cent of those questioned had noted that producing and selling food was either very important or relatively important to their businesses. And the importance of food has far-reaching consequences, way beyond the farm gate, as we've seen over the last summer months, as we've seen the importance of robust supply chains in ensuring that people have a safe, affordable, high-quality supply of food available to them. In order to ensure that supply chains are maintained as locally as possible, we need to promote processing capacity here in Wales. And despite this, from the processing of dairy produce to red meat, we have an extractive economy here in Wales, where produce from Wales is very often taken over the border to England for processing. This all represents income and value lost to Wales, never mind the detrimental impact on the environment. So, how will you ensure that we improve and increase processing capacity in Wales? And do you agree that one way of doing so would be to enhance the market for food? And will the Government look at how it can work with public bodies in order to ensure local procurement to promote the economy and strengthen the sector? 

14:45

Yes, there were quite a lot of questions and some very important points in those questions, and, certainly, I think, one of the things I've done since I've been in portfolio is to try and encourage processors to come to Wales to show that we're really keen to attract them here. Certainly, dairy—that was an area where we were seeing milk go over the border to England in a way that was not good, I didn't think, for Wales. So, we have done some significant work, working with the major processors to ensure that stayed in Wales.

Around public procurement, this is a massive opportunity now, I think, for us to ensure that our public services use Welsh food and drink far more. I don't think we will be able to sustain ourselves with the amount of food that we're producing at the moment, but I'm really keen to do all I can to ensure that we make the most of that. I met with an organisation over recess who were telling me that they were working with the agricultural sector to look at future food, so food that perhaps farmers hadn't even thought that they would be able to grow at the current time. So, I think it is really important that Government works in partnership with these organisations to make sure we take absolute advantage of all the opportunities. 

Oedd, roedd cryn dipyn o gwestiynau a rhai pwyntiau pwysig iawn yn y cwestiynau hynny, ac yn sicr, credaf mai un o'r pethau rwyf wedi'u gwneud ers imi fod â'r portffolio yw ceisio annog proseswyr i ddod i Gymru i ddangos ein bod yn wirioneddol awyddus i'w denu yma. Yn sicr, llaeth—roedd hwnnw'n faes lle roeddem yn gweld llaeth yn mynd dros y ffin i Loegr mewn ffordd nad oedd yn dda i Gymru yn fy marn i. Felly, rydym wedi gwneud rhywfaint o waith pwysig iawn, yn gweithio gyda'r prif broseswyr i sicrhau eu bod yn aros yng Nghymru.

O ran caffael cyhoeddus, credaf fod hwn yn gyfle enfawr yn awr inni sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn defnyddio llawer mwy o fwyd a diod o Gymru. Ni chredaf y byddwn yn gallu cynnal ein hunain gyda faint o fwyd rydym yn ei gynhyrchu ar hyn o bryd, ond rwy'n wirioneddol awyddus i wneud popeth a allaf i sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o hynny. Cyfarfûm â sefydliad dros y toriad a oedd yn dweud wrthyf eu bod yn gweithio gyda’r sector amaethyddol i edrych ar fwyd yn y dyfodol, felly bwyd nad oedd ffermwyr efallai wedi meddwl y gallent ei dyfu ar hyn o bryd. Felly, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod y Llywodraeth yn gweithio mewn partneriaeth â'r sefydliadau hyn i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar yr holl gyfleoedd.

Bridio Cŵn
Dog Breeding

3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i reoleiddio bridio cŵn yng Nghymru? OQ56814

3. What action is the Welsh Government taking to regulate dog breeding in Wales? OQ56814

Thank you. The Animal Welfare (Breeding of Dogs) (Wales) Regulations 2014 regulate dog breeding in Wales. The Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021 prohibit commercial third party sales of puppies from licensed premises. The Welsh Government is funding a three-year local authority project to improve consistency and enforcement of the current regulations.

Diolch. Mae Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Bridio Cŵn) (Cymru) 2014 yn rheoleiddio bridio cŵn yng Nghymru. Mae Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy’n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021 yn gwahardd gwerthiant masnachol cŵn bach gan drydydd parti o safle trwyddedig. Mae Llywodraeth Cymru'n ariannu prosiect awdurdod lleol tair blynedd i wella cysondeb a gorfodaeth y rheoliadau cyfredol.

Thank you, Minister. I welcome the new rules, informally known as Lucy's law, which came into force last Friday, surrounding puppy and kitten breeding in Wales, and I pay tribute to the many organisations, individuals, including my colleague Janet Finch-Saunders, and many across this Chamber who've campaigned for these improvements and changes. While these rules arrive on our statute books some 18 months later than our neighbours', I'm sure that they will be a valuable tool in the fight to eradicate puppy farms, moving forward. Minister, with local authorities being empowered with these new tools, what reassurances can you give that local authorities won't see this as an additional financial burden? And what consideration has been given to providing formal powers to RSPCA inspectors under the Animal Welfare Act 2006? 

Diolch, Weinidog. Rwy'n croesawu'r rheolau newydd, a elwir yn anffurfiol yn gyfraith Lucy, a ddaeth i rym ddydd Gwener diwethaf, mewn perthynas â bridio cŵn a chathod bach yng Nghymru, ac rwy'n talu teyrnged i’r nifer fawr o sefydliadau, unigolion, gan gynnwys fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, a llawer ar draws y Siambr hon sydd wedi ymgyrchu dros y gwelliannau a'r newidiadau hyn. Er bod y rheolau hyn yn cyrraedd ein llyfrau statud ryw 18 mis ar ôl ein cymdogion, rwy'n siŵr y byddant yn offeryn gwerthfawr yn y frwydr i ddileu ffermydd cŵn bach yn y dyfodol. Weinidog, gydag awdurdodau lleol yn cael eu grymuso gyda'r offer newydd hyn, pa sicrwydd y gallwch ei roi na fydd awdurdodau lleol yn ystyried hyn yn faich ariannol ychwanegol? A pha ystyriaeth a roddwyd i ddarparu pwerau ffurfiol i arolygwyr yr RSPCA o dan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006?

Well, just for the record, whilst we were later than England in relation to this, we went beyond Lucy's law. That's why it's not called Lucy's law; we went beyond that, and ours is far stronger. You will have heard my answer to Vikki Howells—I think it was question 1—around how we have been working. We haven't just been sitting back waiting for these regulations to come into force; we've been working with our local authorities. We funded the three-year project, which is still ongoing, which enhances the training and better guidance for inspectors, and it really improves resources within local authorities. I don't think any of them thought it would be more of a cost. We are continuing to work with the enforcement project, and Monmouthshire County Council is looking at how we set up a database so that members of the public can access the licensing rules and the breeders that they are able to go to, and to provide information, as I say, for purchasers. I understand they went out to tender earlier this year, and those tenders are currently being processed. But I think a database of that quality would be really good, going forward. 

Wel, er gwybodaeth, er ein bod yn hwyrach na Lloegr mewn perthynas â hyn, aethom y tu hwnt i gyfraith Lucy. Dyna pam nad yw'n cael ei galw'n gyfraith Lucy; aethom y tu hwnt i hynny, ac mae ein cyfraith ni'n gryfach o lawer. Byddwch wedi clywed fy ateb i Vikki Howells—credaf mai cwestiwn 1 ydoedd—ynglŷn â sut y buom yn gweithio. Nid ydym wedi bod yn eistedd yn ôl ac yn aros i'r rheoliadau hyn ddod i rym; rydym wedi bod yn gweithio gyda'n hawdurdodau lleol. Gwnaethom ariannu'r prosiect tair blynedd, sy'n dal i fynd rhagddo, ac sy'n gwella'r hyfforddiant a'r arweiniad i arolygwyr, ac mae'n sicr yn gwella adnoddau o fewn awdurdodau lleol. Ni chredaf fod unrhyw un ohonynt wedi meddwl y byddai'n arwain at fwy o gost. Rydym yn parhau i weithio gyda'r prosiect gorfodi, ac mae Cyngor Sir Fynwy yn edrych ar sut rydym yn sefydlu cronfa ddata fel y gall y cyhoedd gael mynediad at y rheolau trwyddedu a'r bridwyr y gallant fynd atynt, a darparu gwybodaeth, fel y dywedaf, i brynwyr. Rwy'n deall iddynt agor proses dendro yn gynharach eleni, ac mae'r tendrau hynny'n cael eu prosesu ar hyn o bryd. Ond credaf y byddai cronfa ddata o'r safon honno'n dda iawn wrth symud ymlaen.

It's encouraging to know that there is movement in ending the abhorrent practice of ear cropping dogs. Ear cropping is linked to unlicensed breeders, especially of American bully type dogs, and local rescues, such as Hope Rescue in Llanharan, are inundated with reports of ear-cropped dogs and have concerns around current resources to investigate complaints, especially when also linked with unlicensed breeding. For example, it took seven months to bring one breeder to justice, and I'm told that there have been 30 unlicensed breeders with ear-cropped dogs reported to one local authority recently. I'm sure the Minister, like me, wants to see such practices resigned to the history books here in Wales, and I would be grateful if she would be able to update Members on what actions the Welsh Government are taking to address the resource gap reported by rescues across Wales, specifically when it come to ear cropping.

Mae'n galonogol gwybod bod gwaith yn mynd rhagddo i ddod â'r arfer ffiaidd o docio clustiau cŵn i ben. Mae cysylltiad rhwng tocio clustiau â bridwyr didrwydded, yn enwedig gyda chŵn fel y bwli Americanaidd, ac mae canolfannau achub lleol, fel Hope Rescue yn Llanharan, yn derbyn llu o adroddiadau am docio clustiau cŵn ac mae ganddynt bryderon ynghylch adnoddau cyfredol i ymchwilio i gwynion, yn enwedig pan fyddant hefyd yn gysylltiedig â bridio didrwydded. Er enghraifft, cymerodd saith mis i ddod ag un bridiwr gerbron llys, a dywedir wrthyf fod un awdurdod lleol wedi cael gwybod yn ddiweddar am 30 o fridwyr didrwydded a chanddynt gŵn â'u clustiau wedi'u tocio. Rwy’n siŵr fod y Gweinidog, fel fi, yn dymuno gweld arferion o’r fath yn hen hanes yma yng Nghymru, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i’r afael â’r bwlch adnoddau a nodir gan ganolfannau achub ledled Cymru, yn enwedig mewn perthynas â thocio clustiau.

14:50

Again, I haven't really heard of the increase in ear cropping of dogs investigations that you refer to, but if you do have some specific examples of it, I'd be very keen for you to write to me so I can take it up with the chief veterinary officer and ask her to look into it. I think it is fair to say that a lot of the legislation, which isn't devolved—I mean, some of it is; some of it isn't—but certainly some of the legislation that's reserved, is not fit for purpose, around particularly our rural crime that we're seeing. I've had discussions—I mean, we've now got a rural and wildlife crime commissioner, but prior to that—with some of the rural teams in relation to this. So, I have been ensuring officials work with the UK Government to make sure that legislation is fit for purpose. But I would be grateful if you could write to me specifically on this point, please.

Unwaith eto, nid wyf wedi clywed am y cynnydd y cyfeiriwch ato mewn ymchwiliadau i docio clustiau cŵn, ond os oes gennych rai enghreifftiau penodol, byddwn yn falch iawn pe baech yn ysgrifennu ataf fel y gallaf fynd i'r afael â'r mater gyda'r prif swyddog milfeddygol a gofyn iddi ei archwilio. Credaf ei bod yn deg dweud bod llawer o'r ddeddfwriaeth, nad yw wedi'i datganoli—mae rhywfaint ohoni wedi; a rhywfaint heb—ond yn sicr, nid yw rhywfaint o'r ddeddfwriaeth a gedwir ôl yn addas at y diben, yn enwedig mewn perthynas â'r troseddau cefn gwlad rydym yn eu gweld. Rwyf wedi cael trafodaethau—mae gennym bellach gomisiynydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt, ond cyn hynny—gyda rhai o'r timau gwledig mewn perthynas â hyn. Felly, rwyf wedi bod yn sicrhau bod swyddogion yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn addas at y diben. Ond byddwn yn ddiolchgar pe gallech ysgrifennu ataf yn benodol ar y pwynt hwn, os gwelwch yn dda.

I have a rescue greyhound. Every year, young and healthy greyhound dogs are killed because they lack winning potential, were injured while they were racing, or are no longer competitive. Racing greyhounds routinely experience terrible injuries on the track, such as broken legs, cardiac arrest, spinal cord paralysis and broken necks. My own dog has a very injured neck, for example, so I can speak from experience. They also suffer off the track, spending most of their time stacked in warehouse-style kennels. Minister, given the level of cruelty to greyhounds, I hope the Government can move to consider a ban on greyhound racing here in Wales. Could you please make a statement on your position on banning greyhound racing in Wales? Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Mae gennyf filgi achub. Bob blwyddyn, mae milgwn ifanc ac iach yn cael eu lladd am nad oes ganddynt botensial i ennill, wedi eu hanafu wrth rasio, neu am nad ydynt bellach yn gystadleuol. Mae milgwn rasio'n aml yn cael anafiadau ofnadwy ar y trac, fel ataliad y galon a pharlys llinyn asgwrn y cefn, ac yn torri'u coesau a'u gyddfau. Mae fy nghi fy hun wedi anafu ei wddf yn ddifrifol, er enghraifft, felly gallaf siarad o brofiad. Maent hefyd yn dioddef oddi ar y trac, gan dreulio'r rhan fwyaf o'u hamser un ar ben y llall mewn warws o gytiau. Weinidog, o ystyried lefel y creulondeb i filgwn, rwy'n gobeithio y gall y Llywodraeth ystyried gwaharddiad ar rasio milgwn yma yng Nghymru. A allwch wneud datganiad ar eich safbwynt ar wahardd rasio milgwn yng Nghymru? Diolch yn fawr iawn.

Thank you, and it's great that you have a rescue dog. Certainly, when I was at the Dogs Trust last week—no, the week before, sorry—promoting our ban on third party sales, there were several greyhounds at the dog rescue. I probably shouldn't tell you that, because you'll be going round there. We did have a discussion around the number, because it was very obvious how many were there. I will have to write to the Member on the current position in relation to greyhounds.FootnoteLink

Diolch yn fawr, ac mae'n wych fod gennych gi achub. Yn sicr, pan oeddwn yn y Dogs Trust yr wythnos diwethaf—na, yr wythnos cynt, mae’n ddrwg gennyf—yn hyrwyddo ein gwaharddiad ar werthu gan drydydd parti, roedd sawl milgi yn y ganolfan achub cŵn. Mae'n debyg na ddylwn ddweud hynny wrthych, gan y byddwch yn mynd yno. Cawsom drafodaeth ynghylch y nifer, gan ei bod yn amlwg iawn faint oedd yno. Bydd yn rhaid imi ysgrifennu at yr Aelod ynglŷn â'r sefyllfa bresennol mewn perthynas â milgwn.FootnoteLink

Trwsio Ffyrdd
Road Repairs

4. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi’u cael gyda’r Gweinidog Newid Hinsawdd am drwsio ffyrdd yng ngogledd Cymru yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd eleni? OQ56817

4. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change regarding repairing roads in north Wales that were affected by flooding this year? OQ56817

Diolch. I have not had any specific discussions with the Minister for Climate Change. However, transport officials have been in discussion with local authorities and are awaiting applications for funding this financial year for ground investigation and detailed design works. Local authorities are fully aware of what was required, and the sooner Welsh Government receives the information requested, the sooner it can be considered.

Diolch. Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Fodd bynnag, mae swyddogion trafnidiaeth wedi bod yn trafod gydag awdurdodau lleol ac yn aros am geisiadau am gyllid yn y flwyddyn ariannol hon ar gyfer ymchwiliadau tir a gwaith cynllunio manwl. Mae awdurdodau lleol yn gwbl ymwybodol o'r hyn oedd ei angen, a pho gyntaf y bydd Llywodraeth Cymru'n derbyn y wybodaeth y gofynnwyd amdani, cyntaf yn y byd y gall ei hystyried.

Thank you for your answer. The B5605 at Newbridge near Wrexham, as I'm sure you will have guessed I was going to raise, was swept away, of course, by a landslip caused by storm Christoph recently. It isn't a rural back road, as you know. It's quite an important through road for a large number of communities, a large number of people, and it transpires now it could be two, maybe three years before that road is fixed, if at all, if funding is available. Now, the delays have already led to greater subsidence at the site, which will only ultimately mean a greater cost to fix the road. So, in your role as Minister for north Wales, can I ask what efforts you've made to make fixing this road a greater priority of Welsh Government, and, indeed, what efforts you've made to try and make sure that funding is available to fix the road as soon as possible?

Diolch am eich ateb. Mae'n siŵr y byddwch wedi dyfalu fy mod am grybwyll y B5605 yn Newbridge ger Wrecsam a gafodd ei hysgubo i ffwrdd, wrth gwrs, gan dirlithriad a achoswyd gan storm Christoph yn ddiweddar. Nid yw'n ffordd gefn wledig, fel y gwyddoch. Mae'n ffordd eithaf pwysig i nifer fawr o gymunedau, nifer fawr o bobl, ac mae'n dod i'r amlwg yn awr y gallai fod yn ddwy, efallai tair blynedd cyn i'r ffordd honno gael ei hatgyweirio, os o gwbl, os oes cyllid ar gael. Nawr, mae'r oedi eisoes wedi arwain at fwy o ymsuddiant ar y safle, a fydd yn y pen draw yn golygu mwy o gost i atgyweirio'r ffordd. Felly, yn eich rôl fel Gweinidog gogledd Cymru, a gaf fi ofyn pa ymdrechion rydych wedi'u gwneud i sicrhau bod atgyweirio'r ffordd hon yn fwy o flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac yn wir, pa ymdrechion rydych wedi'u gwneud i geisio sicrhau bod cyllid ar gael i atgyweirio'r ffordd cyn gynted â phosibl?

So, whilst I haven't had a discussion with the Minister for Climate Change, I have had a discussion with officials at Wrexham council. I did a visit to the aqueduct, and, of course, as you know, the road that you refer to, which, of course, Wrexham council are responsible for, is not far away. So, I know there's been a further meeting between transport officials and officers at Wrexham council. As I say, we're waiting for an application for funding for this financial year for ground investigation and the design works. That, then, will inform, obviously, any future application that comes from the council for funding the construction work that's required. I know that Wrexham council did submit a bid for funding to make urgent repairs to the flood risk management infrastructure. But that funding—it was, obviously, previously in my portfolio—is only available when it's acting in accordance with the Flood and Water Management Act and in line with the policy that's set out in the national strategy for flood and coastal erosion risk management infrastructure and the grant memorandum. So, their bid was unsuccessful because any repair works wouldn't reduce the risk of flooding, which, obviously, is the reason funding is given. So, I appreciate that it's very frustrating, but it is really up to the council now to make sure that they provide the information that the Welsh Government have asked for. So, I will continue to press for this. Obviously, it is a matter of urgency, but I'm afraid that the ball is firmly in the council's court. 

Er nad wyf wedi cael trafodaeth gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, rwyf wedi cael trafodaeth gyda swyddogion yng nghyngor Wrecsam. Ymwelais â'r draphont ddŵr, ac wrth gwrs, fel y gwyddoch, nid yw'r ffordd y cyfeiriwch ati, y mae cyngor Wrecsam yn gyfrifol amdani wrth gwrs, yn bell i ffwrdd. Felly, gwn fod cyfarfod pellach wedi'i gynnal rhwng swyddogion trafnidiaeth a swyddogion yng nghyngor Wrecsam. Fel y dywedaf, rydym yn aros am gais am arian ar gyfer y flwyddyn ariannol hon ar gyfer ymchwiliad tir a'r gwaith cynllunio. Bydd hynny, felly, yn amlwg yn llywio unrhyw gais a wneir gan y cyngor yn y dyfodol am gyllid ar gyfer y gwaith adeiladu sy'n angenrheidiol. Gwn fod cyngor Wrecsam wedi cyflwyno cais am gyllid i wneud atgyweiriadau brys i'r seilwaith rheoli perygl llifogydd. Ond nid yw'r cyllid hwnnw—yn amlwg, roedd yn arfer bod yn rhan o'm portffolio—ond ar gael pan yw'n gweithredu'n unol â'r Ddeddf Rheoli Llifogydd a Dŵr ac yn unol â'r polisi a nodir yn y strategaeth genedlaethol ar gyfer y seilwaith rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol a'r memorandwm grant. Felly, roedd eu cais yn aflwyddiannus gan na fyddai unrhyw waith atgyweirio yn lleihau'r perygl o lifogydd, sef y rheswm, yn amlwg, pam fod y cyllid yn cael ei roi. Felly, rwy'n derbyn bod hyn yn rhwystredig iawn, ond mater i'r cyngor yn awr yw sicrhau eu bod yn darparu'r wybodaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn amdani. Felly, byddaf yn parhau i bwyso am hyn. Yn amlwg, mae'n fater o frys, ond mae arnaf ofn mai'r cyngor sydd i gymryd y cam nesaf.

14:55

Good afternoon, Minister. Flooding caused by last winter's storm—storm Christoph—had a devastating impact on communities in the Vale of Clwyd, most notably with the destruction of the historic Llanerch bridge, which lies between Trefnant and Tremeirchion, and isolating these communities as they're rural. The latest estimates put the start of the works to replace the bridge during the summer of 2023. I don't find this acceptable, as don't over 300 of my constituents, who recently signed a petition online calling for a swift resolution. Do you agree with me, Minister, that the historic bridge should be replaced sooner and will you work with the local authority to expedite the reconstruction of the Llanerch bridge? Thank you very much.

Prynhawn da, Weinidog. Cafodd llifogydd a achoswyd gan storm y gaeaf diwethaf—storm Christoph—effaith ddinistriol ar gymunedau yn Nyffryn Clwyd, yn enwedig gyda difa pont hanesyddol Llanerch, rhwng Trefnant a Thremeirchion, gan i hynny ynysu'r cymunedau hyn oherwydd eu bod yn wledig. Mae'r amcangyfrifon diweddaraf yn nodi y bydd y gwaith i ailadeiladu'r bont yn cychwyn yn haf 2023. Nid yw hyn yn dderbyniol yn fy marn i, nac ym marn dros 300 o fy etholwyr a lofnododd ddeiseb ar-lein yn ddiweddar i alw am ddatrysiad cyflym. A ydych yn cytuno â mi, Weinidog, y dylid ailadeiladu'r bont hanesyddol yn gynt ac a wnewch chi weithio gyda'r awdurdod lleol i gyflymu'r gwaith o ailadeiladu pont Llanerch? Diolch yn fawr iawn.

Obviously, in my capacity as Minister for north Wales, again, this has not been raised directly with me, but I'm sure that it has been raised—I'm not even sure if you haven't raised it—with the Minister for Climate Change. But I will certainly ask where the bid is and what work has been done with organisations to have a look at this bridge in Llanerch and I will write to the Member.

Yn amlwg, yn rhinwedd fy swydd fel Gweinidog gogledd Cymru, unwaith eto, ni chodwyd hyn yn uniongyrchol gyda mi, ond rwy'n siŵr ei fod wedi'i godi—nid wyf hyd yn oed yn siŵr nad ydych chi wedi ei godi—gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Ond byddaf yn sicr yn gofyn ble mae'r cais arni a pha waith a wnaed gyda sefydliadau i gael golwg ar y bont hon yn Llanerch a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod.

I'm aware of quite a lot of infrastructure in north Wales that's been impacted by flooding, including those two examples that have been raised today, and they've not fitted that criteria for funding that the Minister mentioned earlier. I am aware, as previous cabinet member for transportation, that, every year, there's an underspend that usually goes to the trunk road agency. I think, last year, there was an underspend of £16 million and previously £20 million—it's quite a significant amount of underspend that goes back, sometimes to local authorities, but mainly the trunk road agency, which does have quite a lot of funding each year that I'm aware of. And with the pause on building new roads as well, could that money be reallocated to help with infrastructure that's been damaged by flooding, which would greatly help local authorities that are really cash-strapped in north Wales? That's the question to you, thank you.

Rwy'n ymwybodol o gryn dipyn o seilwaith yng ngogledd Cymru sydd wedi cael ei effeithio gan lifogydd, gan gynnwys y ddwy enghraifft a grybwyllwyd heddiw, ac nid ydynt wedi bodloni'r meini prawf ar gyfer cyllid y soniodd y Gweinidog amdanynt yn gynharach. Rwy'n ymwybodol, fel cyn-Aelod y cabinet dros drafnidiaeth fod yna danwariant bob blwyddyn sydd fel arfer yn mynd i'r asiantaeth cefnffyrdd. Y llynedd, rwy'n credu bod tanwariant o £16 miliwn a £20 miliwn cyn hynny—mae'n danwariant go sylweddol sy'n mynd yn ôl, weithiau, i awdurdodau lleol, ond yn bennaf i'r asiantaeth cefnffyrdd, sy'n cael cryn dipyn o gyllid y gwn amdano bob blwyddyn. A chyda'r oedi ar adeiladu ffyrdd newydd hefyd, a ellid ailddyrannu'r arian hwnnw i helpu gyda seilwaith sydd wedi'i ddifrodi gan lifogydd, rhywbeth a fyddai o gymorth mawr i awdurdodau lleol sy'n brin iawn o arian yng ngogledd Cymru? Dyna'r cwestiwn i chi, diolch.

Thank you. As I just referred, that budget sits with the Minister for Climate Change, or the Deputy Minister for Climate Change, and, as you're aware, he's currently doing a review of roads. I'm not personally aware of any underspend and, obviously, we're not very well into this financial year yet. But, clearly, it might be advisable if you wrote to the Deputy Minister for Climate Change on that specific point around his budget.

Diolch. Fel y dywedais, y Gweinidog Newid Hinsawdd, neu'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am y gyllideb honno, ac fel y gwyddoch, ar hyn o bryd, mae'n cynnal adolygiad o ffyrdd. Yn bersonol, nid wyf yn ymwybodol o unrhyw danwariant, ac yn amlwg, nid oes llawer o'r flwyddyn ariannol hon wedi bod eto. Ond yn amlwg, gallai fod yn syniad da pe baech yn ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r pwynt penodol hwnnw am ei gyllideb.

Dwyn Anifeiliaid Anwes
Pet Theft

5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith dwyn anifeiliaid anwes ar les anifeiliaid yng Nghymru? OQ56815

5. What assessment has the Welsh Government made of the impact of pet theft on animal welfare in Wales? OQ56815

Thank you. The theft of pets is a criminal act. It is a reserved issue under the Theft Act 1968. DEFRA recently published the pet theft taskforce report and recommendations. My officials will continue to discuss the proposed UK Government's new criminal laws and how we can collaborate to tackle this serious issue, alongside issuing strong messaging on responsible ownership.

Diolch. Mae dwyn anifeiliaid anwes yn weithred droseddol. Mae'n fater a gedwir yn ôl o dan Ddeddf Dwyn 1968. Yn ddiweddar, cyhoeddodd DEFRA adroddiad ac argymhellion y tasglu dwyn anifeiliaid anwes. Bydd fy swyddogion yn parhau i drafod cyfreithiau troseddol newydd arfaethedig Llywodraeth y DU a sut y gallwn gydweithio i fynd i’r afael â’r mater difrifol hwn, ynghyd â chyhoeddi negeseuon cryf ar berchnogaeth gyfrifol.

Diolch, Weinidog. I also want to raise the issue of pet theft with the Minister, alongside Natasha Asghar, and especially dog theft, because we did see that sharp rise in the demand for pups during the pandemic, which has been linked to the recent rise in dog thefts, as, sadly, dogs have increasingly become a profitable target for thieves. In my region of South Wales West, 59 dogs were rescued in an operation across Swansea and Neath Port Talbot in April this year. A number of these dogs were believed to have been stolen, and this was in addition to six stolen dogs rescued by police in Briton Ferry in January. I welcome that which you said in your answer previously about co-operation with DEFRA, but can you tell worried owners in my region when we can expect action to be taken on this issue here in Wales? Can you provide a timetable, and how, specifically, is the Welsh Government working with police and other stakeholders, like RSPCA Cymru, to deal with this matter?

Diolch, Weinidog. Rwyf innau, fel Natasha Asghar, yn dymuno codi mater dwyn anifeiliaid anwes gyda'r Gweinidog, ac yn enwedig dwyn cŵn, gan inni weld cynnydd sydyn yn y galw am gŵn bach yn ystod y pandemig, sydd wedi'i gysylltu â'r cynnydd diweddar mewn achosion o ddwyn cŵn, wrth i gŵn, yn anffodus, ddod yn darged mwyfwy proffidiol i ladron. Yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, cafodd 59 o gŵn eu hachub mewn ymgyrch ar draws Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot ym mis Ebrill eleni. Credwyd bod nifer o'r cŵn hyn wedi cael eu dwyn, a hynny'n ychwanegol at chwe chi wedi'u dwyn a achubwyd gan yr heddlu yn Llansawel ym mis Ionawr. Rwy'n croesawu'r hyn a ddywedoch chi yn eich ateb yn flaenorol am gydweithredu â DEFRA, ond a allwch ddweud wrth berchnogion pryderus yn fy rhanbarth pryd y gallwn ddisgwyl y bydd camau'n cael eu cymryd ar y mater hwn yma yng Nghymru? A allwch ddarparu amserlen, a sut, yn benodol, y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r heddlu a rhanddeiliaid eraill, fel RSPCA Cymru, i fynd i'r afael â'r mater hwn?

15:00

Well, we are working closely, obviously, with the police. As I say, it's a criminal act. It's no different to stealing a car. It's far more emotive, and I absolutely understand that. As I say, I think that people are very afraid because we did see a significant rise in the theft of, particularly, dogs—puppies and dogs—during the pandemic, when there was that increased request for them.

There are some key recommendations in the DEFRA taskforce, which I think we can certainly look to work in. For instance, how we enhance the record-keeping of dogs as pets, because at the moment, we probably don't have that in the way—. One of the reasons for having the database for breeders was then to try and see if we could enhance that to have some sort of register of pet owners, for instance. At the moment, the current legislation just treats pets as mere property. That was why I gave the analogy with cars. So, I think that there is more that we can do around that.

Pet abduction needs to be a specific offence, rather than just that you are stealing something. It's a specific offence. So, I think that that is another area that we can look at. But we are working closely at the moment on this taskforce. I haven't got a complete timeline that I can give you, but please be assured that it is a priority.

Wel, rydym yn gweithio'n agos gyda'r heddlu, yn amlwg. Fel y dywedais, mae'n weithred droseddol. Nid yw'n wahanol i ddwyn car. Mae'n llawer mwy emosiynol, ac rwy'n llwyr ddeall hynny. Fel y dywedais, credaf fod pobl yn ofni'n fawr am ein bod wedi gweld cynnydd sylweddol yn y lladradau, yn enwedig cŵn—cŵn bach a chŵn—yn ystod y pandemig, pan oedd galw cynyddol amdanynt.

Ceir rhai argymhellion allweddol yng ngwaith DEFRA, a chredaf y gallwn yn sicr geisio gweithredu arnynt. Er enghraifft, sut rydym yn gwella'r gwaith o gadw cofnod o gŵn fel anifeiliaid anwes, oherwydd ar hyn o bryd, mae'n debyg nad oes gennym hynny yn y ffordd—. Un o'r rhesymau dros gael y gronfa ddata ar gyfer bridwyr oedd ceisio gweld a allem wella hynny i gael rhyw fath o gofrestr o berchnogion anifeiliaid anwes, er enghraifft. Ar hyn o bryd, mae'r ddeddfwriaeth bresennol yn trin anifeiliaid anwes fel eiddo'n unig. Dyna pam y bu imi gymharu hyn â cheir. Felly, credaf fod mwy y gallwn ei wneud ar hynny.

Mae angen i herwgydio anifeiliaid anwes fod yn drosedd benodol, yn hytrach na dim ond eich bod yn dwyn rhywbeth. Mae'n drosedd benodol. Felly, credaf fod hwnnw'n faes arall y gallwn edrych arno. Ond rydym yn gweithio'n agos ar hyn o bryd ar y tasglu hwn. Nid oes gennyf linell amser gyflawn y gallaf ei rhoi i chi, ond gallaf eich sicrhau ei bod yn flaenoriaeth.

We know that there has been an increase in dog theft, for example, over the past year or so. What discussions has the Minister had with the police about the information to new pet owners about the steps that they could take to safeguard their pets?

Gwyddom fod cynnydd wedi bod mewn dwyn cŵn, er enghraifft, dros y flwyddyn ddiwethaf. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r heddlu am y wybodaeth i berchnogion anifeiliaid anwes newydd am y camau y gallent eu cymryd i ddiogelu eu hanifeiliaid anwes?

I'm not aware of any specific discussions in the way that you referred. I have outlined the work that we are doing as a Government to ensure that there is a focus on this, because we have certainly seen an increase in pet theft. I think that it is really important that owners take steps that they can do also to ensure the safety of them. We have certainly seen some horrendous cases that have been highlighted to me, and I think that Sioned Williams just highlighted an important case in her region. But I'm not aware of any specific discussions.

Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw drafodaethau penodol yn y ffordd a nodwyd gennych. Rwyf wedi amlinellu'r gwaith rydym yn ei wneud fel Llywodraeth i sicrhau bod ffocws ar hyn, oherwydd rydym yn sicr wedi gweld cynnydd mewn dwyn anifeiliaid anwes. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod perchnogion hefyd yn rhoi camau ar waith i sicrhau eu diogelwch. Rydym yn sicr wedi gweld achosion ofnadwy, a chredaf fod Sioned Williams newydd dynnu sylw at achos pwysig yn ei rhanbarth. Ond nid wyf yn ymwybodol o unrhyw drafodaethau penodol.

Parc Busnes Bryn Cegin
Bryn Cegin Business Park

6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi am gyfrifoldeb cyfredol Llywodraeth Cymru wrth ddatblygu parc busnes Bryn Cegin, Bangor? OQ56823

6. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy regarding the current responsibility of the Welsh Government in developing Bryn Cegin business park in Bangor? OQ56823

Diolch. There have been no specific ministerial discussions regarding Parc Bryn Cegin. A recent BBC headline misleadingly suggested that the Welsh Government agreed the sale of the undeveloped business park. The sale of two plots have been approved by the Minister for Economy, and a number of further enquiries are being progressed.

Diolch. Ni chafwyd unrhyw drafodaethau gweinidogol penodol ynghylch Parc Bryn Cegin. Awgrymodd pennawd diweddar gan y BBC yn gamarweiniol fod Llywodraeth Cymru wedi cytuno i werthu'r parc busnes heb ei ddatblygu. Mae Gweinidog yr Economi wedi cymeradwyo gwerthu dau blot, ac mae nifer o ymholiadau pellach ar y gweill.

Wel, diolch yn fawr iawn am hynny, achos yn y wasg mi wnes i hefyd ddarllen bod yna fwriad gan y Llywodraeth i werthu'r parc, neu rannau o'r parc. Mae'n dda cael eich cadarnhad chi heddiw mae sôn am ddau blot ydym ni, ac nid y cyfan o'r parc, felly. Ond, mae hi'n sgandal, onid ydy, nad oes yna'r un swydd wedi cael ei chreu yn y parc yma ar ôl bron 20 mlynedd o dan reolaeth Llywodraeth Cymru. Felly, a gaf i ofyn i chi, fel Gweinidog y gogledd, beth ydy'r cynllun hir dymor ar gyfer y parc yma? Ac ydy'r gwerthu'r plotiau yma yn newyddion da, neu a ydy o'n arwydd bod y Llywodraeth wedi rhoi'r ffidil yn y to yn llwyr o ran denu gwaith i'r safle pwysig yma?

Well, thank you very much, because I read in the press that it was the Government's intention to sell the park, or parts of the park. It's good to have confirmation from you today that you are talking about two plots and not the whole park. But it is scandalous, isn't it, that not a single job has been created in this park after almost 20 years under the management of Welsh Government. So, may I ask you, as Minister for north Wales, what is the long-term plan for this park? And is selling these plots good news, or is it a signal that the Government has given up entirely in terms of bringing jobs to this important site?

No, not at all. The site has been identified as a potential development opportunity within the north Wales growth deal, for instance. I know that officials are working very closely with the north Wales economic ambition board to continue to explore investment and job opportunities at the site. There has been a spike in market interest recently, and I know that there are a number of enquiries, as I referred to in my original answer. We also continue to work very closely with Gwynedd Council to see what we can continue to do to attract businesses to the site.

Na, dim o gwbl. Mae'r safle wedi'i nodi fel cyfle datblygu posibl yn rhan o fargen twf gogledd Cymru, er enghraifft. Gwn fod swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda bwrdd uchelgais economaidd gogledd Cymru i barhau i archwilio cyfleoedd buddsoddi a swyddi ar y safle. Gwelwyd llawer mwy o ddiddordeb yn y farchnad yn ddiweddar, a gwn fod yna nifer o ymholiadau, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol. Rydym hefyd yn parhau i weithio'n agos iawn gyda Chyngor Gwynedd i weld beth y gallwn barhau i'w wneud i ddenu busnesau i'r safle.

Ffermio Âr a Da Byw
Mixed Arable and Livestock Farming

7. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau dyfodol cynaliadwy ar gyfer ffermio âr a da byw cymysg ar raddfa fach a chanolig sy'n cael eu rhedeg gan deuluoedd yng nghymoedd de Cymru? OQ56801

7. How will the Welsh Government ensure a sustainable future for small and medium-scale family-run mixed arable and livestock farming in the south Wales valleys? OQ56801

15:05

Thank you. I propose to create a new system of farm support, which maximises the protective power of nature through farming. This will be available to all types of farms in Wales, rewarding our active farmers who take action to respond to the climate and nature emergencies, supporting them to produce food sustainably.

Diolch. Rwy'n bwriadu creu system newydd o gymorth i ffermydd, sy'n gwneud y mwyaf o bŵer amddiffynnol natur drwy ffermio. Bydd hwn ar gael i bob math o ffermydd yng Nghymru, i wobrwyo ein ffermwyr gweithgar sy'n rhoi camau ar waith i ymateb i'r argyfwng hinsawdd ac argyfwng natur, gan eu cynorthwyo i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy.

I thank the Minister for that answer, and ‘active farmers’ are key to that answer. Cwm Risca farm, which I know very well—I’ve visited them many times, most recently in the last couple of weeks—is a classic, small to medium-scale family-run enterprise. It’s diversified. It’s award winning as well. It’s mixed arable and livestock. It does the right thing for its fields, it does the right thing for the community, for the environment—it’s the type of farming that supports the local community and culture as well. It’s the type of farming we should be supporting in Wales, and it’s the opposite of the absentee-landlord, speculator-driven agri-industrial type of farming we see elsewhere.

So, in these uncertain times, Minister, with changes in funding, waiting for funding from the UK Government to be confirmed post Brexit as well, our biodiversity targets and climate change targets are stretching as well, how can we give the assurance that this type of farming is the type of farming we will see for the long term, for sustainable food, a sustainable environment and sustainable communities in Wales? And would she at some time come and visit Cwm Risca, because I know the welcome would be good, the discussion great, and the cake and tea good as well?

Diolch i'r Gweinidog am yr ateb, ac mae 'ffermwyr gweithgar' yn allweddol i'r ateb hwnnw. Mae fferm Cwm Rhisga, fferm rwy'n ei hadnabod yn dda iawn—rwyf wedi ymweld â hwy droeon, yn fwyaf diweddar yn ystod yr wythnosau diwethaf—yn fenter deuluol glasurol o faint bach i ganolig. Mae wedi arallgyfeirio. Mae wedi ennill gwobrau hefyd. Mae'n fferm gymysg âr a da byw. Mae'n gwneud y peth iawn i'w chaeau, mae'n gwneud y peth iawn i'r gymuned, i'r amgylchedd—dyma'r math o ffermio sy'n cefnogi'r gymuned a diwylliant lleol hefyd. Dyma'r math o ffermio y dylem fod yn ei gefnogi yng Nghymru, ac mae'n groes i'r math o ffermio amaeth-ddiwydiannol hapfasnachol gan landlordiaid absennol a welwn mewn mannau eraill.

Felly, yn y cyfnod ansicr hwn, Weinidog, gyda newidiadau mewn cyllid, ac aros i gyllid gan Lywodraeth y DU gael ei gadarnhau ar ôl Brexit hefyd, mae ein targedau bioamrywiaeth a'n targedau newid hinsawdd yn ymestyn hefyd, sut y gallwn roi sicrwydd mai'r math hwn o ffermio yw'r math o ffermio y byddwn yn ei weld yn hirdymor, ar gyfer bwyd cynaliadwy, amgylchedd cynaliadwy a chymunedau cynaliadwy yng Nghymru? Ac a wnaiff hi ymweld â Chwm Rhisga ryw dro, oherwydd gwn y byddai'r croeso'n dda, y drafodaeth yn wych, a'r gacen a'r te yn dda hefyd?

The cake and tea is always good on farm visits, I’ve always found, and certainly I’d be very happy to do a visit, if they would like to invite me, Huw.

