Y Cyfarfod Llawn

Plenary

13/07/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

Datganiad gan y Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda. A dwi eisiau atgoffa Aelodau hefyd fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag ydyn nhw i'r rheini sy'n ymuno drwy gyswllt fideo. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog

Felly, yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George. 

Canlyniadau Iechyd ym Mhowys

1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella canlyniadau iechyd ym Mhowys? OQ56773

Llywydd, diolchaf i Russell George am y cwestiwn yna. Ymhlith y camau eraill a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru, rydym ni'n parhau i fuddsoddi mewn prosiectau cyfalaf i wella cyfleusterau ysbyty presennol ym Mhowys, yn ogystal â chefnogi achos busnes i adeiladu campws llesiant amlddisgyblaeth newydd yn y Drenewydd.

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna, ac, yn wir, mae bwrdd iechyd Powys, gan weithio gyda'r awdurdod lleol, wedi cyflwyno'r cynigion ar gyfer y cynllun—y cynnig yr ydych chi wedi ei amlinellu. Rwyf i wedi codi'r mater hwn gyda chi sawl gwaith o'r blaen, Prif Weinidog. Byddai'r cynllun yn arwain at gyfleuster newydd arloesol, ysbyty cymunedol newydd, â gwasanaethau ychwanegol hefyd yn cael eu lleoli yn y Drenewydd i wasanaethu pobl gogledd Powys. Byddai'r cyfleuster hefyd yn gwella canlyniadau iechyd a llesiant hefyd, ac yn golygu y gall pobl dderbyn apwyntiadau yn fwy lleol yn y Drenewydd, neu yng ngogledd Powys, yn hytrach na gorfod teithio y allan i'r sir. Felly, mae'r rhain yn sicr yn gynnig ac yn brosiect sy'n cael fy nghefnogaeth i.

Rwy'n deall bod y cynlluniau yn gweithio drwy broses graffu gyda Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd, rhwng Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd, a byddwn yn ddiolchgar iawn, Prif Weinidog, pe gallech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf heddiw. Rwy'n awyddus i'r cynlluniau hyn gael eu cymeradwyo, ond byddwn yn awyddus i gael dealltwriaeth o pryd yr ydych chi'n meddwl y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi'r golau gwyrdd i'r prosiect pwysig iawn hwn i'r canolbarth.

Llywydd, diolchaf i Russell George am y cwestiwn ychwanegol yna, a diolchaf iddo yn wir am ei gefnogaeth gyson iawn i'r prosiect hwn, ac rwyf i'n cytuno ag ef y bydd yn cynnig yr holl fanteision hynny i'r boblogaeth leol yn y Drenewydd ac yn y cyffiniau. Ac fel y dywedodd Russell George, mae'n brosiect ar y cyd, yn brosiect enghreifftiol yn y modd hwnnw o sut y gall awdurdod lleol a bwrdd iechyd lleol ddod at ei gilydd i ddarparu cyfleuster iechyd newydd nad yw'n gyfleuster iechyd yn unig yn yr ystyr gul, ond sydd â'r holl agenda llesiant ac ehangach honno yr ydym ni'n gwybod sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth ym mywydau pobl sy'n ei defnyddio.

Mae Russell George yn iawn, Llywydd: mae'r achos busnes wedi ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru. Ceir y broses ailadroddol honno nawr lle mae'r cynlluniau yn cael eu hymchwilio, mae cwestiynau yn cael eu gofyn, mae atebion yn cael eu derbyn. A'r newyddion da yw bod y broses honno wedi hen gychwyn erbyn hyn. Felly, edrychaf ymlaen, fel y mae yntau, at gwblhau'r prosiect hwnnw. Mae'n brosiect y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i'w gefnogi. Mae'n iawn bod proses graffu i sicrhau bod buddsoddiad o'r math hwn, sy'n fuddsoddiad unwaith mewn cenhedlaeth, sy'n gallu cyflawni'r holl bethau y byddai pobl yn lleol yn dymuno eu gweld, a bod yr arian y byddwn ni'n ei fuddsoddi ynddo yn sicrhau'r effaith gadarnhaol fwyaf posibl i'r gymuned leol honno.