Small and medium-scale farms play an absolutely fundamental role in the resilience of so many of our rural communities, and that’s why they must be protected. As you say, it’s been a very uncertain time, and continues to be, for our agricultural sector, certainly because of EU exit, I think, primarily.

Next week, I will be making a statement on the next steps in relation to our sustainable farming scheme. At the current time, we are conducting a range of analysis to explore the potential impacts of our proposals, therefore helping us then to design our scheme to provide those opportunities for farms across Wales. The future scheme’s got to work for farmers. It’s got to work for all farms—small, medium and large—so that they can help us achieve our ambitions, because they absolutely see themselves as part of the solution to the difficulties that we face.

We’re going to have a further phase of co-design with the industry. I think it’s fair to say our co-design has certainly been impacted by the COVID-19 pandemic—we’re not as far forward as we would have liked to have been. So, we’ve really stepped up that co-design work over the past couple of months to make sure that we shape our proposals in the correct way. We’ve had a great response from the agricultural sector for that first phase of the work, and I really, again, would encourage any farmer to get involved in the next phase.

Mae'r gacen a'r te bob amser yn dda ar ymweliadau fferm yn ôl yr hyn a welais, ac yn sicr byddwn yn hapus iawn i ymweld, os hoffent fy ngwahodd, Huw.

Mae ffermydd bach a chanolig yn chwarae rhan gwbl sylfaenol yng ngallu cynifer o'n cymunedau gwledig i oroesi, a dyna pam y mae'n rhaid eu diogelu. Fel y dywedwch, mae wedi bod yn gyfnod ansicr iawn, ac mae'n parhau i fod felly i'n sector amaethyddol, yn sicr yn sgil gadael yr UE yn bennaf, rwy'n credu.

Yr wythnos nesaf, byddaf yn gwneud datganiad ar y camau nesaf mewn perthynas â'n cynllun ffermio cynaliadwy. Ar hyn o bryd, rydym yn cynnal amrywiaeth o ddadansoddiadau i archwilio effeithiau posibl ein cynigion, gan ein helpu felly i lunio ein cynllun i ddarparu'r cyfleoedd hynny i ffermydd ledled Cymru. Mae'n rhaid i'r cynllun yn y dyfodol weithio i ffermwyr. Mae'n rhaid iddo weithio i bob fferm—bach, canolig a mawr—fel y gallant ein helpu i gyflawni ein huchelgeisiau, oherwydd maent yn gweld eu hunain yn rhan o'r ateb i'r anawsterau a wynebwn.

Byddwn yn cael cyfnod pellach o gyd-gynllunio gyda'r diwydiant. Credaf ei bod yn deg dweud bod pandemig COVID-19 yn sicr wedi effeithio ar ein cyd-gynllunio—nid ydym mor bell ymlaen ag y byddem wedi hoffi bod. Felly, rydym wedi cynyddu'r gwaith cyd-gynllunio hwnnw dros y misoedd diwethaf i sicrhau ein bod yn llunio ein cynigion yn y ffordd gywir. Rydym wedi cael ymateb gwych gan y sector amaethyddol i gam cyntaf y gwaith, ac unwaith eto, hoffwn annog unrhyw ffermwr i gymryd rhan yn y cam nesaf.

Ffermwyr yn Sir Benfro
Farmers in Pembrokeshire

8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi ffermwyr yn Sir Benfro? OQ56808

8. What is the Welsh Government doing to support farmers in Pembrokeshire? OQ56808

Farmers in Pembrokeshire received over £17 million of basic payment scheme payments during the past year, and our Farming Connect service continues to provide crucial support and advice. As you heard before, I was very pleased to attend the Pembrokeshire county show last month, and really enjoyed being able to meet the farming community in Pembrokeshire once more.

Derbyniodd ffermwyr yn sir Benfro dros £17 miliwn o daliadau cynllun y taliad sylfaenol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac mae ein gwasanaeth Cyswllt Ffermio yn parhau i ddarparu cymorth a chyngor hanfodol. Fel y clywsoch o'r blaen, roeddwn yn falch iawn o fynychu sioe sir Benfro fis diwethaf, a mwynheais yn fawr allu cyfarfod â'r gymuned ffermio yn sir Benfro unwaith eto.

Thank you for that response, Minister, and I’m delighted that you enjoyed the Pembrokeshire county show a few weeks ago. Now, as we’ve already heard on the floor of this Chamber today, bovine TB continues to pose a significant threat to farmers in Wales, including farmers in Pembrokeshire and, despite their efforts to clamp down on it through cattle-based measures, it continues to place enormous emotional and financial strain on farming families. Therefore, Minister, what assessment has the Welsh Government made of the emotional and financial strain on farmers caused by bovine TB? And will you finally commit to looking at this issue holistically, including dealing with the disease in wildlife, when you bring forward your bovine TB refresh strategy later this year, so that we can stop bovine TB doing irreparable damage to agriculture and to our rural communities?

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi mwynhau sioe sir Benfro ychydig wythnosau'n ôl. Nawr, fel y clywsom eisoes ar lawr y Siambr hon heddiw, mae TB mewn gwartheg yn parhau i fod yn fygythiad sylweddol i ffermwyr yng Nghymru, gan gynnwys ffermwyr yn sir Benfro, ac er gwaethaf eu hymdrechion i'w ddileu drwy fesurau'n seiliedig ar wartheg, mae'n parhau i roi straen emosiynol ac ariannol enfawr ar deuluoedd ffermio. Felly, Weinidog, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r straen emosiynol ac ariannol ar ffermwyr a achosir gan TB buchol? Ac a wnewch chi ymrwymo o'r diwedd i edrych ar y mater hwn yn gyfannol, gan gynnwys ymdrin â'r clefyd mewn bywyd gwyllt, pan fyddwch yn cyflwyno eich diweddariad o'r strategaeth TB mewn gwartheg yn ddiweddarach eleni, fel y gallwn atal TB buchol rhag gwneud niwed na ellir mo'i wella i amaethyddiaeth ac i'n cymunedau gwledig?

We’ve always looked at this disease holistically, and it’s really important that we work in partnership together with our farmers. It is a dreadful disease and I don’t underestimate the emotional impact it has. And as you say, it has a financial impact, of course, and I’ve spoken to several farmers over the summer on visits around this dreadful disease. As you have just referred to, I will be making a further statement for the next stage of the refreshing of the eradication programme in November. It's good to see that there's been a decrease in new incidents during the most recent 12-month period, and I will continue to do all I can to work with the sector, to try and eradicate this awful disease as quickly as possible. You will have heard me say about the discussions I've had with Glyn Hewinson, and, of course, the vaccination is only one thing that, unfortunately, is still about four years away. But you will be aware of the bespoke action plans that we've had, with the herds that are in long-term breakdown, and we've seen some progress there too.

Rydym bob amser wedi edrych ar y clefyd hwn yn gyfannol, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio mewn partneriaeth â'n ffermwyr. Mae'n glefyd ofnadwy ac nid wyf yn bychanu'r effaith emosiynol y mae'n ei chael. Ac fel y dywedwch, mae'n cael effaith ariannol, wrth gwrs, ac rwyf wedi siarad â nifer o ffermwyr ar ymweliadau dros yr haf ynghylch y clefyd ofnadwy hwn. Fel rydych newydd nodi, byddaf yn gwneud datganiad pellach ar gam nesaf diweddaru'r rhaglen ddileu ym mis Tachwedd. Mae'n dda gweld bod gostyngiad wedi bod yn nifer yr achosion newydd yn ystod y cyfnod diweddaraf o 12 mis, a byddaf yn parhau i wneud popeth yn fy ngallu i weithio gyda'r sector, i geisio dileu'r clefyd ofnadwy hwn cyn gynted â phosibl. Fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud am y trafodaethau a gefais gyda Glyn Hewinson, ac wrth gwrs, un elfen yn unig yw'r brechiad, ac yn anffodus, mae'n dal i fod tua phedair blynedd i ffwrdd. Ond fe fyddwch yn gwybod am y cynlluniau gweithredu pwrpasol a fu gennym gyda'r buchesi ag achosion hirdymor o TB, ac rydym wedi gweld rhywfaint o gynnydd yno hefyd.

15:10
3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf fyddai'r cwestiynau amserol, ond does yna ddim cwestiynau amserol.

The next item would have been the topical questions, but no topical questions have been accepted.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad 90 eiliad cyntaf y prynhawn yma gan Samuel Kurtz.

The next item, therefore, is the 90-second statements, and the first 90-second statement this afternoon is from Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Today marks the National Farmers Union's annual Back British Farming Day, a fantastic opportunity in which we can recognise, support and thank our hard-working farmers from across the United Kingdom. Welsh farming is the cornerstone of Wales's £7.5 billion food and drink supply chain industry, employing over 229,500 workers and contributing millions of pounds to Wales's economy. From Snowdonia's world-renowned cheese to Pembrokeshire's multi award-winning hand-picked early potatoes, our farmers are working 24/7, 365 days a year to deliver outstanding produce for the millions of families across Wales and the United Kingdom. Indeed, Llywydd, Back British Farming Day marks the perfect opportunity for us all to take a moment and reflect on the industry's contribution, both throughout the pandemic and beyond. During this pandemic, it was our farmers who continued to tend to the land to ensure that food was available throughout. As we continue to fight back against climate change, it is our farmers who, as the natural custodians of our environment, lead the way with their exceptional animal welfare and environmental standards. Therefore, Llywydd, I hope Members join me in taking the opportunity in saying 'thank you' to our farmers in recognition of their commitment and contribution. Diolch.

Diolch, Lywydd. Heddiw yw diwrnod blynyddol Cefnogi Ffermwyr Prydain Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, sy'n gyfle gwych i gydnabod, cefnogi a diolch i'n ffermwyr gweithgar o bob rhan o'r Deyrnas Unedig. Ffermio yng Nghymru yw conglfaen diwydiant y gadwyn gyflenwi bwyd a diod yng Nghymru sy'n werth £7.5 biliwn, ac mae'n cyflogi dros 229,500 o weithwyr ac yn cyfrannu miliynau o bunnoedd i economi Cymru. O gaws byd-enwog Eryri i datws cynnar sir Benfro sydd wedi'u codi â llaw ac wedi ennill gwobrau lluosog, mae ein ffermwyr yn gweithio 24/7, 365 diwrnod y flwyddyn i ddarparu cynnyrch rhagorol i'r miliynau o deuluoedd ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Yn wir, Lywydd, diwrnod Cefnogi Ffermwyr Prydain yw'r cyfle perffaith i bob un ohonom ystyried cyfraniad y diwydiant drwy gydol y pandemig a thu hwnt. Yn ystod y pandemig hwn, fe ddaliodd ein ffermwyr ati i ofalu am y tir er mwyn sicrhau bod bwyd ar gael drwy'r amser. Wrth inni barhau i frwydro yn erbyn newid hinsawdd, ein ffermwyr, fel ceidwaid naturiol ein hamgylchedd, sy'n arwain y ffordd gyda'u safonau lles anifeiliaid a'u safonau amgylcheddol eithriadol. Felly, Lywydd, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n ymuno â mi i fanteisio ar y cyfle i ddweud 'diolch' wrth ein ffermwyr i gydnabod eu hymrwymiad a'u cyfraniad. Diolch.

The next statement is by Jack Sargeant.

Jack Sargeant sy'n gwneud y datganiad nesaf.

Diolch yn fawr, Llywydd. Llywydd, last Friday was World Suicide Prevention Day. For many of us, this day is one that brings challenges but also one that brings determination and hope—hope that, together, we can raise awareness of how we can create a world where fewer people die by suicide. The latest statistics show that, in 2018 in the UK and the Republic of Ireland, more than 6,800 people died by suicide, and I want to be clear, Llywydd, that every life lost to suicide is a tragedy. We can create a safer world by raising awareness of the support that's already out there, and campaigning for better support, more available support and more approachable support. But I must say, Llywydd, it pains me that there is still significant stigma around not being okay. And I have absolutely no shame, in standing in this Chamber today, in saying that, sometimes, I don't always feel good. So, Llywydd, and Members around this Chamber, you usually know, and we understand, that when we stand up in this Chamber, we usually have a request for the Government. But today, I have a simple request for you all—a favour, if I can put it that way: check in with your friends, check in with your colleagues and ask them, 'Are you okay?' Remind them that it is okay to not be okay, and, importantly, be there for them when they need you. Diolch yn fawr. [Applause.]

Diolch yn fawr, Lywydd. Dydd Gwener diwethaf oedd Diwrnod Atal Hunanladdiad y Byd. I lawer ohonom, mae'r diwrnod hwn yn un heriol ond mae'n un sy'n llawn o benderfyniad a gobaith hefyd—gobaith y gallwn, gyda'n gilydd, godi ymwybyddiaeth ynglŷn â sut y gallwn greu byd lle mae llai o bobl yn marw drwy hunanladdiad. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos, yn 2018 yn y DU a Gweriniaeth Iwerddon, fod dros 6,800 o bobl wedi marw drwy hunanladdiad, ac rwyf am fod yn glir, Lywydd, fod pob bywyd a gollir i hunanladdiad yn drasiedi. Gallwn greu byd mwy diogel drwy godi ymwybyddiaeth o'r cymorth sydd eisoes ar gael, ac ymgyrchu dros well cymorth, mwy o gymorth i fod ar gael a chymorth sy'n haws cael gafael ynddo. Ond rhaid imi ddweud, Lywydd, mae'n fy mhoeni bod stigma sylweddol o hyd ynglŷn â pheidio â theimlo'n iawn. Ac nid oes gennyf gywilydd o gwbl, wrth sefyll yn y Siambr hon heddiw, i ddweud, weithiau, nad wyf bob amser yn teimlo'n iawn. Felly, Lywydd, ac Aelodau yn y Siambr, fel arfer rydych chi'n deall, ac rydym ni'n deall, pan fyddwn yn sefyll yn y Siambr hon, ein bod yn galw am rywbeth gan y Llywodraeth. Ond heddiw, rwy'n galw'n syml arnoch chi i gyd—galw am ffafr, os caf ei roi felly: holwch eich ffrindiau, holwch eich cydweithwyr a gofynnwch iddynt, 'A ydych chi'n teimlo'n iawn?' Gwnewch eu hatgoffa ei bod hi'n iawn i beidio â theimlo'n iawn, ac yn bwysig, byddwch yno iddynt pan fyddant eich angen. Diolch yn fawr. [Cymeradwyaeth.]

Ar 12 Medi 1981, fe ffurfiwyd CND Cymru mewn cynhadledd yn y Drenewydd. Ond, er ein bod yn dathlu’r garreg filltir bwysig hon, mae hyn yn chwerw-felys. Wedi'r cyfan, sefydlwyd y mudiad yn benodol i ymgyrchu yn erbyn arfau niwclear, a chydag arfau niwclear yn dal yn bresennol ledled y byd, mae'n destun tristwch i nifer bod rhaid i'r mudiad barhau i fodoli a pharhau i ymgyrchu. Dim ond pan fydd y taflegryn olaf un wedi ei ddadgomisiynu a'r byd yn rhydd o arfau dinistr torfol y gallwn ddathlu. Mae'r gwaith felly yn parhau, a hoffwn ddiolch heddiw i'r holl unigolion hynny yn ein cymunedau sydd wedi bod yn rhan o hanes y mudiad. Diolch iddynt hwy y llofnodwyd datganiad y Gymru ddi-niwclear yn Chwefror 1982, gan olygu mai Cymru oedd y wlad gyntaf yn y byd i ddatgan ei bod yn barth di-niwclear. A diolch iddyn nhw, mae CND Cymru wedi bod yn gweithredu fel partner yr ymgyrch ryngwladol i ddiddymu arfau niwclear. Gofynnodd llywydd CND Cymru, Jill Evans, inni ymuno â'r dathlu drwy ailddatgan ein hamcan i gael gwared ag arfau niwclear. Yng ngeiriau Jill, 'Mae arfau niwclear yn rhy beryglus ac yn rhy ddrud. Maent yn anfoesol ac yn anghyfreithlon. Byddai cael gwared ag arfau niwclear yn gosod cyfeiriad newydd, diogel a gwell i Gymru a'r byd.' Clywch, clywch.

On 12 September 1981, CND Cymru was formed in a conference in Newtown. But even though we celebrate this important milestone, this is bittersweet. After all, the organisation was established to campaign specifically against nuclear weapons, and with nuclear weapons still present worldwide, it is a cause of great sadness to many that the organisation still has to exist and still has to campaign. Only when the final missile has been decommissioned and the world is free from mass weapons of destruction can we celebrate this work. The campaign continues, and I'd like to thank all of those individuals in our communities that have been part of the story of this movement. It's thanks to them that the nuclear-free Wales statement was signed, which meant that Wales was the first nation in the world to state that it is a nuclear-free state. And thanks to them, CNC Cymru has acted as a partner in the international campaign to abolish nuclear weapons. The president of CND Cymru, Jill Evans, asked us to restate our objective to eradicate nuclear weapons. In Jill's words, 'Nuclear weapons are too dangerous and are too expensive. They are immoral and illegal. Getting rid of nuclear weapons would set a new direction, a safe direction and a better direction, for Wales and the world.' Hear, hear.

15:15

Diolch, Llywydd. Mae cymuned cwm Tawe—y gymuned lle dwi'n byw a'r gymuned dwi'n ei chynrychioli—a Chymru gyfan yn cofio heddiw am drychineb pwll glo'r Gleision, a hithau'n 10 mlynedd yn union ers y drychineb. Ar 15 Medi 2011, lladdwyd pedwar glöwr lleol, sef Charles Breslin, David Powell, Phillip Hill a Garry Jenkins, ym mhwll y Gleision yng Nghilybebyll ger Pontardawe, pan lifodd dŵr i'r pwll glo. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yma yn meddwl am y teuluoedd heddiw. Mae galar yn broses hynod o anodd ynddo'i hun o dan unrhyw amgylchiadau, ond, yn yr achos yma, mae'r teuluoedd yn gorfod wynebu poen ychwanegol am na chynhaliwyd cwest llawn. Mae dal angen ateb cwestiynau am yr hyn ddigwyddodd, a dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol am beryglon sy'n dal i fodoli, yn anffodus, yn y diwydiant glo. Hoffwn gefnogi eu galwad am gwest i'r marwolaethau. 

Effeithiodd y drychineb yn fawr ar gymunedau cwm Tawe, ac fe fydd dau ddigwyddiad yn cael eu cynnal heddiw i gynnal y cof am y pedwar a gollwyd. Bydd dram coffa arbennig yn cael ei ddadorchuddio gan Gyngor Cymuned Cilybebyll ym mharc Rhos, sef y man ble daeth y teuluoedd i aros am y newyddion 10 mlynedd yn union yn ôl i heddiw, ac am 18:00 bydd Cyngor Cymuned Ystalyfera yn dadorchuddio mainc goffa. 

Thank you, Llywydd. The Swansea valley community where I live, and the community I represent, and the whole of Wales today commemorates the Gleision colliery disaster exactly 10 years since the disaster. On 15 September 2011, four local colliers were killed—Charles Breslin, David Powell, Phillip Hill and Garry Jenkins—in the Gleision quarry in Cilybebyll near Pontardawe when the colliery was flooded. I'm sure that we all here are thinking of the families today. Grief is an extremely difficult process in and of itself under any circumstances, but, in this case, the families have to face the additional pain of not having a full inquest into the tragedy held. There are questions still to be answered about what happened, and there are lessons to be learned for the future about dangers that still exist, unfortunately, in the coal-mining industry. I would like to support their call for an inquest into these deaths.

The disaster had a grave impact on communities in that area, and there will be two events to remember the four people lost. There will be a memorial dram unveiled by Cilybebyll Community Council in Rhos park, the area where the families gathered to wait for news exactly 10 years ago today, and at 6 o'clock Ystalyfera Community Council will unveil a memorial bench.

The price of coal has been too high in Wales. We must ensure everything is done so no more families like those of the Gleision miners pay this terrible and unacceptable price. We remember them today—fe'u cofiwn.

Mae pris glo wedi bod yn rhy uchel yng Nghymru. Rhaid inni sicrhau bod popeth yn cael ei wneud fel nad oes rhagor o deuluoedd fel rhai glowyr y Gleision yn talu'r pris ofnadwy ac annerbyniol hwn. Cofiwn amdanynt heddiw.

Byddwn ni nawr yn cymryd egwyl fer i wneud ambell newid yn y Siambr, Felly, yr egwyl.

We will now take a short break to allow for changeovers in the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:17.

Plenary was suspended at 15:17.

15:30

Ailymgynullodd y Senedd am 15:32, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:32, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Mynediad at ddiffibrilwyr
5. Welsh Conservatives Debate: Access to defibrillators

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.

Croeso nôl, a'r eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, mynediad at ddiffibrilwyr. Galwaf ar Gareth Davies i wneud y cynnig.

Welcome back, and the next item is the Welsh Conservatives' debate, access to defibrillators. I call on Gareth Davies to move the motion.

Cynnig NDM7771 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi mai dim ond 1 o bob 10 o bobl sy'n goroesi ataliad ar y galon y tu allan i'r ysbyty.

2. Yn nodi ymhellach bod pob munud nad oes gan glaf fynediad at ddiffibriliwr neu adfywio cardio-pwlmonaidd (CPR) yn golygu bod eu siawns o oroesi yn gostwng 10 y cant.

3. Yn cydnabod y bydd rhwydwaith o ddiffibrilwyr yn achub bywydau.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu cyllid grant neu fenthyciadau i alluogi neuaddau cymunedol, meysydd chwaraeon a siopau annibynnol i brynu a gosod diffibriliwr.

Motion NDM7771 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Notes that only 1 in 10 people survive an out-of-hospital cardiac arrest.

2. Further notes that for every minute a patient does not have access to a defibrillator or cardiopulmonary resuscitation (CPR), their chances of survival drops by 10 per cent.

3. Recognises that a network of defibrillators will save lives.

4. Calls on the Welsh Government to provide grant funding or loans to enable community halls, sports grounds and independent shops to buy and install a defibrillator.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you very much, Deputy Llywydd. It's a pleasure to open this debate in the name of Darren Millar on behalf of the Welsh Conservative group. This motion today is something I know garners huge cross-party support. The out-of-hospital cardiac arrest survival rate in Wales is the lowest in the UK and one of the lowest in Europe. This is something that all of us in this Chamber should do all we can to improve in Wales. What better way to follow up on World First Aid Day, which happened at the weekend, and to mark Save a Life September, than by supporting this motion before us? Some 30,000 people across the UK suffer a cardiac arrest outside of hospital every year, with only one in 10 people before the pandemic surviving. And now, the British Heart Foundation are estimating that one in 20 people survive as a consequence of the pandemic. 

Defibrillators play a huge part in saving someone's life when they suffer a cardiac arrest. If used within five minutes of a cardiac arrest, it can increase survival rates from 6 per cent to 74 per cent. Without immediate treatment, the vast majority of sudden cardiac arrest victims will die, which is why access to defibrillators is so important. I'd like to take this opportunity to thank Calon Hearts for providing defibrillators in my hometown of Prestatyn and at Denbigh Rugby Club. These vital machines will undoubtedly save the lives of my constituents, but we need so many more of them. While charities such as Calon Hearts, the British Heart Foundation, as well as rotary clubs up and down the country are doing what they can, the Welsh Government needs to step up. 

They have to ensure that there are defibs in every community in Wales and legions of people trained in CPR. Without these two vital links in the chain of survival, far too many people die from a cardiac arrest. We have all seen the stories over the past few weeks about the performance of our ambulance service. The Welsh Ambulance Services NHS Trust is overworked and overwhelmed. In my health board, Betsi Cadwaladr University Health Board, only half of all 999 red calls receive a response within the eight-minute target. Our motion points out the chance of surviving a cardiac arrest decreases by 10 per cent every minute. It's no wonder that the survival rate of cardiac arrest in Wales is the lowest of the United Kingdom nations. Just over 4.5 per cent of people survive a cardiac arrest in Wales. Over the border in England, twice as many people survive, statistically.

With fewer and fewer 999 calls meeting the red call target, we must ensure that people in the community have the tools and skills to respond. It takes as little as 30 minutes to train someone in CPR, and a defibrillator can be used without any training at all. Modern automated external defibrillators, or AEDs, the kind of kit being provided by Welsh charities, are idiot proof. They instruct the user on how to operate the machine and save somebody’s life.

It has been just over three months since Christian Eriksen, the Denmark national football team captain, collapsed during a Euro 2020 match against Finland. And more seasoned footballers might remember Marc-Vivien Foé back in 2003, I think: he played for Manchester City; he sadly didn't survive, but Christian Eriksen did, fortunately. As people around the world watched the remarkable medical team intervene to save Eriksen’s life, it became clear that the football star had suffered a cardiac arrest. Thankfully, the quick-thinking medical team jumped into action and carried out CPR on him and used a defibrillator to save his life. But, unfortunately, not everyone is as lucky as Christian Eriksen, as we saw all those years ago with Marc-Vivien Foé. Maqsood Anwar also, aged 44, died after suffering a suspected heart attack while playing cricket in the Vale of Glamorgan earlier in the summer, and a few weeks later, 31-year-old Alex Evans died after having a cardiac arrest while playing rugby in Neath Port Talbot.

According to the Resuscitation Council, the public needs to be within 200m of a defibrillator. Given their life-saving impact, it is fundamentally important that we have defibrillators installed in as many easily accessible public spaces across Wales as possible. There are currently just over 4,000 external defibrillators in Wales, something which the Welsh Conservatives want to change quickly. But we cannot rely upon charities to provide these vital pieces of life-saving kit—the expense is just too great. Each machine can cost around £1,500, particularly those machines robust enough to be placed in community settings. It is the Government that is failing to provide sufficient emergency cover, so it should be the Government that funds the cost of the training and the kit to provide emergency cardiac care in the community.

According to a Welsh Government report in 2019, over 55 per cent of people surveyed said that they did not know where the nearest defibrillator was. Two years later, they have finally introduced funding for Save a Life Cymru. This funding is helping to develop a programme to educate people on how to help someone suffering a cardiac arrest, and also to help people gain confidence in using a defibrillator. Although this funding and scheme are welcome, we simply need to do more. The people of Wales deserve to have a defibrillator in every community hall, sports ground and even in independent shops, so that we can slash the number of deaths by cardiac arrest in Wales.

I urge Members to support this motion today and send out a clear message that Wales is taking action during Save a Life September. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser agor y ddadl hon yn enw Darren Millar ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig. Mae'r cynnig hwn heddiw yn rhywbeth rwy'n gwybod ei fod yn denu cefnogaeth drawsbleidiol enfawr. Cyfradd goroesi ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty yng Nghymru yw'r isaf yn y DU ac un o'r cyfraddau isaf yn Ewrop. Mae hyn yn rhywbeth y dylai pob un ohonom yn y Siambr hon wneud popeth yn ein gallu i'w wella yng Nghymru. Pa ffordd well o fynd ati ar ôl Diwrnod Cymorth Cyntaf y Byd, a ddigwyddodd dros y penwythnos, ac i nodi ymgyrch Achub Bywydau ym Mis Medi, na thrwy gefnogi'r cynnig hwn sydd ger ein bron? Mae tua 30,000 o bobl ledled y DU yn dioddef ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty bob blwyddyn, a chyn y pandemig dim ond un o bob 10 o bobl oedd yn goroesi. A bellach, mae Sefydliad Prydeinig y Galon yn amcangyfrif mai un o bob 20 o bobl sy'n goroesi o ganlyniad i'r pandemig.

Mae diffibrilwyr yn chwarae rhan enfawr yn achub bywyd rhywun pan fyddant yn dioddef ataliad y galon. Os caiff ei ddefnyddio o fewn pum munud i ataliad y galon, gall godi cyfraddau goroesi o 6 y cant i 74 y cant. Heb driniaeth ar unwaith, bydd y mwyafrif llethol o ddioddefwyr ataliad sydyn ar y galon yn marw, a dyna pam y mae cael diffibrilwyr wrth law mor bwysig. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i Calon Hearts am ddarparu diffibrilwyr yn fy nhref i, sef Prestatyn, ac yng Nghlwb Rygbi Dinbych. Bydd y peiriannau hanfodol hyn yn sicr o achub bywydau fy etholwyr, ond mae arnom angen cymaint mwy ohonynt. Er bod elusennau fel Calon Hearts, Sefydliad Prydeinig y Galon, yn ogystal â chlybiau rotari ar hyd a lled y wlad yn gwneud yr hyn a allant, mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy. 

Mae'n rhaid iddynt sicrhau bod diffibrilwyr ym mhob cymuned yng Nghymru a llu o bobl wedi'u hyfforddi mewn CPR. Heb y ddau gysylltiad hanfodol hyn yn y gadwyn oroesi, mae llawer gormod o bobl yn marw o ataliad y galon. Rydym i gyd wedi gweld y straeon dros yr wythnosau diwethaf am berfformiad ein gwasanaeth ambiwlans. Mae Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru yn cael ei gorweithio a'i llethu. Yn fy mwrdd iechyd, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, dim ond hanner yr holl alwadau 999 coch yr ymatebir iddynt o fewn y targed o wyth munud. Mae ein cynnig yn nodi bod y gobaith o oroesi ataliad y galon yn gostwng 10 y cant bob munud. Nid yw'n syndod mai cyfradd goroesi ataliad y galon yng Nghymru yw'r isaf yng ngwledydd y Deyrnas Unedig. Ychydig dros 4.5 y cant o bobl sy'n goroesi ataliad y galon yng Nghymru. Dros y ffin yn Lloegr, mae dwywaith cymaint o bobl yn goroesi, yn ystadegol.

Gyda llai a llai o alwadau 999 yn cyrraedd y targed ar gyfer galwadau coch, rhaid inni sicrhau bod gan bobl yn y gymuned offer a sgiliau i ymateb. Mae'n cymryd cyn lleied â 30 munud i hyfforddi rhywun mewn CPR, a gellir defnyddio diffibriliwr heb unrhyw hyfforddiant o gwbl. Gall unrhyw un ddefnyddio cyfarpar diffibrilio allanol awtomatig modern, y math o offer sy'n cael ei ddarparu gan elusennau Cymru. Maent yn cyfarwyddo'r defnyddiwr ar sut i weithredu'r peiriant ac achub bywyd rhywun.

Mae ychydig dros dri mis ers i Christian Eriksen, capten tîm pêl-droed cenedlaethol Denmarc, ddisgyn yn ystod gêm Ewro 2020 yn erbyn y Ffindir. Ac efallai y bydd cefnogwyr pêl-droed hŷn yn cofio Marc-Vivien Foé yn ôl yn 2003, rwy'n meddwl: chwaraeai dros Manchester City; ni wnaeth oroesi, gwaetha'r modd, ond fe wnaeth Christian Eriksen, yn ffodus. Wrth i bobl ledled y byd wylio'r tîm meddygol rhyfeddol yn ymyrryd i achub bywyd Eriksen, daeth yn amlwg fod y seren bêl-droed wedi dioddef ataliad y galon. Diolch byth, gweithredodd y tîm meddygol yn gyflym i gyflawni CPR arno a defnyddio diffibriliwr i achub ei fywyd. Ond yn anffodus, nid yw pawb mor lwcus â Christian Eriksen, fel y gwelsom yr holl flynyddoedd yn ôl gyda Marc-Vivien Foé. Bu farw Maqsood Anwar hefyd yn 44 oed ar ôl dioddef trawiad ar y galon, yn ôl pob tebyg, wrth chwarae criced ym Mro Morgannwg yn gynharach yn yr haf, ac ychydig wythnosau'n ddiweddarach, bu farw Alex Evans, 31 oed, ar ôl cael ataliad y galon wrth chwarae rygbi yng Nghastell-nedd Port Talbot.

Yn ôl y Cyngor Dadebru, mae angen i'r cyhoedd fod o fewn 200m i ddiffibriliwr. O ystyried eu heffaith ar achub bywydau, mae'n hanfodol bwysig fod gennym ddiffibrilwyr wedi'u gosod mewn cynifer o fannau cyhoeddus hygyrch â phosibl ledled Cymru. Ar hyn o bryd ychydig dros 4,000 o ddiffibrilwyr allanol a geir yng Nghymru, rhywbeth y mae'r Ceidwadwyr Cymreig am ei newid yn gyflym. Ond ni allwn ddibynnu ar elusennau i ddarparu'r darnau hanfodol hyn o offer achub bywyd—mae'r gost yn rhy uchel. Gall pob peiriant gostio tua £1,500, yn enwedig y peiriannau sy'n ddigon cadarn i'w gosod mewn lleoliadau cymunedol. Y Llywodraeth sy'n methu darparu digon o yswiriant brys, felly y Llywodraeth a ddylai ariannu cost yr hyfforddiant a'r offer i ddarparu gofal cardiaidd brys yn y gymuned.

Yn ôl adroddiad gan Lywodraeth Cymru yn 2019, dywedodd dros 55 y cant o'r bobl a holwyd nad oeddent yn gwybod ble'r oedd y diffibriliwr agosaf. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, maent o'r diwedd wedi cyflwyno cyllid ar gyfer Achub Bywydau Cymru. Mae'r cyllid hwn yn helpu i ddatblygu rhaglen i addysgu pobl ar sut i helpu rhywun sy'n dioddef ataliad y galon, a hefyd i helpu pobl i fod yn hyderus wrth ddefnyddio diffibriliwr. Er bod croeso i'r cyllid a'r cynllun hwn, mae angen inni wneud mwy. Mae pobl Cymru yn haeddu cael diffibriliwr ym mhob neuadd gymunedol, maes chwaraeon a hyd yn oed mewn siopau annibynnol, fel y gallwn leihau nifer y marwolaethau drwy ataliad y galon yng Nghymru.

Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn heddiw ac i anfon neges glir fod Cymru'n gweithredu yn ystod ymgyrch Achub Bywydau ym Mis Medi. Diolch yn fawr iawn.

15:35

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I have selected the amendment to the motion. I call on the Minister for Health and Social Services to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu pwynt 4 a rhoi pwyntiau newydd yn ei le:

4. Yn cydnabod y cyllid gwerth £2.5 miliwn a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer Achub Bywydau Cymru i wella ymwybyddiaeth a mynediad at CPR a diffibrilwyr.

5. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ychwanegu £500,000 eleni at y cymorth hwn i gynyddu ymhellach nifer y diffibrilwyr mewn lleoliadau cymunedol ledled Cymru.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete point 4 and replace with new points:

4. Recognises the £2.5 million funding provided by Welsh Government to Save a Life Cymru to improve awareness and access to CPR and defibrillation.

5. Notes the Welsh Government commits to extending this support by £500k this year to further increase the number of defibrillators in community settings across Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Mi fyddwn ni'n cefnogi'r cynnig yma heddiw. Dydy hwn ddim yn fater pleidiol wleidyddol, yn amlwg. Dwi wedi gweithio ar ddatganiadau ar y cyd efo Aelodau Llafur a Cheidwadol yn y gorffennol ar yr union fater yma, ac mae'r hyn sydd o'n blaenau ni yn rhywbeth sy'n synhwyrol ac yn gofyn am gamau digon sylfaenol ac ymarferol er mwyn achub bywydau ar draws Cymru. Mae o'n rhywbeth dwi wedi bod yn rhan ohono fo fy hun. Mae o'n berthnasol i ni i gyd.

Tra bo'r rhan fwyaf o achosion o cardiac arrest yn digwydd o fewn y cartref, mae yna gyfran sylweddol ohonyn nhw yn digwydd y tu allan i'r cartref. Ac rydyn ni'n gwybod mor allweddol ydy argaeledd y peiriannau defibrillator er mwyn rhoi cyfle i rywun allu goroesi digwyddiad fel hyn. Mae un o'n plith ni wedi cael y profiad hwnnw yn lled ddiweddar, ond mae o'n digwydd yn ddyddiol. Mae yna lefydd yn benodol lle rydyn ni'n gwybod ei bod hi'n wirioneddol bwysig cael peiriannau oherwydd bod astudiaethau rhyngwladol yn dangos inni fod rhywun yn fwy tebyg o gael cardiac arrest mewn hybs trafnidiaeth, mewn canolfannau siopa, mewn canolfannau chwaraeon, mewn llefydd fel cyrsiau golff ac ati. Felly, mi ddylai hi fod yn nod i bob un ohonom ni sicrhau bod yna gefnogaeth wirioneddol, ymarferol ac ariannol gan Lywodraeth i ganiatáu i hynny ddigwydd, ac mae yna wastad le i'r Llywodraeth wneud mwy.

A dyna pam dydw i ddim eisiau cefnogi, a byddwn ni ddim yn cefnogi'r gwelliant gan y Llywodraeth heddiw. Wrth gwrs bod y Llywodraeth wedi buddsoddi yn y maes yma yn barod, a beth sydd gennym ni yn fan hyn ydy gwelliant sydd yn nodi hynny. Ond dwi'n meddwl ein bod ni angen gwneud mwy ar ddiwrnod fel hyn na nodi'r camau sydd wedi cael eu cymryd gan Lywodraeth. Beth sydd eisiau ydy i'r Llywodraeth dderbyn, oes, mae yna fwy y gallwn ni ei wneud, wastad.

Mae yna gymaint mwy, wrth gwrs, sydd angen edrych arno fo na dim ond arian. Mae'r cwestiwn o gofrestr yn un pwysig iawn. Mae yna un gofrestr, The Circuit—y national defibrillator network—lle mae'n bosib nodi lle mae'r holl beiriannau ar draws y Deyrnas Unedig, a dwi'n gwybod bod Sefydliad y Galon yn galw ar Lywodraeth Prydain i annog pobl sydd yn edrych ar ôl eu peiriannau nhw i'w cofrestru nhw. Mae hynny'n bwysig iawn. Mae codi ymwybyddiaeth wastad yn bwysig. Faint ohonom ni yn fan hyn sydd wedi cael ein dysgu gan y British Heart Foundation ac eraill sut i ddefnyddio defibrillator? Dwi, a'n swyddfa i, wedi agor y drysau i gynnal dosbarthiadau yn y gorffennol, er mwyn i fwy a mwy o bobl gael gwybodaeth ymarferol ar sut i'w defnyddio nhw. Felly, mae angen gwneud llawer mwy eto i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd.

Ond, fel cam cychwynnol heddiw yma, gadewch inni gyd gefnogi'r cynnig yma, a'i gwneud hi'n glir ein bod ni, fel Senedd, yn unedig ar y cwestiwn o bwysigrwydd y peiriannau bach yma sy'n gallu gwneud gwahaniaeth mawr i fywydau unigolion a theuluoedd ym mhob rhan o Gymru.

We will be supporting this motion today. This isn't a party political matter, of course. I've worked on joint statements with Labour and Conservative Members in the past on this issue, and what is in front of us today is sensible and asks for basic and practical steps to be taken to save lives across Wales. It's a campaign I've been a part of myself. It's relevant to all of us. 

Whilst the majority of cases of cardiac arrest happen within the home, a significant proportion of them happen outwith the home. And we know how vitally important the availability of defibrillators is to provide an opportunity for someone to survive an event such as this. One amongst us has had this experience relatively recently, but it happens on a daily basis. There are places in particular where we know that it's vitally important to have these machines, because international studies show that one is more likely to suffer a cardiac arrest in transport hubs, in shopping centres, in sports centres, in places such as golf courses and so on. So, it should be the aim for each one of us to ensure that there is genuine support, practical support and financial support from Government to allow that to happen, and there is always room for the Government to do more.

And that's why I don't want to support, and we won't be supporting the Government amendment today. Of course the Government has invested in this area already, and what we have here is an amendment that notes that. But I think we need to do more on a day like this than just noting the steps that have already been taken by Government. What we want is for the Government to accept, yes, there is more that we can do, always.

There is so much more that needs to be looked at than just funding. The question of a register is very important. There is one register, The Circuit—the national defibrillator network—where it is possible to note where all of these machines are across the United Kingdom, and I know that the British Heart Foundation is calling for the UK Government to encourage those who look after their own machines to register them. Awareness raising is always important. How many of us here have been taught by the British Heart Foundation and others how to use defibrillators? I, and my office, have opened the door to hold classes in the past for more people to have that practical information on how to use these machines. So, we do need to do much more to improve awareness amongst the public.

But, as an initial step, let us all support this motion, and make it clear that we, as a Senedd, are united on this question of the importance of these small machines that can make such a big difference to the lives of individuals and families in all parts of Wales. 

15:40

I welcome the opportunity to contribute to the debate today. There aren't many days when I walk in and don't think of this subject, because I see my colleague from Blaenau Gwent here, who has spoken eloquently of his personal experience—traumatic experience, I would suggest—and the importance of people having knowledge, when it comes to defibrillators, means that he is here with us. There are some days when he is contributing that maybe I wish he was in the tea room rather then in here—[Laughter.]—but it's great to see him around and walking and enjoying life.

And it is good to see a smile on people's faces when that is said, because the other contributor to this debate in the previous Assembly was Suzy Davies, who led many a debate in here about the need to have, in the curriculum in particular, education around defibrillators and the use of defibrillators in the community, because there's no point in having them if you can't use them and deploy them, and I think we all agree with that point as well. I'm pleased to see that the former Government did change its stance after much lobbying from Suzy Davies to get this important point into the Curriculum and Assessment (Wales) Act 2021, so that there would be space within the curriculum for that education to be provided in colleges and schools the length and breadth of Wales, because, again, we hear the numbers, as Gareth in his opening remarks touched on, and 8,000 people will experience a cardiac arrest in Wales every year.

Cardiac arrests kill more people than lung cancer, breast cancer and AIDS combined—combined. That's worth reflecting on. With lung cancer, breast cancer and AIDS combined, more people die of cardiac arrest here in Wales. But there is a solution: we can make these devices more readily available, and we can make sure that these devices are in every community the length and breadth of Wales. But what's important is that when we make them available they're available for 24/7 use, not just in limited occupations, such as in college settings, for example, where many colleges indicate that they have them, and that's to be welcomed, but it's not much good being in the college if the door's locked and you can't get to it when you need it. And so that's why we need more community activism to try and get more community halls, and sports settings in particular, to make sure they make use of these facilities. And that's why I've been so pleased in my role—and I'm not seeking re-election in May next year, so this isn't a pitch for the election next year; I do declare an interest—that I've had the pleasure of playing a part in raising funds for at least five defibrillators in the ward of Rhoose to make sure that from the football club to the residential setting of Rhoose Point to the village of Llantrithyd, there are now defibrillators available to those communities. And that's where it is really important.

I regret that the Government have chosen to delete the one point in this motion today that actually called on action on behalf of the Government to engage with community groups to make sure money was available on a consistent and sustainable footing to make sure that we can get those numbers up that Gareth touched on. At the moment, we know there are about 4,000 defibrillators across Wales. We most probably need, if we're going to be having meaningful national coverage, double that number, and that's a big ask. But I do believe that the Government have taken a backward step in trying to seek to delete this point in the motion this afternoon, because it is a consensual motion and ultimately looks to achieve that national coverage by calling on the Government to make those national resources available.

I appreciate the Government amendment talks to money that's been made available by the Government to various community groups, but clearly, there's a lot, lot more work to be done. When you look at the education responses the Welsh Conservatives have had back, in particular from local education authorities, only Denbighshire could indicate exactly what the school settings had when it came to defibrillators. The other 11 local authorities out of 12 who responded to the FOI confirmed that there is no centralised database within the education department to indicate where in schools defibrillators might or might not be. Again, that's a gaping hole in our understanding of what we can do.

There's a lot of work to do, but we are making progress in this area. I hope we can find a consensus with this debate today, because as we've seen with the pandemic, regrettably it was one in ten before the pandemic who survived a cardiac arrest here in Wales, and it's now one in 20, so the numbers have gone backwards. That's no-one's fault, because of the pandemic—I accept that—but it emphasises the mountain that we've got to climb and the work we've got to do in communities across the whole of Wales to make sure that we create greater education around the use of defibrillators, and access to defibrillators, importantly. I'll repeat that line again: they need to be readily available 24/7. There's no point in ticking a box saying that defibrillator is in a locked setting that's unavailable for 12 hours of the day, or for the weekend period. Because as Alun had in his experience, he happened to be in a park; at the end of the day, he was lucky that somebody someone went past and could action what was needed to do to bring him back to life. But who knows where that might strike one of those 8,000 people in Wales who would have that cardiac episode.

I call on the Government to do more, as inevitably the opposition does when it comes to debates on a Wednesday afternoon. But I do commend the Government for the work that it did in the last Assembly with Suzy Davies in making sure that there was a space in the education curriculum to allow greater educational learning so people know what to do if they're presented with that. I'm getting looked at by the Presiding Officer now, because the red line has come up, so on that note, I'll close. Thank you. 

Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl heddiw. Nid oes llawer o ddyddiau pan fyddaf yn cerdded i mewn heb fod yn meddwl am y pwnc hwn, oherwydd rwy'n gweld fy nghyd-Aelod o Flaenau Gwent yma, sydd wedi siarad yn huawdl am ei brofiad personol—profiad trawmatig, ddywedwn i—ac mae pwysigrwydd rhoi gwybodaeth i bobl am ddiffibrilwyr yn golygu ei fod yma gyda ni. Ar rai dyddiau pan fydd yn cyfrannu, efallai y byddai'n well gennyf pe bai yn yr ystafell de yn hytrach na'r fan hon—[Chwerthin.]—ond mae'n wych ei weld o gwmpas ac yn cerdded ac yn mwynhau bywyd.

Ac mae'n dda gweld gwên ar wynebau pobl pan fydd hynny'n cael ei ddweud, oherwydd y cyfrannwr arall i'r ddadl hon yn y Cynulliad blaenorol oedd Suzy Davies, a arweiniodd sawl dadl yma ar yr angen, yn y cwricwlwm yn benodol, i gael addysg ar ddiffibrilwyr a'r defnydd o ddiffibrilwyr yn y gymuned, oherwydd nid oes diben eu cael os na allwch eu defnyddio, a chredaf ein bod i gyd yn cytuno â'r pwynt hwnnw hefyd. Rwy'n falch o weld bod y Llywodraeth flaenorol wedi newid ei safbwynt ar ôl llawer o lobïo gan Suzy Davies i gael y pwynt pwysig hwn i mewn i Ddeddf Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) 2021, fel y byddai lle o fewn y cwricwlwm i'r addysg honno gael ei darparu mewn colegau ac ysgolion ar hyd a lled Cymru, oherwydd, unwaith eto, clywn y rhifau, fel y soniodd Gareth yn ei sylwadau agoriadol, a bydd 8,000 o bobl yn cael ataliad y galon yng Nghymru bob blwyddyn.

Mae ataliad y galon yn lladd mwy o bobl na chanser yr ysgyfaint, canser y fron ac AIDS gyda'i gilydd—gyda'i gilydd. Mae hynny'n werth ei ystyried. Gyda chanser yr ysgyfaint, canser y fron ac AIDS wedi'u cyfuno, mae mwy o bobl yn marw o ataliad y galon yma yng Nghymru. Ond mae yna ateb: gallwn sicrhau bod y dyfeisiau hyn ar gael yn haws, a gallwn sicrhau bod y dyfeisiau hyn ym mhob cymuned ar hyd a lled Cymru. Ond pan fyddwn yn sicrhau eu bod ar gael, yr hyn sy'n bwysig yw eu bod ar gael i'w defnyddio 24/7, nid yn unig mewn mannau gwaith cyfyngedig, megis mewn colegau, er enghraifft, lle mae llawer o golegau'n nodi bod ganddynt ddiffibrilwyr, ac mae hynny i'w groesawu, ond nid yw'n llawer o werth iddo fod yn y coleg os yw'r drws wedi'i gloi ac na allwch ei gyrraedd pan fydd ei angen. A dyna pam y mae angen mwy o weithgaredd cymunedol arnom i geisio cael mwy o neuaddau cymunedol, a lleoliadau chwaraeon yn arbennig, i wneud yn siŵr eu bod yn defnyddio'r cyfleusterau hyn. A dyna pam rwyf wedi bod mor falch yn fy rôl—ac nid wyf yn ceisio cael fy ailethol ym mis Mai y flwyddyn nesaf, felly nid cais i gael fy ethol y flwyddyn nesaf yw hwn; rwy'n datgan buddiant—fy mod wedi cael y pleser o chwarae rhan yn codi arian ar gyfer o leiaf bum diffibriliwr yn ward y Rhws i sicrhau, o'r clwb pêl-droed i safle preswyl Trwyn y Rhws i bentref Llantrithyd, fod diffibrilwyr bellach ar gael i'r cymunedau hynny. A dyna lle mae'n wirioneddol bwysig.

Rwy'n gresynu bod y Llywodraeth wedi dewis dileu'r un pwynt yn y cynnig hwn heddiw a alwai am weithredu ar ran y Llywodraeth i ymgysylltu â grwpiau cymunedol i sicrhau bod arian ar gael ar sail gyson a chynaliadwy i sicrhau y gallwn godi'r niferoedd y soniodd Gareth amdanynt. Ar hyn o bryd, gwyddom fod tua 4,000 o ddiffibrilwyr ar gael ledled Cymru. Os ydym am gael darpariaeth ystyrlon ar sail genedlaethol, mae'n debyg y bydd angen inni ddyblu'r nifer honno, ac mae hynny'n gofyn llawer. Ond credaf fod y Llywodraeth wedi cymryd cam yn ôl wrth geisio dileu'r pwynt hwn yn y cynnig y prynhawn yma, oherwydd mae'n gynnig cydsyniol ac yn y pen draw mae'n ceisio cyrraedd y ddarpariaeth ddigonol honno'n genedlaethol drwy alw ar y Llywodraeth i sicrhau bod yr adnoddau cenedlaethol hynny ar gael.

Rwy'n derbyn bod gwelliant y Llywodraeth yn sôn am arian sydd ar gael gan y Llywodraeth i wahanol grwpiau cymunedol, ond yn amlwg, mae llawer mwy o waith i'w wneud. Pan edrychwch ar yr ymatebion addysg y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi'u cael yn ôl, yn enwedig gan awdurdodau addysg lleol, dim ond sir Ddinbych a allai nodi'n union beth oedd gan safleoedd ysgol o ran diffibrilwyr. Cadarnhaodd yr 11 awdurdod lleol arall allan o 12 a ymatebodd i'r cais rhyddid gwybodaeth nad oes cronfa ddata ganolog o fewn yr adran addysg i ddangos ble mewn ysgolion y gallai diffibrilwyr fod ai peidio. Unwaith eto, mae hynny'n ddiffyg yn ein dealltwriaeth o'r hyn y gallwn ei wneud.

Mae llawer o waith i'w wneud, ond rydym yn gwneud cynnydd yn y maes hwn. Gobeithio y gallwn ganfod consensws gyda'r ddadl hon heddiw, oherwydd fel y gwelsom gyda'r pandemig, yn anffodus roedd yn un o bob 10 cyn y pandemig yn goroesi ataliad y galon yma yng Nghymru, ac mae bellach yn un o bob 20, felly mae'r niferoedd wedi mynd tuag yn ôl. Nid yw hynny'n fai ar neb, oherwydd y pandemig—rwy'n derbyn hynny—ond mae'n pwysleisio'r mynydd sy'n rhaid inni ei ddringo a'r gwaith sy'n rhaid inni ei wneud mewn cymunedau ledled Cymru gyfan i sicrhau ein bod yn creu mwy o addysg o amgylch y defnydd o ddiffibrilwyr, a mynediad at ddiffibrilwyr, yn bwysig iawn. Rwyf am ailadrodd y llinell honno eto: mae angen iddynt fod ar gael yn rhwydd 24/7. Nid oes unrhyw bwynt ticio blwch yn dweud bod diffibriliwr mewn lleoliad dan glo sydd ddim ar gael am 12 awr o'r dydd, na thros y penwythnos. Oherwydd fel y digwyddodd i Alun, roedd yn digwydd bod mewn parc; yn y pen draw, roedd yn lwcus fod rhywun yn mynd heibio ac yn gallu gwneud yr hyn roedd angen ei wneud i ddod ag ef yn ôl yn fyw. Ond pwy a ŵyr ble y gallai daro un o'r 8,000 o bobl yng Nghymru a fyddai'n cael digwyddiad cardiaidd o'r fath.

Galwaf ar y Llywodraeth i wneud mwy, fel y mae'r wrthblaid bob amser yn ei wneud mewn dadleuon ar brynhawn dydd Mercher. Ond rwy'n cymeradwyo'r Llywodraeth am y gwaith a wnaeth yn y Cynulliad diwethaf gyda Suzy Davies i sicrhau bod lle yn y cwricwlwm addysg i ganiatáu mwy o ddysgu addysgol fel bod pobl yn gwybod beth i'w wneud os byddant yn wynebu hynny. Mae'r Llywydd yn edrych arnaf yn awr, oherwydd mae'r llinell goch wedi codi, felly ar y nodyn hwnnw, rwyf am orffen. Diolch. 

15:45

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. I'm grateful to the Welsh Conservatives as well for bringing this debate to the Senedd at the beginning of this new term, and I'm grateful for the kind words we've just heard.

In terms of where we are, the speech just made by Andrew R.T. Davies is absolutely correct: it is good and we do welcome and we are grateful for the work that Government has completed, and we're eternally grateful for the work of individuals and groups and communities up and down the country who have put in place this life-saving equipment in communities across Wales. But what I will say to the Minister this afternoon is that you cannot rely on charity to deliver an emergency response when somebody is lying between life and death with only minutes to spare. You cannot rely on goodwill or good wishes on a Wednesday afternoon to deliver the treatment that is required. It is only Government that can deliver that. I hope that this afternoon we will reflect on the experience of people—not so much the experience of people like myself who have suffered a cardiac arrest and survived, but the families who have lost loved ones because they didn't survive, and we know Members here in this Chamber have been affected by that in that way.

We know that people who appear to be in the best of health have suffered a cardiac arrest with no warning, no symptoms, no chance and no opportunity to seek medical help and medical support. It was terrifying to watch what happened to Christian Eriksen in the summer. What happened to him was exactly what was described as happened to me—no warning, no knowledge, in the middle of some physical activity you anticipated, you expected, to survive. He fell down with a cardiac arrest in exactly the same way as I did. It is only the support and help of people in our community that will enable the paramedics, the cardiologists and the surgeons to use their skills, to use their knowledge, to use their experience to ensure that people can then go on and live their lives. Certainly, the treatment that I received here in Cardiff has enabled me to carry on living my life. And I apologise if, Andrew R.T. Davies, I sometimes make you uncomfortable, but then again, you wouldn't expect anything different.

Let me say this: we have a responsibility in this place to do more than to make speeches, and to do more than extend goodwill and good wishes to people across this country. We have a responsibility to put in place the structures that will enable people to survive these experiences. I hope that Members across the Chamber will support the private Member legislation that I will be putting forward again this week. Members were kind enough to support the legislative proposal I made in the last Senedd to provide a legal, statutory responsibility on Welsh Ministers to ensure that defibrillators are available in communities up and down the country, and that people have the training available to use those defibrillators and to provide CPR until a defibrillator can be used. Because it is not just the location of the defibrillator that matters, it is the maintenance of that defibrillator, it is ensuring that that defibrillator is available for use when it is needed. I had a cardiac arrest at 7 o'clock on a Friday evening. You cannot rely on people to have a cardiac arrest in working hours in a convenient location. We already stipulate and demand health and safety legislation throughout our society, from fire safety through to all other means of maintaining and ensuring that life is protected. This is something that we should be mandating as well.

I'll say this in closing. I'm grateful to the Conservatives, as I've already said, and grateful for the kind words, and I don't wish to spend too much time simply talking about my own experience, but words matter. Words certainly do matter, but what matters more than words is action. We will have the opportunity in this Senedd to legislate to provide for a statutory framework to enable people across Wales to know that they have this life-saving equipment available in communities up and down the country. We will build on the work that Suzy Davies led in the last Senedd to ensure that the training is available. And we can't simply rely on schools to deliver that; we have to go to workplaces and communities to deliver that as well. Then we have to ensure that there is a chain of survival in place that enables—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig hefyd am ddod â'r ddadl hon i'r Senedd ar ddechrau'r tymor newydd hwn, a diolch am y geiriau caredig rydym newydd eu clywed.

O ran ble'r ydym, mae'r araith a wnaed gan Andrew R.T. Davies yn gwbl gywir: mae'n dda ac rydym yn croesawu ac rydym yn ddiolchgar am y gwaith y mae'r Llywodraeth wedi'i gwblhau, ac rydym yn hynod ddiolchgar am waith unigolion a grwpiau a chymunedau ar hyd a lled y wlad sydd wedi gosod offer achub bywyd mewn cymunedau ledled Cymru. Ond yr hyn a ddywedaf wrth y Gweinidog y prynhawn yma yw na allwch ddibynnu ar elusen i ymateb ar frys pan fydd rhywun yn gorwedd rhwng byw a marw gyda dim ond munudau i'w sbario. Ni allwch ddibynnu ar ewyllys da na dymuniadau gorau ar brynhawn dydd Mercher i ddarparu'r driniaeth sydd ei hangen. Dim ond Llywodraeth a all gyflawni hynny. Rwy'n gobeithio y gallwn fyfyrio ar brofiad pobl y prynhawn yma—nid yn gymaint profiad pobl fel fi sydd wedi dioddef ataliad y galon ac wedi goroesi, ond y teuluoedd sydd wedi colli anwyliaid am na wnaethant oroesi, a gwyddom fod hynny wedi effeithio ar Aelodau yma yn y Siambr hon.

Gwyddom fod pobl sy'n ymddangos fel pe baent mewn iechyd ardderchog wedi dioddef ataliad y galon heb rybudd, heb symptomau, a heb gyfle i gael cymorth meddygol. Roedd yn frawychus gwylio'r hyn a ddigwyddodd i Christian Eriksen yn yr haf. Yr hyn a ddigwyddodd iddo ef oedd yr hyn y disgrifiwyd ei fod wedi digwydd i mi—dim rhybudd, dim gwybodaeth, ynghanol rhyw weithgarwch corfforol roeddech yn rhagweld, roeddech yn disgwyl, ei oroesi. Fe syrthiodd gydag ataliad y galon yn union yn yr un ffordd ag y gwnes innau. Dim ond cefnogaeth a chymorth pobl yn ein cymuned a fydd yn galluogi'r parafeddygon, y cardiolegwyr a'r llawfeddygon i ddefnyddio eu sgiliau, i ddefnyddio eu gwybodaeth, i ddefnyddio eu profiad i sicrhau y gall pobl fwrw ymlaen â'u bywydau. Yn sicr, mae'r driniaeth a gefais yma yng Nghaerdydd wedi fy ngalluogi i barhau i fyw fy mywyd. Ac rwy'n ymddiheuro, Andrew R.T. Davies, os wyf fi weithiau'n gwneud i chi deimlo'n anghyfforddus, ond wedi dweud hynny, ni fyddech yn disgwyl iddi fod fel arall.

Gadewch imi ddweud hyn: mae gennym gyfrifoldeb yn y lle hwn i wneud mwy na gwneud areithiau, ac i wneud mwy na mynegi ewyllys da a dymuniadau da i bobl ledled y wlad hon. Mae gennym gyfrifoldeb i sefydlu'r strwythurau a fydd yn galluogi pobl i oroesi'r profiadau hyn. Gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn cefnogi'r ddeddfwriaeth Aelod preifat y byddaf yn ei chyflwyno eto yr wythnos hon. Roedd yr Aelodau'n ddigon caredig i gefnogi'r cynnig deddfwriaethol a wneuthum yn y Senedd ddiwethaf i ddarparu cyfrifoldeb cyfreithiol, statudol ar Weinidogion Cymru i sicrhau bod diffibrilwyr ar gael mewn cymunedau ar hyd a lled y wlad, a bod pobl yn cael yr hyfforddiant sydd ar gael i ddefnyddio'r diffibrilwyr hynny ac i ddarparu CPR nes y gellir defnyddio diffibriliwr. Oherwydd nid lleoliad y diffibriliwr yn unig sy'n bwysig, ond cynnal a chadw'r diffibriliwr, sicrhau bod y diffibriliwr ar gael i'w ddefnyddio pan fydd ei angen. Cefais ataliad y galon am 7 o'r gloch ar nos Wener. Ni allwch ddibynnu ar bobl i gael ataliad y galon o fewn oriau gwaith mewn lleoliad cyfleus. Rydym eisoes yn pennu ac yn mynnu deddfwriaeth iechyd a diogelwch yn ein cymdeithas drwyddi draw, o ddiogelwch tân i bob dull arall o gynnal a sicrhau bod bywyd yn cael ei ddiogelu. Mae hyn hefyd yn rhywbeth y dylem ei wneud yn orfodol.

Hoffwn ddweud hyn wrth gloi. Rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr, fel y dywedais eisoes, ac yn ddiolchgar am y geiriau caredig, ac nid wyf am dreulio gormod o amser yn siarad am fy mhrofiad fy hun, ond mae geiriau'n bwysig. Mae geiriau'n sicr yn bwysig, ond yr hyn sy'n bwysicach na geiriau yw gweithredu. Cawn gyfle yn y Senedd hon i ddeddfu i ddarparu ar gyfer fframwaith statudol i alluogi pobl ledled Cymru i wybod bod ganddynt offer achub bywyd ar gael mewn cymunedau ar hyd a lled y wlad. Byddwn yn adeiladu ar y gwaith a arweiniodd Suzy Davies yn y Senedd ddiwethaf i sicrhau bod hyfforddiant ar gael. Ac ni allwn ddibynnu'n syml ar ysgolion i gyflawni hynny; rhaid inni fynd i weithleoedd a chymunedau i gyflawni hynny hefyd. Yna mae'n rhaid inni sicrhau bod cadwyn oroesi ar waith sy'n ein galluogi—

15:50

—us not just to save life, but to actually invest in the future of life as well. I hope that Members across the Chamber will come together and vote for this this afternoon, and will support the private legislation that I hope to put forward in this Senedd, to make all our hopes a reality. Thank you.

—nid yn unig i achub bywydau, ond i fuddsoddi yn nyfodol bywydau hefyd. Rwy'n gobeithio y daw Aelodau ar draws y Siambr at ei gilydd a phleidleisio dros hyn y prynhawn yma, a chefnogi'r ddeddfwriaeth breifat y gobeithiaf ei chyflwyno yn y Senedd hon er mwyn gwireddu gobeithion pawb ohonom. Diolch.

There are 2,000 out-of-hospital cardiac arrests in Wales annually. Immediate CPR and defibrillation can more than double the chances of survival. We are all in agreement that a network of defibrillators will save lives. I hope that you will join with me, though, in condemning whoever was responsible very recently for attacking and damaging a community-funded, newly installed automated external defibrillator in West Shore, Llandudno. The utter mindlessness of this defacement goes to show that awareness of the importance of AEDs and CPR needs to improve vastly.

Of course, I endorse the comments that have been made, and the huge debt of gratitude that we owe to our former colleague Suzy Davies, who campaigned tirelessly to see Wales join England and Scotland in making the teaching of life-saving skills a requirement of the new school curriculum. Teaching life-saving skills in schools will help address the fact that as many as three quarters of people surveyed by the British Heart Foundation would not feel confident enough to act if they saw somebody having a cardiac arrest. However, whilst we expect the guidance on the health and well-being area of learning and experience to be amended to state that learners should learn life-saving skills and first aid, why not, Minister, go a step further by stating that defibrillator training is mandatory too?

Throughout the pandemic, I have been taking steps to help, educate and protect the public. I have backed the Awyr Las Keep the Beats campaign, which encourages residents of all ages to practice CPR in the safety of their own home by using common household items such as balls, cushions and teddy bears. My constituency team have undertaken a CPR and defibrillator training course with St John Ambulance, so I thank St John Ambulance for that, ensuring that a full and proper knowledge of life-saving procedures is rooted right in my constituency in the beating heart of Llandudno. I would certainly encourage other Members to do the same with their office teams, so that we boost the number of people able and ready to respond in the event of an OHCA.

British Heart Foundation Cymru have estimated that there could be hundreds or even thousands of defibrillators in communities across Wales that never get used, because emergency services simply don't know where they are. To address this, the BHF is launching 'The Circuit', with the Association of Ambulance Chief Executives, St John Ambulance and Resuscitation Council UK. Bearing in mind that you are committed to a further £500,000 to further increase the number of defibrillators, I wonder if you could make it a condition of this funding that AEDs be registered on this circuit.

NHS Wales and Welsh Government have previously acknowledged that deprived communities are more likely to suffer from cardiovascular diseases and OHCA, and are less likely to survive than people from more affluent areas. The out-of-hospital cardiac arrest plan of June 2017 stated that work should be undertaken to ensure the public are not disadvantaged due to geography or social challenges. Many of us travel the length of Wales on a weekly basis, and I can safely say that I have only spotted one AED, beside the A5 in Padog, Ysbyty Ifan. That is clear evidence of geographic disadvantage. Communities with life-saving equipment should have bold signs informing the public of their presence. They should be as important as brown tourist signs. So, will you liaise with the Deputy Minister for Climate Change to deliver AED road signs?

Alongside introducing signs, I support the calls for grant funding to be made available to enable community halls, sports grounds and independent shops to buy and install a defibrillator. Personally, I would go a step further and propose that they be made available at each school in Wales. That, Minister, could be one of the major shocks that Wales needs to move a step closer to becoming a true life-saving nation. Thank you. Diolch. 

Ceir 2,000 o achosion o ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty yng Nghymru bob blwyddyn. Gall CPR a diffibriliwr ar unwaith fwy na dyblu'r gobaith o oroesi. Rydym i gyd yn cytuno y bydd rhwydwaith o ddiffibrilwyr yn achub bywydau. Rwy'n gobeithio y byddwch yn ymuno â mi, serch hynny, i gondemnio pwy bynnag a oedd yn gyfrifol yn ddiweddar iawn am ymosod ar gyfarpar diffibrilio allanol awtomatig a brynwyd gan y gymuned, ac a oedd newydd ei osod ar draeth y Gorllewin, Llandudno. Mae'r weithred ddinistriol, ddifeddwl hon yn dangos bod angen i ymwybyddiaeth o bwysigrwydd cyfarpar diffibrilio allanol awtomatig a CPR wella'n helaeth.

Wrth gwrs, rwy'n ategu'r sylwadau a wnaed, a'n diolch enfawr i'n cyn gyd-Aelod Suzy Davies, a ymgyrchodd yn ddiflino i weld Cymru'n ymuno â Lloegr a'r Alban i wneud addysgu sgiliau achub bywyd yn un o ofynion y cwricwlwm ysgol newydd. Bydd addysgu sgiliau achub bywyd mewn ysgolion yn helpu i fynd i'r afael â'r ffaith na fyddai cynifer â thri chwarter y bobl a holwyd gan Sefydliad Prydeinig y Galon yn teimlo'n ddigon hyderus i weithredu pe baent yn gweld rhywun yn cael ataliad y galon. Fodd bynnag, er ein bod yn disgwyl i'r canllawiau ar faes dysgu a phrofiad iechyd a lles gael eu diwygio i ddatgan y dylai dysgwyr ddysgu sgiliau achub bywyd a chymorth cyntaf, pam na chawn fynd gam ymhellach drwy ddweud bod hyfforddiant diffibrilio yn orfodol hefyd?

Drwy gydol y pandemig, rwyf wedi bod yn cymryd camau i helpu, addysgu a diogelu'r cyhoedd. Rwyf wedi cefnogi ymgyrch Cadwch Curiadau Awyr Las, sy'n annog trigolion o bob oed i ymarfer CPR yn niogelwch eu cartref eu hunain drwy ddefnyddio eitemau cyffredin yn y cartref fel peli, clustogau a thedis. Mae fy nhîm etholaethol wedi dilyn cwrs hyfforddi CPR a diffibrilio gydag Ambiwlans Sant Ioan, felly diolch i Ambiwlans Sant Ioan am hynny, gan sicrhau bod gwybodaeth lawn a phriodol am weithdrefnau achub bywyd wedi gwreiddio'n iawn yng nghalon fy etholaeth yn Llandudno. Byddwn yn sicr yn annog Aelodau eraill i wneud yr un peth gyda'u timau swyddfa, fel ein bod yn cynyddu nifer y bobl sy'n gallu ac yn barod i ymateb pe bai ataliad y galon yn digwydd y tu allan i'r ysbyty.

Mae Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru wedi amcangyfrif y gallai fod cannoedd neu hyd yn oed filoedd o ddiffibrilwyr mewn cymunedau ledled Cymru nad ydynt byth yn cael eu defnyddio am nad yw'r gwasanaethau brys yn gwybod ble y maent. I fynd i'r afael â hyn, mae Sefydliad Prydeinig y Galon yn lansio 'The Circuit', gyda'r Gymdeithas Prif Weithredwyr Ambiwlans, Ambiwlans Sant Ioan a Chyngor Dadebru'r DU. O gofio eich bod wedi ymrwymo i £500,000 arall i gynyddu nifer y diffibrilwyr ymhellach, tybed a allech ei wneud yn un o amodau'r cyllid hwn y dylid cofrestru cyfarpar diffibrilio allanol awtomatig ar y rhestr hon.

Mae GIG Cymru a Llywodraeth Cymru eisoes wedi cydnabod bod cymunedau difreintiedig yn fwy tebygol o ddioddef o glefydau cardiofasgwlaidd ac ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty, ac maent yn llai tebygol o oroesi na phobl o ardaloedd mwy cefnog. Nododd cynllun ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty ym mis Mehefin 2017 y dylid gwneud gwaith i sicrhau nad yw'r cyhoedd o dan anfantais oherwydd daearyddiaeth neu heriau cymdeithasol. Mae llawer ohonom yn teithio ar hyd Cymru yn wythnosol, a gallaf ddweud yn ddiogel nad wyf ond wedi gweld un cyfarpar diffibrilio allanol awtomatig, wrth ochr yr A5 ym Mhadog, Ysbyty Ifan. Mae hynny'n dystiolaeth glir o anfantais ddaearyddol. Dylai fod gan gymunedau sydd ag offer achub bywyd arwyddion amlwg sy'n rhoi gwybod i'r cyhoedd am eu presenoldeb. Dylent fod yr un mor bwysig ag arwyddion twristiaeth brown. Felly, a wnewch chi gysylltu â'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i ddarparu arwyddion ffyrdd yn tynnu sylw at gyfarpar diffibrilio allanol awtomatig?

Ochr yn ochr â chyflwyno arwyddion, rwy'n cefnogi'r galwadau i sicrhau bod cyllid grant ar gael i alluogi neuaddau cymunedol, meysydd chwaraeon a siopau annibynnol i brynu a gosod diffibriliwr. Yn bersonol, byddwn yn mynd gam ymhellach ac yn cynnig y dylent fod ar gael ym mhob ysgol yng Nghymru. Gallai hynny, Weinidog, fod yn un o'r prif ysgytiadau sydd eu hangen ar Gymru i symud gam yn nes at fod yn genedl sy'n achub bywydau go iawn. Diolch. 

15:55

I would hope that there will be no disagreement today across the Chamber on this very important issue, and I will not repeat very valid points made. I echo Janet's calls in terms of that register. I think that is crucial. When you Google at the moment some areas in South Wales Central, I know of some defibs that exist but you cannot find them anywhere. Making sure that everybody is aware of those locations, especially on a local level, is crucially important, because you might rush to Google, but if you can't even find it there, I then think we have a major problem, especially when the emergency services aren't either aware. 

I just wanted to raise as part of this debate today one thing that was raised with me last week in relation to current defibrillators within South Wales Central, and the issue that some are attached to banks and that those branches have now closed. Similarly, some are attached to some offices in town centres, also which have been closed either during COVID as people work from home, or have now closed permanently as people make the shift to work from home. Therefore, if I may return to the point in terms of registering these so that they can be maintained and so on, because the worst thing that could happen is for someone to reach that defib and that it's not working either. So, it's one thing to invest, but we must have that long-term plan, because often the knowledge about these defibs is in someone's head—someone who's passionate, who's been fundraising in the community around this—and if we are to maintain that network, it is about ensuring that they are maintained, that they're useable, also that the visibility is there. So, it's really a plea for us all to work together to ensure that these are in every community, that they should be in every sports club and so on, and I think Janet's suggestion in terms of each school is also a very valid point, although those can, of course, be very far from communities and not be as accessible as some of our town centres. Therefore, I hope we could all work together to ensure that we do address this so that we are able to save as many lives as possible in this act. Thank you.

Rwy'n gobeithio na fydd anghytundeb heddiw ar draws y Siambr ar y mater pwysig hwn, ac nid ailadroddaf y pwyntiau dilys iawn a wnaed. Ategaf alwadau Janet ynghylch y gofrestr honno. Credaf fod hynny'n hollbwysig. Pan fyddwch chi'n chwilio Google ar hyn o bryd mewn perthynas â rhai o'r ardaloedd yng Nghanol De Cymru, gwn am rai diffibrilwyr sy'n bodoli ond ni allwch ddod o hyd iddynt yn unman. Mae sicrhau bod pawb yn ymwybodol o'r lleoliadau hynny, yn enwedig ar lefel leol, yn hollbwysig, oherwydd efallai y byddwch yn rhuthro i fynd ar Google, ond os na allwch ddod o hyd iddo yno hyd yn oed, credaf fod gennym broblem fawr, yn enwedig pan nad yw'r gwasanaethau brys yn gwybod chwaith. 

Fel rhan o'r ddadl hon heddiw roeddwn am godi un peth a gafodd ei ddwyn i fy sylw yr wythnos ddiwethaf mewn perthynas â diffibrilwyr presennol yng Nghanol De Cymru, a'r broblem fod rhai yn gysylltiedig â banciau a bod y canghennau hynny bellach wedi cau. Yn yr un modd, mae rhai yn gysylltiedig â swyddfeydd yng nghanol trefi, sydd hefyd wedi'u cau naill ai yn ystod COVID wrth i bobl weithio gartref, neu bellach wedi cau'n barhaol wrth i bobl newid i weithio gartref. Felly, os caf ddychwelyd at y pwynt ynglŷn â chofrestru'r rhain fel y gellir eu cynnal ac yn y blaen, oherwydd y peth gwaethaf a allai ddigwydd yw i rywun gyrraedd diffibriliwr ac nad yw hwnnw'n gweithio chwaith. Felly, un peth yw buddsoddi, ond rhaid inni gael cynllun hirdymor, oherwydd yn aml mae'r wybodaeth am y diffibrilwyr hyn ym mhen rhywun—rhywun sy'n angerddol, sydd wedi bod yn codi arian yn y gymuned ar gyfer hyn—ac os ydym am gynnal y rhwydwaith, mae'n ymwneud â sicrhau eu bod yn cael eu cynnal, fod modd eu defnyddio, hefyd eu bod yn weladwy. Felly, mae'n apêl ar bob un ohonom i gydweithio er mwyn sicrhau bod y rhain ym mhob cymuned, y dylent fod ym mhob clwb chwaraeon ac yn y blaen, a chredaf fod awgrym Janet ynglŷn â phob ysgol hefyd yn bwynt dilys iawn, er y gall y rheini fod ymhell iawn o gymunedau wrth gwrs a heb fod mor hygyrch â chanol rhai o'n trefi. Felly, rwy'n gobeithio y gallem i gyd weithio gyda'n gilydd i sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â hyn fel ein bod yn gallu achub cymaint o fywydau â phosibl yn y ddeddf hon. Diolch.

16:00

I'm grateful for the opportunity to contribute to this debate. The statistics are clearly worrying, and the survival rates of out-of-hospital cardiac arrest should be enough, on their own, to get us to act. There are a few challenges, however. Firstly, I do not believe that our nation is working quickly enough to build more capacity into our network of defibrillators. During the summer recess, I visited a community pharmacy and was shocked at the slow progress in rolling out a sufficient supply of defibrillators throughout the brilliant local pharmacies. In supporting the call for funding to be made available to venues throughout Wales to provide a network of defibrillators, I want the Government to commit to ensuring that every community pharmacy has access to support, as a key and essential part of our health service. Community pharmacies contain a number of staff with the skills to respond to the needs of the local population. Why not make better use of community pharmacies, which are a key part of our towns and villages, and professionals who come into contact with many people on a daily basis? Could the Minister today confirm how many community pharmacies have defibrillators today, compared to two or three years ago?

Secondly, according to the British Heart Foundation, less than 5 per cent of out-of-hospital cardiac arrests receive bystander defibrillation, and tens of thousands of defibrillators are currently not known by the ambulance services because they are not registered. Clearly, knowing a defibrillator's location can be the difference between life and death. Whilst we need to address the overall number of defibrillators, we also need to ensure that every unit is registered to allow the emergency services to locate them, and perhaps one way to find a defibrillator once it is activated by a member of the public would be similar to the AA phones on motorways, which give the exact location. Thirdly, the Resuscitation Council UK makes a strong case for an improvement in information and advice to people to build confidence amongst the population to use a defibrillator in an emergency. This is true in the delivery of CPR in the absence of a defibrillator too, and more challenging because of the direct action required on the part of the individual to administer the routine. I would also ask the Government to review its own out-of-hospital cardiac arrest plan, published in 2017. It clearly states that one of the plan's key outcomes is that defibrillators are,

'readily available and accessible to the public.'

It also sets out the goal that the public,

'are aware defibrillators are easy to use and can do no harm'.

That's written in this. I would ask the Minister, if we had any benchmarking that applied to the 2017 plan being written, and where we are now in securing the improvement to have the ability and accessibility. The plan is sensible and the intentions are clear, but the chapter on the implementation is weak on explaining what success would look like. It says,

'Whilst considerable work on some elements of the pathway have been taken forward, focus and pace is now required to develop the detail across the whole plan and embed its implementation across Wales.'

A report published by the Welsh Government in 2018 looked at public knowledge, attitude and behaviour towards CPR and defibrillators. The survey concluded that the proportion trained to use a defibrillator was much lower than in CPR, with only 23 per cent of all respondents reporting that they had undergone training. Although over 50 per cent of people said that they would like to receive some training. In the use of defibrillators, the level of confidence was lower than for those administering CPR, with only 38 per cent of respondents saying that they would be confident. Confidence levels were higher among those trained in CPR or in how to use defibrillators at 55 per cent and 88 per cent respectively.

Worryingly, however, was the proportion of respondents—that's 55 per cent—who did not know the location of their nearest defibrillator. Even among those who were defibrillator trained, 35 per cent reported that they did not know the location of their nearest defibrillators—

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon. Mae'r ystadegau'n amlwg yn peri pryder, a dylai cyfraddau goroesi ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty fod yn ddigon, ar eu pen eu hunain, i'n cael ni i weithredu. Mae yna ychydig o heriau, fodd bynnag. Yn gyntaf, nid wyf yn credu bod ein gwlad yn gweithio'n ddigon cyflym i adeiladu mwy o gapasiti yn ein rhwydwaith o ddiffibrilwyr. Yn ystod toriad yr haf, ymwelais â fferyllfa gymunedol a chefais fy synnu gan y cynnydd araf wrth gyflwyno cyflenwad digonol o ddiffibrilwyr ledled y fferyllfeydd lleol gwych. Wrth gefnogi’r alwad i sicrhau bod cyllid ar gael i leoliadau ledled Cymru i ddarparu rhwydwaith o ddiffibrilwyr, rwyf eisiau i’r Llywodraeth ymrwymo i sicrhau bod gan bob fferyllfa gymunedol fynediad at gymorth, fel rhan allweddol a hanfodol o’n gwasanaeth iechyd. Mae fferyllfeydd cymunedol yn cynnwys nifer o staff sydd â'r sgiliau i ymateb i anghenion y boblogaeth leol. Beth am wneud gwell defnydd o fferyllfeydd cymunedol, sy'n rhan allweddol o'n trefi a'n pentrefi, a gweithwyr proffesiynol sy'n dod i gysylltiad â llawer o bobl bob dydd? A allai'r Gweinidog gadarnhau faint o fferyllfeydd cymunedol sydd â diffibrilwyr heddiw, o gymharu â dwy neu dair blynedd yn ôl?

Yn ail, yn ôl Sefydliad Prydeinig y Galon, llai na 5 y cant o bobl sy’n dioddef ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty sy'n cael triniaeth ddiffibrilio gan rywun sy'n digwydd bod yno, a cheir degau o filoedd o ddiffibrilwyr nad yw’r gwasanaethau ambiwlans yn ymwybodol ohonynt ar hyn o bryd am nad ydynt wedi’u cofrestru. Yn amlwg, gall gwybod am leoliad diffibriliwr olygu’r gwahaniaeth rhwng byw a marw. Er bod angen inni fynd i'r afael â nifer gyffredinol y diffibrilwyr, mae angen inni hefyd sicrhau bod pob uned wedi'i chofrestru fel y gall y gwasanaethau brys ddod o hyd iddynt, ac efallai mai un ffordd o ddod o hyd i ddiffibriliwr pan fydd aelod o'r cyhoedd yn galw am ddefnyddio un fydd system debyg i'r ffonau AA ar draffyrdd, sy'n rhoi'r union leoliad. Yn drydydd, mae Cyngor Dadebru'r DU yn cyflwyno achos cryf dros wella gwybodaeth a chyngor i bobl er mwyn meithrin hyder ymhlith y boblogaeth i ddefnyddio diffibriliwr mewn argyfwng. Mae hyn yn wir ar gyfer darparu CPR heb fod diffibriliwr ar gael hefyd, ac yn fwy heriol oherwydd y camau uniongyrchol sydd angen i’r unigolyn eu cyflawni i'w ddarparu. Byddwn hefyd yn gofyn i'r Llywodraeth adolygu ei chynllun ei hun ar gyfer ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty, a gyhoeddwyd yn 2017. Mae'n nodi'n glir mai un o ganlyniadau allweddol y cynllun yw bod diffibrilwyr,

‘ar gael i’r cyhoedd yn hwylus.’