Rwy'n siŵr y byddai Russell George hefyd yn cytuno â mi bod yr uwchraddiad gwerth £15 miliwn i ysbyty Machynlleth, sydd ar y gweill ar hyn o bryd diolch i Weinidogion Cymru ac arian Llywodraeth Cymru, i'w groesawu, fel y mae'r prosiect gwerth miliynau o bunnoedd parhaus yn Llandrindod. Ond yn fwy na daearyddiaeth—ac mae'r pandemig wedi amlygu hyn yn arbennig—mae'r anghydraddoldeb mwyaf o ran canlyniadau iechyd rhwng ein cymunedau mwyaf cefnog a lleiaf cefnog. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, mai'r ffordd orau o wella canlyniadau iechyd ym Mhowys, ac mewn mannau eraill, yw adeiladu Cymru decach?

Diolchaf i Joyce Watson am hynna, Llywydd, a diolchaf iddi am dynnu sylw at ysbyty Bro Ddyfi ym Machynlleth. Dyna enghraifft dda o gynnig a gyflwynwyd gan fwrdd iechyd Powys, a gwblhaodd y broses achos busnes lawn ac a ganiataodd i Weinidogion Cymru gymeradwyo'r £15 miliwn a fydd yn cael ei fuddsoddi yno ym mis Mawrth cyn yr etholiad.

Siawns mai'r pwynt cyffredinol y mae Joyce Watson yn ei wneud, Llywydd, yw'r un iawn—mai dim ond un enghraifft yw anghydraddoldebau iechyd o'r anghydraddoldebau ehangach yr ydym ni'n eu gweld yn ein cymdeithas. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ymrwymo'r Senedd hon i weithio dros Gymru fwy cyfartal. A byddai Cymru fwy cyfartal, lle byddai'r bwlch rhwng y brig a'r gwaelod yn gulach nag y mae heddiw, yn cael effeithiau cadarnhaol i bobl mewn llawer o agweddau ar eu bywydau, ac yn sicr yn arwain at well canlyniadau iechyd. Rydym ni'n gwybod bod cymdeithasau mwy cyfartal ledled y byd yn mwynhau gwell canlyniadau iechyd na chymdeithasau mwy anghyfartal. Dyna pam mae agenda'r Llywodraeth hon yng Nghymru—yn ei hagenda gwaith teg, yn ei gwaith ar gyfer Cymru decach—wedi ymrwymo i'r union fath o ganlyniad y mae Joyce Watson wedi ei awgrymu.

13:35

Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yng Nghymru yn dweud y gall unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol fod cynddrwg i gleifion â chyflyrau hirdymor cronig. Mae unigrwydd yn rhoi pobl mewn 50 y cant yn fwy o berygl o farwolaeth gynnar. Roedd 41 y cant o bobl mewn amddifadedd materol yn unig, o'u cymharu â'r rhai o tua 12 y cant nad ydyn nhw mewn amddifadedd materol, ac mae hynny yn dilyn ymlaen o'r mater a gododd Joyce yn gynharach. Felly, a gaf i ofyn pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i awdurdodau lleol i sicrhau bod cymaint a phosibl o gyfleoedd a gwasanaethau i leihau unigrwydd ac ynysigrwydd wrth i ni ddod allan o'r cyfyngiadau symud? Diolch.

Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn, Llywydd.