Mae hefyd yn nodi’r canlyniad fod y cyhoedd

‘yn gwybod ei bod yn hawdd defnyddio diffibrilwyr ac na allant achosi niwed.’

Mae hynny wedi’i ysgrifennu yn hwn. Hoffwn ofyn i’r Gweinidog a wnaed unrhyw waith meincnodi mewn perthynas â chynllun 2017 wrth ei ysgrifennu, a lle'r ydym arni yn awr ar sicrhau’r gwelliant i allu a hygyrchedd. Mae’r cynllun yn un synhwyrol ac mae’r bwriad yn glir, ond mae’r bennod ar weithredu yn wan wrth geisio disgrifio llwyddiant. Dywed.

‘Er bod gwaith sylweddol wedi’i wneud ar rai elfennau o’r llwybr, mae angen ffocws a chamau buan i ddatblygu’r manylion ar draws y cynllun i gyd a’i roi ar waith ledled Cymru.’

Edrychodd adroddiad a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2018 ar wybodaeth, agwedd ac ymddygiad y cyhoedd tuag at CPR a diffibrilwyr. Daeth yr arolwg i'r casgliad fod y gyfran a hyfforddwyd i ddefnyddio diffibriliwr yn llawer is na’r gyfran a hyfforddwyd i roi CPR, gyda dim ond 23 y cant o'r holl ymatebwyr yn nodi eu bod wedi cael hyfforddiant. Er hynny, nododd dros 50 y cant o bobl y byddent yn hoffi cael rhywfaint o hyfforddiant. O ran defnyddio diffibrilwyr, roedd lefel yr hyder yn is nag ar gyfer y rhai sy'n rhoi CPR, gyda dim ond 38 y cant o'r ymatebwyr yn dweud y byddent yn hyderus. Roedd lefelau hyder yn uwch ymhlith y rhai a hyfforddwyd mewn CPR neu sut i ddefnyddio diffibrilwyr, ar 55 y cant ac 88 y cant yn eu tro.

Fodd bynnag, mae'n destun pryder nad oedd 55 y cant o’r ymatebwyr yn gwybod lle'r oedd eu diffibriliwr agosaf. Hyd yn oed ymhlith y rhai a gafodd hyfforddiant diffibrilio, nododd 35 y cant nad oeddent yn gwybod lle'r oedd eu diffibrilwyr agosaf—

16:05

These figures might have changed in the past three years, although they show the scale of some of the challenge, even if we had the right number of defibrillators in place. I hope that the Minister will back the motion this afternoon. Thank you. 

Mae’n bosibl fod y ffigurau hyn wedi newid yn y tair blynedd ddiwethaf, ond maent yn dangos maint yr her, hyd yn oed pe bai gennym y nifer cywir o ddiffibrilwyr yn eu lle. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cefnogi’r cynnig hwn y prynhawn yma. Diolch.

The leader of the opposition spoke about consensus at the start of this debate and I agree with him: we do need to find consensus. You won't hear me say this often, but I thank the Welsh Conservatives for bringing this debate forward today—[Laughter.] 

But, Deputy Llywydd, I recently met with Mark King from the Oliver King Foundation, who are campaigning for a life-saving defibrillator in every single school across the United Kingdom. The foundation was set up in January of 2012, following the tragic death of Mark's son, 12-year-old Oliver King. Oliver died from sudden arrhythmic death syndrome—a hidden heart condition that kills 12 young people every week. Now, like many others across the Chamber, my meeting with Mark and the foundation got me thinking about the schools in my own community, so my office contacted the schools in Alun and Deeside, and they found that 23 schools did have a defibrillator, but 10 did not. Many of those 10 got back in touch with my office to ask how can they go about getting one and can they get one funded and they wanted advice on how to do that. So, I will be putting them in touch with the Oliver King Foundation, but I would also ask that the Welsh Government and local government colleagues across Wales consider mapping this out properly and help schools to get the life-saving equipment they so much need.

Furthermore, Deputy Llywydd, friends of mine recently made me aware of an elderly family member who fell ill in the early hours of the morning. Upon phoning 999, they were instructed to go to the nearest available defibrillator at the local supermarket, but unfortunately, the supermarket was shut and the defibrillator was locked inside. My friend was unable to access that. As we've heard from Members across all benches here today, it is vital that defibrillators are in a location that means that they're accessible 24 hours a day. Now, I have written to Morrisons in Connah's Quay in my own constituency asking them to facilitate this sensible move, and I would like other stores across my constituency and across Wales and the UK to do the same. So, I would urge the Minister and the Welsh Government to pursue this issue across Wales.

To sum up, Deputy Presiding Officer, because I am very grateful to you for letting me speak in this debate today, we all understand the difference between a defibrillator and what that can make in terms of life-saving or not, but training in using them and basic CPR training is also key to saving lives. And as we've heard this afternoon, nobody knows that better than my good friend Alun Davies, so I would like to pay tribute to those people who helped my good friend Alun Davies in his time of need, because without them, he wouldn't be here with me, disagreeing with the Welsh Conservatives, as we so much like to do. But not today: we do agree, and thank you so much for the debate. Diolch yn fawr.

Siaradodd arweinydd yr wrthblaid am gonsensws ar ddechrau'r ddadl hon ac rwy'n cytuno: mae angen inni ddod o hyd i gonsensws. Ni fyddwch yn fy nghlywed yn dweud hyn yn aml, ond rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon heddiw—[Chwerthin.]

Ond Ddirprwy Lywydd, cyfarfûm yn ddiweddar â Mark King o Sefydliad Oliver King, sy'n ymgyrchu dros ddarparu diffibriliwr achub bywydau ym mhob ysgol ar draws y Deyrnas Unedig. Cafodd y sefydliad ei sefydlu ym mis Ionawr 2012, yn dilyn marwolaeth drasig mab Mark, Oliver King, yn 12 oed. Bu farw Oliver o syndrom marwolaeth arrhythmig sydyn—cyflwr cudd ar y galon sy'n lladd 12 o bobl ifanc bob wythnos. Nawr, fel llawer o rai eraill ar draws y Siambr, mae fy nghyfarfod â Mark a'r sefydliad wedi gwneud imi feddwl am yr ysgolion yn fy nghymuned fy hun, felly cysylltodd fy swyddfa â'r ysgolion yn Alun a Glannau Dyfrdwy, a chanfuwyd bod gan 23 o ysgolion ddiffibriliwr, ond nid oedd un gan 10 ohonynt. Cysylltodd sawl un o'r 10 ysgol â'm swyddfa i ofyn sut y gallant fynd ati i gael un ac a oedd hi'n bosibl iddynt gael arian i gael un ac roeddent eisiau cyngor ar sut i wneud hynny. Felly, byddaf yn rhoi mewn cysylltiad â Sefydliad Oliver King, ond hoffwn ofyn hefyd i Lywodraeth Cymru a chydweithwyr llywodraeth leol ledled Cymru ystyried mapio hyn yn iawn a helpu ysgolion i gael yr offer achub bywyd y maent yn daer ei angen.

At hynny, Ddirprwy Lywydd, yn ddiweddar, cefais wybod gan ffrindiau i mi am aelod oedrannus o'r teulu a aeth yn sâl yn ystod oriau mân y bore. Ar ôl ffonio 999, cawsant gyfarwyddyd i fynd at y diffibriliwr agosaf a oedd wedi'i leoli yn yr archfarchnad leol, ond yn anffodus, roedd yr archfarchnad ar gau ac roedd y diffibriliwr wedi'i gloi y tu mewn. Ni allodd fy ffrind ei ddefnyddio. Fel y clywsom gan Aelodau ar draws pob un o'r meinciau yma heddiw, mae'n hanfodol fod diffibrilwyr mewn lleoliadau sy'n golygu eu bod yn hygyrch 24 awr y dydd. Nawr, rwyf wedi ysgrifennu at Morrisons yng Nghei Connah yn fy etholaeth yn gofyn iddynt hwyluso'r cam synhwyrol hwn, a hoffwn i siopau eraill ar draws fy etholaeth ac ar draws Cymru a'r DU wneud yr un peth. Felly, rwy'n annog y Gweinidog a Llywodraeth Cymru i fynd ar drywydd y mater hwn ledled Cymru.

I grynhoi, Ddirprwy Lywydd, oherwydd rwy'n ddiolchgar iawn i chi am adael imi siarad yn y ddadl hon heddiw, rydym i gyd yn deall y gwahaniaeth rhwng diffibriliwr a'r hyn y gall ei wneud o ran achub bywydau neu beidio, ond mae hyfforddiant ar eu defnydd a hyfforddiant CPR sylfaenol hefyd yn allweddol i achub bywydau. Ac fel y clywsom y prynhawn yma, nid oes neb yn gwybod hynny'n well na'm cyfaill Alun Davies, felly hoffwn dalu teyrnged i'r bobl a helpodd fy nghyfaill Alun Davies pan oedd angen cymorth arno, oherwydd hebddynt hwy, ni fyddai yma gyda mi, yn anghytuno â'r Ceidwadwyr Cymreig, fel rydym mor hoff o wneud. Ond nid heddiw: rydym yn cytuno, ac yn diolch yn fawr iawn i chi am y ddadl. Diolch yn fawr.

16:10

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.

I call on the Minister for Health and Social Services.

Diolch yn fawr iawn. I'd like to thank Members for the thoughtful contributions that they have made today, and in particular, thank Darren Millar and Gareth for introducing this really important issue. Genuinely, there is consensus within this Chamber that this is a really important matter, and certainly there is cross-party support for this. I think that we are all united in the need to do more in this space.

As a Government, we share a commitment to improving people's chances of surviving an out-of-hospital cardiac arrest. My predecessor, as some of you have noted, launched the out-of-hospital cardiac arrest plan for Wales in 2017, with the aim of tackling the very poor outcomes that we have in Wales associated with people having cardiac arrests in the community. Recently, as Gareth mentioned, Members will recall that I reaffirmed aspects of that plan by allocating additional funding, about which I will just say more in a bit.  

As we have already heard from so many Members today, the fact is that a patient's chance of surviving an out-of-hospital cardiac arrest decreases by an estimated 10 per cent with every passing minute. We've heard lots of examples of that, and we have our very own example here, Alun, who—. I was very shocked when I saw the figure—that actually only 3 per cent would have managed that kind of situation and come through it. So, we are all really so grateful to have you here, Alun, and it really does underline the importance of the need for one of these defibrillators to be accessible.

So, survival rates are low, but there is a potential for many more lives to be saved, as has been demonstrated by the number of countries that have been taking active steps to improve each stage of what they call this chain of survival. This is the reason why we have got this plan, and that concerted action is being taken.

So, I fully support calls for more defibrillators, but I think that it's important for people to understand that making progress in this area is complex, and requires a number of things to be brought together—many of which have been touched upon by Members in this Chamber today.

Diolch yn fawr iawn. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am y cyfraniadau meddylgar y maent wedi'u gwneud heddiw, ac yn arbennig, diolch i Darren Millar a Gareth am gyflwyno'r mater pwysig hwn. O ddifrif, ceir consensws yn y Siambr fod hwn yn fater pwysig iawn, ac yn sicr mae yna gefnogaeth drawsbleidiol i hyn. Credaf ein bod i gyd yn cytuno bod angen gwneud mwy ar hyn.

Fel Llywodraeth, rydym yn rhannu ymrwymiad i wella gobaith pobl o oroesi ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty. Fel y mae rhai ohonoch wedi'i nodi, lansiodd fy rhagflaenydd y cynllun ar gyfer ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty ar gyfer Cymru yn 2017, gyda'r nod o fynd i'r afael â'r canlyniadau gwael iawn sydd gennym yng Nghymru mewn perthynas â phobl sy'n dioddef ataliad y galon yn y gymuned. Yn ddiweddar, fel y soniodd Gareth, bydd yr Aelodau'n cofio i mi ailddatgan agweddau ar y cynllun hwnnw drwy ddyrannu cyllid ychwanegol, a byddaf yn dweud mwy am hynny yn y man.  

Fel y clywsom eisoes gan gynifer o'r Aelodau heddiw, y gwir amdani yw bod gobaith claf o oroesi ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty yn gostwng oddeutu 10 y cant gyda phob munud sy'n mynd heibio. Clywsom am lawer o enghreifftiau o hynny, ac mae gennym ein henghraifft ein hunain yma, Alun, sydd—. Cefais fy syfrdanu'n fawr pan welais y ffigur—mai dim ond 3 y cant a fyddai wedi bod drwy sefyllfa o'r fath a goroesi. Felly, rydym i gyd mor ddiolchgar i'ch cael chi yma, Alun, ac mae'n tanlinellu pwysigrwydd yr angen i un o'r diffibrilwyr hyn fod yn hygyrch.

Felly, mae cyfraddau goroesi'n isel, ond mae potensial i lawer mwy o fywydau gael eu hachub, fel y dangoswyd gan nifer y gwledydd sydd wedi bod yn rhoi camau ar waith i wella pob cam o'r hyn a alwant yn gadwyn oroesi. Dyma'r rheswm dros gael y cynllun hwn, a bod camau cydunol yn cael eu cymryd.

Felly, rwy'n llwyr gefnogi galwadau am fwy o ddiffibrilwyr, ond credaf ei bod yn bwysig i bobl ddeall bod gwneud cynnydd yn y maes hwn yn gymhleth, a bod angen i nifer o bethau gael eu dwyn ynghyd—ac mae Aelodau yn y Siambr hon wedi cyfeirio at lawer ohonynt heddiw.

I'm grateful to hear the Minister say that she would be pleased to see more defibrillators in Wales. You are the Minister. Will you set a target for the number of defibrillators that might be in existence across Wales by the end of this five-year Assembly term? At least then, if we have got a target, we have got something to aim for, rather than the warm words—and the sincere words, I take it—that the Minister has put on the record today. We need to know what sort of numbers we are talking about here. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog wrth ei chlywed yn dweud y byddai'n falch o weld mwy o ddiffibrilwyr yng Nghymru. Chi yw'r Gweinidog. A wnewch chi osod targed ar gyfer nifer y diffibrilwyr a allai fod ar gael ledled Cymru erbyn diwedd tymor pum mlynedd y Cynulliad hwn? O leiaf, wedyn, os oes gennym darged, mae gennym rywbeth i anelu ato, yn hytrach na'r geiriau cynnes—a geiriau diffuant, rwy'n cymryd—y mae'r Gweinidog wedi'u dweud ar goedd heddiw. Mae angen inni wybod pa fath o niferoedd rydym yn sôn amdanynt yma.

Well, I'm certainly happy to take a look at that. I think that the fact that we have put considerable additional resources in over this summer, I hope, will go some way towards reaching a target. I'm happy to look at a target because I do think that it's important that people keep our feet to the fire in this area. So, I am happy to look at that.

What's interesting is that, actually, there are areas where we are actually further ahead than they are in England, for example. I have been very taken by the campaign that Jack Sargeant mentioned, by Mark King, for example, who has been an incredible campaigner, trying to get people to introduce these into every school in the United Kingdom, in memory of his son, Oliver, who so tragically died. We have, actually, already offered every secondary school in Wales a defibrillator. That's already happened in Wales, so we are further ahead in some areas.

As I say, it's a complicated area. We have got to think about the skills issue, which so many people have touched upon and as Suzy Davies advocated so readily when she was here. On top of that, I think that it's really important that we understand that they have got to be maintained; otherwise, they are simply not worth having. So, I would join with Janet Finch-Saunders in condemning those who vandalise this life-saving equipment, wherever it happens in Wales. That's why we have established the Save a Life Cymru partnership, in January 2019, to bring together all of these different pieces of the jigsaw, in relation to encouraging public participation in taking action when faced with an out-of-hospital cardiac arrest. And Save a Life Cymru works with a very large number of organisations in this space, as well as mounting a comprehensive 'touch someone's life' communications campaign to encourage people to come forward, as so many of you have talked about. Some of you are making that active offer in your own communities.

The number of defibrillators is growing all the time. There are currently 5,423 public-access defibrillators that have been registered with the Welsh ambulance service trust and the circuit, and I'd just like to say something about that circuit, because Janet Finch-Saunders suggested perhaps that we should make this funding conditional on the fact that they need to register. So, you’re absolutely right—there's probably a lot more, but, if people don’t know where they are, that's not much good. So, I’m very happy to make that funding conditional on the fact that they have to register their whereabouts with the circuit.

Wel, rwy'n sicr yn hapus i edrych ar hynny. Credaf y bydd y ffaith ein bod wedi darparu adnoddau ychwanegol sylweddol yn ystod yr haf, gobeithio, yn mynd beth o'r ffordd tuag at gyrraedd targed. Rwy'n hapus i edrych ar darged oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i bobl barhau i roi pwysau arnom yn hyn o beth. Felly, rwy'n fodlon edrych ar hynny.

Yr hyn sy'n ddiddorol yw'r ffaith bod yna feysydd lle'r ydym, mewn gwirionedd, ymhellach ar y blaen nag y maent yn Lloegr, er enghraifft. Mae gennyf ddiddordeb mawr yn yr ymgyrch y soniodd Jack Sargeant amdani, gan Mark King, er enghraifft, sydd wedi bod yn ymgyrchydd anhygoel, wrth geisio cael pobl i gyflwyno'r rhain ym mhob ysgol yn y Deyrnas Unedig, er cof am ei fab, Oliver, a fu farw mewn modd mor drasig. Mewn gwirionedd, rydym eisoes wedi cynnig diffibriliwr i bob ysgol uwchradd yng Nghymru. Mae hynny eisoes wedi digwydd yng Nghymru, felly rydym ymhellach ar y blaen mewn rhai pethau.

Fel y dywedais, mae'n faes cymhleth. Rhaid inni feddwl am y mater sgiliau, pwynt a godwyd gan gymaint o bobl a rhywbeth roedd Suzy Davies yn dadlau mor gryf drosto pan oedd hi yma. Ar ben hynny, credaf ei bod yn bwysig iawn inni ddeall bod yn rhaid eu cynnal; fel arall, nid ydynt yn werth eu cael. Felly, hoffwn ymuno â Janet Finch-Saunders i gondemnio'r rhai sy'n fandaleiddio offer achub bywyd lle bynnag y mae hynny'n digwydd yng Nghymru. Dyna pam ein bod wedi sefydlu partneriaeth Achub Bywydau Cymru, ym mis Ionawr 2019, i ddod â'r holl ddarnau gwahanol o'r jig-so at ei gilydd, mewn perthynas ag annog y cyhoedd i gymryd rhan a gweithredu os byddant yn wynebu ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty. Ac mae Achub Bywydau Cymru yn gweithio gyda nifer fawr iawn o sefydliadau yn hyn o beth, yn ogystal â chynnal ymgyrch gyfathrebu gynhwysfawr 'cyffwrdd â bywyd' i annog pobl i gamu ymlaen, fel y mae cynifer ohonoch wedi'i grybwyll. Mae rhai ohonoch yn gwneud y cynnig gweithredol hwnnw yn eich cymunedau eich hunain.

Mae nifer y diffibrilwyr yn cynyddu drwy'r amser. Ar hyn o bryd, mae 5,423 o ddiffibrilwyr mynediad cyhoeddus wedi'u cofrestru gydag ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru a 'The Circuit', a hoffwn ddweud rhywbeth am y rhestr honno, oherwydd awgrymodd Janet Finch-Saunders efallai y dylem wneud y cyllid hwn yn amodol ar y ffaith bod angen iddynt gofrestru. Felly, rydych yn llygad eich lle—mae'n debyg bod llawer mwy, ond os nad yw pobl yn gwybod lle maent, nid yw hynny'n fawr o werth. Felly, rwy'n hapus iawn i wneud y cyllid hwnnw'n amodol ar y ffaith bod yn rhaid iddynt gofrestru eu lleoliad gyda 'The Circuit'.

Mae'n rhaid cael gofalwyr dynodedig ar gyfer diffibrilwyr hefyd—rhywun i edrych ar eu hôl nhw i wneud yn siŵr eu bod nhw’n gweithio'n iawn. Ar hyn o bryd, dim ond ychydig o dan 50 y cant o'r diffibrilwyr hyn sydd wedi cofrestru â gofalwyr er mwyn gwneud yn siŵr bod y batris a'r padiau yn cael eu profi'n rheolaidd. Felly, mae e'n sefyllfa gymhleth—does dim pwynt jest rhoi y peiriannau yma yn eu lle. Yn ddiweddar, cyhoeddais £2.5 miliwn arall ar gyfer y bartneriaeth yna gydag Achub Bywydau Cymru i godi ymwybyddiaeth o CPR a diffibrilio, ac i wella’r defnydd o'r technegau hyn. Heddiw, hoffwn i gyhoeddi y byddwn ni'n mynd gam ymhellach ac yn dyrannu £0.5 miliwn yn ychwanegol i sicrhau rhagor o ddiffibrilwyr i gymunedau ledled Cymru, a dyna pam rŷn ni'n awgrymu'r gwelliant i'r cynnig yma heddiw.

Dwi wedi gofyn i’r swyddogion weithio gydag Achub Bywydau Cymru ar drefniadau ar gyfer defnyddio'r cyllid hwn. Ar 16 Hydref rŷn ni’n dathlu Diwrnod Adfywio'r Galon. Bydd Achub Bywydau Cymru, ynghyd a'u partneriaid ledled Cymru, yn annog pob un ohonom ni i gymryd rhan. Hefyd bydd ymgyrch Shoctober gwasanaeth ambiwlans Cymru yn cael ei hyrwyddo drwy fis Hydref. Bydd hyn yn codi ymwybyddiaeth o ddefnydd priodol o'r gwasanaeth 999 ac o CPR dwylo yn unig i ddysgwyr oedran cynradd. Felly, yn cario ymlaen gyda'r legasi yna, gobeithio, oedd mor bwysig i Suzy Davies.

Dwi'n gwybod bod y cyhoedd yng Nghymru am wneud ei ran. Mae'n gwaith ymchwil wedi dangos bod agwedd y cyhoedd yn bositif a bod pobl yn awyddus i gael cyfleoedd hyfforddi, ond mae hyder i berfformio CPR neu i ddefnyddio diffibrilwyr yng Nghymru yn isel, ac mae hyn yn rhywbeth gallwn ni ei newid. Felly, gobeithio bydd yr ymdrechion hyn dwi wedi sôn amdanyn nhw heddiw yn dechrau mynd i'r afael â materion fel hyder y cyhoedd, a bydd hynny'n gwella canlyniadau ar gyfer y rhai sy'n dioddef ataliad y galon tu allan i'r ysbyty.

Hoffwn i dalu teyrnged i'r holl sefydliadau, gan gynnwys sefydliadau'r trydydd sector, sy'n gweithio'n arbennig o galed ledled Cymru i wella'r defnydd o CPR a diffibrilio. Mae pob eiliad yn cyfrif pan fydd rhywun yn dioddef ataliad y galon, a gall pob un ohonom ni helpu i godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd CPR a diffibrilio cynnar. Diolch.

We need to have designated carers for defibrillators—people who can look after them to ensure that they work properly. At the moment, only a little under 50 per cent of defibrillators have been registered and have maintenance people in place to ensure that the batteries and pads are regularly tested. So, it is a complex scenario—there's no point simply installing these machines. Recently, I announced £2.5 million in addition for that partnership with Save a Life Wales to raise awareness of CPR and defibrillators and to improve the use of these techniques. Today, I’d like to announce that we will take a step further and allocate £0.5 million in addition to secure more defibrillators for communities across Wales, and that is why we have put forward the amendment to the motion today.

I have asked my officials to work with Save a Life Wales on arrangements for the use of this funding. On 16 October we celebrate Heart Regeneration Day and Save a Life Wales, along with its partners across Wales, will encourage each and every one of us to participate in events. There will also be the Shoctober event from the Welsh ambulance service, and that will be promoted throughout October. This will raise awareness of the appropriate use of the 999 service and of hands-only CPR for primary school pupils. So, we will be continuing with that legacy that was so important to Suzy Davies.

I know that the public in Wales wants to play its part. Research has shown that public attitudes are positive and that people are eager to have training opportunities, but confidence in performing CPR or using defibrillators in Wales is low, and this is something we can change. So, I do hope that these efforts that I have outlined today will start to tackle issues such as public confidence, and that will improve outcomes for those suffering cardiac arrest out of hospital.

I would like to pay tribute to all of the organisations, including third sector organisations, who work particularly hard across Wales to improve the use of CPR and defibrillators. Every second counts when one suffers cardiac arrest, and each and every one of us can help to raise awareness of the importance of CPR and defibrillators. Thank you.

16:15

Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you to all Members, and the Minister, that have contributed to this afternoon's debate. After the horrendous scenes witnessed on the international television during last June's Denmark versus Finland match during the Euros, I, like so many others, was moved to work with Members from across the Chamber to champion the need for universal defibrillator access, especially on our sports fields, in our community halls, and along our high streets, and I thank all those Members who signed my statement of opinion before recess on this matter.

And whilst I'm incredibly pleased to see that colleagues of all colours wish to passionately debate this motion, during the time since we've started this session this afternoon until the close of business later today, it is estimated that 14 individuals will have suffered from an out-of-hospital cardiac arrest in the United Kingdom. For every minute that goes by without the application of CPR and defibrillation, their chance of survival will reduce by up to 10 per cent. That's why this afternoon's motion is so very important. Here on these benches, the Welsh Conservatives have worked with the Government to ensure that CPR is taught in schools and communities right across Wales. And I echo the warm words of Members here who've championed the work of former Member Suzy Davies on this. However, now marks the perfect opportunity for the Welsh Government to be ambitious, to build upon the success and take a further step. As we've heard this afternoon, it's simply this: the closer an individual is to a defibrillator, the greater their chance of survival becomes.

Over the last few years, we've seen communities across Wales step up to the plate by fundraising and organising the instalment of publicly accessed defibrillators. The Member for the Vale of Clwyd rightly thanked charities for the role they have played in distributing life-saving kit to communities in his constituency, and, as the Member from Blaenau Gwent rightly pointed out, this shouldn't fall on the shoulders of charities alone. Welsh Government must step up and offer the necessary support, and, while the £0.5 million of extra funding is welcomed, Minister, you highlight the complexities of bringing stakeholders together; I would argue that it is the role of Welsh Government to play in bringing those stakeholders together to bring about the necessary change. And as the Member for the Vale of Clwyd rightly pointed out, quick access to a defib will take pressure off the Welsh ambulance service, who say there are 4,100 publicly accessible defibrillators spread across the country. However, the British Heart Foundation are reporting that there are likely to be hundreds or even thousands of life-saving defibrillators in communities across Wales that have yet to be registered with the ambulance service. To put it simply, if the Welsh ambulance service don't know they exist, then nor do the general public—a point raised eloquently by the Members for Ynys Môn, Aberconwy, and South Wales Central earlier on—and the statistics reflect this.

It is estimated that publicly accessed defibrillators are used in less than 10 per cent of out-of-hospital cardiac arrests. And we've heard today the story of the Member from Blaenau Gwent—and not to inflate his ego any further, we are very grateful to ensure that he is still here with us, contributing to Welsh politics. But he is absolutely right to raise the point that it's not the stories of those who survive we should listen to, but the harrowing stories of those who have not survived, including the rugby player Alex Evans, the cricketer Maqsood Anwar, who both sadly lost their lives earlier this year due to not having access to a defibrillator. And I'm sure all of us in our constituencies have heard of other stories of those who have sadly lost their lives, and that's why I believe there is such cross-party consensus here on this topic today.

And we've heard clearly of the situation in Wales and repeatedly that this isn't about politics, as the Member from Ynys Môn rightly pointed out; this is about genuine change that can save lives. And I know politicians are often bandied around as not having much common sense, but it seems to me that common sense should prevail in this instance, that this should be a matter that the Welsh Government take forward with gusto to ensure that this life-saving equipment is available to all who may, sadly, need it at any one time. Therefore, I hope that Members can support our motion today to bring about this necessary change. Diolch yn fawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r holl Aelodau, a'r Gweinidog, sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. Ar ôl y golygfeydd erchyll a welwyd ar y teledu rhyngwladol yn ystod gêm Denmarc yn erbyn y Ffindir fis Mehefin diwethaf yn ystod yr Ewros, cefais fy ysgogi, fel cynifer o rai eraill, i weithio gydag Aelodau o bob rhan o'r Siambr i hyrwyddo'r angen am fynediad cyffredinol at ddiffibriliwr, yn enwedig ar ein caeau chwaraeon, yn ein neuaddau cymunedol, ac ar ein prif strydoedd, a diolch i'r holl Aelodau a lofnododd fy natganiad barn cyn y toriad ar y mater hwn.

Ac er fy mod yn hynod falch o weld bod cyd-Aelodau o bob plaid yn frwd iawn i drafod y cynnig hwn, yn yr amser rhwng dechrau'r sesiwn hon y prynhawn yma a diwedd y diwrnod gwaith yn ddiweddarach heddiw, amcangyfrifir y bydd 14 o unigolion wedi dioddef ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty yn y Deyrnas Unedig. Am bob munud sy'n mynd heibio heb weinyddu CPR a diffibriliwr, bydd eu gobaith o oroesi yn gostwng hyd at 10 y cant. Dyna pam y mae'r cynnig y prynhawn yma mor hynod o bwysig. Yma ar y meinciau hyn, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi gweithio gyda'r Llywodraeth i sicrhau bod CPR yn cael ei addysgu mewn ysgolion a chymunedau ledled Cymru. Ac ategaf eiriau cynnes yr Aelodau yma sydd wedi canmol gwaith y cyn Aelod Suzy Davies ar hyn. Fodd bynnag, dyma gyfle perffaith yn awr i Lywodraeth Cymru fod yn uchelgeisiol, i adeiladu ar y llwyddiant a chamu ymlaen ymhellach. Fel y clywsom y prynhawn yma, dyma'r neges yn syml: po agosaf yw unigolyn at ddiffibriliwr, y mwyaf yw eu gobaith o oroesi.

Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld cymunedau ledled Cymru yn camu i'r adwy drwy godi arian a threfnu bod diffibrilwyr yn cael eu gosod mewn mannau cyhoeddus. Diolchodd yr Aelod dros Ddyffryn Clwyd yn briodol iawn i elusennau am y rôl y maent wedi'i chwarae yn dosbarthu offer achub bywyd i gymunedau yn ei etholaeth, ac fel y nododd yr Aelod o Flaenau Gwent yn gywir, ni ddylai fod yn gyfrifoldeb i elusennau yn unig. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gamu i'r adwy a chynnig y cymorth angenrheidiol, ac er bod y £0.5 miliwn o gyllid ychwanegol i'w groesawu, Weinidog, rydych yn tynnu sylw at gymhlethdodau dod â rhanddeiliaid at ei gilydd; byddwn yn dadlau mai rôl Llywodraeth Cymru yw dod â'r rhanddeiliaid hynny at ei gilydd i sicrhau'r newid angenrheidiol. Ac fel y nododd yr Aelod dros Ddyffryn Clwyd yn gywir, bydd mynediad cyflym at ddiffibriliwr yn tynnu pwysau oddi ar wasanaeth ambiwlans Cymru, sy'n dweud bod 4,100 o ddiffibrilwyr mynediad cyhoeddus wedi'u gwasgaru ledled y wlad. Fodd bynnag, mae Sefydliad Prydeinig y Galon yn dweud ei bod yn debygol fod cannoedd, neu filoedd hyd yn oed, o ddiffibrilwyr sy'n achub bywydau mewn cymunedau ledled Cymru nad ydynt eto wedi'u cofrestru gyda'r gwasanaeth ambiwlans. I'w roi yn syml, os nad yw gwasanaeth ambiwlans Cymru yn gwybod eu bod yn bodoli, nid yw'r cyhoedd yn gwybod chwaith—pwynt a godwyd yn huawdl gan Aelodau Ynys Môn, Aberconwy, a Chanol De Cymru yn gynharach—ac mae'r ystadegau'n adlewyrchu hyn.

Amcangyfrifir bod diffibrilwyr cyhoeddus yn cael eu defnyddio mewn llai na 10 y cant o achosion o ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty. Ac rydym wedi clywed stori'r Aelod o Flaenau Gwent heddiw—a heb chwyddo ei ego ymhellach, rydym yn ddiolchgar iawn ei fod yma gyda ni o hyd, yn cyfrannu at wleidyddiaeth Cymru. Ond mae'n llygad ei le i godi'r pwynt nad straeon y rhai sydd wedi goroesi y dylem wrando arnynt, ond straeon dirdynnol y rhai nad ydynt wedi goroesi, gan gynnwys y chwaraewr rygbi Alex Evans, y cricedwr Maqsood Anwar, a gollodd eu bywydau yn gynharach eleni yn anffodus oherwydd nad oedd diffibriliwr wrth law. Ac rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn ein hetholaethau wedi clywed straeon eraill am bobl sydd, yn anffodus, wedi colli eu bywydau, a dyna pam rwy'n credu bod cymaint o gonsensws trawsbleidiol ar y mater hwn heddiw.

A chlywsom yn glir am y sefyllfa yng Nghymru a dro ar ôl tro, dywedwyd nad oes a wnelo hyn â gwleidyddiaeth, fel y nododd yr Aelod o Ynys Môn yn gywir; mae'n ymwneud â newid gwirioneddol a all achub bywydau. A gwn fod gwleidyddion yn aml yn cael eu hystyried fel rhai heb lawer o synnwyr cyffredin, ond mae'n ymddangos i mi mai synnwyr cyffredin a ddylai ddod yn gyntaf yn yr achos hwn, ac y dylai hwn fod yn fater y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu arno gydag arddeliad er mwyn sicrhau bod offer achub bywyd ar gael i bawb a allai fod ei angen, yn anffodus, ar unrhyw adeg. Felly, rwy'n gobeithio y gall yr Aelodau gefnogi ein cynnig heddiw i sicrhau'r newid angenrheidiol hwn. Diolch yn fawr.

16:20

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Object. I will defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl Plaid Cymru: Credyd Cynhwysol
6. Plaid Cymru Debate: Universal Credit

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2, 4 a 5 yn enw Darren Millar, a gwelliant 3 yn enw Lesley Griffiths. Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliannau 4 a 5 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendments 1, 2, 4 and 5 in the name of Darren Millar, and amendment 3 in the name of Lesley Griffiths. If amendment 3 is agreed, amendments 4 and 5 will be deselected.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru—credyd cynhwysol. Galwaf ar Sioned Williams i wneud y cynnig.

The next item is the Plaid Cymru debate on universal credit. I call on Sioned Williams to move the motion.

Cynnig NDM7772 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn condemnio cynnig Llywodraeth y DU i gael gwared ar y cynnydd o £20 mewn credyd cynhwysol sydd wedi bod yn llinell gymorth hanfodol i deuluoedd yng Nghymru yn ystod cyfnod y pandemig.

2. Yn cydnabod y bydd y toriad i gredyd cynhwysol yn effeithio ar gyfran uwch o deuluoedd yng Nghymru na chyfartaledd Prydain yn ôl Sefydliad Bevan.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ymlid datganoli lles gyda’r bwriad o fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru.

b) cyhoeddi cynllun cadarn ac ystyrlon i fynd i'r afael â thlodi, sy'n cynnwys targedau perfformiad clir a dangosyddion i fesur cynnydd.

c) cynnal hyblygrwydd y gronfa cymorth dewisol i leddfu effaith gostyngiad credyd cynhwysol ar bobl yng Nghymru.

Motion NDM7772 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Opposes the UK Government's proposal to scrap the £20 uplift in universal credit, which has been a vital helpline for families in Wales during the pandemic.

2. Recognises that a higher proportion of families in Wales will be affected by the cut to universal credit than the UK average according to the Bevan Foundation.

3. Calls on the Welsh Government to:

a) pursue the devolution of welfare in order to tackle poverty in Wales.

b) publish a robust and meaningful plan to tackle poverty that contains clear performance targets and indications to measure progress.

c) maintain flexibility around the discretionary assistance fund in order to mitigate the impact of any universal credit reduction on people in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o'r cyfle i agor y ddadl bwysig hon ar ran Plaid Cymru, a hoffwn ofyn i fy nghyd Aelodau ddwys ystyried pleidleisio o blaid ein cynnig y prynhawn yma

Wrth ymateb i gwestiwn Adam Price yma ddoe, fe glywon ni'r Prif Weinidog yn siarad am hawl pobl Cymru i gael eu trin mewn modd sy'n deg ac yn dosturiol. Rŷn ni sy'n eistedd yn y Senedd yn anghytuno ar lawer peth, ond rwy'n gobeithio, ac rwy'n credu, ein bod yn gytûn bod yna egwyddor sylfaenol sy'n ein huno, sef bod pobl Cymru yn haeddu byw gydag urddas, gyda chefnogaeth pan fo angen, gyda digon o arian i'w cynnal. Rwy'n erfyn arnoch chi i gadw'r egwyddor honno, uwchben popeth arall, mewn cof yn ystod y ddadl hon, uwchben hunanfalchder pleidiol, ac ein bod, fel Senedd, yn dangos ein bod ni'n medru cytuno ar gynnig a fyddai'n cyhoeddi hyn yn glir ac yn ddiamod i'n pobl. Mae credyd cynhwysol i fod i gynnal y rhai sydd ar yr incwm isaf, sydd mas o waith neu sy'n methu â gweithio. Fe gynyddwyd y taliad credyd cynhwysol gan £20 yr wythnos gan Lywodraeth San Steffan mewn ymateb i argyfwng COVID, ac er yr ymestynnwyd y cynnydd hwnnw unwaith, bydd nawr yn cael ei dorri ar ddechrau Hydref. Bydd hynny, ynghyd â'r toriad i gredyd treth gwaith, yn creu pwysau peryglus ar deuluoedd yng Nghymru. Rhaid gwrthwynebu'r penderfyniad cwbl ddidostur a chwbl annoeth hwn.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to have the opportunity to open this important debate on behalf of Plaid Cymru, and I'd like to ask my fellow Members to seriously consider voting in favour of our motion this afternoon.

In responding to Adam Price's question here yesterday, we heard the First Minister talking about people's right in Wales to be treated in a way that is fair and compassionate. For those of us who sit in the Senedd, we disagree on many things, but I hope, and I believe, that we are agreed that there is a fundamental principle that unites us, namely that the people of Wales deserve to live with dignity, with support when it is needed, with sufficient funds to support them. I urge you to keep this principle above everything else and keep it in mind during today's debate, above your party political allegiance, and that we as a Senedd show that we can agree on a motion that would announce this clearly and ambiguously for the people of Wales. Universal credit is supposed to support those on the lowest incomes, who are out of work or who can't work. The universal credit payment was uplifted by £20 by the UK Government in response to the COVID crisis, and despite that increase being extended once, it will be cut now at the beginning of October. That, as well as the cut to working tax credit, will create a dangerous pressure on families in Wales. We must oppose this decision, this unwise decision.

The duty of this Senedd and of this Government, as I stated at the beginning, is to best serve the interests of the people of Wales. The end of the universal credit uplift will be disastrous for people all across the United Kingdom, but families in Wales will be hit harder, and a significantly higher proportion of families with children in Wales will be affected than some other areas. Anti-poverty and social justice campaigners and we as a party have warned of a perfect storm. The furlough scheme ends just a week before the cut takes effect. Living costs are forecast to rise over the coming months, meaning that vulnerable families will see their incomes fall just as the cost of living increases. And household debt is rocketing, according to a new report by the Bevan Foundation published just today. 

The statistics speak for themselves. In total, over 275,000 families claim universal credit or working tax credits in Wales—more than one in five of all families. The majority of families claiming these benefits are families with children, and 42 per cent of all families with children claim one of these benefits. Fourteen per cent of all families without children claim universal credit or working tax credits. Geographically speaking, more than a quarter of families with children will be affected in every Welsh constituency; in some constituencies, half of families with children will be affected by this cut in the uplift. 

The Conservative Westminster Government's Secretary of State for Work and Pensions justified the reduction on the grounds that it would help get people back into work. However, the Wales Trades Union Congress suggests that more than a third of those hit in Wales will be working families, many of which include key workers. Let that sink in. The decision on universal credit, of course, rests in the hands of Westminster, but we in Wales must act, as our people are plunged into deeper poverty and debt, and hundreds of millions of pounds are taken out of our local economies as a result. 

The Welsh Government needs to push for the devolution of powers over welfare to Wales—[Interruption.]—to do more to mitigate the worst effects of the universal credit cut—. No, I won't give way. Yesterday, in answer to Adam Price's question on this matter, the First Minister suggested he would wait for the Welsh Affairs Committee to report, following its current inquiry into the benefits system in Wales and the devolution of welfare. I have been a Member of this Senedd for only four months, and I've already heard too many times, 'Let's wait and see. We're looking at it'. 

When crisis befalls us, we must act. If we've learnt anything from the last months, it is surely that, and there is no denying, given the statistics I have shared, that this is a crisis of awful proportions, which, this time, we know is coming. To really get to grips with poverty, an improved strategic approach is needed. Today, we are calling on the Welsh Government to publish a robust and meaningful plan to tackle poverty that contains clear performance targets and indications to measure progress. Having discussed with a range of groups working in the field of social justice, it's clear to me that we need better focused and more co-ordinated action by Welsh Government to end the worst persistent effects of poverty. There is talk of good intentions, but also of a frustrating duplication of initiatives and a lack of clear direction, because, with no clear strategy and no measurable targets, the result can sometimes an ineffective, scattergun approach, which is sometimes also an unfair and unjust postcode lottery. 

Dyletswydd y Senedd hon a'r Llywodraeth hon, fel y dywedais ar y dechrau, yw gwasanaethu buddiannau pobl Cymru yn y ffordd orau. Bydd diwedd y cynnydd mewn credyd cynhwysol yn drychinebus i bobl ledled y Deyrnas Unedig, ond bydd teuluoedd yng Nghymru yn cael eu taro'n galetach, ac effeithir ar gyfran sylweddol uwch o deuluoedd â phlant yng Nghymru na rhai ardaloedd eraill. Mae ymgyrchwyr gwrth-dlodi a chyfiawnder cymdeithasol a ninnau fel plaid wedi rhybuddio ynglŷn â storm berffaith. Daw'r cynllun ffyrlo i ben wythnos yn unig cyn i'r toriad ddod i rym. Rhagwelir y bydd costau byw yn codi dros y misoedd nesaf, sy'n golygu y bydd incwm teuluoedd sy'n agored i niwed yn gostwng ar yr union adeg y mae costau byw'n codi. Ac mae dyled aelwydydd yn saethu i fyny, yn ôl adroddiad newydd gan Sefydliad Bevan a gyhoeddwyd heddiw. 

Mae'r ystadegau'n dweud y cyfan. Mae cyfanswm o dros 275,000 o deuluoedd yn hawlio credyd cynhwysol neu gredydau treth gwaith yng Nghymru—mwy nag un o bob pump o'r holl deuluoedd. Mae'r rhan fwyaf o deuluoedd sy'n hawlio'r budd-daliadau hyn yn deuluoedd â phlant, ac mae 42 y cant o'r holl deuluoedd â phlant yn hawlio un o'r budd-daliadau hyn. Mae 14 y cant o'r holl deuluoedd heb blant yn hawlio credyd cynhwysol neu gredydau treth gwaith. Yn ddaearyddol, effeithir ar fwy na chwarter y teuluoedd â phlant ym mhob etholaeth yng Nghymru; mewn rhai etholaethau, bydd y toriad hwn yn effeithio ar hanner y teuluoedd â phlant. 

Roedd Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau Llywodraeth Geidwadol San Steffan yn cyfiawnhau'r gostyngiad ar y sail y byddai'n helpu i gael pobl yn ôl i'r gwaith. Fodd bynnag, mae Cyngres Undebau Llafur Cymru yn awgrymu y bydd mwy na thraean y rhai a gaiff eu taro yng Nghymru yn deuluoedd sy'n gweithio, gyda llawer ohonynt yn weithwyr allweddol. Meddyliwch am hynny. Mae'r penderfyniad ar gredyd cynhwysol, wrth gwrs, yn nwylo San Steffan, ond mae'n rhaid i ni yng Nghymru weithredu, oherwydd mae ein pobl yn cael eu gwthio i ddyled a thlodi dyfnach, ac mae cannoedd o filiynau o bunnoedd yn cael eu colli o'n heconomïau lleol o ganlyniad.

Mae angen i Lywodraeth Cymru bwyso am ddatganoli pwerau lles i Gymru—[Torri ar draws.]—er mwyn gwneud mwy i liniaru effeithiau gwaethaf y toriad i'r credyd cynhwysol—. Na, nid wyf am ildio. Ddoe, wrth ateb cwestiwn Adam Price ar y mater hwn, awgrymodd Prif Weinidog Cymru y byddai'n aros i'r Pwyllgor Materion Cymreig gyflwyno adroddiad, yn dilyn eu hymchwiliad cyfredol i'r system fudd-daliadau yng Nghymru a datganoli lles. Nid wyf ond wedi bod yn Aelod o'r Senedd hon ers pedwar mis, ac rwyf eisoes wedi clywed gormod o 'Gadewch inni aros i weld. Rydym yn edrych arno'.

Pan fydd argyfwng yn ein hwynebu, mae'n rhaid inni weithredu. Os ydym wedi dysgu unrhyw beth dros y misoedd diwethaf, mae'n amlwg, ac ni ellir gwadu o ystyried yr ystadegau rwyf wedi'u rhannu, fod hwn yn argyfwng ofnadwy, ac rydym yn gwybod ei fod ar y ffordd y tro hwn. Er mwyn mynd i'r afael â thlodi o ddifrif, mae angen dull strategol gwell. Heddiw, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi cynllun cadarn ac ystyrlon i fynd i'r afael â thlodi sy'n cynnwys targedau perfformiad clir a dangosyddion i fesur cynnydd. Ar ôl trafod gydag amrywiaeth o grwpiau sy'n gweithio ym maes cyfiawnder cymdeithasol, mae'n amlwg i mi fod angen i Lywodraeth Cymru weithredu gyda mwy o ffocws ac yn fwy cydgysylltiedig i roi diwedd ar effeithiau parhaus gwaethaf tlodi. Mae sôn am fwriadau da, ond mae sôn hefyd am ddyblygu mentrau a diffyg cyfeiriad clir, sy'n rhwystredig, oherwydd, heb strategaeth glir a heb dargedau mesuradwy, y canlyniad weithiau yw dull aneffeithiol, gwasgaredig o weithredu, sydd weithiau hefyd yn loteri cod post annheg ac anghyfiawn.

Un ffordd y gall Llywodraeth Cymru liniaru effaith y credyd cynhwysol yw cynnal hyblygrwydd y gronfa cymorth dewisol, y DAF—y cynllun cymorth lles cenedlaethol sy'n darparu grant arian bach ar gyfer costau byw hanfodol, a chefnogaeth i ganiatáu i rywun fyw'n annibynnol. Fe newidiwyd y cynllun ar ddechrau'r pandemig i ganiatáu i fwy o bobl hawlio cymorth ariannol os oeddent yn wynebu caledi eithriadol o ganlyniad i gyfyngiadau clo, hunanynysu neu golli incwm oherwydd y cyfyngiadau.

Mae nifer y grantiau a ddyfarnwyd drwy'r DAF wedi gostwng yn ddramatig yn ddiweddar oherwydd penderfyniad Llywodraeth Cymru i gael gwared ar yr hyblygrwydd oedd yn ei gwneud hi’n haws i bobl gael cefnogaeth. Mae’r DAF yn ffynhonnell gymorth hanfodol i filoedd o deuluoedd, ac o ystyried effaith y toriad mewn credyd cynhwysol a'r holl gyd-destun rwyf wedi ei amlinellu y prynhawn yma, rydym yn annog Llywodraeth Cymru i barhau â’r hyblygrwydd ychwanegol ar gyfer cyrchu’r gronfa y tu hwnt i ddiwedd mis Medi ac yn gofyn i Aelodau o bob plaid i gefnogi'r alwad honno.

Cyfeiriais i yn gynharach at y ffaith fy mod yn Aelod newydd o'r Senedd yma. Y peth pwysicaf i fi ddysgu hyd yma yw bod clywed llais y bobl sy'n cael eu heffeithio gan bolisi yn gwbl allweddol a bod anwybyddu eu profiad yn gwbl anfaddeuol. Mae'r adroddiadau niferus sydd wedi eu cyhoeddi ar effaith drychinebus y toriad i gredyd cynhwysol yn dyfynnu nifer o bobl fydd yn gorfod gwneud penderfyniadau mor amhosib. Mewn un gan Achub y Plant Cymru, meddai Stacey, mam o Gasnewydd, fod y toriad yn mynd i effeithio ar ei gallu i dalu ei dyledion, ei bod yn pryderu sut, wrth i'r gaeaf nesáu, y byddai'n gorfod cwtogi ar fwyd er mwyn talu am wres, ac rŷn ni'n gwybod bod prisiau ynni yn cynyddu. Mae ei merch newydd ddechrau gwersi gymnasteg. Maen nhw'n £5 y tro. Meddai, 'Dwi ddim yn siŵr y bydd modd iddi barhau.' Rwy'n erfyn ar bob Aelod i gefnogi ein cynnig a thrwy hynny gefnogi teuluoedd fel un Stacey. Diolch.

One way that the Welsh Government could mitigate the effects of the universal credit cut is to maintain the flexibility of the discretionary assistance fund—the national fund that provides small funding grants for vital living costs and support for one to live independently. The scheme was changed at the beginning of the pandemic to enable more people to claim financial assistance if they faced exceptional hardship as a result of lockdowns, self-isolation, or lost income as a result of other restrictions imposed.

The number of grants awarded through the DAF has decreased dramatically recently because of the Welsh Government's decision to get rid of the flexibility that made it easier for people to receive that support. The DAF is a vital source of support for thousands of families, and considering the impact of the cut to universal credit and the entire context that I have outlined this afternoon, we encourage the Welsh Government to continue with that additional flexibility to access the fund beyond the end of September, and we ask Members from all parties to support that call.

I referred earlier to the fact that I am a new Member of this Senedd. The most important thing that I have learned to date is that hearing the voice of the people who are impacted by policy is vital, and ignoring their experience is unforgivable. The numerous reports that have been published on the disastrous impact of the cut to universal credit quote a number of people who will have to make such impossible decisions. In one by Save the Children Cymru, Stacey, a mother from Newport, said that the cut is going to impact her ability to pay her debts, that she is concerned how, as the winter approaches, she'll have to cut down on food to pay for heating, and we know that energy prices are increasing. Her daughter has just started gymnastics lessons. They are £5 a go, and she doesn't know whether she'll be able to continue with those. I call upon all of you to support our motion and, by doing so, support families such as Stacey's. Thank you.

16:30

Before I move on, can I remind Members that we are able to intervene today, and there is the right to intervene, but there's also the right of the individual Member who is speaking to either accept or reject the intervention, and no criticism of that Member should be made as to making that decision?

Cyn imi symud ymlaen, a gaf fi atgoffa'r Aelodau ein bod yn gallu gwneud ymyriadau heddiw, ac mae hawl i ymyrryd, ond hefyd mae hawl gan yr Aelod unigol sy'n siarad naill ai i dderbyn neu wrthod yr ymyriad, ac ni ddylid beirniadu'r Aelod am wneud y penderfyniad hwnnw?

Rwyf wedi dethol y pump gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliannau 4 a 5 eu dad-ddethol. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 1, 2, 4 a 5 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

I have selected the five amendments to the motion. If amendment 3 is agreed, amendments 4 and 5 will be deselected. I call on Mark Isherwood to move amendments 1, 2, 4 and 5 in the name of Darren Millar.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn croesawu penderfyniad Llywodraeth y DU i ddarparu £20 yr wythnos yn ychwanegol mewn credyd cynhwysol i gefnogi'r rhai ar incwm isel yn ystod pandemig y coronafeirws ac yn cydnabod bod y mesur dros dro hwn eisoes wedi'i ymestyn o 12 i 18 mis. 

Amendment 1—Darren Millar

Delete point 1 and replace with: 

Welcomes the UK Government's decision to provide an extra £20 per week in universal credit to support those on low incomes during the coronavirus pandemic and recognises that this temporary measure has already been extended from 12 to 18 months. 

Gwelliant 2—Darren Millar

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn gresynu at y ffaith bod lefelau tlodi yng Nghymru yn uwch nag mewn rhannau eraill o'r DU oherwydd methiant Llywodraethau olynol Cymru.

Amendment 2—Darren Millar

Delete point 2 and replace with:

Regrets that poverty levels in Wales are higher than in other parts of the UK due to the failure of successive Welsh Governments.

Gwelliant 4—Darren Millar

Dileu is-bwynt 3 a a rhoi yn ei le:

a. gweithio gyda Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru, drwy fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd a gyflwynir gan gyfleoedd ariannu a bargeinion twf rhanbarthol ledled Cymru;  

Amendment 4—Darren Millar

Delete sub-point 3 a and replace with:

a. work with the UK Government to tackle poverty in Wales, by maximising the opportunities presented by funding opportunities and regional growth deals across Wales;

Gwelliant 5—Darren Millar

Dileu popeth ar ôl 'dewisol' yn is-bwynt 3(c).

Amendment 5—Darren Millar

Delete everything after 'fund' in sub-point 3(c).

Cynigiwyd gwelliannau 1, 2, 4 a 5.

Amendments 1, 2, 4 and 5 moved.

Diolch. Well, I move amendments 1, 2, 4 and 5. The agility and flexibility of the universal credit system allowed a temporary uplift to be implemented at the start of the pandemic, in extraordinary times. In April 2020, as a one-year response to the COVID-19 pandemic, the universal credit standard allowance received a temporary uplift of £20 a week. In his March 2021 budget, the UK Chancellor announced an extension of this temporary uplift for a further six months. As with all the extra support provided by the UK Government in response to COVID-19, this was always time limited, although the core benefit remained protected. This extension plus a one-off payment of £500 to working tax credit claimants, also announced, were expected to cost £3 billion. The UK Chancellor also announced that universal credit advances would not need to be repaid for 24 months from April 2021—a 12-month extension—that the maximum universal credit reduction rate would fall to 25 per cent come April 2021, and that the higher surplus earnings threshold for universal credit would remain at £2,500 until April 2022.

As we faced one of the greatest economic and social challenges in our history, the UK Government delivered a £407 billion support package, including a £9 billion injection into our welfare system. But now, as we move to the next phase of our recovery, it is right to prioritise supporting more people in work and to progress in work. This builds on the 1.7 per cent increase in the working age benefits that came into effect in April 2020, benefiting around 2.5 million households, delivering one of the most comprehensive economic responses in the world during the pandemic.

The support for families, jobs and businesses provided by the UK Government over this year and last includes protecting around 14 million jobs through the furlough and self-employed schemes, and a £30 billion plan for jobs, boosting the national living wage by 2.2 per cent from April 2021, and an additional £740 million to the Welsh Government for 2021-22 through the Barnett formula, plus a further £1.4 billion the devolved Governments will receive outside the Barnett formula. With UK job vacancies reaching 1 million and payrolls rebounding to pre-pandemic levels, extending the uplift even by a further 12 months would be premature and cost the equivalent of adding 1p on the basic rate of income tax—

Diolch. Wel, rwy'n cynnig gwelliannau 1, 2, 4 a 5. Roedd ystwythder a hyblygrwydd y system credyd cynhwysol yn caniatáu gweithredu cynnydd dros dro ar ddechrau'r pandemig, mewn cyfnod eithriadol. Ym mis Ebrill 2020, fel ymateb un flwyddyn i bandemig COVID-19, gwelwyd cynnydd dros dro o £20 yr wythnos yn y lwfans credyd cynhwysol safonol. Yn ei gyllideb ym mis Mawrth 2021, cyhoeddodd Canghellor y DU estyniad i'r cynnydd dros dro hwn am chwe mis arall. Fel gyda'r holl gymorth ychwanegol a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU mewn ymateb i COVID-19, roedd hwn bob amser yn gyllid am amser cyfyngedig, er bod y budd-dal craidd yn parhau wedi'i ddiogelu. Roedd disgwyl i'r ychwanegiad hwn ynghyd â thaliad untro o £500 i hawlwyr credyd treth gwaith, a gyhoeddwyd hefyd, gostio £3 biliwn. Cyhoeddodd Canghellor y DU hefyd na fyddai angen ad-dalu blaendaliadau credyd cynhwysol am 24 mis o fis Ebrill 2021—estyniad o 12 mis—y byddai uchafswm y gyfradd lleihau credyd cynhwysol yn gostwng i 25 y cant erbyn mis Ebrill 2021, ac y byddai'r trothwy uwch ar enillion ychwanegol ar gyfer credyd cynhwysol yn parhau i fod yn £2,500 tan fis Ebrill 2022.

Wrth inni wynebu un o'r heriau economaidd a chymdeithasol mwyaf yn ein hanes, darparodd Llywodraeth y DU becyn cymorth gwerth £407 biliwn, gan gynnwys chwistrelliad o £9 biliwn i'n system les. Ond yn awr, wrth inni symud i gam nesaf ein hadferiad, mae'n iawn rhoi blaenoriaeth i gefnogi mwy o bobl mewn gwaith a chamu ymlaen mewn gwaith. Mae hyn yn adeiladu ar y cynnydd o 1.7 y cant yn y budd-daliadau oedran gweithio a ddaeth i rym ym mis Ebrill 2020, i fod o fudd i tua 2.5 miliwn o aelwydydd, gan gyflawni un o'r ymatebion economaidd mwyaf cynhwysfawr yn y byd yn ystod y pandemig.

Mae'r cymorth i deuluoedd, swyddi a busnesau a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU dros eleni a'r llynedd yn cynnwys diogelu 14 miliwn o swyddi drwy'r cynllun ffyrlo a'r cynllun ar gyfer yr hunangyflogedig, a chynllun £30 biliwn ar gyfer swyddi, gan roi hwb o 2.2 y cant i'r cyflog byw cenedlaethol o fis Ebrill 2021, a £740 miliwn ychwanegol i Lywodraeth Cymru ar gyfer 2021-22 drwy fformiwla Barnett, ynghyd â £1.4 biliwn arall y bydd y Llywodraethau datganoledig yn ei dderbyn y tu allan i fformiwla Barnett. Gyda swyddi gwag yn y DU yn cyrraedd 1 filiwn a'r gyflogres yn ail-gyrraedd lefelau cyn y pandemig, byddai ymestyn y cynnydd hyd yn oed am 12 mis arall yn gynamserol ac yn costio'r hyn sy'n cyfateb i ychwanegu 1g ar gyfradd sylfaenol treth incwm—

16:35

—in addition to a 3p increase on fuel duty. 

—yn ogystal â chynnydd o 3c ar doll tanwydd.

Sorry, I missed that. Yes, certainly, Joyce.

Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais hynny. Gwnaf, yn sicr, Joyce.

Thank you for taking the intervention. Do you agree that the UK Government have rightly identified that the amount of money that people are receiving on universal credit isn't sufficient, and that is why they actually increased it by £20 a week, so that those people could just survive? Do you also agree, if you agree with that, that it is a really wrong move and a bad move to remove it now when people need it the most?

Diolch am dderbyn yr ymyriad. A ydych chi'n cytuno bod Llywodraeth y DU wedi nodi'n briodol nad yw'r swm o arian y mae pobl yn ei gael ar gredyd cynhwysol yn ddigonol, a dyna pam y gwnaethant ei gynyddu £20 yr wythnos, fel y gallai'r bobl hynny oroesi? Os cytunwch â hynny, a ydych chi hefyd yn cytuno bod ei ddileu yn awr pan fo pobl fwyaf o'i angen yn gam gwirioneddol anghywir ac yn gam gwael?

What I agree with is that it was a temporary uplift introduced in response to COVID-19 and extended beyond the original promised date.

Today, welfare spending will still be £241 billion in 2021-22, with over £111 billion on working age welfare, or 4.9 per cent of GDP. Universal credit provides a safety net, but is not designed to trap people in welfare. Unfortunately, however, as our amendment 2 states, poverty levels in Wales are higher than in other parts of the UK due to the failure of successive Welsh Governments, responsible for measures to promote prosperity and tackle poverty in Wales for over 22 years. 

As the Joseph Rowntree Foundation reported last year, Wales has retained the highest poverty rate of all the UK nations throughout devolution since 1999, and has the lowest GVA prosperity levels of any UK nation. Further, their 'Poverty in Wales 2020' report last November found that Wales still has lower pay for people in every sector than the rest of the UK and that, even before coronavirus, almost a quarter of people in Wales were in poverty, living precarious and insecure lives. And as the Bevan Foundation also stated, poverty was a significant problem in Wales long before the arrival of COVID-19. This is despite the billions received and spent by successive Welsh Governments, which was supposed to tackle the prosperity gap.

By June this year, the Welsh Government had received an additional £8.6 billion from the UK Government since the start of the pandemic. As Audit Wales states, it allocated £5.1 billion to the COVID-19 response in 2020-21, and the Welsh Government has at least an additional £2.6 billion available in 2021-22. That report was published this week. This money needs to be invested in building back better, lifting people out of poverty, preventing them from spending—

Yr hyn rwy'n cytuno ag ef yw ei fod yn gynnydd dros dro a gyflwynwyd mewn ymateb i COVID-19 ac a gafodd ei estyn y tu hwnt i'r dyddiad a addawyd yn wreiddiol.

Heddiw, bydd gwariant lles yn dal i fod yn £241 biliwn yn 2021-22, gyda thros £111 biliwn ar les oedran gweithio, neu 4.9 y cant o'r cynnyrch domestig gros. Mae credyd cynhwysol yn darparu rhwyd ddiogelwch, ond nid yw wedi'i gynllunio i gaethiwo pobl mewn lles. Yn anffodus, fodd bynnag, fel y dywed ein gwelliant 2, mae lefelau tlodi yng Nghymru yn uwch nag mewn rhannau eraill o'r DU oherwydd methiant Llywodraethau Cymru olynol, sy'n gyfrifol am fesurau i hyrwyddo ffyniant a threchu tlodi yng Nghymru ers dros 22 mlynedd. 

Fel yr adroddodd Sefydliad Joseph Rowntree y llynedd, mae Cymru wedi gweld cyfradd uwch o dlodi na gwledydd eraill y DU drwy gydol datganoli ers 1999, ac mae ganddi lefelau ffyniant gwerth ychwanegol gros is nag unrhyw wlad arall yn y DU. Ymhellach, canfu eu hadroddiad 'Tlodi yng Nghymru 2020' fis Tachwedd diwethaf fod cyflogau Cymru'n dal i fod yn is i bobl ym mhob sector na gweddill y DU a bod bron i chwarter y bobl yng Nghymru, hyd yn oed cyn y coronafeirws, yn byw mewn tlodi, yn byw bywydau ansicr ac ansefydlog. Ac fel y dywedodd Sefydliad Bevan hefyd, roedd tlodi'n broblem sylweddol yng Nghymru ymhell cyn dyfodiad COVID-19, a hynny er gwaethaf y biliynau a dderbyniwyd ac a wariwyd gan Lywodraethau Cymru olynol, arian a oedd i fod i fynd i'r afael â'r bwlch ffyniant.

Erbyn mis Mehefin eleni, roedd Llywodraeth Cymru wedi derbyn £8.6 biliwn yn ychwanegol gan Lywodraeth y DU ers dechrau'r pandemig. Fel y dywed Archwilio Cymru, dyrannodd £5.1 biliwn i ymateb COVID-19 yn 2020-21, ac mae gan Lywodraeth Cymru o leiaf £2.6 biliwn ychwanegol ar gael yn 2021-22. Cyhoeddwyd yr adroddiad hwnnw yr wythnos hon. Mae angen buddsoddi'r arian hwn i adeiladu'n ôl yn well, codi pobl allan o dlodi, eu hatal rhag treulio—

Can the Member come to a conclusion now, please?

A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda?

—a life dependent on welfare, whilst maintaining flexibility around the discretionary assistance fund. Diolch.

—oes yn ddibynnol ar les, tra'n cynnal hyblygrwydd y gronfa cymorth dewisol. Diolch.

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I call on the Minister for Social Justice to formally move amendment 3, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 3—Lesley Griffiths

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

3. Yn nodi’r gwaith gwneud y gorau o incwm sydd wedi’i wneud gan Lywodraeth Cymru i gefnogi teuluoedd ar incwm isel

4. Yn annog Llywodraeth Cymru i:

a) barhau i archwilio’r achos dros ddatganoli gweinyddiaeth lles; a

b) cynnal hyblygrwydd presennol y gronfa cymorth dewisol i leddfu effaith unrhyw ostyngiad credyd cynhwysol a diwedd y cynllun ffyrlo ar bobl yng Nghymru.

Amendment 3—Lesley Griffiths

Delete point 3 and replace with:

3. Notes the income maximisation work done by the Welsh Government to support families on low incomes

4. Urges the Welsh Government to:

a) continue to explore the case for the devolution of the administration of welfare; and

b) maintain the current flexibility around the discretionary assistance fund to mitigate the impact of any universal credit reduction and the ending of furlough on people in Wales.

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 3 moved.

Thank you very much. I was very grateful that all members of the Equality and Social Justice Committee supported the request for me to sign a joint letter to Thérèse Coffey as Secretary of State for Work and Pensions, which went from all the Chairs of the committees responsible for social justice in the four Parliaments of the UK. And I'm aware that a similar joint letter has been sent by the Minister for Social Justice with her counterparts from the other devolved Governments. 

What is most extraordinary about this cruel cut is it is opposed by no less than six former Conservative Secretaries of State for Work and Pensions. So, I think it's a very uncomfortable task for Members of the Conservative Party on the benches opposite to be arguing that this is a credible idea. Indeed, a majority of Conservative voters, according to a recent poll, are opposed to this cut because they seem to fully understand, in a way that Rishi Sunak does not, that this is coming at the time of a perfect storm. Not only is it the time when the furlough support is being withdrawn, but it is also in the week, this week, when we have seen a massive increase in the energy prices, and a hike in what is the cap that can be paid. There's a particularly massive hike in the amount of money that can be charged to people who are paying on the meter for their electricity and gas, who are themselves the very poorest people, because that is why they are having to have a more expensive access to electricity prices. In addition to that, this week, we have seen the impact of COVID on families who need to buy childcare. Far too many parents are having to simply work in order to pay for childcare in order to keep their job, and we can see how this is a perfect storm.

It seems to me a completely impossible idea that it is being argued by the Government that this was a temporary measure and we're now going back to business as usual, because there is no such thing as business as usual: we are still in a pandemic and people are still in precarious work, and meanwhile, prices are going up for a combination of reasons, including the legacy of leaving the European Union and the impact it's having on food supplies and food prices. It seems to me unbelievably difficult to in any way justify this cut at this particular time after 10 years of having failed to put up benefit rises in line with prices, and with wages. So, the very poorest people, including the poorest people in work, are going to have to pay for other people to have to pay fewer taxes. And it is an incredible situation.

So, I think what we have to debate now is what we can actually do about this ourselves, because we cannot influence Rishi Sunak; we do not know whether there'll be a last-minute change of heart, but it seems unlikely, given that they've now marked 1 October as the date on which this cut will come in, and have actually written to recipients to tell them that. So, I think the people who will be hit hardest will have to end up having to choose whether they eat or heat, or they will have to choose whether to eat and heat but not pay other bills like council tax bills, which in turn will impact on local authorities who will be unable to pick up the revenue that they can normally expect to get from council tax. So, it is a complete perfect storm and very, very difficult to see how we can mitigate the impact of this very cruel cut.

Diolch yn fawr iawn. Roeddwn yn ddiolchgar iawn fod holl aelodau'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi cefnogi'r cais i mi lofnodi llythyr ar y cyd at Thérèse Coffey fel yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, a aeth gan bob un o Gadeiryddion y pwyllgorau sy'n gyfrifol am gyfiawnder cymdeithasol ym mhedair Senedd y DU. Ac rwy'n ymwybodol fod llythyr tebyg ar y cyd wedi'i anfon gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol gyda'i chymheiriaid yn y Llywodraethau datganoledig eraill. 

Yr hyn sy'n fwyaf eithriadol am y toriad creulon hwn yw ei fod wedi ei wrthwynebu gan ddim llai na chwe chyn-Ysgrifennydd Gwladol Ceidwadol dros Waith a Phensiynau. Felly, credaf fod dadlau bod hwn yn syniad credadwy yn dasg anghyfforddus iawn i Aelodau'r Blaid Geidwadol ar y meinciau gyferbyn. Yn wir, mae mwyafrif y pleidleiswyr Ceidwadol, yn ôl arolwg barn diweddar, yn gwrthwynebu'r toriad hwn oherwydd ymddengys eu bod yn deall yn iawn, mewn ffordd nad yw Rishi Sunak yn deall, fod hyn yn dod ar yr un pryd â storm berffaith. Nid yn unig ei fod yn digwydd ar yr un adeg ag y bydd y cymorth ffyrlo'n cael ei dynnu'n ôl, ond hefyd yn yr un wythnos, yr wythnos hon, pan welsom brisiau ynni a'r cap ar yr hyn y gellir ei dalu'n codi i'r entrychion. Mae cynnydd arbennig o enfawr yn y swm o arian y gellir ei godi ar bobl sy'n talu drwy fesurydd am eu trydan a'u nwy, sef y bobl dlotaf un, gan mai dyna pam y maent yn gorfod cael mynediad drutach at brisiau trydan. Yn ogystal â hynny, yr wythnos hon, gwelsom effaith COVID ar deuluoedd sy'n gorfod prynu gofal plant. Mae llawer gormod o rieni'n gorfod gweithio er mwyn talu am ofal plant er mwyn cadw eu swydd, a gallwn weld sut y mae hon yn storm berffaith.

Mae'n ymddangos i mi'n syniad cwbl amhosibl fod y Llywodraeth yn dadlau mai mesur dros dro oedd hwn a'n bod yn awr yn troi'n ôl at fusnes fel arfer, oherwydd nid oes y fath beth â busnes fel arfer: rydym yn dal i fod mewn pandemig ac mae pobl yn dal i fod mewn gwaith ansicr, ac yn y cyfamser, mae prisiau'n codi am gyfuniad o resymau, gan gynnwys canlyniadau gadael yr Undeb Ewropeaidd a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar gyflenwadau bwyd a phrisiau bwyd. Mae'n ymddangos i mi'n anghredadwy o anodd cyfiawnhau'r toriad hwn mewn unrhyw ffordd ar yr adeg benodol hon ar ôl 10 mlynedd o fethu codi budd-daliadau i gyd-fynd â phrisiau, a chyflogau. Felly, bydd yn rhaid i'r bobl dlotaf un, gan gynnwys y bobl dlotaf mewn gwaith, dalu er mwyn i bobl eraill orfod talu llai o drethi. Ac mae'n sefyllfa anhygoel.

Felly, credaf fod yn rhaid inni drafod yn awr beth y gallwn ni ei wneud am hyn ein hunain, oherwydd ni allwn ddylanwadu ar Rishi Sunak; ni wyddom a fydd newid meddwl ar y funud olaf, ond mae'n ymddangos yn annhebygol, o gofio eu bod bellach wedi nodi 1 Hydref fel y dyddiad y daw'r toriad hwn i rym, ac wedi ysgrifennu at dderbynwyr i ddweud hynny wrthynt. Felly, credaf y bydd yn rhaid i'r bobl a gaiff eu taro galetaf ddewis a ydynt yn bwyta neu'n gwresogi yn y pen draw, neu bydd yn rhaid iddynt ddewis rhwng bwyta a gwresogi ond peidio â thalu biliau eraill fel biliau'r dreth gyngor, a fydd yn ei dro yn effeithio ar awdurdodau lleol na fyddant yn gallu casglu'r refeniw y gallant ddisgwyl ei gael fel arfer o'r dreth gyngor. Felly, mae'n storm berffaith ac mae'n anodd iawn gweld sut y gallwn liniaru effaith y toriad hynod greulon hwn.

16:40

What's £20 a week? It's not that much, surely? That's what some of the billionaires in Westminster have implied, but £20 adds up to £1,040 a year: a huge amount for families for whom the pandemic is far from over. And this cut, as we've heard, will happen a week after the furlough scheme is likely to end and at a time when living costs are set to rise. We've heard the term a number of times already, 'a perfect storm', well, it's a perfect storm when the roof has blown off. And Dirprwy Lywydd, I'm using terms like this, 'pandemic', 'furlough': they should be anchor points that remind us that we are not living in normal times; we're living in a time of global crisis and that global crisis has every day catastrophic effects on people living in poverty—'catastrophic' in its true sense: sudden changes, things being turned upside down.

And in the midst of this crisis, when all the pieces of people's lives are being held in this precarious balance, a vital piece is taken away, an uplift that was meant to keep people in balance gets knocked out, and like a Jenga tower, like a pack of cards, it can all come tumbling down, because that is the lie, isn't it, at the heart of our benefit system. It's not about ending poverty; it's about keeping things in an impossible balance: a system that pushes families into debt before they get their first payment, ensuring they're behind before they start, forcing them to barely get by, forever struggle, never feel comfortable or at ease, holding up a house of paper and cards.

More than 61,000 families in south-east Wales will be affected by this cut. In Merthyr, Torfaen and Newport East, more than a quarter of all families will be affected. Sixty-one thousand families. Let's not dismiss that statistic—61,290 families, to be precise, will lose money that is helping them to live, and anyone who says that people receiving universal credit can afford to lose this money must have a fundamental misunderstanding of how poverty works. Twenty pounds a week can be the difference that means that children have full bellies, that means that families can keep the heating on, but it also means that children can have books, pocket money, and that they're able to go on school trips. Because those things shouldn't be luxuries, they shouldn't just be for the well-off children; they should be normal. The cut will be self-defeating. At a time when Governments want to kick start our economy, taking £286 million from the pockets of people who would spend it locally is economically futile at best. It is a benefit cut imposed on Wales without any mandate.

The UK benefits system we have is far from universal in its benefit. It is not a credit to our society; it isolates people, it sets them apart and seeks to degrade them. The impact of this cut, £20 a week, will be measured in cortisol and calamity. The mental health impact of poverty, of sudden shocks to incomes, of insecurity and panic, are well documented. Relationships will be strained, debts and loans will rise and anxiety will be felt every day by those families—those thousands of families that will be going through life with that little bit more difficulty, going without those few things more, those vital things that none of us would ever deprive ourselves of. Not a house of cards anymore, but a glass that will shatter any illusion of fairness in how universal credit operates.

I'll end, Dirprwy Lywydd, with a challenge for the Welsh Government. We've had Westminster Tories in control of welfare for over a decade, and we need urgency in changing things. This cut will come into effect in less than a month. Plaid Cymru has proposed a Welsh child payment, learning from Scotland, where low-income families with children under six receive a £10-a-week payment. I understand this will soon be doubled and extended. Wouldn't now be an ideal time to introduce a similar policy in Wales? The time to help these families is now.

Beth yw £20 yr wythnos? Nid yw'n gymaint â hynny, does bosibl? Dyna mae rhai o'r biliwnyddion yn San Steffan wedi awgrymu, ond mae £20 yn dod yn £1,040 y flwyddyn: swm enfawr i deuluoedd y mae'r pandemig ymhell o fod ar ben iddynt. A bydd y toriad hwn, fel y clywsom, yn digwydd yr wythnos ar ôl yr adeg y mae'n debygol y daw'r cynllun ffyrlo i ben ac ar adeg pan fydd costau byw'n codi. Rydym wedi clywed y term nifer o weithiau'n barod, 'storm berffaith', wel, mae'n storm berffaith pan fydd y to wedi chwythu i ffwrdd. A Ddirprwy Lywydd, rwy'n defnyddio termau fel hyn, 'pandemig', 'ffyrlo': dylent fod yn bwyntiau angori sy'n ein hatgoffa nad ydym yn byw mewn cyfnod normal; rydym yn byw mewn cyfnod o argyfwng byd-eang ac mae'r argyfwng byd-eang hwnnw'n effeithio'n drychinebus bob dydd ar bobl sy'n byw mewn tlodi—'trychinebus' yn ei wir ystyr: newidiadau sydyn, pethau'n cael eu troi ben i waered.

Ac ynghanol yr argyfwng hwn, pan fo'r holl ddarnau o fywydau pobl yn cael eu dal yn y fantol ansicr hon, caiff darn hanfodol ei gipio ymaith, a chaiff ychwanegiad a oedd i fod i gadw'r ddysgl yn wastad i bobl ei daro allan, ac fel tŵr Jenga, fel pecyn o gardiau, gall y cyfan ddymchwel, oherwydd dyna'r celwydd, onid e, wrth wraidd ein system fudd-daliadau. Nid yw'n ymwneud â rhoi diwedd ar dlodi; mae'n ymwneud â chadw pethau mewn cydbwysedd amhosibl: system sy'n gwthio teuluoedd i ddyled cyn iddynt gael eu taliad cyntaf, gan sicrhau eu bod ar ei hôl hi cyn iddynt ddechrau, a'u gorfodi i fywyd o geisio ymdopi, o ymdrechu diddiwedd, heb allu teimlo'n gyfforddus neu'n dawel eu meddwl byth, yn ceisio dal tŷ o bapur a chardiau at ei gilydd.

Bydd y toriad hwn yn effeithio ar fwy na 61,000 o deuluoedd yn ne-ddwyrain Cymru. Ym Merthyr, Torfaen a Dwyrain Casnewydd, effeithir ar fwy na chwarter yr holl deuluoedd. Dyna 61,000 o deuluoedd. Gadewch inni beidio â diystyru'r ystadegyn hwnnw—bydd 61,290 o deuluoedd, i fod yn fanwl gywir, yn colli arian sy'n eu helpu i fyw, ac mae'n rhaid bod unrhyw un sy'n dweud y gall pobl sy'n cael credyd cynhwysol fforddio colli'r arian hwn wedi camddeall yn sylfaenol sut y mae tlodi'n gweithio. Gall £20 yr wythnos fod yn wahaniaeth sy'n golygu bod gan blant foliau llawn, sy'n golygu y gall teuluoedd gadw'r gwres ymlaen, ond mae hefyd yn golygu y gall plant gael llyfrau, arian poced, a'u bod yn gallu mynd ar dripiau ysgol. Gan na ddylai'r pethau hynny fod yn foethusrwydd, ni ddylent fod ar gyfer plant cefnog yn unig; dylent fod yn normal. Bydd y toriad yn hunan-drechol. Ar adeg pan fo Llywodraethau am roi hwb i'n heconomi, mae mynd â £286 miliwn o bocedi pobl a fyddai'n ei wario'n lleol yn gam gwag economaidd ar y gorau. Mae'n doriad budd-daliadau a osodir ar Gymru heb unrhyw fandad.

Mae system fudd-daliadau'r DU sydd gennym ymhell o fod yn gynhwysol o ran ei fudd. Nid yw'n gredyd i'n cymdeithas; mae'n ynysu pobl, mae'n eu gosod ar wahân ac yn ceisio eu diraddio. Bydd effaith y toriad hwn, £20 yr wythnos, yn cael ei fesur mewn cortisol ac adfyd. Mae effaith tlodi ar iechyd meddwl, ergydion sydyn i incwm, ansicrwydd a phanig, wedi'u dogfennu'n dda. Bydd perthynas pobl dan straen, bydd cynnydd mewn dyledion a benthyciadau a bydd gorbryder i'w deimlo bob dydd gan y teuluoedd hynny—y miloedd o deuluoedd a fydd yn mynd drwy fywyd gydag ychydig bach mwy o anhawster, gan fynd heb ychydig mwy o'r pethau hynny, y pethau hanfodol na fyddai'r un ohonom byth yn amddifadu ein hunain ohonynt. Nid tŷ o gardiau mwyach, ond gwydr a fydd yn chwalu unrhyw gamargraff o degwch o ran sut y mae credyd cynhwysol yn gweithio.

Rwyf am orffen, Ddirprwy Lywydd, gyda her i Lywodraeth Cymru. Rydym wedi cael Torïaid San Steffan yn rheoli lles ers dros ddegawd, ac mae angen inni newid pethau ar frys. Daw'r toriad hwn i rym mewn llai na mis. Mae Plaid Cymru wedi cynnig taliad ar gyfer plant Cymru, gan ddysgu o'r Alban, lle mae teuluoedd incwm isel sydd â phlant o dan chwech oed yn cael taliad o £10 yr wythnos. Rwy'n deall y bydd hyn yn cael ei ddyblu a'i ymestyn yn fuan. Oni fyddai nawr yn amser delfrydol i gyflwyno polisi tebyg yng Nghymru? Nawr yw'r adeg i helpu'r teuluoedd hyn.

16:45

Diolch yn fawr iawn i Blaid Cymru am gyflwyno'r cynnig yma heddiw. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n trafod hyn, onid ydy? Mae'r coronafeirws wedi dangos i ni i gyd pa mor bwysig yw nawdd cymdeithasol i ni i gyd. Mae'n hanfodol mewn sicrhau ein bod ni'n llwyddo fel un, bod pob unigolyn ac aelwyd yn llwyddo. Does dim modd i'n cymunedau ni na'n heconomi ffynnu wedi'r coronafeirws os nad yw unigolion a'u teuluoedd ar hyd a lled Cymru hefyd yn ffynnu. Mae penderfyniad y Ceidwadwyr i dynnu £1 miliwn y flwyddyn yma o bocedi'r aelwydydd mwyaf bregus nid yn unig yn esgeulus, ond yn greulon. Dylai'r Ceidwadwyr deimlo cywilydd am benderfyniad eu Llywodraeth.

I'm very grateful to Plaid Cymru for introducing the motion today, and it's very important that we discuss this, isn't it? The coronavirus has demonstrated to all of us how important it is to have that social support. It's vital in ensuring that we succeed together, that every individual and every household succeeds. Our communities can't, and our economy can't, prosper following the coronavirus unless individuals and their families across Wales also prosper. The decision made by the Conservatives to withdraw £1 million this year from the pockets of the households that are most vulnerable not only is neglectful, but is cruel. The Conservatives should feel ashamed about the decision made by their Government.

Just as people begin to hope that we can move forward from the worst of the coronavirus, the UK Government is ripping support from right under the feet of people in incredibly precarious positions. The Prime Minister's claim that he wants people to live by their own efforts rather than welfare shows how out of touch he really is. Almost half of those receiving universal credit are already in work, and with many having young families, this cut will leave parents and their children behind, despite their best efforts. It will hit more than 3,500 households in Powys alone, more than 14,000 people, many of which will be households with children.

Let's be clear. This will push people into homelessness. This will force families to foodbanks. This will see people in cold houses over the winter. People will be pushed deeper into poverty, with all of the implications that has for people's health and well-being. It is shameful. And nobody in this place should be resting on their laurels. In Wales, more than 200,000 children live in poverty, around 30 per cent of our children here, a higher proportion than anywhere else in the UK. In the year to March 2021, more than 54,000 children received food parcels. That's one food parcel every 10 minutes for a whole year.

I cannot support the Conservative amendments. They fail yet again to recognise that the £20 uplift only scratches the surface of what an adequate social security system should offer our citizens. Not only that, but their amendments also fail to recognise the role that the UK Government welfare reform, particularly cuts since 2017, have played in driving child poverty. And whilst I recognise the work of the Welsh Government, families cannot survive on a steady-as-she-goes approach from Cathays Park. It's a haunting reality of modern Wales that so many children are robbed of their childhood, their freedom and their hope for the future. We must go further and faster. 

I'll finish on this. We don't just need a compassionate welfare system that treats people with dignity; we need a whole rewrite of a social security system that enables people to thrive, not barely survive. So, I'll finish on this: the Government has one opportunity to get a pilot of universal basic income right. The evidence around the benefits of providing—[Interruption.]

Ar yr adeg y mae pobl yn dechrau gobeithio y gallwn symud ymlaen o'r gwaethaf o'r coronafeirws, mae Llywodraeth y DU yn rhwygo cymorth o dan draed pobl mewn sefyllfaoedd hynod ansicr. Mae honiad y Prif Weinidog ei fod am i bobl fyw yn ôl eu hymdrechion eu hunain yn hytrach na lles yn dangos cyn lleied o gysylltiad sydd ganddo mewn gwirionedd. Mae bron i hanner y rhai sy'n derbyn credyd cynhwysol eisoes mewn gwaith, a chyda llawer ohonynt â theuluoedd ifanc, bydd y toriad hwn yn gadael rhieni a'u plant ar ei hôl hi, er gwaethaf eu hymdrechion gorau. Bydd yn taro mwy na 3,500 o aelwydydd ym Mhowys yn unig, mwy na 14,000 o bobl, gyda llawer ohonynt yn aelwydydd â phlant.

Gadewch inni fod yn glir. Bydd hyn yn gwthio pobl i ddigartrefedd. Bydd yn gorfodi teuluoedd i droi at fanciau bwyd. Bydd yn golygu bod pobl yn byw mewn tai oer dros y gaeaf. Bydd pobl yn cael eu gwthio'n ddyfnach i dlodi, gyda holl oblygiadau hynny i iechyd a lles pobl. Mae'n gywilyddus. Ac ni ddylai neb yn y lle hwn fod yn gorffwys ar eu rhwyfau. Yng Nghymru, mae dros 200,000 o blant yn byw mewn tlodi, tua 30 y cant o'n plant yma, cyfran uwch nag unrhyw le arall yn y DU. Yn y flwyddyn hyd at fis Mawrth 2021, cafodd dros 54,000 o blant barseli bwyd. Dyna un parsel bwyd bob 10 munud am flwyddyn gyfan.

Ni allaf gefnogi gwelliannau'r Ceidwadwyr. Unwaith eto, maent yn methu cydnabod nad yw'r cynnydd o £20 ond yn crafu wyneb yr hyn y dylai system nawdd cymdeithasol ddigonol ei gynnig i'n dinasyddion. Nid yn unig hynny, ond mae eu gwelliannau hefyd yn methu cydnabod y rôl y mae diwygio lles Llywodraeth y DU, yn enwedig toriadau ers 2017, wedi'i chwarae yn gwaethygu tlodi plant. Ac er fy mod yn cydnabod gwaith Llywodraeth Cymru, ni all teuluoedd oroesi ar ddull Parc Cathays o ddal ati yn yr un rhigol. Mae'n realiti erchyll yn y Gymru fodern fod cymaint o blant yn cael eu hamddifadu o'u plentyndod, eu rhyddid a'u gobaith ar gyfer y dyfodol. Rhaid inni fynd ymhellach ac yn gyflymach. 

Rwyf am orffen gyda hyn. Mae arnom angen mwy na system les dosturiol sy'n trin pobl ag urddas; mae angen aildrefnu system nawdd cymdeithasol sy'n galluogi pobl i ffynnu, nid goroesi o drwch blewyn. Felly, rwy'n gorffen gyda hyn: mae gan y Llywodraeth un cyfle i gael cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol yn iawn. Mae'r dystiolaeth ynghylch manteision darparu—[Torri ar draws.]

16:50

No, I won't—cash payments is overwhelming, and I'd urge the First Minister to work with those of us who are trying to campaign for a universal basic income to establish a more comprehensive pilot than is currently being proposed. Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Na wnaf—taliadau arian parod yn enfawr, a hoffwn annog Prif Weinidog Cymru i weithio gyda'r rheini ohonom sy'n ceisio ymgyrchu dros incwm sylfaenol cyffredinol i sefydlu cynllun peilot mwy cynhwysfawr na'r hyn sy'n cael ei gynnig ar hyn o bryd. Diolch yn fawr iawn.

Mae Jane Dodds yn llygad ei lle—creulon ydy'r gair, a dwi'n meddwl bod rhaid i ni dderbyn heddiw mai nid bai pobl sy'n byw mewn tlodi ydy'r ffaith eu bod nhw'n byw mewn tlodi. Dwi'n meddwl bod rhaid i ni dderbyn bod £20 yr wythnos ychwanegol ddim wedi datrys tlodi chwaith, ac mae gweld pobl yn gwenu a chwerthin yn fy nghynddeiriogi i'n aruthrol pan dwi'n gwybod am y straeon sydd tu ôl i'r ystadegau yma; pan dwi'n cael galwadau ffôn gan bobl sydd yn gweithio, ac fel dywedodd Sioned Williams wrth agor y ddadl heddiw, pobl sy'n weithwyr allweddol ac sy'n methu fforddio rhoi bwyd i'w plant. Sori, dwi jest yn cael fy nghynddeiriogi gymaint i weld pobl ddim yn gweld y gwir dlodi sydd yn ein cymunedau ni, a'r datrysiadau y mae'n rhaid i ni weithio gyda'n gilydd arnynt, oherwydd os nad ydym ni'n derbyn bod yna broblem, yna sut ydym ni'n mynd i ddatrys hyn? Sut ydym ni'n mynd i newid bywydau pobl? 

Fe fydd 65,230 o deuluoedd yn cael eu heffeithio gan y toriad mewn credyd cynhwysol yn y rhanbarth rwyf yn ei gynrychioli, sef Canol De Cymru. Mae Sefydliad Bevan wedi amcangyfrif y bydd symiau mawr yn cael eu colli o economïau lleol etholaethau yn y rhanbarth. Mae'r colledion fel a ganlyn: mae Canol Caerdydd yn colli £8.4 miliwn, Gogledd Caerdydd yn colli £5.2 miliwn, De Caerdydd a Phenarth yn colli £13.2 miliwn, Gorllewin Caerdydd yn colli £10.5 miliwn, Cwm Cynon yn colli £7.6 miliwn, Pontypridd yn colli £6.1 miliwn, Rhondda yn colli £7.8miliwn, a Bro Morgannwg yn colli £8.6 miliwn. Cyfanswm y colledion, felly, yw £67.4 miliwn, sydd yn swm aruthrol, dim ond yng Nghanol De Cymru.

Mae fy rhanbarth i a’i etholaethau wedi dioddef yn economaidd ac yn gymdeithasol am ddegawdau. Yn ystod adeg o’r pandemig, Rhondda Cynon Taf oedd wedi dioddef y mwyaf o farwolaethau y pen nag unrhyw ardal arall yn y Deyrnas Unedig, ac mae’n parhau i ddioddef cyfraddau uchel o ledaeniad. Maent hefyd wedi profi’r gwaethaf o ran newid hinsawdd yng Nghymru, gan ddioddef llifogydd dinistriol. Yn ogystal â hyn, mae'r rhanbarth eto'n dioddef o iechyd gwaeth na rhanbarthoedd eraill yng Nghymru. Mae pobl yn marw'n gynt, mae mwy o bobl yn dioddef ansicrwydd bwyd ac yn ddibynnol ar fanciau bwyd, ac mae'r lefelau tlodi plant y gwaethaf yn y Deyrnas Unedig, os nad yn Ewrop. [Torri ar draws.] Wel, a'r Ceidwadwyr, sori. Os ydych chi'n mynd i herio Llywodraeth, mae'r ddwy Lywodraeth yr un mor euog â'i gilydd.

Mae’r cynnydd credyd cynhwysol o £20 yr wythnos wedi bod yn achubiaeth i bobl Canol De Cymru, ond ddim wedi bod yn ddatrysiad. Mae o wedi caniatáu i fwy o deuluoedd fforddio byw, fforddio bwydo eu plant, prynu dillad, talu am drydan, golau, gwres, cysylltiad band eang angenrheidiol, ac wedi lleihau rhai ond ddim bob un o effeithiau gwaethaf economaidd y pandemig. Mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru gwneud popeth y mae’n gallu i bwyso ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i wyrdroi ei phenderfyniad creulon ar gredyd cynhwysol. Mae’n rhaid iddi wneud popeth o fewn ei phwerau datganoledig i liniaru effaith tlodi yng Nghanol De Cymru, ac ar draws gweddill y wlad.

Rydym angen strategaeth i fynd i’r afael a rhoi diwedd ar dlodi—cynllun cadarn ac ystyrlon i fynd i'r afael â thlodi sy'n cynnwys targedau perfformiad clir a dangosyddion i fesur cynnydd. Ac, wrth gwrs, mae yna lu o bolisïau eraill y medrwn ni ddod i rym fydd yn gwneud gwahaniaeth, megis ehangu cymhwysedd cinio ysgol am ddim i bob plentyn mewn tlodi, neu bob plentyn yng Nghymru, fel yr hoffem weld, ac mae angen i’r Llywodraeth gynnal hyblygrwydd y gronfa cymorth dewisol i leddfu effaith gostyngiad credyd cynhwysol ar bobl yng Nghymru.

Jane Dodds was entirely right—cruel is the word, and I think we have to accept today that it's not the fault of people living in poverty that they are living in poverty. I think we have to accept that £20 per week hasn't resolved the issue of poverty. Seeing people smiling and laughing infuriates me when I know about the stories behind these statistics; when I get phone calls from people who are in work, and as Sioned Williams said in opening the debate, people who are key workers and can't afford to feed their children. I'm sorry, I am just infuriated in seeing people not truly understanding the poverty in our communities, and the solutions that we have to work together on, because if we don't accept that there is a problem, then how on earth are we going to resolve this? How are we going to change people's lives? 

Sixty-five thousand, two hundred and thirty families will be impacted by the cut in universal credit in the region I represent, namely South Wales Central. The Bevan Foundation has estimated that large sums will be lost from local economies in constituencies in the region. The losses are as follows: in Cardiff Central, the loss will be £8.4 million, Cardiff North, £5.2 million, Cardiff South and Penarth £13.2 million, Cardiff West £10.5 million, Cynon Valley £7.6 million, Pontypridd £6.1 million, Rhondda losing £7.8 million, and the Vale of Glamorgan losing £8.6 million. The total losses therefore are £67.4 million, which is a huge sum only in South Wales Central.

My region and its constituencies has suffered economically and socially for decades. During the pandemic, Rhondda Cynon Taf suffered most deaths per capita than any other region within the UK, and it continues to suffer high rates of COVID spread. They've also experienced the worst of climate change in Wales, suffering destructive flooding. As well as this, the region suffers from poorer health than other regions in Wales. People are dying earlier. More people suffer food insecurity and are reliant on foodbanks, and child poverty levels are the worst in the UK, if not Europe. [Interruption.] Well, and the Conservatives, sorry. If you're going to challenge Government, then both Governments are as guilty as each other. 

The uplift of £20 has been a saving grace for the people of South Wales Central, but wasn't a solution. It has allowed more families to afford to live, to feed their children, to clothe them, to pay for electricity, light, heat, crucial broadband connections, and has mitigated some but not all of the worst impacts of the pandemic. The Welsh Government must do everything within its power to urge the UK Government to overturn its cruel decision on universal credit. It must do everything within its devolved powers to mitigate the impact of poverty in South Wales Central and across the whole of Wales.

We need a strategy to tackle and to end poverty—a robust and considered proposal to tackle poverty that includes clear performance targets and indicators to measure progress. And, of course, there are a whole host of other policies that we can bring into power that will make a difference, including expanding eligibility for free school meals to all children in poverty, or all children in Wales, as we would like to see, and the Government must maintain the flexibility of the discretionary assistance fund to mitigate the impact of the reduction in universal credit in Wales.

Time and time again, the people of South Wales Central have been let down by consecutive Labour and Conservative Governments in the UK Parliament, and by the Labour Government here in Wales. Enough is enough. We need more than empty words from both Governments. We need action. Let's take that first step today.

Dro ar ôl tro, mae pobl Canol De Cymru wedi cael eu siomi gan Lywodraethau Llafur a Cheidwadol olynol yn Senedd y DU, a chan y Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru. Digon yw digon. Rhaid inni gael mwy na geiriau gwag gan y ddwy Lywodraeth. Mae angen gweithredu. Gadewch i ni gymryd y cam cyntaf heddiw.

16:55

In my constituency of Bridgend, over 6,000 households rely on universal credit, and there are 4,375 children living in homes where their parents rely on this support. There is no denying that if we cut the £20 from these household budgets every week, it will have a huge impact. It is the difference between being able to pay your bills, buy new school shoes for your children, or putting food on the table. In fact, cutting the £20 will mean that one in four people will very likely need to skip a meal, and one in five would very likely be unable to heat their homes this winter. And 40 per cent of the affected people in Bridgend are in work. They are in key jobs, like teaching assistants, nurses, supermarket workers—working, but being pushed closer to poverty.

For a nurse in Bridgend, this cruel cut will mean losing £1,159 a year. For our social workers in Bridgend, working with vulnerable children, it will mean £1,108. A teaching assistant, helping young people with their learning, could be £1,040 worse off. And Labour is clear: whether in Westminster or in the Senedd, we are opposed to this cut, which will hit hardest those who can least afford it. I am pleased that we're having this debate today, that we're able to give a voice to the people who are being ignored by the UK Government, that we're able to give a voice to the people who can't do it for themselves. I am pleased that we are making people face up—anybody who supports this, to actually face up—and look at these statistics and who it's going to be impacting across all of our constituencies. You have to look them in the face when this happens. I'm glad that we're having this debate, because Labour MPs planned to use their scheduled opposition debate on 8 September to press the UK Government to cancel the cut to universal credit. However, the UK Government pulled this just a day before it was due to take place. And what came instead? A debate and vote on Boris Johnson's national insurance hike—yet another attack on working people by the Tory UK Government.

Let me end by saying a huge 'thank you' to the millions of campaigners across the country. Even if it doesn't affect them, they have been out there and they have been raising awareness and they have been fighting this universal credit cut. My own fellow Unite the Union members, community members, were on the steps of the Senedd today, joining us in demanding that the UK Government don't look away. Do not look away from the millions of people that you are pushing further into poverty, when we are still in the middle of a global pandemic.

Yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr, mae dros 6,000 o aelwydydd yn dibynnu ar gredyd cynhwysol, ac mae 4,375 o blant yn byw mewn cartrefi lle mae eu rhieni'n dibynnu ar y cymorth hwn. Pe baem yn torri'r £20 o gyllidebau'r aelwydydd hyn bob wythnos, ni ellir gwadu y bydd yn cael effaith enfawr. Dyna'r gwahaniaeth rhwng gallu talu eich biliau, prynu esgidiau ysgol newydd i'ch plant, neu roi bwyd ar y bwrdd. Yn wir, mae'n debyg y bydd torri'r £20 yn golygu y bydd angen i un o bob pedwar o bobl fynd heb bryd o fwyd, ac mae'n debygol iawn na fyddai un o bob pump yn gallu gwresogi eu cartrefi y gaeaf hwn. Ac mae 40 y cant o'r bobl yr effeithir arnynt ym Mhen-y-bont ar Ogwr mewn gwaith. Maent mewn swyddi allweddol, fel cynorthwywyr addysgu, nyrsys, gweithwyr archfarchnadoedd—yn gweithio, ond yn cael eu gwthio'n nes at dlodi.

I nyrs ym Mhen-y-bont ar Ogwr, bydd y toriad creulon hwn yn golygu colli £1,159 y flwyddyn. I'n gweithwyr cymdeithasol ym Mhen-y-bont ar Ogwr sy'n gweithio gyda phlant sy'n agored i niwed, bydd yn golygu £1,108. Gallai cynorthwyydd addysgu, sy'n helpu pobl ifanc gyda'u dysgu, fod £1,040 yn waeth eu byd. Ac mae Llafur yn glir: boed yn San Steffan neu yn y Senedd, rydym yn gwrthwynebu'r toriad hwn a fydd yn taro'r rhai sy'n gallu ei fforddio leiaf yn galetach na neb arall. Rwy'n falch ein bod yn cael y ddadl hon heddiw, ein bod yn gallu rhoi llais i'r bobl sy'n cael eu hanwybyddu gan Lywodraeth y DU, ein bod yn gallu rhoi llais i'r bobl na allant ei wneud drostynt eu hunain. Rwy'n falch ein bod yn gwneud i bobl wynebu—unrhyw un sy'n cefnogi hyn, i wynebu—ac edrych ar yr ystadegau hyn a phwy y bydd yn effeithio arnynt ym mhob un o'n hetholaethau. Mae'n rhaid i chi allu edrych i'w llygaid pan fydd hyn yn digwydd. Rwy'n falch ein bod yn cael y ddadl hon, oherwydd roedd ASau Llafur yn bwriadu defnyddio dadl yr wrthblaid a drefnwyd ar 8 Medi i bwyso ar Lywodraeth y DU i ganslo'r toriad i gredyd cynhwysol. Fodd bynnag, rhoddodd Llywodraeth y DU stop ar hynny ddiwrnod yn unig cyn iddi ddigwydd. A beth a gafwyd yn lle hynny? Dadl a phleidlais Boris Johnson ar godi yswiriant gwladol—ymosodiad arall eto gan Lywodraeth Dorïaidd y DU ar bobl sy'n gweithio.

Gadewch imi orffen drwy ddweud 'diolch' enfawr i'r miliynau o ymgyrchwyr ledled y wlad. Hyd yn oed os nad yw'n effeithio arnynt, maent wedi bod allan yno ac maent wedi bod yn codi ymwybyddiaeth ac yn ymladd yn erbyn y toriad i'r credyd cynhwysol. Roedd fy nghyd-aelodau o undeb Unite, aelodau o gymunedau, ar risiau'r Senedd heddiw, yn ymuno â ni i fynnu nad yw Llywodraeth y DU yn ein hanwybyddu. Peidiwch ag anwybyddu'r miliynau o bobl rydych yn eu gwthio ymhellach i dlodi, a ninnau'n dal i fod ynghanol pandemig byd-eang.

Thank you very much, Deputy Llywydd, and I urge Members to reject this motion and its baseless criticisms of the UK Government. Cuts to welfare from the Labour Party, Plaid Cymru and the Lib Dems show that it's a universal approach rather than universal credit. And it's no surprise, given the news that's come out during the last 24 hours that you're all doing a deal, so it's no surprise really.

The UK Government rightly introduced—[Interruption.] No, I've only just started, Alun. The UK Government rightly introduced a temporary uplift to universal credit during the pandemic. This was always a time-limited measure. Initially put in place for 12 months, it was extended for a further half a year—six months. A measure put in place during a pandemic where thousands of people found themselves out of work. The lockdowns have been lifted and we are now focused on helping the economy bounce back from the chilling financial impacts of COVID control measures. 

The UK Government borrowed vast sums of money during the pandemic to ensure that we could save jobs at the same time as we concentrated on saving lives. UK national debt is now at a staggering £2.2 trillion. Our borrowing has risen from 84 per cent of GDP in the months leading up to the pandemic to a staggering 106 per cent of GDP today. We can't afford to keep up this level of borrowing, particularly when the economy is bouncing back. 

Labour market statistics for September show that not only have the number of workers on the payroll surpassed the pre-pandemic peak, but that wages are up. Office for National Statistics figures for August 2021 indicate that there are now thousands more people in work than there were at the outset of the pandemic. The stats also show that the median monthly pay increased by 6.5 per cent when compared with February 2020. Yesterday, further evidence of the economic recovery emerged as job vacancies hit a record high with more than a million jobs available. 

Unemployment continues to fall. Rather than railing against the removal of temporary welfare measures, the Welsh Government and their little helpers in Plaid and the Lib Dems should focus efforts on tackling poverty by helping people into work and helping those in work to retrain. Our supply chain is nearing collapse because of a lack of HGV drivers, yet long-term unemployment remains stubbornly high in Wales—[Interruption.]

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n annog yr Aelodau i wrthod y cynnig hwn a'i feirniadaeth ddi-sail o Lywodraeth y DU. Mae toriadau i les gan y Blaid Lafur, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn dangos mai dull cyffredinol o weithredu ydyw yn hytrach na chredyd cyffredinol. Ac nid yw'n syndod, o ystyried y newyddion a welsom yn ystod y 24 awr ddiwethaf eich bod i gyd yn dod i gytundeb, felly nid yw'n syndod mewn gwirionedd.

Cyflwynodd Llywodraeth y DU yn briodol—[Torri ar draws.] Na, newydd ddechrau ydw i, Alun. Yn briodol, cyflwynodd Llywodraeth y DU ychwanegiad dros dro i gredyd cynhwysol yn ystod y pandemig. Roedd hwn bob amser yn fesur am amser cyfyngedig. I ddechrau, fe'i rhoddwyd ar waith am 12 mis, ac fe'i hestynnwyd am hanner blwyddyn arall—chwe mis. Mesur a roddwyd ar waith yn ystod pandemig lle'r oedd miloedd o bobl yn wynebu bod allan o waith. Mae'r cyfyngiadau symud wedi'u codi ac rydym bellach yn canolbwyntio ar helpu'r economi i ymadfer ar ôl effeithiau ariannol enbyd y mesurau rheoli COVID.

Benthyciodd Llywodraeth y DU symiau enfawr o arian yn ystod y pandemig i sicrhau y gallem arbed swyddi ar yr un pryd â chanolbwyntio ar achub bywydau. Mae dyled genedlaethol y DU bellach yn £2.2 triliwn, sy'n swm syfrdanol. Mae ein benthyca wedi codi o 84 y cant o'r cynnyrch domestig gros yn y misoedd yn arwain at y pandemig i 106 y cant o'r cynnyrch domestig gros heddiw. Ni allwn fforddio dal ati gyda'r lefel hon o fenthyca, yn enwedig pan fo'r economi'n ymadfer. 

Dengys ystadegau'r farchnad lafur ar gyfer mis Medi fod nifer y gweithwyr ar y gyflogres nid yn unig yn uwch na'r lefel uchaf cyn y pandemig, ond bod cyflogau wedi codi. Mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer mis Awst 2021 yn dangos bod miloedd yn fwy o bobl bellach mewn gwaith nag a oedd ar ddechrau'r pandemig. Mae'r ystadegau hefyd yn dangos bod y cyflog misol canolrifol wedi codi 6.5 y cant o'i gymharu â mis Chwefror 2020. Ddoe, daeth tystiolaeth bellach o'r adferiad economaidd i'r amlwg wrth i swyddi gwag gyrraedd y lefel uchaf erioed gyda mwy na miliwn o swyddi ar gael. 

Mae diweithdra'n parhau i ostwng. Yn hytrach na chwyno ynglŷn â dileu mesurau lles dros dro, dylai Llywodraeth Cymru a'u cynorthwywyr bach ym Mhlaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol ganolbwyntio ymdrechion ar drechu tlodi drwy helpu pobl i gael gwaith a helpu'r rhai sydd mewn gwaith i ailhyfforddi. Mae ein cadwyn gyflenwi bron â chwalu oherwydd prinder gyrwyr cerbydau nwyddau trwm, ond mae diweithdra hirdymor yn dal i fod yn ystyfnig o uchel yng Nghymru—[Torri ar draws.]

17:00

Can I remind Members to give the Member an opportunity to speak and to listen to him speak please?

A gaf fi atgoffa'r Aelodau i roi cyfle i'r Aelod siarad ac i wrando arno'n siarad os gwelwch yn dda?

Thank you, Deputy Presiding Officer. Why is the Welsh Government not working with the sector to provide retraining opportunities? Work is the best way out of poverty and the Government should be doing everything possible to help and encourage people into the workforce. Our nation can't afford to continue borrowing over £5,000 every second. The UK Government are doing what any responsible Government would do by trying to balance the books. The pandemic has cost eye-watering amounts of money, but now that we're over the worst, it's time that we seek to control the cost wherever possible by ending temporary schemes. I therefore call on Members to reject this motion this afternoon. Thank you very much.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Pam nad yw Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector i ddarparu cyfleoedd ailhyfforddi? Gwaith yw'r ffordd orau allan o dlodi a dylai'r Llywodraeth wneud popeth posibl i helpu ac annog pobl i fynd yn rhan o'r gweithlu. Ni all ein gwlad fforddio parhau i fenthyca dros £5,000 yr eiliad. Mae Llywodraeth y DU yn gwneud yr hyn y byddai unrhyw Lywodraeth gyfrifol yn ei wneud drwy geisio mantoli'r llyfrau. Mae'r pandemig wedi costio symiau anferthol o arian, ond gan ein bod bellach dros y gwaethaf, mae'n bryd inni geisio rheoli'r gost lle bynnag y bo modd drwy ddod â chynlluniau dros dro i ben. Galwaf felly ar yr Aelodau i wrthod y cynnig hwn y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.

I'd like to say that universal credit has never been fit for purpose. It costs more than the previous legacy benefits to deliver because of the bureaucracy of it and helps even fewer people. I think that the proposed cut of the £20 uplift is a kick in the teeth for many of my constituents across north Wales. Forty per cent of those on universal credit are in low-paid jobs, as has previously been said—

Hoffwn ddweud nad yw credyd cynhwysol erioed wedi bod yn addas i'r diben. Mae'n costio mwy na'r budd-daliadau etifeddol blaenorol i'w ddarparu oherwydd biwrocratiaeth y peth ac mae'n helpu llai fyth o bobl. Credaf fod y toriad arfaethedig i'r cynnydd o £20 yn gic yn eu dannedd i lawer o'm hetholwyr ar draws gogledd Cymru. Mae 40 y cant o'r rhai sydd ar gredyd cynhwysol mewn swyddi cyflog isel, fel y dywedwyd yn flaenorol—

No I won't—and they've carried out essential work throughout the pandemic in sectors such as the NHS and social care. Rather than being thanked for this incredible job that they've done during the pandemic, they're about to be hit with £1,000 a year universal credit cut as well as a tax hike. 

In-work poverty and poor working conditions should be resigned to history. Instead, this cut will only make matters worse. I don't know if any Members have tried to get a job recently and seen what's out there, the low pay—[Interruption.]—that's been driving the economy. Low-paid, really poor working conditions—[Interruption.]

Na wnaf—ac maent wedi gwneud gwaith hanfodol drwy gydol y pandemig mewn sectorau fel y GIG a gofal cymdeithasol. Yn hytrach na chael diolch am y gwaith anhygoel hwn y maent wedi'i wneud yn ystod y pandemig, maent ar fin cael eu taro â thoriad i'w credyd cynhwysol o £1,000 y flwyddyn yn ogystal â chodiad treth.

Dylai tlodi mewn gwaith ac amodau gwaith gwael fod yn bethau sy'n perthyn i'r llyfrau hanes. Yn hytrach, bydd y toriad hwn yn gwneud pethau'n waeth. Nid wyf yn gwybod a oes unrhyw Aelodau wedi ceisio cael swydd yn ddiweddar ac wedi gweld yr hyn sydd allan yno, y cyflogau isel—[Torri ar draws.]—sydd wedi bod yn gyrru'r economi. Cyflogau isel, amodau gwaith gwael iawn—[Torri ar draws.]

—and terrible shifts that don't fit in with families. It's not just universal credit that's to be blamed for this either. It's the combined impact of Tory austerity policies, including the bedroom tax and the two-child policy as well. So, now you can only get funding for two children.

In Rhyl alone, 4,000 people will be impacted. This has a knock-on effect on local communities at a time when investment in our communities should be a top priority—

—a sifftiau ofnadwy nad ydynt yn gweddu i fywyd teuluol. Nid credyd cynhwysol yn unig sydd i'w feio am hyn chwaith, ond effaith gyfunol polisïau cyni'r Torïaid, gan gynnwys y dreth ystafell wely a'r polisi dau blentyn hefyd. Felly, dim ond ar gyfer dau blentyn y gallwch gael arian bellach.

Yn y Rhyl yn unig, effeithir ar 4,000 o bobl. Bydd effaith ganlyniadol i hyn ar gymunedau lleol ar adeg pan ddylai buddsoddi yn ein cymunedau fod yn brif flaenoriaeth—

17:05

Gareth Davies a gododd—.

Gareth Davies rose—.

I think the Member has indicated that she will not take an intervention.

Rwy'n credu bod yr Aelod wedi dweud nad yw'n mynd i dderbyn ymyriad.

Give working class people money in their pockets. Give working class people money in their pockets and they will spend it because they need to spend it. Grow the economy that way. Put money in people's pockets. Rich people conserve it, put it in the banks. Money is supposed to be spent, it's supposed to be part of the economy, to keep the economy going.

The Welsh Labour Government has taken steps to tackle poverty across Wales, expanding the discretionary assistance fund, protecting free school meals and it plans for a trial of the universal basic income, which will be greatly welcomed. Diolch. Thank you.

Rhowch arian i bobl ddosbarth gweithiol yn eu pocedi. Rhowch arian i bobl ddosbarth gweithiol yn eu pocedi a byddant yn ei wario oherwydd bod angen iddynt ei wario. Tyfu'r economi yn y ffordd honno. Rhowch arian ym mhocedi pobl. Mae pobl gyfoethog yn ei gynilo, yn ei roi yn y banciau. Mae arian i fod i gael ei wario, mae i fod yn rhan o'r economi, i gadw'r economi i fynd.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi rhoi camau ar waith i drechu tlodi ledled Cymru, gan ehangu'r gronfa cymorth dewisol, diogelu prydau ysgol am ddim ac mae'n bwriadu treialu'r incwm sylfaenol cyffredinol, sydd i'w groesawu'n fawr. Diolch.

It's been just an amazing insight into the other benches today. I just want to say one thing. They talked about HGV drivers and training them, well, I just want to say this to you: by the time you've trained an HGV driver, the food will be rotten in the lorry. Just a thought for you to think about, that's all, and I thought it might be useful to help you in that deliberation.

But I want to ask a few questions. We all know that removing a £20-a-week lifeline is cruel, but I want to ask a question: what did the UK Government think the people were spending that £20 a week on, that they no longer need now? Did they think that it might have been for food, for rent, for heating, for clothing for their children? I have to ask this question, because if they did think that that's what people were spending that £20 a week on, why is it that they think they don't need it now? Is it the intention of the Prime Minister, of course, to do what the Tories always do and blame the poor, yet again? And we've seen evidence over here this afternoon—for being poor. Does he recognise that key workers are receiving this very small lifeline? Those key workers that you went outside to clap, those are the people you're taking this £20 a week from. And the Tories do have a good history, of course, of removing things from people. They put the bedroom tax in so that they removed the right for people to have two bedrooms. They failed to give women their pensions on time, but claimed that they did it. They also just last week decided that the wealthy don't need to pay for healthcare, because they put the rise on national insurance. Who is paying that, I ask? But also, the healthcare that that NI rise was intended to cover had absolutely nothing to do with COVID, but had everything to do with 10 years of austerity.

So, you've brought the country to its knees, and now you want to bring people to their knees. But you won't be happy in doing that, of course, because you're going to blame those people—those very people you will be depending on to fill those shelves, once we've trained those HGV drivers, of course, and the food isn't rotten—you'll be taking the money out of their pockets. And the Resolution Foundation has said that those claiming universal credit will have to work nine hours a week to make up for the £20 shortfall. It's a pity that the work and pensions Secretary, who thought it was only two hours, hadn't read that brief first, because she clearly didn't understand that 63 pence in every pound would be reclaimed. She couldn't even do simple maths, for goodness' sake. It's an absolute insult. This is an absolute insult. And to claim that you can't afford it and to actually agree that you can't afford it is somewhat baffling. I notice that Stephen Crabb, today, has come out and said that it is a shameful thing to do. I would be very interested to know whether his colleague, Paul Davies and some of you from this bench agree with that.

Cawsom gipolwg anhygoel ar y meinciau eraill heddiw. Rwyf am ddweud un peth. Roeddent yn siarad am yrwyr cerbydau nwyddau trwm a'u hyfforddi, wel, rwyf am ddweud hyn wrthych: erbyn i chi hyfforddi gyrrwr cerbyd nwyddau trwm, bydd y bwyd wedi pydru yn y lori. Rhywbeth i chi feddwl amdano, dyna'r cyfan, ac roeddwn i'n meddwl y gallai fod yn ddefnyddiol i'ch helpu wrth i chi ystyried hynny.

Ond rwyf am ofyn ychydig o gwestiynau. Gwyddom i gyd fod cael gwared ar raff achub o £20 yr wythnos yn greulon, ond rwyf am ofyn cwestiwn: ar beth oedd Llywodraeth y DU yn credu bod y bobl yn gwario'r £20 yr wythnos, fel nad oes ei angen arnynt mwyach? A oeddent yn credu y gallai fod ar gyfer bwyd, rhent, gwres, dillad i'w plant? Rhaid imi ofyn y cwestiwn, oherwydd os oeddent yn credu mai ar y pethau hyn roedd pobl yn gwario'r £20 yr wythnos, pam eu bod yn credu nad oes ei angen arnynt mwyach? Ai bwriad y Prif Weinidog, wrth gwrs, yw gwneud yr hyn y mae'r Torïaid bob amser yn ei wneud a beio'r tlawd unwaith eto? Ac rydym wedi gweld tystiolaeth yma y prynhawn yma—am fod yn dlawd. A yw'n cydnabod bod gweithwyr allweddol yn cael y rhaff achub bitw hon? Y gweithwyr allweddol yr aethoch allan i guro dwylo drostynt, dyna'r bobl rydych yn mynd â'r £20 yr wythnos oddi wrthynt. Ac mae gan y Torïaid hanes da, wrth gwrs, o fynd â phethau oddi wrth bobl. Fe wnaethant gynnwys y dreth ystafell wely fel eu bod yn dileu'r hawl i bobl gael dwy ystafell wely. Methwyd rhoi eu pensiynau i fenywod ar amser, er iddynt honni eu bod wedi gwneud hynny. Yr wythnos diwethaf hefyd, fe wnaethant benderfynu nad oes angen i'r cyfoethog dalu am ofal iechyd gan iddynt roi'r cynnydd ar yswiriant gwladol. Pwy sy'n talu hwnnw, gofynnaf? Ond hefyd, nid oedd gan y gofal iechyd y bwriadwyd i'r cynnydd yn yr yswiriant gwladol dalu amdano ddim oll i'w wneud â COVID, a phopeth i'w wneud â 10 mlynedd o gyni.

Felly, rydych wedi llorio'r wlad, ac yn awr rydych am lorio pobl. Ond ni fodlonwch ar hynny, wrth gwrs, oherwydd rydych yn mynd i feio'r bobl hynny—yr union bobl y byddwch yn dibynnu arnynt i lenwi'r silffoedd, wedi inni hyfforddi'r gyrwyr cerbydau nwyddau trwm wrth gwrs, pan na fydd y bwyd wedi pydru—o'u pocedi hwy y byddwch yn mynd â'r arian. Ac mae Sefydliad Resolution wedi dweud y bydd yn rhaid i'r rhai sy'n hawlio credyd cynhwysol weithio naw awr yr wythnos i wneud iawn am y diffyg o £20. Mae'n drueni nad oedd yr Ysgrifennydd gwaith a phensiynau, a oedd yn credu mai dim ond dwy awr ydoedd, wedi darllen y briff hwnnw yn gyntaf, oherwydd mae'n amlwg nad oedd yn deall y byddai 63c ym mhob punt yn cael eu hawlio'n ôl. Ni allai wneud mathemateg syml, er mwyn popeth. Mae'n sarhad llwyr. Mae hyn yn sarhad llwyr. Ac mae honni na allwch ei fforddio a chytuno na allwch ei fforddio braidd yn ddryslyd. Sylwaf fod Stephen Crabb, heddiw, wedi dweud ei fod yn beth cywilyddus i'w wneud. Byddai'n ddiddorol iawn gwybod a yw ei gydbleidiwr, Paul Davies a rhai ohonoch chi ar y fainc hon yn cytuno â hynny.

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm really pleased to respond this important debate today, and I do thank Plaid Cymru for bringing it forward. In response to Sioned Williams in her opening speech, when a lifeline like universal credit is under such attack, when those who rely on it are faced with such injustice, we must unite in opposing this entirely voluntary decision by the UK Government.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o ymateb i'r ddadl bwysig hon heddiw, a diolch i Blaid Cymru am ei chyflwyno. Mewn ymateb i Sioned Williams yn ei haraith agoriadol, pan fo rhaff achub fel credyd cynhwysol dan ymosodiad o'r fath, pan fo'r rhai sy'n dibynnu arno yn wynebu'r fath anghyfiawnder, rhaid inni uno i wrthwynebu'r penderfyniad cwbl wirfoddol hwn gan Lywodraeth y DU.

What is clear, and has been expressed so powerfully in this debate, is that the £20 that so many people needed at the beginning of the pandemic is still needed now. Circumstances have not changed. Harms have become more entrenched. The numbers claiming universal credit, as we all know as Senedd Members, have doubled from 3 million to 6 million from the start of the pandemic. As so many people have said today, those who are affected by this cut are those who need us most, and those who have also played a key part in protecting our country from COVID-19—many key workers.

So, we have repeatedly called on the UK Government, together with Ministers in Scotland and Northern Ireland, to rethink this impending cut. They still can rethink and change to make the £20 a week increase permanent—that's what we have called for—and to extend the payment to people claiming a legacy benefit. Can I thank the members of the Equality and Social Justice Committee, chaired by Jenny Rathbone—all members backing that call, and all of the committees across the UK Government, including the Westminster select committee itself, which also backed this call to make the £20 a week increase permanent?

We asked the UK Government in our letter from the Ministers from Scotland, Wales and Northern Ireland to show us their assessment of what impact this cut would have on poverty levels. We have had no response. We reminded the UK Government that this is the single biggest overnight cut to a social security payment since the second world war. The UK Government Ministers know what the impact will be. They have seen the assessments. They have heard the warnings from copious experts, charities and, indeed, the dissent from their own benches.

Members have set out so clearly this afternoon the very real impacts of this entirely voluntary decision. Trussell Trust report that one in four people will very likely need to skip meals. Sarah Murphy expressed this so clearly, warning from that graphic description of the impact that this could have on her people in Bridgend. That is 64,000 people in Wales—one in four. One in five will very likely be unable to afford to heat their homes this winter—61,000 people across Wales.

It will increase poverty levels across Wales, and I am sure that I'm not the only one who has met with the Wales anti-poverty commission, which told me this summer what this would mean. This was their key priority—that I should work, as Minister for Social Justice, to stop this £20 cut. Those were child poverty charities, Citizens Advice, the 'Keep the Lifeline' campaign, registered social landlords—all calling on the UK Government to protect this lifeline.

It will impact on disabled people and those with caring responsibilities. They make up 76,000 people who are registered and respected as not required to work by the DWP—the no requirement group. Also, there is this huge negative economic impact, which has been expressed so clearly today. The Bevan Foundation found that approximately £286 million would be stripped from the Welsh economy.

So, Members have drawn attention to the perfect storm. If just the £20 cut wasn't draconian enough, it's coupled with the end of furlough, the rise in fuel costs, and all living costs rising—and, of course, the recent manifesto-breaking announcement to increase national insurance, a move that their own HMRC said could lead to a breakdown of families on the breadline.

Dirprwy Lywydd, 97,000 people in Wales who receive universal credit are working, as Carolyn Thomas said, in low-paid work, and a hike in national insurance hits those just getting by. So, the warnings and evidence are clear, and thank you to Jane Dodds for stating so clearly that we need that safety net. We must ensure that Government can support and intervene for those who will suffer.

It's a stark reality that even if the £20 payment is maintained—and that's what we call for this afternoon—it will not make up for the income that our poorest households lost because of the severe cuts to their benefit payments introduced by years of welfare cuts. And Joyce Watson actually did refer to Stephen Crabb. He admitted that today—. Under his watch, he admitted he was part of the Tory team that took the decision to freeze benefits that has now, he admits, pushed more workers into poverty.

So, Deputy Llywydd, we know the key levers for tackling poverty, such as powers over tax and welfare, sit with the UK Government, but we know too that people in Wales deserve a truly robust social security system that doesn't force people into further or continuing poverty, and that is why we will also continue to explore the case for the devolution of welfare. This is, obviously, a commitment, and it was discussed yesterday, but it was also a response to the equality, local government and justice committee in the last administration.

In the meantime, we must take action now. The ending of the £20 per week—if it happens, and we must still strive to stop it—means households are heading towards a financial cliff edge. It's vital that we help, using all the levers that we have in child poverty. I'll just mention two areas: the income maximation action plan—we're putting more money into people's pockets; we've had our national welfare benefit take-up campaign, and it helped people claim £650,000 of welfare benefit income—but also the discretionary assistance fund—the fact that we boosted this by £25.4 million during the pandemic—and providing emergency support for people who have off-grid fuel experiencing financial hardship for the coldest months of the year.

So, I can confirm today that I will continue to—that the support will be extended, from the discretionary assistance fund, in these circumstances, from October through to the end of March, ensuring support throughout the whole of the winter, and we'll continue the flexibilities that we've built into the discretionary assistance fund during the pandemic to provide financial support to people who will soon be facing even greater pressures as a result of the changes being made by the UK Conservative Government.

Dirprwy Lywydd, when there is so much opposition to the £20 cut—and there may be some on our benches here—from devolved Governments, from charities, from over 50 Tory MPs, including six former Department for Work and Pensions Secretaries of State, it is indefensible and frankly deplorable that the Conservatives are refusing to listen and to stand by those who need them the most. Austerity is clearly and firmly back for the poorest and lowest paid, but I thank colleagues again for this motion, for allowing us to jointly call on the UK Conservative Government to step back from this brink and do what is simply the right thing.

Yr hyn sy'n glir, ac sydd wedi'i fynegi mor rymus yn y ddadl hon, yw bod y bobl niferus a oedd angen yr £20 ar ddechrau'r pandemig yn dal i fod ei angen yn awr. Nid yw'r amgylchiadau wedi newid. Mae niwed wedi gwreiddio'n ddyfnach. Mae'r niferoedd sy'n hawlio credyd cynhwysol, fel y gwyddom i gyd fel Aelodau o'r Senedd, wedi dyblu o 3 miliwn i 6 miliwn ers dechrau'r pandemig. Fel y mae cynifer o bobl wedi dweud heddiw, y rhai y mae'r toriad hwn yn effeithio arnynt yw'r rhai sydd ein hangen ni fwyaf, a rhai sydd hefyd wedi chwarae rhan allweddol yn y gwaith o ddiogelu ein gwlad rhag COVID-19—llawer o weithwyr allweddol.

Felly, rydym wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU, ynghyd â Gweinidogion yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, i ailystyried y toriad arfaethedig hwn. Gallant ailfeddwl a newid o hyd i wneud y cynnydd o £20 yr wythnos yn barhaol—dyna'r rydym wedi galw amdano—ac i gynnig y taliad i bobl sy'n hawlio budd-dal etifeddol. A gaf fi ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, dan gadeiryddiaeth Jenny Rathbone—mae pob aelod yn cefnogi'r alwad honno, a'r holl bwyllgorau ar draws Llywodraeth y DU, gan gynnwys pwyllgor dethol San Steffan ei hun, a oedd hefyd yn cefnogi'r alwad hon i wneud y cynnydd o £20 yr wythnos yn barhaol?

Yn ein llythyr gan Weinidogion o'r Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon, gofynnwyd i Lywodraeth y DU ddangos eu hasesiad i ni o'r effaith y byddai'r toriad hwn yn ei chael ar lefelau tlodi. Nid ydym wedi cael ymateb. Gwnaethom atgoffa Llywodraeth y DU mai dyma'r toriad unigol mwyaf i daliad nawdd cymdeithasol ers yr ail ryfel byd. Mae Gweinidogion Llywodraeth y DU yn gwybod beth fydd yr effaith. Maent wedi gweld yr asesiadau. Maent wedi clywed y rhybuddion gan lu o arbenigwyr, elusennau, a gwrthwynebiad o'u meinciau eu hunain yn wir.

Mae'r Aelodau wedi nodi mor glir y prynhawn yma beth yw effeithiau real iawn y penderfyniad cwbl wirfoddol hwn. Dywed Ymddiriedolaeth Trussell ei bod yn debygol y bydd angen i un o bob pedwar o bobl fynd heb brydau bwyd. Mynegodd Sarah Murphy hyn mor glir, gan rybuddio yn ei disgrifiad graffig am yr effaith y gallai hyn ei chael ar ei phobl ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Dyna 64,000 o bobl yng Nghymru—un o bob pedwar. Mae'n debygol iawn na fydd un o bob pump yn gallu fforddio gwresogi eu cartrefi y gaeaf hwn—61,000 o bobl ledled Cymru.

Bydd yn cynyddu lefelau tlodi ledled Cymru, ac rwy'n siŵr nad fi yw'r unig un sydd wedi cyfarfod â chomisiwn gwrth-dlodi Cymru, a ddywedodd wrthyf yr haf hwn beth fyddai hyn yn ei olygu. Dyma oedd eu prif flaenoriaeth—y dylwn weithio, fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, i atal y toriad hwn o £20. Roeddent yn cynnwys elusennau tlodi plant, Cyngor ar Bopeth, yr ymgyrch 'Keep the Lifeline', landlordiaid cymdeithasol cofrestredig—oll yn galw ar Lywodraeth y DU i ddiogelu'r rhaff achub hon.

Bydd yn effeithio ar bobl anabl a'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu. Dyna 76,000 o bobl sydd wedi'u cofrestru a'u parchu fel rhai nad yw'r Adran Gwaith a Phensiynau yn galw arnynt i weithio—y grŵp nad yw'n ofynnol iddynt chwilio am waith. Hefyd, ceir yr effaith economaidd negyddol enfawr a fynegwyd mor glir heddiw. Canfu Sefydliad Bevan y byddai tua £286 miliwn yn cael ei dynnu o economi Cymru.

Felly, mae'r Aelodau wedi tynnu sylw at y storm berffaith. Os nad yw'r toriad o £20 yn ddigon didostur ar ei ben ei hun, mae wedi'i gyplysu â diwedd ffyrlo, y cynnydd mewn costau tanwydd, a'r ffaith bod holl gostau byw yn codi—ac wrth gwrs, y cyhoeddiad diweddar, sy'n torri addewid maniffesto, i gynyddu yswiriant gwladol, cam y dywedodd eu CThEM ei hun y gallai arwain at chwalu teuluoedd sy'n byw mewn tlodi.

Ddirprwy Lywydd, mae 97,000 o'r bobl yng Nghymru sy'n derbyn credyd cynhwysol yn gweithio, fel y dywedodd Carolyn Thomas, mewn gwaith ar gyflogau isel, ac mae cynyddu yswiriant gwladol yn taro'r rhai sydd ond yn llwyddo i gadw eu pen uwchben y dŵr. Felly, mae'r rhybuddion a'r dystiolaeth yn glir, a diolch i Jane Dodds am ddweud mor glir fod angen y rhwyd ddiogelwch hon arnom. Rhaid inni sicrhau y gall y Llywodraeth gefnogi ac ymyrryd ar ran y rhai a fydd yn dioddef.

Mae'n realiti amlwg, hyd yn oed os cynhelir y taliad o £20—a dyna'r hyn rydym yn galw amdano y prynhawn yma—ni fydd yn gwneud iawn am yr incwm a gollodd ein cartrefi tlotaf oherwydd y toriadau difrifol i'w taliadau budd-daliadau a gyflwynwyd gan flynyddoedd o doriadau lles. A chyfeiriodd Joyce Watson at Stephen Crabb. Cyfaddefodd heddiw—. O dan ei oruchwyliaeth ef, cyfaddefodd ei fod yn rhan o'r tîm Torïaidd a wnaeth y penderfyniad i rewi budd-daliadau, penderfyniad y mae'n cyfaddef ei fod bellach wedi gwthio mwy o weithwyr i fyw mewn tlodi.

Felly, Ddirprwy Lywydd, gwyddom fod y dulliau allweddol o fynd i'r afael â thlodi, megis pwerau dros dreth a lles, yn nwylo Llywodraeth y DU, ond gwyddom hefyd fod pobl yng Nghymru yn haeddu system nawdd cymdeithasol wirioneddol gadarn nad yw'n gorfodi pobl i mewn i dlodi pellach neu dlodi parhaus, a dyna pam y byddwn hefyd yn parhau i archwilio'r achos dros ddatganoli lles. Yn amlwg, mae hwn yn ymrwymiad, ac fe'i trafodwyd ddoe, ond roedd hefyd yn ymateb i'r pwyllgor cydraddoldeb, llywodraeth leol a chyfiawnder yn y weinyddiaeth ddiwethaf.

Yn y cyfamser, rhaid inni weithredu yn awr. Mae rhoi diwedd ar yr £20 yr wythnos—os yw'n digwydd, a rhaid inni barhau i ymdrechu i'w atal—yn golygu bod aelwydydd yn nesu at ymyl y dibyn yn ariannol. Mae'n hanfodol ein bod yn helpu, gan ddefnyddio'r holl ddulliau sydd gennym ym maes tlodi plant. Soniaf am ddau beth: y cynllun gweithredu pwyslais ar incwm—rydym yn rhoi mwy o arian ym mhocedi pobl; cawsom ein hymgyrch genedlaethol i annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau lles, ac fe helpodd bobl i hawlio £650,000 o incwm budd-dal lles—ond hefyd y gronfa cymorth dewisol—y ffaith ein bod wedi rhoi hwb o £25.4 miliwn iddi yn ystod y pandemig—a darparu cymorth brys i bobl â thanwydd heb fod ar y grid sy'n profi caledi ariannol dros fisoedd oeraf y flwyddyn.

Felly, gallaf gadarnhau heddiw y byddaf yn parhau—y bydd y cymorth yn cael ei ymestyn, o'r gronfa cymorth dewisol, o dan yr amgylchiadau hyn, o fis Hydref hyd at ddiwedd mis Mawrth, gan sicrhau cymorth drwy gydol y gaeaf, a byddwn yn parhau â'r hyblygrwydd rydym wedi'i gynnwys yn y gronfa cymorth dewisol yn ystod y pandemig i roi cymorth ariannol i bobl a fydd yn wynebu mwy fyth o bwysau cyn bo hir o ganlyniad i'r newidiadau a wneir gan Lywodraeth Geidwadol y DU.

Ddirprwy Lywydd, pan fo cymaint o wrthwynebiad i'r toriad o £20—ac efallai fod peth ar ein meinciau yma—gan Lywodraethau datganoledig, gan elusennau, gan dros 50 o ASau Torïaidd, gan gynnwys chwe chyn Ysgrifennydd Gwladol yr Adran Gwaith a Phensiynau, mae'n anfaddeuol ac yn gywilyddus a dweud y gwir fod y Ceidwadwyr yn gwrthod gwrando a sefyll gyda'r bobl sydd eu hangen fwyaf. Mae cyni yn amlwg ac yn bendant yn ei ôl i'r bobl dlotaf a'r rhai ar y cyflogau isaf, ond diolch i'm cyd-Aelodau eto am y cynnig hwn, am ein galluogi i alw ar y cyd ar Lywodraeth Geidwadol y DU i gamu'n ôl o ymyl y dibyn a gwneud yr hyn sy'n iawn.

17:15

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'd like to thank Members and the Minister, of course, for a reply and the contributions to today's debate. I might not have agreed with them all, but thank you nonetheless.

Dirprwy Lywydd, this debate couldn’t be more timely. This morning, on the bus in, there was a BBC news headline: ‘Price rises see record jump as food costs soar in August.’ The biggest increase in inflation since records began in 1997, yet we hear nothing, nothing from the Tory Government: no u-turn on the scrapping of the £20 uplift to universal credit, nothing on what measures it will take to protect the most vulnerable in society or the largest reduction to any social security payment since the 1930s. Instead, we've got the work and pensions Secretary backing the cut to universal credit saying that it would only mean two hours of extra work. If only it was that simple. 'Shameful’ is probably the word that's most appropriate that comes to my mind. I'm sure the Dirprwy Lywydd wouldn't want or even take kindly to the words I used when I initially heard the comments, so I'm minded not to repeat them.

Now, we know that the reduction in universal credit and working tax credits will have implications for the Welsh economy. The Bevan Foundation have estimated that the cut will directly remove £286 million from the pockets of low-income families in Wales annually. We hear about the emphasis on economic recovery. Well, it will no doubt be hindered by the decisions taken by the UK Tory Government, who would rather punish the working class and help their rich butties. As Delyth Jewell has already asked us: what is £20? That's money that could have gone on essentials—money that would have been spent in our economy, money that could have gone on the occasional treat.

Sioned Williams rightly pointed out the effect that the cut to universal credit would have on working families. As she has already highlighted, the TUC tells us that a third of families affected in Wales will be working families, and that's families in each and every one of our constituencies and regions. This is about dignity and respect for our fellow citizens, and on this point of dignity and respect, with the evidence—and, of course, evidence collected over the course of almost a decade, by the way—against universal credit, I find it hard to believe that the Welsh Conservatives still defend it. Case after case after case where families are stuck in a vicious cycle of poverty. And I've sat here, as well, through this entire debate, and all I've been hearing are Conservative Members on the benches laughing. Laughing. You should be utterly ashamed. [Interruption.] No, I will not be taking an intervention, thank you. No, I will not take an intervention. [Interruption.] I will not take an intervention. You have been laughing all the way through this debate.

Come with me; come with me to my region. And I'm sure Sarah Murphy as well—we both represent the same area. We'll take you to some of those families who have been affected by the Tory Government, and we'll see what they think about the fact that you laugh on your benches. You should be utterly ashamed—

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau a'r Gweinidog, wrth gwrs, am ateb a'r cyfraniadau i'r ddadl heddiw. Efallai nad oeddwn yn cytuno â phob un, ond diolch serch hynny.

Ddirprwy Lywydd, ni allai'r ddadl hon fod yn fwy amserol. Y bore yma, ar y bws i mewn, roedd pennawd newyddion y BBC yn dweud bod prisiau wedi codi'n uwch nag erioed o'r blaen wrth i gostau bwyd gynyddu ym mis Awst. Y cynnydd mwyaf mewn chwyddiant ers dechrau cadw cofnodion yn 1997, ac eto ni chlywn ddim, dim o gwbl gan y Llywodraeth Dorïaidd: dim tro pedol ar ddileu'r cynnydd o £20 i gredyd cynhwysol, dim ynglŷn â pha fesurau y bydd yn eu cymryd i ddiogelu'r rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas na'r gostyngiad mwyaf i unrhyw daliad nawdd cymdeithasol ers y 1930au. Yn hytrach, mae gennym yr Ysgrifennydd gwaith a phensiynau'n cefnogi'r toriad i gredyd cynhwysol gan ddweud na fyddai ond yn golygu dwy awr o waith ychwanegol. O na bai mor syml â hynny. Mae'n debyg mai 'cywilyddus' yw'r gair mwyaf priodol sy'n dod i'r meddwl. Rwy'n siŵr na fyddai'r Dirprwy Lywydd yn ymateb yn garedig iawn i'r geiriau a ddefnyddiais pan glywais y sylwadau gyntaf, felly mae'n well i mi beidio â'u hailadrodd.

Nawr, gwyddom y bydd gan y gostyngiad mewn credyd cynhwysol a chredydau treth gwaith oblygiadau i economi Cymru. Mae Sefydliad Bevan wedi amcangyfrif y bydd y toriad yn mynd â £286 miliwn yn uniongyrchol o bocedi teuluoedd incwm isel yng Nghymru bob blwyddyn. Clywn am y pwyslais ar adferiad economaidd. Wel, mae'n siŵr y caiff ei lesteirio gan y penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Dorïaidd y DU, y byddai'n well ganddynt gosbi'r dosbarth gweithiol a helpu eu ffrindiau cyfoethog. Fel y mae Delyth Jewell eisoes wedi gofyn i ni: beth yw £20? Dyna arian a allai fod wedi mynd ar hanfodion—arian a fyddai wedi'i wario yn ein heconomi, arian a allai fod wedi mynd ar drît achlysurol.

Tynnodd Sioned Williams sylw'n briodol at yr effaith y byddai'r toriad i gredyd cynhwysol yn ei chael ar deuluoedd sy'n gweithio. Fel y nododd eisoes, mae'r TUC yn dweud wrthym y bydd traean o'r teuluoedd yr effeithir arnynt yng Nghymru yn deuluoedd sy'n gweithio, ac mae'r rheini'n deuluoedd ym mhob un o'n hetholaethau a'n rhanbarthau. Mae a wnelo hyn ag urddas a pharch tuag at ein cyd-ddinasyddion, ac ar y pwynt hwn ynglŷn ag urddas a pharch, gyda'r dystiolaeth—ac wrth gwrs, tystiolaeth a gasglwyd dros gyfnod o bron i ddegawd, gyda llaw—yn erbyn credyd cynhwysol, rwy'n ei chael hi'n anodd credu bod y Ceidwadwyr Cymreig yn dal i'w amddiffyn. Achos ar ôl achos ar ôl achos lle mae teuluoedd yn sownd mewn cylch dieflig o dlodi. Ac rwyf wedi eistedd yma hefyd, drwy gydol y ddadl hon, a'r cyfan a glywais oedd Aelodau Ceidwadol ar y meinciau'n chwerthin. Yn chwerthin. Dylech fod â chywilydd llwyr. [Torri ar draws.] Na, nid wyf am dderbyn ymyriad, diolch. Na, nid wyf yn derbyn ymyriad. [Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn ymyriad. Rydych wedi bod yn chwerthin drwy gydol ddadl hon.

Dewch gyda mi; dewch gyda mi i fy rhanbarth. A Sarah Murphy hefyd rwy'n siŵr—mae'r ddau ohonom yn cynrychioli'r un ardal. Awn â chi at rai o'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt gan y Llywodraeth Dorïaidd, a chawn weld beth yw eu barn hwy am y ffaith eich bod chi'n chwerthin ar eich meinciau. Dylech fod â chywilydd mawr—

17:20

—of yourself. Utterly ashamed of yourself. [Interruption.] Utterly, utterly ashamed of yourself. You have no purchase in this argument whatsoever.

So, what needs to happen? Well we've outlined in clear terms in our motion, and we've elaborated in great detail, what the Welsh Government needs to do. A socialist Government would pursue the devolution of welfare as a matter of urgency to tackle poverty in Wales. And I'm sure the Minister and Labour Members would forgive me when I say that I don't always see eye to eye with them, but I would like to think that their Government would be far more compassionate than the one we have in Westminster at the moment, not that the bar has been set particularly high, mind you. The Government must publish a robust and meaningful plan to tackle poverty that contains clear performance targets to measure progress, and it must mitigate the worst effects of the cut to universal credit by maintaining flexibility around the discretionary assistance fund while employing other measures, such as extending free school meals eligibility.

Like my friend Sioned Williams, I too have only been a Member of the Senedd for four months, and I've heard enough about reviews to last me a lifetime. People need help now. The time to act is now. What is the point of this place and what is the point of us if we cannot protect the people of Wales? What is the point of this place if we cannot give the people of Wales the help that they need when they need it the most?

I ask Members one thing when they come to vote on this motion: think long and hard. Think long and hard about the hardships that face working families in Wales today. Think long and hard about the consequences of your vote. Think long and hard about what help you would need if you ever found yourselves in their positions.

—ohonoch chi'ch hunain. Cywilydd mawr ohonoch chi'ch hunain. [Torri ar draws.] Cywilydd mawr ohonoch chi'ch hunain. Nid oes gennych unrhyw hygrededd yn y ddadl hon o gwbl.

Felly, beth sydd angen digwydd? Wel, rydym wedi amlinellu'n glir yn ein cynnig, ac rydym wedi ymhelaethu'n fanwl iawn ar yr hyn y mae angen i Lywodraeth Cymru ei wneud. Byddai Llywodraeth sosialaidd yn mynd ar drywydd datganoli lles ar frys er mwyn mynd i'r afael â thlodi yng Nghymru. Ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog a'r Aelodau Llafur yn maddau i mi pan ddywedaf nad wyf bob amser yn cytuno â hwy, ond hoffwn feddwl y byddai eu Llywodraeth yn llawer mwy tosturiol na'r un sydd gennym yn San Steffan ar hyn o bryd, nid bod y bar wedi'i osod yn arbennig o uchel, cofiwch. Rhaid i'r Llywodraeth gyhoeddi cynllun cadarn ac ystyrlon i fynd i'r afael â thlodi sy'n cynnwys targedau perfformiad clir i fesur cynnydd, a rhaid iddo liniaru effeithiau gwaethaf y toriad i gredyd cynhwysol drwy gynnal hyblygrwydd y gronfa cymorth dewisol tra'n defnyddio mesurau eraill, megis ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim.

Fel fy ffrind Sioned Williams, dim ond ers pedwar mis y bûm yn Aelod o'r Senedd, a chlywais ddigon am adolygiadau i bara oes. Mae angen help ar bobl nawr. Nawr yw'r amser i weithredu. Beth yw pwynt y lle hwn a beth yw ein pwynt ni os na allwn ddiogelu pobl Cymru? Beth yw pwynt y lle hwn os na allwn roi'r cymorth sydd ei angen arnynt i bobl Cymru pan fydd arnynt fwyaf o'i angen?

Gofynnaf un peth i'r Aelodau pan fyddant yn pleidleisio ar y cynnig hwn: meddyliwch yn ddwys. Meddyliwch yn ddwys am y caledi sy'n wynebu teuluoedd sy'n gweithio yng Nghymru heddiw. Meddyliwch yn ddwys am ganlyniadau eich pleidlais. Meddyliwch yn ddwys am ba gymorth y byddai ei angen arnoch pe baech chi byth yn eu hesgidiau hwy.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is an objection. I will defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod dros dro cyn symud i'r cyfnod pleidleisio.

In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:23.

Plenary was suspended at 17:23.

17:30

Ailymgynullodd y Senedd am 17:32, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:32, with the Llywydd in the Chair.

7. Cyfnod Pleidleisio
7. Voting Time

Rydym ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar fynediad at ddiffibrilwyr. Rwy'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, ymatal neb, yn erbyn 27. Ac felly rydw i'n bwrw fy mhleidlais i yn erbyn y cynnig. Felly, canlyniad y bleidlais: o blaid y cynnig 27, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei wrthod.

That brings us to voting time, and the first vote this afternoon is on the Welsh Conservatives' debate on access to defibrillators. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 27, abstentions none, against 27. And therefore, I use my casting vote in the negative against the motion. So, the result of the vote is as follows: in favour 27, no abstentions, 28 against. The motion is therefore not agreed. 

17:35

Eitem 5 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y cynnig

Item 5 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 27, Against: 27, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Motion has been rejected

Felly, dyma ni'n mynd i'r bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 42, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Ac felly mae'r gwelliant wedi'i gymeradwyo.

And that brings us to a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. I will therefore close the vote. In favour of the amendment 42, no abstentions, 12 against. And therefore the amendment is agreed.

Eitem 5 - Gwelliant 1 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 42, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 5 - Amendment 1 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 42, Against: 12, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Ac felly mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

And the next vote is on the motion as amended. 

Cynnig NDM7771 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi mai dim ond 1 o bob 10 o bobl sy'n goroesi ataliad ar y galon y tu allan i'r ysbyty.

2. Yn nodi ymhellach bod pob munud nad oes gan glaf fynediad at ddiffibriliwr neu adfywio cardio-pwlmonaidd (CPR) yn golygu bod eu siawns o oroesi yn gostwng 10 y cant.

3. Yn cydnabod y bydd rhwydwaith o ddiffibrilwyr yn achub bywydau.

4. Yn cydnabod y cyllid gwerth £2.5 miliwn a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer Achub Bywydau Cymru i wella ymwybyddiaeth a mynediad at CPR a diffibrilwyr.

5. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ychwanegu £500,000 eleni at y cymorth hwn i gynyddu ymhellach nifer y diffibrilwyr mewn lleoliadau cymunedol ledled Cymru.

Motion NDM7771 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes that only 1 in 10 people survive an out-of-hospital cardiac arrest.

2. Further notes that for every minute a patient does not have access to a defibrillator or cardiopulmonary resuscitation (CPR), their chances of survival drops by 10 per cent.

3. Recognises that a network of defibrillators will save lives.

4. Recognises the £2.5 million funding provided by Welsh Government to Save a Life Cymru to improve awareness and access to CPR and defibrillation.

5. Notes the Welsh Government commits to extending this support by £500k this year to further increase the number of defibrillators in community settings across Wales.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, 11 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.

Open the vote. Close the vote. In favour 43, 11 abstentions, none against. Therefore the motion is agreed.

Eitem 5 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 43, Yn erbyn: 0, Ymatal: 11

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 5 - Welsh Conservatives debate - Motion as amended: For: 43, Against: 0, Abstain: 11

Motion as amended has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru ar gredyd cynhwysol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.

The next vote is on the Plaid Cymru debate on universal credit. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 40 against. Therefore, the motion is not agreed.

Eitem 6 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 41, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 6 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 13, Against: 41, Abstain: 0

Motion has been rejected

Ac felly rŷn ni'n edrych nawr i bleidleisio ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.

And we'll therefore move to a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. Therefore the amendment falls. 

Eitem 6 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 6 - Amendment 1 - Tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 40, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Gwelliant 2 yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Mae'r gwelliant wedi ei wrthod.

Amendment 2 in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. The amendment therefore falls. 

Eitem 6 - Gwelliant 2 - Cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 6 - Amendment 2 - tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 40, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Gwelliant 3 sydd nesaf, ac os bydd gwelliant 3 yn cael ei dderbyn, bydd gwelliannau 4 a 5 yn cael eu dad-ddethol. Felly, pleidlais ar welliant 3 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, 11 yn ymatal, 16 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.

Amendment 3 is next, and if amendment 3 is agreed, amendments 4 and 5 will be deselected. I therefore call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 27, 11 abstentions, and 16 against. And therefore, the amendment is agreed.

17:40

Eitem 6 - Gwelliant 3 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 27, Yn erbyn: 16, Ymatal: 11

Derbyniwyd y gwelliant

Item 6 - Amendment 3 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 27, Against: 16, Abstain: 11

Amendment has been agreed

Mae gwelliant 4 a gwelliant 5 yn cael eu dad-ddethol.

Therefore amendments 4 and 5 are deselected.

Cafodd gwelliannau 4 a 5 eu dad-ddethol.

Amendments 4 and 5 deselected.

Felly y cynnig wedi ei ddiwygio yw'r bleidlais nesaf.

We therefore call for a vote on the motion as amended. 

Cynnig NDM7772 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn condemnio cynnig Llywodraeth y DU i gael gwared ar y cynnydd o £20 mewn credyd cynhwysol sydd wedi bod yn llinell gymorth hanfodol i deuluoedd yng Nghymru yn ystod cyfnod y pandemig.

2. Yn cydnabod y bydd y toriad i gredyd cynhwysol yn effeithio ar gyfran uwch o deuluoedd yng Nghymru na chyfartaledd Prydain yn ôl Sefydliad Bevan.

3. Yn nodi’r gwaith gwneud y gorau o incwm sydd wedi’i wneud gan Lywodraeth Cymru i gefnogi teuluoedd ar incwm isel.

4. Yn annog Llywodraeth Cymru i:

a) barhau i archwilio’r achos dros ddatganoli gweinyddiaeth lles; a

b) cynnal hyblygrwydd presennol y gronfa cymorth dewisol i leddfu effaith unrhyw ostyngiad credyd cynhwysol a diwedd y cynllun ffyrlo ar bobl yng Nghymru.

Motion NDM7772 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Opposes the UK Government's proposal to scrap the £20 uplift in universal credit, which has been a vital helpline for families in Wales during the pandemic.

2. Recognises that a higher proportion of families in Wales will be affected by the cut to universal credit than the UK average according to the Bevan Foundation.

3. Notes the income maximisation work done by the Welsh Government to support families on low incomes.

4. Urges the Welsh Government to:

a) continue to explore the case for the devolution of the administration of welfare; and

b) maintain the current flexibility around the discretionary assistance fund to mitigate the impact of any universal credit reduction and the ending of furlough on people in Wales.

Y cynnig wedi ei ddiwygio. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

The motion as amended. Open the vote. Close the vote. In favour, 40, no abstentions, 14 against, and therefore, the motion as amended as agreed.

Eitem 6 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 6 - Plaid Cymru debate - Motion as amended: For: 40, Against: 14, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

A dyna ni, felly, yn cyrraedd diwedd y cyfnod pleidleisio.

And that concludes voting time.

8. Dadl Fer: Byddwn yn eu cofio: Pam y mae'n rhaid inni warchod cofebion rhyfel Cymru
8. Short Debate: We will remember them: Why we must protect Wales’s war memorials

Ond mae yna un eitem eto, wrth gwrs, sef y ddadl fer, ac mae'r ddadl fer heddiw yn cael ei chyflwyno gan Paul Davies. Paul Davies.

But we do have one remaining item, the short debate, and today's short debate is to be presented by Paul Davies. Paul Davies.

Diolch, Llywydd, and I've agreed that Peter Fox and James Evans may have a minute—

Diolch, Lywydd, ac rwyf wedi cytuno i roi munud i Peter Fox a James Evans—

Os wnaiff Aelodau—sori, Paul—os wnaiff Aelodau adael yn dawel.

Sorry, Paul. If Members could leave quietly.

If Members can leave very quietly, that would be polite to do so.

Os gall yr Aelodau adael yn dawel iawn, byddai hynny'n gwrtais.

Felly cychwyn eto. Paul Davies.

So, start again. Paul Davies.

Diolch, Llywydd, and I've agreed that Peter Fox and James Evans may have a minute of my time in this debate. Today's debate is particularly poignant as it's Battle of Britain Day and we honour the legacy of the brave aircrews who defended Britain against tyranny. Now, the campaign to protect war memorials across Wales has been one that I've been proud to lead for several years now, and whilst it gives me great pleasure to highlight this issue again, this will be the third time that I've held a debate on this subject, so I hope the Deputy Minister will understand that it's very frustrating to see that little action has been taken by successive Governments on this issue. Members may be aware that I've also submitted a legislative proposal to protect war memorials in Wales and if successful in that ballot, I do hope Members will support that legislation.

I want to reiterate from the outset that this campaign isn't party political, and politicians from all parties right across the UK have campaigned for war memorials to be better protected. They are an essential part of our cultural and social fabric, and it's important that we honour the sacrifices of our fallen heroes. I'm pleased to hear the Prime Minister himself confirm that the UK Government will be looking to bring forward legislation to protect war memorials, and I look forward to hearing more about that legislation when those details emerge.

In Scotland, Highlands and Islands Scottish Labour MSPs Rhoda Grant and David Stewart supported calls for greater war memorial protection. Scottish Green Party MSP Gillian Mackay has also spoken about the protection of war memorials recently after a war memorial in Motherwell was vandalised for a second time in just a matter of weeks. And here in Wales, Ministers have repeatedly committed to doing more to protect our war memorials.

It's crucial that future generations remember those who died for our freedoms and learn from previous wars so that they are never repeated again. Therefore, I truly urge the Deputy Minister to prioritise this issue and commit to doing all that can be done to protect and cultivate these memorials as they come under increasing threat.

Now according to the Welsh Government, there are around 5,000 war memorials in Wales and they come in all shapes and sizes, from parks and gardens to statues and cenotaphs. And we know that each war memorial is unique in its own way; in some cases, the names listed on a memorial may be the only record of that individual's sacrifice. They're also important focal points of our local communities that are cared for and supported. However, despite the good intentions and hard work of many, it remains the case that war memorials continue to be vulnerable to the weather and time, and even worse than that, some have been vandalised and desecrated.

Members may remember back in February when a war memorial in Rhyl was vandalised with swastikas and antisemitic graffiti. That vandalism showed the utmost contempt for those that gave their lives for our freedoms and it's in that vein that I hope the Welsh Government will today give the strongest commitment it can to protecting and safeguarding our memorials for the future. Back in 2012 and again in 2019 I put forward many of the same arguments that I will today to the Welsh Government. At the time, whilst each response to the debate was sincere and understanding, war memorials in Wales today are no more protected than they were back then.

Diolch, Lywydd, ac rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Peter Fox a James Evans yn y ddadl hon. Mae'r ddadl heddiw yn arbennig o ingol gan ei bod yn Ddiwrnod Brwydr Prydain ac rydym yn anrhydeddu gwaddol y criwiau awyr dewr a amddiffynnodd Brydain yn erbyn gorthrwm. Nawr, mae'r ymgyrch i ddiogelu cofebion rhyfel ledled Cymru wedi bod yn un rwyf wedi bod yn falch o'i harwain ers sawl blwyddyn bellach, ac er ei bod yn bleser mawr gennyf dynnu sylw at y mater hwn eto, dyma'r trydydd tro imi gyflwyno dadl ar y pwnc, felly rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn deall ei bod yn rhwystredig iawn gweld mai ychydig o weithredu a gafwyd gan Lywodraethau olynol ar y mater hwn. Efallai y bydd yr Aelodau'n ymwybodol fy mod hefyd wedi cyflwyno cynnig deddfwriaethol i ddiogelu cofebion rhyfel yng Nghymru ac os bydd yn llwyddiannus yn y bleidlais honno, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r ddeddfwriaeth.

Rwyf am nodi o'r cychwyn nad yw'r ymgyrch hon yn un wleidyddol bleidiol, ac mae gwleidyddion o bob plaid ledled y DU wedi ymgyrchu i ddiogelu cofebion rhyfel yn well. Maent yn rhan hanfodol o'n gwead diwylliannol a chymdeithasol, ac mae'n bwysig ein bod yn anrhydeddu aberth ein harwyr a syrthiodd ar faes y gad. Rwy'n falch o glywed y Prif Weinidog ei hun yn cadarnhau y bydd Llywodraeth y DU yn ceisio cyflwyno deddfwriaeth i ddiogelu cofebion rhyfel, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am y ddeddfwriaeth honno pan ddaw'r manylion i'r amlwg.

Yn yr Alban, cefnogodd Aelodau Llafur o Senedd yr Alban dros yr Ucheldiroedd a'r Ynysoedd, sef Rhoda Grant a David Stewart, alwadau am fwy o warchodaeth i gofebion rhyfel. Mae Aelod o'r Blaid Werdd yn Senedd yr Alban, Gillian Mackay, hefyd wedi siarad am warchod cofebion rhyfel yn ddiweddar ar ôl i gofeb ryfel yn Motherwell gael ei fandaleiddio am yr eildro mewn ychydig wythnosau yn unig. Ac yma yng Nghymru, mae Gweinidogion wedi ymrwymo dro ar ôl tro i wneud mwy i warchod ein cofebion rhyfel.

Mae'n hanfodol fod cenedlaethau'r dyfodol yn cofio'r rhai a fu farw dros ein rhyddid ac yn dysgu o ryfeloedd blaenorol fel na chânt eu hailadrodd eto. Felly, rwy'n annog y Dirprwy Weinidog yn gryf i flaenoriaethu'r mater hwn ac ymrwymo i wneud popeth y gellir ei wneud i ddiogelu a chynnal y cofebion hyn wrth iddynt ddod o dan fygythiad cynyddol.

Nawr yn ôl Llywodraeth Cymru, mae gan Gymru oddeutu 5,000 o gofebion rhyfel o bob lliw a llun, o barciau a gerddi i gerfluniau a senotaffau. A gwyddom fod pob cofeb ryfel yn unigryw yn ei ffordd ei hun; mewn rhai achosion, efallai mai'r enwau a restrir ar gofeb yw'r unig gofnod o aberth yr unigolyn hwnnw. Maent hefyd yn bwynt ffocws pwysig yn ein cymunedau lleol sy'n cael gofal a chefnogaeth. Fodd bynnag, er gwaethaf bwriadau da a gwaith caled llawer o bobl, mae'n dal yn wir fod cofebion rhyfel yn parhau i fod yn agored i'r tywydd ac i amser, a hyd yn oed yn waeth na hynny, mae rhai wedi cael eu fandaleiddio a'u haflunio.

Efallai y bydd yr Aelodau'n cofio yn ôl ym mis Chwefror pan gafodd cofeb ryfel yn y Rhyl ei fandaleiddio â swasticas a graffiti gwrth-semitig. Dangosodd y fandaliaeth honno'r dirmyg mwyaf i'r rhai a roddodd eu bywydau dros ein rhyddid ac yn yr ysbryd hwnnw, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru heddiw yn rhoi'r ymrwymiad cryfaf posibl i ddiogelu a gwarchod ein cofebion ar gyfer y dyfodol. Yn ôl yn 2012 ac eto yn 2019, cyflwynais lawer o'r un dadleuon ag y byddaf yn eu rhoi heddiw i Lywodraeth Cymru. Ar y pryd, er bod pob ymateb i'r ddadl yn ddiffuant a chydymdeimladol, nid yw cofebion rhyfel Cymru ronyn yn fwy diogel heddiw nag oeddent bryd hynny.

The first part of my legislative proposal is for the Welsh Government, via local authorities, to undertake a nationwide, up-to-date inventory of war memorials in Wales. I know that some work has been done by Cadw on this front via the Cymru'n Cofio Wales Remembers programme, but it's so important that up-to-date data is recorded and regularly monitored to confirm the number and locations of war memorials in Wales. I believe that this could be best done via local authorities, who should be better placed to identify and draw up a list of the war memorials in each of their areas. As I've said in previous debates, there will be occasions where some memorials may be on private land or, for example, located at a school or church, and as such, the responsibility for maintaining those memorials would lie with the owner of that land. However, key to protecting Wales's war memorials is knowing exactly where they are and what condition they are in. 

Secondly, the Deputy Minister will not be surprised to hear that I believe there should be a statutory duty on local authorities to protect war memorials in their own areas, which would mean that there is a legal duty to ensure that war memorials in their areas are maintained. I've long called for legislation to place a statutory duty on local authorities to protect war memorials in their areas, and whilst the Welsh Government continues to consider the idea, no strong commitment to legislation has yet been given. Of course, we know that the War Memorials (Local Authorities' Powers) Act 1923 permits local authorities to use public money for the maintenance of memorials, but councils are under no obligation to do so. Placing a statutory duty on local authorities would ensure that every public war memorial is safeguarded and preserved. This would involve ensuring that each local authority had a specific custodian whose job it would be to identify and preserve war memorials in their areas. In this capacity, that individual would work closely with community groups and organisations to gather as much information as possible about the memorials and the people whose names are on them. Sadly, in many local authorities there isn't a point of contact for people to find out more about the memorials in the area, and that is something that I believe really needs to change. 

To my mind, it's only through collaboration between the Welsh Government, local authorities and local communities that we can ensure that war memorials are being protected properly. Some war memorials may be of special architectural or historic interest, and could also be representative of a particular type of work, and so often local communities are able to tell you facts about memorials that aren't always public knowledge. Therefore it's vital that there is a genuine partnership between local authorities and community groups so that local culture and history can be fully explored and appreciated for the future. Of course, some community groups already do a fantastic job of protecting war memorials, and they should be encouraged to continue to do so. However, the support of someone within the local authority would help strengthen the work already done by many community groups and offer them practical advice and assistance on everything from historical tracking to maintenance and conservation. 

As I've said in previous debates, there's also an opportunity for this role to include some outreach educational work, for example, by visiting schools and talking to children and young people. This is so important in educating our children and young people about previous conflicts and the sacrifices made by people in their local community. I seriously believe that the creation of this role would send a strong message that the Welsh Government is doing what it can to honour its heroes and preserve its military heritage. At the same time, it also shows the Welsh Government is committed to ensuring that our future generations never forget the sacrifices that were made by so many for our freedoms. Appointing a conservation custodian or a war memorial officer in communities would be the best way to establish a point of contact for the public, develop partnerships with local community groups, and build stronger community links with schools to educate children and young people about the importance of war memorials and to tell the stories of our fallen heroes.

I'm sure the Deputy Minister will agree that the maintenance and preservation of war memorials is no easy feat. Each memorial is different and, as such, it should be repaired and preserved in response to its individual needs. Many memorials will require professional specialist advice to correctly assess the memorial's condition and establish the right way to repair or preserve the memorial, and that costs money. A conservation custodian or war memorial officer could support community groups in their bid to attract grant funding for particular projects, and make the case to a council for them to intervene and support a project. 

Finally, I believe it's crucial that the Welsh Government works with local authorities to ascertain where our war memorials are located and under whose stewardship. It's so important that the Welsh Government ensures that councils have adequate support and funding to address incidents of vandalism, and to also combat those who target war memorials for scrap metal. I cannot make it any clearer: these are not victimless crimes at all. They are crimes against society, and we should leave no stone unturned in identifying ways to stop those who attempt to remove war memorials.

The Deputy Minister will, of course, be aware of the Scrap Metal Dealers Act 2013, which was brought in to strengthen the regulations around scrap metal dealers, and to tighten up the current regime. That legislation, which was brought in in 2013, means that all individuals and businesses must complete a rigorous application process to obtain a scrap metal dealer licence, and also gives local authorities the power to reject unsuitable applicants and revoke licences. It's really a positive step forward, but there's always more that can be done.

I'm also campaigning for the Welsh Government to provide local authorities with the state-of-the-art SmartWater signature. SmartWater is a crime prevention fluid that makes war memorials uniquely identifiable, and offers robust traceability should a theft occur. It's only visible under ultraviolet light, which can help police to trace stolen memorials, and, once applied, it's virtually impossible to remove, withstanding burning, sand blasting and long-term exposure to ultraviolet light. This is one way of protecting war memorials, and I hope the Welsh Government would agree to developing a wider partnership with the SmartWater Foundation and, indeed, the War Memorials Trust to use this powerful deterrent and ensure our local authorities have access to it.

That's not to say that some work hasn't been done to protect memorials in Wales, and I'm very grateful to those at Cadw who've worked with local communities and individuals to create conservation maintenance plans. However, the reality is that there are many war memorials without custodians, and those memorials deserve our time and respect too. And so, above all else today, I sincerely hope the Deputy Minister will confirm that she will review the legislation around the protection of war memorials, and work with stakeholders like the War Memorials Trust and Cadw to tighten up that legislation and bring it into the twenty-first century.

Llywydd, in closing I sincerely hope the Welsh Government will give these proposals the time and attention that they deserve, and I'd be happy to work with any Member in this Chamber to better protect Wales's war memorials. This debate is titled 'We will remember them', and protecting and preserving war memorials is one way to honour our fallen heroes. And it's more than that. It's also about creating opportunities for our children and young people to learn more about them, and the ultimate price they paid for our freedom. Therefore, I do call on the Welsh Government to prioritise the protection of our military heritage in this Parliament, and commit to doing more to protect war memorials here in Wales. Thank you. 

Rhan gyntaf fy nghynnig deddfwriaethol yw i Lywodraeth Cymru, drwy awdurdodau lleol, lunio rhestr genedlaethol gyfoes o gofebion rhyfel Cymru. Gwn fod peth gwaith wedi'i wneud ar hyn gan Cadw drwy raglen Cymru'n Cofio, ond mae mor bwysig fod y data diweddaraf yn cael ei gofnodi a'i fonitro'n rheolaidd i gadarnhau nifer a lleoliad cofebion rhyfel yng Nghymru. Credaf y gellid gwneud hyn orau drwy awdurdodau lleol, a ddylai fod mewn sefyllfa well i nodi a llunio rhestr o'r cofebion rhyfel ym mhob un o'u hardaloedd. Fel y dywedais mewn dadleuon blaenorol, bydd yna adegau lle bydd rhai cofebion ar dir preifat efallai neu, er enghraifft, wedi'u lleoli mewn ysgol neu eglwys, ac fel y cyfryw, perchennog y tir hwnnw fyddai'n gyfrifol am gynnal y cofebion hynny. Fodd bynnag, yr hyn sy'n allweddol i ddiogelu cofebion rhyfel Cymru yw gwybod yn union ble y maent ynghyd â'u cyflwr. 

Yn ail, ni fydd yn syndod i'r Dirprwy Weinidog glywed fy mod yn credu y dylai fod dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i ddiogelu cofebion rhyfel yn eu hardaloedd, a byddai hynny'n golygu bod dyletswydd gyfreithiol i sicrhau bod cofebion rhyfel yn eu hardaloedd yn cael eu cynnal. Rwyf wedi galw ers tro am ddeddfwriaeth i osod dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i ddiogelu cofebion rhyfel yn eu hardaloedd, ac er bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ystyried y syniad, nid oes unrhyw ymrwymiad cryf wedi'i roi i ddeddfwriaeth hyd yma. Wrth gwrs, gwyddom fod Deddf Cofebion Rhyfel (Pwerau Awdurdodau Lleol) 1923 yn caniatáu i awdurdodau lleol ddefnyddio arian cyhoeddus ar gyfer cynnal a chadw cofebion, ond nid oes rheidrwydd ar gynghorau i wneud hynny. Byddai gosod dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol yn sicrhau bod pob cofeb ryfel gyhoeddus yn cael ei diogelu a'i chynnal. Byddai hyn yn golygu sicrhau bod gan bob awdurdod lleol geidwad penodol a fyddai'n gweithio i nodi a chadw cofebion rhyfel yn eu hardaloedd. Yn y swydd hon, byddai'r unigolyn dan sylw'n gweithio'n agos gyda grwpiau a sefydliadau cymunedol i gasglu cymaint o wybodaeth â phosibl am y cofebion a'r bobl sydd â'u henwau arnynt. Yn anffodus, mewn llawer o awdurdodau lleol, nid oes pwynt cyswllt i bobl gael gwybod mwy am y cofebion yn yr ardal, ac mae hynny'n rhywbeth y credaf fod gwir angen ei newid. 

Yn fy marn i, dim ond drwy gydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a chymunedau lleol y gallwn sicrhau bod cofebion rhyfel yn cael eu gwarchod yn briodol. Mae'n bosibl fod rhai cofebion rhyfel o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig, a gallent hefyd fod yn gynrychioliadol o fath penodol o waith, ac felly yn aml gall cymunedau lleol ddweud ffeithiau wrthych am gofebion nad ydynt bob amser yn wybodaeth gyhoeddus. Felly, mae'n hanfodol sicrhau partneriaeth wirioneddol rhwng awdurdodau lleol a grwpiau cymunedol fel y gellir archwilio a gwerthfawrogi diwylliant a hanes lleol yn llawn ar gyfer y dyfodol. Wrth gwrs, mae rhai grwpiau cymunedol eisoes yn gwneud gwaith gwych yn diogelu cofebion rhyfel, a dylid eu hannog i barhau i wneud hynny. Fodd bynnag, byddai cefnogaeth rhywun o fewn yr awdurdod lleol yn helpu i gryfhau'r gwaith a wneir eisoes gan lawer o grwpiau cymunedol ac yn cynnig cyngor a chymorth ymarferol iddynt ar bopeth o olrhain hanes i gynnal a chadw a chadwraeth. 

Fel y dywedais mewn dadleuon blaenorol, mae cyfle hefyd i'r rôl hon gynnwys rhywfaint o waith addysgol allgymorth, er enghraifft, drwy ymweld ag ysgolion a siarad â phlant a phobl ifanc. Mae hyn mor bwysig er mwyn addysgu ein plant a'n pobl ifanc am ryfeloedd blaenorol a'r aberth a wnaed gan bobl yn eu cymuned leol. Credaf o ddifrif y byddai creu'r rôl hon yn anfon neges gref fod Llywodraeth Cymru yn gwneud yr hyn a all i anrhydeddu ei harwyr a chynnal ei threftadaeth filwrol. Ar yr un pryd, mae hefyd yn dangos bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau nad yw cenedlaethau'r dyfodol byth yn anghofio'r aberth a wnaed gan gynifer dros ein rhyddid. Penodi ceidwad cadwraeth neu swyddog cofebion rhyfel mewn cymunedau fyddai'r ffordd orau o sefydlu pwynt cyswllt ar gyfer y cyhoedd, datblygu partneriaethau gyda grwpiau cymunedol lleol, a meithrin cysylltiadau cymunedol cryfach ag ysgolion i addysgu plant a phobl ifanc am bwysigrwydd cofebion rhyfel ac i adrodd straeon ein harwyr a syrthiodd ar faes y gad.

Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno nad yw cynnal a chadw cofebion rhyfel yn gamp hawdd. Mae pob cofeb yn wahanol ac o'r herwydd, dylid ei hatgyweirio a'i gwarchod mewn ymateb i'w hanghenion unigol. Bydd angen cyngor arbenigol proffesiynol mewn perthynas â llawer o gofebion i asesu cyflwr y gofeb yn gywir a sefydlu'r ffordd gywir o atgyweirio neu warchod y gofeb, ac mae hynny'n costio arian. Gallai ceidwad cadwraeth neu swyddog cofebion rhyfel gefnogi grwpiau cymunedol yn eu cais i ddenu cyllid grant ar gyfer prosiectau penodol, a chyflwyno'r achos i gyngor y dylai ymyrryd a chefnogi prosiect. 

Yn olaf, credaf ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ganfod ble mae ein cofebion rhyfel wedi'u lleoli a phwy sy'n gyfrifol amdanynt. Mae mor bwysig fod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod cynghorau'n cael digon o gymorth a chyllid i fynd i'r afael ag achosion o fandaliaeth, ac i fynd i'r afael hefyd â'r rhai sy'n targedu cofebion rhyfel fel metel sgrap. Ni allaf ei ddweud yn gliriach: nid troseddau heb ddioddefwyr yw'r rhain o gwbl. Maent yn droseddau yn erbyn cymdeithas, a dylem droi pob carreg wrth nodi ffyrdd o atal y rhai sy'n ceisio symud cofebion rhyfel.

Bydd y Dirprwy Weinidog, wrth gwrs, yn ymwybodol o Ddeddf Delwyr Metel Sgrap 2013 a gyflwynwyd i gryfhau'r rheoliadau ynghylch delwyr metel sgrap, ac i dynhau'r drefn bresennol. Mae'r ddeddfwriaeth honno, a gyflwynwyd yn 2013, yn golygu bod yn rhaid i bob unigolyn a busnes gwblhau proses ymgeisio drylwyr i gael trwydded deliwr metel sgrap, ac mae hefyd yn rhoi pŵer i awdurdodau lleol wrthod ymgeiswyr anaddas a dirymu trwyddedau. Mae'n gam cadarnhaol ymlaen, ond mae mwy y gellir ei wneud bob amser.

Rwyf hefyd yn ymgyrchu i alw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu llofnod SmartWater arloesol ar gyfer awdurdodau lleol. Hylif atal troseddau yw SmartWater sy'n ei gwneud hi'n bosibl adnabod cofebion rhyfel unigol, ac mae'n cynnig ffordd sicr o ddod o hyd iddynt pe bai lladrad yn digwydd. Dim ond o dan olau uwchfioled y mae'n weladwy, a gall helpu'r heddlu i olrhain cofebion wedi'u dwyn, ac ar ôl ei osod, mae bron yn amhosibl ei dynnu, gan ei fod yn gwrthsefyll llosgi, sgwrio â thywod ac amlygiad hirdymor i olau uwchfioled. Dyma un ffordd o ddiogelu cofebion rhyfel, ac rwy'n gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn cytuno i ddatblygu partneriaeth ehangach gyda Sefydliad SmartWater, a'r Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel yn wir, i ddefnyddio'r ataliad pwerus hwn a sicrhau bod gan ein hawdurdodau lleol fodd o'i ddefnyddio.

Nid yw hynny'n golygu nad oes rhywfaint o waith wedi'i wneud i warchod cofebion yng Nghymru, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r rhai yn Cadw sydd wedi gweithio gyda chymunedau ac unigolion lleol i greu cynlluniau cynnal a chadw cadwraethol. Fodd bynnag, y realiti yw bod llawer o gofebion rhyfel heb geidwaid, ac mae'r cofebion hynny'n haeddu ein hamser a'n parch hefyd. Ac felly, yn anad dim arall heddiw, rwy'n mawr obeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn cadarnhau y bydd yn adolygu'r ddeddfwriaeth ynghylch gwarchod cofebion rhyfel, ac yn gweithio gyda rhanddeiliaid fel yr Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel a Cadw i dynhau'r ddeddfwriaeth honno a'i gwneud yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Lywydd, wrth gloi, rwy'n mawr obeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi'r amser a'r sylw y maent yn eu haeddu i'r cynigion hyn, a byddwn yn hapus i weithio gydag unrhyw Aelod yn y Siambr i warchod cofebion rhyfel Cymru yn well. Teitl y ddadl hon yw 'Byddwn yn eu cofio', ac mae diogelu a gwarchod cofebion rhyfel yn un ffordd o anrhydeddu ein harwyr a syrthiodd ar faes y gad. Ac mae'n fwy na hynny. Mae hefyd yn ymwneud â chreu cyfleoedd i'n plant a'n pobl ifanc ddysgu mwy amdanynt, a'r pris uchaf a dalwyd ganddynt am ein rhyddid. Felly, galwaf ar Lywodraeth Cymru i flaenoriaethu gwarchod ein treftadaeth filwrol yn y Senedd hon, ac ymrwymo i wneud mwy i warchod cofebion rhyfel yma yng Nghymru. Diolch. 

17:50

I'm really pleased to have the opportunity to take part in this debate, and I extend my sincere thanks to Paul Davies for giving me the time. I know Paul is very passionate about this, as many of us are. It's an important issue, one that transcends all party lines. We must never forget those people who have served and given the ultimate sacrifice for us. War memorials play a central role in our society and remind us of the immense role Britain has played in protecting our freedoms and liberty that we enjoy to this day. But for too long, many of our war memorials have suffered dereliction and vandalism, as Paul pointed out, and this is just totally unacceptable. Ensuring a statutory duty for their protection, which would include the appointing of a war memorial officer, is something every Member of the Senedd should get behind and back. I will join my colleagues here today and call on the Welsh Government Ministers to heed our calls. It is so important that we never forget those people who've served so bravely for us. Thank you, Llywydd. 

Rwy'n falch iawn o gael cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon, ac rwy'n diolch yn ddiffuant i Paul Davies am roi'r amser i mi. Rwy'n gwybod bod Paul yn teimlo'n angerddol iawn ynglŷn â hyn, fel y mae llawer ohonom. Mae'n fater pwysig, un sy'n croesi'r holl linellau pleidiol. Rhaid inni beidio byth ag anghofio'r bobl sydd wedi gwasanaethu ac wedi gwneud yr aberth eithaf ar ein rhan. Mae cofebion rhyfel yn chwarae rhan ganolog yn ein cymdeithas ac yn ein hatgoffa o'r rôl aruthrol y mae Prydain wedi'i chwarae yn diogelu'r rhyddid rydym yn ei fwynhau hyd heddiw. Ond ers gormod o amser, mae llawer o'n cofebion rhyfel wedi dioddef yn sgil dadfeilio a fandaliaeth, fel y nododd Paul, ac mae hyn yn gwbl annerbyniol. Mae sicrhau dyletswydd statudol i'w hamddiffyn, a fyddai'n cynnwys penodi swyddog cofebion rhyfel, yn rhywbeth y dylai pob Aelod o'r Senedd ei gefnogi. Rwy'n ymuno â'm cyd-Aelodau yma heddiw i alw ar Weinidogion Llywodraeth Cymru i wrando ar ein galwadau. Mae mor bwysig nad ydym byth yn anghofio'r bobl sydd wedi gwasanaethu mor ddewr drosom. Diolch, Lywydd.

17:55

I'd like to pay tribute and thanks to my colleague Paul Davies, for allowing me to take part in this important debate. I pay tribute to the work and dedication that you have taken to enhance and protect our war memorials and our fallen heroes. 

Protection of our war memorials must not be overlooked by the Welsh Government or any Government, and I support calls for a cross-party consensus on ensuring our war memorials receive statutory recognition and protection in law. Memorials across Brecon and Radnorshire serve as a poignant reminder to the ultimate sacrifice made by those brave servicemen and women who gave their lives for our freedoms, so we can come here to represent our communities and our democracy.

Our fallen heroes must not be forgotten, and those who choose to deface and dishonour our war memorials must face the full force of the law. The Welsh Government must ensure specific funding is made available to local authorities so they can adequately maintain our war memorials and repair those memorials if they are vandalised, as we must remember and honour our past if we are ever going to change the future. Therefore, I join calls for the Welsh Government to prioritise the protection of our war memorials and commit to doing more in the term of this Parliament. Thank you very much. Diolch.

Hoffwn dalu teyrnged a diolch i'm cyd-Aelod Paul Davies, am ganiatáu i mi gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon. Rwy'n talu teyrnged i'r gwaith a wnaethoch a'r ymroddiad rydych wedi'i ddangos i wella a gwarchod ein cofebion rhyfel a'n harwyr a syrthiodd ar faes y gad.

Ni ddylai Llywodraeth Cymru nac unrhyw Lywodraeth esgeuluso'r gwaith o warchod ein cofebion rhyfel, ac rwy'n cefnogi galwadau am gonsensws trawsbleidiol ar sicrhau bod ein cofebion rhyfel yn cael cydnabyddiaeth a gwarchodaeth statudol yn y gyfraith. Mae cofebion ar draws Brycheiniog a Sir Faesyfed yn ein hatgoffa'n ingol am yr aberth eithaf a wnaed gan y milwyr a'r menywod dewr a roddodd eu bywydau dros ein rhyddid, fel y gallwn ddod yma i gynrychioli ein cymunedau a'n democratiaeth.

Ni ddylid anghofio'r arwyr a syrthiodd ar faes y gad, a rhaid i'r rhai sy'n dewis difenwi ac amharchu ein cofebion rhyfel wynebu holl rym y gyfraith. Rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod cyllid penodol ar gael i awdurdodau lleol fel y gallant gynnal ein cofebion rhyfel yn ddigonol ac atgyweirio'r cofebion hynny os cânt eu fandaleiddio, gan fod yn rhaid inni gofio ac anrhydeddu ein gorffennol os ydym am newid y dyfodol. Felly, rwy'n ymuno â galwadau ar Lywodraeth Cymru i flaenoriaethu'r gwaith o warchod ein cofebion rhyfel ac ymrwymo i wneud mwy yn nhymor y Senedd hon. Diolch yn fawr iawn. 

Dwi'n galw nawr ar Ddirprwy Weinidog y celfyddydau a chwaraeon i ymateb i'r ddadl. Dawn Bowden.

I now call on the Deputy Minister for arts and sport to reply to the debate. Dawn Bowden.

Diolch, Llywydd. I'm certainly very grateful to Paul Davies for instigating this debate today about the importance of protecting our memorials. I know he's raised this matter in the Senedd on several occasions and feels passionately about it, and I agree that Wales's memorials are important parts of our heritage. I don't think there's anyone who can deny the emotional power of these monuments, and their importance both to local communities and in the bigger picture of our national history.

A few weeks ago, I visited Llangollen Railway, and while I was there I had a very poignant experience. In the underpass at Berwyn station, I saw handwritten graffiti on the walls, left there by soldiers departing for the front in world war one. Some never came back, and their names are listed on the war memorial in the town. But seeing those messages and signatures is a powerful reminder of the terrible sacrifices that were made—sacrifices so great that we must never forget. All war is terrible, but there is something particularly horrific about the carnage of the first world war, where 35,000 Welsh men were killed. That drives home to us the need to remember.

Between 2014 and 2019, the Cymru'n Cofio Wales Remembers initiative provided an opportunity for us to work with organisations and individuals, throughout Wales and internationally, to commemorate and reflect on the impact of war. Through that initiative, the Welsh Government and its partners supported a great number of activities, commemorative events, cultural and educational programmes, as well as conservation of war memorials and other historic sites associated with the war. Projects included the renovation of Yr Ysgwrn, the home of Hedd Wyn, where £2.8 million of National Lottery money has created a cultural centre that will ensure an enduring public awareness of the significance of the war. We also supported the creation of new war memorials: the Welsh memorial park at Langemark, and, in November 2019, a new memorial unveiled in Alexandra Gardens here in Cardiff, near to our national memorial, to recognise the outstanding contribution of men and women from diverse ethnic and commonwealth communities. Partnership working was the key to the success of Cymru'n Cofio Wales Remembers, and, in my view, it should remain at the heart of how we work going forward. I'm grateful to all of those who engaged in the initiative and continue to do such important work on our behalf to keep alive the memory of the sacrifices of those who fought for us.

The Welsh Government has always acknowledged the importance of war memorials as visible and poignant pieces of heritage, and focal points for commemoration for communities and families. They are both a physical record of those who died for their country and a visual reminder of the impact of war. Many war memorials are also important to our architectural and artistic heritage. After the first world war, the raising of so many new memorials across the United Kingdom was, in effect, a unique public art project, which helped local communities experiencing a heartbreaking mix of emotions from sorrow to relief at the victory. The impact of war has been so widespread that it has resulted in an extraordinary number of commemorative war memorials—over 90,000 across the United Kingdom and over 3,700 here in Wales, ranging from town memorials designed by leading artists to small village plaques.

Diolch, Lywydd. Rwy'n sicr yn ddiolchgar iawn i Paul Davies am gychwyn y ddadl hon heddiw am bwysigrwydd gwarchod ein cofebion. Gwn ei fod wedi codi'r mater hwn yn y Senedd ar sawl achlysur ac yn teimlo'n angerddol yn ei gylch, ac rwy'n cytuno bod cofebion Cymru yn rhannau pwysig o'n treftadaeth. Nid wyf yn credu y gall unrhyw un wadu pŵer emosiynol y cofebion hyn, a'u pwysigrwydd i gymunedau lleol ac yn narlun ehangach ein hanes cenedlaethol.

Ychydig wythnosau'n ôl, ymwelais â Rheilffordd Llangollen, a thra oeddwn yno cefais brofiad ingol iawn. Yn y danffordd yng ngorsaf y Berwyn, gwelais graffiti ysgrifenedig ar y waliau, a adawyd yno gan filwyr yn gadael am y ffrynt yn y rhyfel byd cyntaf. Ni ddaeth rhai ohonynt yn eu holau, a rhestrir eu henwau ar y gofeb ryfel yn y dref. Ond mae gweld y negeseuon a'r llofnodion hynny'n ein hatgoffa'n rymus o'r aberth ofnadwy a wnaed—aberth mor fawr fel na ddylem byth mo'i hanghofio. Mae pob rhyfel yn ofnadwy, ond mae rhywbeth arbennig o erchyll am gyflafan y rhyfel byd cyntaf, lle lladdwyd 35,000 o Gymry. Mae hynny'n dangos yn glir yr angen i ni gofio.

Rhwng 2014 a 2019, rhoddodd menter Cymru'n Cofio gyfle inni weithio gyda sefydliadau ac unigolion ledled Cymru ac yn rhyngwladol i goffáu a myfyrio ar effaith rhyfel. Drwy'r fenter honno, cefnogodd Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid nifer fawr o weithgareddau, digwyddiadau coffa, rhaglenni diwylliannol ac addysgol, yn ogystal â gwarchod cofebion rhyfel a safleoedd hanesyddol eraill sy'n gysylltiedig â'r rhyfel. Roedd y prosiectau'n cynnwys adnewyddu Yr Ysgwrn, cartref Hedd Wyn, lle mae £2.8 miliwn o arian y Loteri Genedlaethol wedi creu canolfan ddiwylliannol a fydd yn sicrhau y bydd ymwybyddiaeth y cyhoedd o arwyddocâd y rhyfel yn parhau. Gwnaethom hefyd gefnogi'r gwaith o greu cofebion rhyfel newydd: parc coffa Cymreig yn Langemark, ac ym mis Tachwedd 2019, dadorchuddiwyd cofeb newydd yng Ngerddi Alexandra yma yng Nghaerdydd, ger ein cofeb genedlaethol, i gydnabod cyfraniad eithriadol dynion a menywod o amrywiol gymunedau ethnig a'r gymanwlad. Gweithio mewn partneriaeth oedd yr allwedd i lwyddiant Cymru'n Cofio, ac yn fy marn i, dylai barhau i fod wrth wraidd y ffordd rydym yn gweithio yn y dyfodol. Rwy'n ddiolchgar i bawb a fu'n rhan o'r fenter ac sy'n parhau i wneud gwaith mor bwysig ar ein rhan i gadw'n fyw y cof am aberth y rhai a ymladdodd drosom.

Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi cydnabod pwysigrwydd cofebion rhyfel fel darnau gweladwy ac ingol o dreftadaeth, a phwyntiau ffocws i gymunedau a theuluoedd allu coffáu. Maent yn gofnod ffisegol o'r rhai a fu farw dros eu gwlad ac yn ein hatgoffa'n weledol o effaith rhyfel. Mae llawer o gofebion rhyfel hefyd yn bwysig i'n treftadaeth bensaernïol a chelfyddydol. Ar ôl y rhyfel byd cyntaf, roedd codi cynifer o gofebion newydd ar draws y Deyrnas Unedig, i bob pwrpas, yn brosiect celf gyhoeddus unigryw, a helpodd gymunedau lleol a oedd yn profi cymysgedd torcalonnus o emosiynau o ddolur i ryddhad yn sgil y fuddugoliaeth. Mae effaith rhyfel wedi bod mor eang fel ei bod wedi arwain at nifer eithriadol o gofebion rhyfel—dros 90,000 ar draws y Deyrnas Unedig a thros 3,700 yma yng Nghymru, yn amrywio o gofebion tref a gynlluniwyd gan artistiaid blaenllaw i blaciau bach mewn pentrefi.

The Imperial War Museum maintains a register of war memorials and the Welsh Government has provided financial support to the War Memorials Trust to make information about those memorials more accessible to the public through War Memorials Online. This includes thousands of records and provides a platform for members of the public to get involved by contributing their own photographs and details of memorials. Other sources of information include Cadw's online database Cof Cymru, which details over 230 listed memorials, and the statutory historic environment records maintained by the four Welsh archaeological trusts. Besides war memorials, of course, these also include information on hundreds of historic buildings and structures associated with the defence of Britain and life on the home front, including anti-invasion defences, air fields, hospitals and munitions factories, which have all been investigated by the archaeological trusts with funding from Cadw over the past 10 years.

Now, as Paul Davies said, the range of war memorials in Wales is remarkable, from commemorative statues, obelisks and plaques to windows, gardens, community halls, hospitals, chapels and bridges. The range of ownership is similarly diverse, but these are all important community assets. Often, they're paid for by subscriptions with personal ties to families and individuals. While there are some that have fallen into disrepair, we shouldn't overlook the success of so many community initiatives that continue to care for these memorials. The Welsh Government provides help with this. The guidance document, 'Caring for War Memorials in Wales', produced by Cadw in association with the War Memorials Trust, provides guidance specifically aimed at helping communities to care for their war memorials. It includes practical advice for conservation and repair and is beautifully illustrated with photographs of monuments from across Wales, and examples of successful conservation projects. I encourage all Members to read it. It can be downloaded free through the Cadw website.

The Welsh Government has also given generous financial support to protect war memorials from decay. Cadw provides grants to help conserve historic monuments and, in recent years, has included nearly £240,000 for repairs to war memorials. Under the war memorial grant scheme, it gave out funds to 45 projects in communities throughout Wales. Cadw will shortly be announcing a new community heritage grant scheme that will offer grants of up to £15,000 to support the maintenance and repair of community assets, and listed war memorials will be eligible to apply for support. Now, I know that Cadw is always keen to support historic assets across Wales that have particular significance to their communities, and the last thing we want to see is important historic structures and buildings being lost, especially those with such meaning to local people.

The National Lottery heritage fund has also been extremely generous in its support for projects. As well as providing the £2.8 million to funding the restoration of Yr Ysgwrn, as I mentioned earlier, it provided over £1 million of grant aid to 126 community-led commemorative projects reflecting the heritage of conflict. And it's currently working with Cadw to deliver a new 15-minute heritage grant scheme that encourages community engagement with local heritage. 

But as well as funding activities within Wales, we have also funded memorials in France and Belgium, and I'm proud that we supported the refurbishment of the memorial to the 38th (Welsh) Division at Mametz Wood, which was one of the focal points for the Cymru'n Cofio Wales Remembers national commemoration service, which the First Minister attended in 2016. We've also funded the national monument at Pilkem Ridge in Langemark in Belgium. I think it's important to acknowledge that while war memorials in towns and villages across Wales are there for local communities, memorials actually at the battle sites provide another important focus for commemoration in the places where so many lives were lost.

A concern that I'm sure we all share—and I know that Paul has touched on this, as have other speakers this evening—is the criminal damage such as vandalism that affects those memorials. Sadly relevant to our debate today is the shocking recent news of the defacement of the memorial dedicated to the poet Hedd Wyn that stands in the centre of Trawsfynydd. I join with the local community in condemning this despicable act of disregard for a memorial that represents all the men from Trawsfynydd who lost their lives in the first world war. I'm sure that we all hope that the police will soon be able to identify and bring those perpetrators to justice.

Sadly, I also have experience of an example of vandalism that took place in my own constituency not so long ago. There is a beautiful memorial in Troedyrhiw park in Merthyr Tydfil in the form of a statue of a serviceman. A couple of years ago, the soldier's rifle, which was actually made of marble, not metal, was stolen. The monument had been paid for by public subscription, and this act of vandalism not only disrespects the memories of 73 local men whose names are listed on it and who died in the first and second world wars, but it also disrespects the local people who gave their hard-earned money to build that memorial in the first place. I'm pleased to say that work is now under way to replace and repair it, with support from the War Memorials Trust.

The actions of a minority of vandals do not represent the views of the majority and must not be tolerated. The police already have powers to tackle vandalism, and perpetrators can be prosecuted under the offence of criminal damage, which can carry a hefty prison sentence. Heritage crime is something that is being taken very seriously in Wales, and Cadw is working closely with local police forces to investigate and prevent this type of crime, to encourage the use of deterrents such as SmartWater, which Paul referred to, to protect memorials at risk of theft. I understand that anyone responsible for a war memorial can apply to the SmartWater Foundation for the use of this product for free.

Of course, local authorities do play an important role in caring for war memorials, specifically those that have been given statutory protection, and also have powers under current legislation to undertake works to repair monuments. Many have carried out initiatives to support community engagement with memorials. So, I don't believe that it is necessary to use additional legislation to push them into action, but instead prefer to engage in the spirit of co-operative partnership.

The importance of war memorials is widely accepted, and local authorities all over Wales are already carrying out important repair work. I do, however, recognise that there is always room for improvement, and I fully support the calls for local authorities to remain proactive in their support for war memorials, and to ensure that they seek opportunities to support communities to engage at all levels. This can be facilitated by individual officers within local authorities working to encourage partnerships, and also by encouraging the uptake of the many resources in this area, such as the bilingual education packages that have been produced to support primary and secondary schools on Hwb.

Commemoration remains as important today as it did when our memorials were first built, so I thank Paul Davies once again for raising this subject today and recognising the role that memorials play in the lives of our communities today and will play in the future. Thank you.

Mae'r Amgueddfa Ryfel Ymerodrol yn cadw cofrestr o gofebion rhyfel ac mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cymorth ariannol i'r Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel i wneud gwybodaeth am y cofebion hynny'n fwy hygyrch i'r cyhoedd drwy War Memorials Online. Mae'n cynnwys miloedd o gofnodion ac mae'n rhoi llwyfan i aelodau'r cyhoedd gymryd rhan drwy gyfrannu eu ffotograffau eu hunain a manylion am gofebion. Mae ffynonellau gwybodaeth eraill yn cynnwys cronfa ddata ar-lein Cadw Cof Cymru, sy'n rhoi manylion dros 230 o gofebion rhestredig, a'r cofnodion amgylchedd hanesyddol statudol a gedwir gan bedair ymddiriedolaeth archeolegol Cymru. Yn ogystal â chofebion rhyfel, wrth gwrs, mae'r rhain hefyd yn cynnwys gwybodaeth am gannoedd o adeiladau a strwythurau hanesyddol sy'n gysylltiedig ag amddiffyn Prydain a bywyd ar y ffrynt cartref, gan gynnwys amddiffynfeydd rhag ymosodiadau, meysydd glanio, ysbytai a ffatrïoedd arfau, ac archwiliwyd y cyfan gan yr ymddiriedolaethau archeolegol drwy gymorth cyllid gan Cadw dros y 10 mlynedd diwethaf.

Nawr, fel y dywedodd Paul Davies, mae'r amrywiaeth o gofebion rhyfel yng Nghymru yn rhyfeddol, o gerfluniau coffa, obelisgau a phlaciau i ffenestri, gerddi, neuaddau cymunedol, ysbytai, capeli a phontydd. Mae ystod y mathau o berchnogaeth yr un mor amrywiol, ond mae'r rhain i gyd yn asedau cymunedol pwysig. Yn aml, talwyd amdanynt drwy danysgrifiadau gyda chysylltiadau personol â theuluoedd ac unigolion. Er bod rhai wedi dadfeilio, ni ddylem anwybyddu llwyddiant cynifer o fentrau cymunedol sy'n parhau i ofalu am y cofebion hyn. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth gyda hynny. Mae'r ddogfen ganllaw, 'Gofalu am Gofebion Rhyfel yng Nghymru', a gynhyrchwyd gan Cadw ar y cyd â'r Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel, yn darparu canllawiau gyda'r nod penodol o helpu cymunedau i ofalu am eu cofebion rhyfel. Mae'n cynnwys cyngor ymarferol ar gadwraeth ac atgyweirio ac mae wedi'i darlunio'n hyfryd gyda ffotograffau o gofebion o bob rhan o Gymru, ac enghreifftiau o brosiectau cadwraeth llwyddiannus. Rwy'n annog yr holl Aelodau i'w darllen. Gellir ei lawrlwytho am ddim drwy wefan Cadw.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi rhoi cymorth ariannol hael i ddiogelu cofebion rhyfel rhag dadfeilio. Mae Cadw yn darparu grantiau i helpu i warchod henebion hanesyddol ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae wedi cynnwys bron i £240,000 ar gyfer atgyweirio cofebion rhyfel. O dan y cynllun grantiau ar gyfer cofebion rhyfel, rhoddodd arian i 45 o brosiectau mewn cymunedau ledled Cymru. Cyn bo hir, bydd Cadw yn cyhoeddi cynllun grantiau newydd ar gyfer treftadaeth gymunedol a fydd yn cynnig grantiau o hyd at £15,000 i gefnogi'r gwaith o gynnal a chadw ac atgyweirio asedau cymunedol, a bydd cofebion rhyfel rhestredig yn gymwys i wneud cais am gymorth. Nawr, gwn fod Cadw bob amser yn awyddus i gefnogi asedau hanesyddol ledled Cymru sydd ag arwyddocâd arbennig i'w cymunedau, a'r peth olaf y dymunwn ei weld yw bod strwythurau ac adeiladau hanesyddol pwysig yn cael eu colli, yn enwedig y rheini sy'n golygu cymaint i bobl leol.

Mae cronfa dreftadaeth y Loteri Genedlaethol hefyd wedi bod yn hael iawn yn ei chefnogaeth i brosiectau. Yn ogystal â darparu'r £2.8 miliwn i ariannu'r gwaith o adfer Yr Ysgwrn, fel y soniais yn gynharach, darparodd dros £1 filiwn o gymorth grantiau i 126 o brosiectau coffa a arweinir gan y gymuned sy'n adlewyrchu treftadaeth rhyfel. Ac ar hyn o bryd mae'n gweithio gyda Cadw i ddarparu cynllun grant treftadaeth 15 munud newydd sy'n annog ymgysylltiad cymunedol â threftadaeth leol.

Ond yn ogystal ag ariannu gweithgareddau yng Nghymru, rydym hefyd wedi ariannu cofebion yn Ffrainc a Gwlad Belg, ac rwy'n falch ein bod wedi cefnogi'r gwaith o adnewyddu'r gofeb i'r 38ain Adran (Gymreig) yng Nghoed Mametz, a oedd yn un o'r pwyntiau ffocws ar gyfer gwasanaeth coffa cenedlaethol Cymru'n Cofio, a fynychwyd gan Brif Weinidog Cymru yn 2016. Rydym hefyd wedi ariannu'r heneb genedlaethol yn Pilkem Ridge yn Langemark yng Ngwlad Belg. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod, er bod cofebion rhyfel mewn trefi a phentrefi ledled Cymru yno ar gyfer cymunedau lleol, fod cofebion ar safleoedd y brwydrau eu hunain yn darparu ffocws pwysig arall ar gyfer coffáu yn y mannau lle collwyd cynifer o fywydau.

Un pryder rydym i gyd yn ei rannu rwy'n siŵr—a gwn fod Paul wedi cyffwrdd â hyn, fel y mae siaradwyr eraill heno—yw'r difrod troseddol megis fandaliaeth sy'n effeithio ar y cofebion hyn. Yn anffodus, mae'r newyddion syfrdanol diweddar am ddifenwi'r gofeb i'r bardd Hedd Wyn ynghanol Trawsfynydd yn berthnasol i'n dadl heddiw. Rwy'n ymuno â'r gymuned leol i gondemnio'r weithred ffiaidd hon o ddiffyg parch at gofeb sy'n cynrychioli'r holl ddynion o Drawsfynydd a gollodd eu bywydau yn y rhyfel byd cyntaf. Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn gobeithio y daw'r heddlu o hyd i'r tramgwyddwyr cyn bo hir a'u dwyn o flaen eu gwell.

Yn anffodus, mae gennyf innau hefyd brofiad o enghraifft o fandaliaeth a ddigwyddodd yn fy etholaeth i heb fod yn bell yn ôl. Mae cofeb hardd ym mharc Troed-y-rhiw ym Merthyr Tudful ar ffurf cerflun o filwr. Ychydig flynyddoedd yn ôl, cafodd dryll y milwr, a wnaed o farmor, nid metel, ei ddwyn. Talwyd am yr heneb drwy danysgrifiad cyhoeddus, ac mae'r weithred hon o fandaliaeth yn amharchu'r cof am 73 o ddynion lleol y rhestrir eu henwau arni ac a fu farw yn y rhyfel byd cyntaf a'r ail ryfel byd, ac mae hefyd yn amharchu'r bobl leol a roddodd eu harian prin i adeiladu'r gofeb honno yn y lle cyntaf. Rwy'n falch o ddweud bod gwaith bellach ar y gweill i'w hatgyweirio, gyda chymorth gan yr Ymddiriedolaeth Cofebion Rhyfel.

Nid yw gweithredoedd lleiafrif o fandaliaid yn cynrychioli barn y mwyafrif ac ni ddylid eu goddef. Mae gan yr heddlu bwerau eisoes i fynd i'r afael â fandaliaeth, a gellir erlyn cyflawnwyr o dan drosedd difrod troseddol, sy'n gallu golygu dedfryd o garchar. Mae troseddau treftadaeth yn rhywbeth sy'n cael ei gymryd o ddifrif yng Nghymru, ac mae Cadw yn gweithio'n agos gyda heddluoedd lleol i ymchwilio ac atal troseddau o'r fath, er mwyn annog y defnydd o ataliadau fel SmartWater, y cyfeiriodd Paul atynt, i ddiogelu cofebion sydd mewn perygl o gael eu dwyn. Rwy'n deall y gall unrhyw un sy'n gyfrifol am gofeb ryfel wneud cais i Sefydliad SmartWater am ddefnyddio'r cynnyrch hwn am ddim.

Wrth gwrs, mae awdurdodau lleol yn chwarae rhan bwysig yn gofalu am gofebion rhyfel, yn benodol y rhai sydd o dan warchodaeth statudol, ac mae ganddynt bwerau hefyd o dan y ddeddfwriaeth bresennol i wneud gwaith i atgyweirio henebion. Mae llawer wedi cynnal mentrau i gefnogi ymgysylltiad y gymuned â chofebion. Felly, nid wyf yn credu bod angen defnyddio deddfwriaeth ychwanegol i bwyso arnynt i weithredu, ond yn hytrach eu bod yn cymryd rhan mewn ysbryd o bartneriaeth gydweithredol.

Mae pwysigrwydd cofebion rhyfel yn cael ei dderbyn yn eang, ac mae awdurdodau lleol ledled Cymru eisoes yn gwneud gwaith atgyweirio pwysig. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod lle i wella bob amser, ac rwy'n llwyr gefnogi'r galwadau ar awdurdodau lleol i barhau i fod yn rhagweithiol yn eu cefnogaeth i gofebion rhyfel, ac i sicrhau eu bod yn chwilio am gyfleoedd i gynorthwyo cymunedau i ymgysylltu ar bob lefel. Gellir hwyluso hyn drwy swyddogion unigol o fewn awdurdodau lleol sy'n gweithio i annog partneriaethau, a hefyd drwy annog y defnydd o'r nifer fawr o adnoddau sydd ar gael yn y maes hwn, megis y pecynnau addysg dwyieithog a gynhyrchwyd i gefnogi ysgolion cynradd ac uwchradd ar Hwb.

Mae coffáu'n parhau i fod yr un mor bwysig heddiw â phan adeiladwyd ein cofebion gyntaf, felly diolch i Paul Davies unwaith eto am godi'r pwnc hwn heddiw a chydnabod y rôl y mae cofebion yn ei chwarae ym mywydau ein cymunedau heddiw a'r rôl y byddant yn ei chwarae yn y dyfodol. Diolch.

18:05

Diolch i'r Dirprwy Weinidog, a dyna ddiwedd ein trafodaethau ni am y dydd. Diolch yn fawr a phrynhawn da i chi i gyd.

Thank you to the Deputy Minister, and that brings today's proceedings to a close. Thank you very much, and good afternoon, everyone.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:07.

The meeting ended at 18:07.