Ac mae hi'n iawn, wrth gwrs, ein bod ni'n llawer mwy ymwybodol heddiw nag y byddem ni wedi bod hyd yn oed 18 mis yn ôl o'r effaith y mae unigrwydd ac ynysigrwydd yn ei chael ar synnwyr pobl o lesiant ac, yn wir, ar eu hiechyd corfforol hefyd. Ac mae llawer iawn i ni ei ddysgu o brofiad y pandemig wrth fynd i'r afael ag effaith unigrwydd ac ynysigrwydd ym mywydau dinasyddion Cymru. Fe wnaethom ni wynebu hyn yn rheolaidd, Llywydd, mae'n ymddangos i mi, yn ystod argyfwng y pandemig. Yn gynnar iawn, byddwch yn cofio ein bod ni wedi newid y rheolau yng Nghymru, i ganiatáu i bobl fynd allan i gynnal ymarfer corff—a byddwch yn cofio ar un adeg mai dim ond unwaith y dydd yr oeddem ni'n cael mynd allan i ymarfer corff. Yna fe wnaethom ni newid y rheolau i ganiatáu i rywun fynd gyda chi ar gyfer yr ymarfer corff hwnnw, oherwydd adroddiadau a gawsom, yn enwedig gan fenywod, am deimlad o ynysigrwydd pe byddai'n rhaid iddyn nhw ymarfer corff ar eu pennau eu hunain. Fe wnaethom ni newid y rheolau yng Nghymru fel y gallai aelwyd un person ffurfio aelwyd estynedig gydag aelwyd arall cyn i ni allu rhyddfrydoli'r rheolau ar aelwydydd estynedig yn fwy cyffredinol. A hefyd roedd hynny oherwydd y dystiolaeth o'r ffordd yr oedd angen cefnogaeth aelwyd arall ar aelwydydd sengl—yn enwedig aelwydydd lle'r oedd un oedolyn yn gofalu am blant yn ogystal â'i hunan—am y rhesymau y mae Jane Dodds wedi eu hawgrymu.

Mae ein gweithredoedd ar lefel gymunedol gydag awdurdodau lleol ond hefyd gyda'r trydydd sector, sydd â rhan bwysig iawn i'w chwarae yn hyn i gyd. A Llywydd, dim ond i roi un enghraifft, sefydlwyd y cynllun Ffrind Mewn Angen a oedd yn rhan o'r ymateb i COVID, ym mis Mehefin y llynedd ac mae'n cael ei redeg gan Age Cymru, ac mae'n golygu y gall person hŷn sy'n byw ar ei ben ei hun gael galwad ffôn wythnosol gan rywun sydd wedi cael ei hyfforddi fel cyfaill gwirfoddol. Mae'n gyngor, mae'n gefnogaeth, mae'n gyfle anffurfiol dim ond i glywed llais dynol arall. Ac rydym ni'n gwybod bod llawer o bobl, yn enwedig pobl oedrannus, yn byw ar eu pennau eu hunain sy'n gallu mynd ddyddiau ar y tro heb gael cyfarfod person arall o gwbl, gyda'r holl effeithiau niweidiol y cyfeiriodd Jane Dodds atyn nhw. Ac mae'r cynllun rhagorol hwnnw—y cynllun Ffrind Mewn Angen—wedi ei gynllunio yma yng Nghymru i wneud gwahaniaeth i'r unigrwydd a'r ynysigrwydd y mae pobl yn eu dioddef yn y ffordd honno.

Cymru ac Affrica

2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o sut y mae rhaglen Cymru-Affrica wedi cryfhau masnach ag Affrica? OQ56759

13:40

Wel, Llywydd, rhaglen datblygu ac undod yw rhaglen Cymru ac Affrica, sy'n cyd-fynd â chyflawni nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig. Effaith ddinistriol COVID yw blaenoriaeth bresennol y rhaglen.

Diolch, Gweinidog. Fel y byddwch yn gwybod, Cymru oedd y Genedl Masnach Deg gyntaf erioed yn 2008, ac, ers 2015, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid drwy raglen Cymru ac Affrica i Masnach Deg Cymru hyrwyddo sefydliadau i ddod yn bartneriaid masnach deg a darparu allgymorth addysgol ar fanteision masnach deg. Mae Masnach Deg Cymru yn adrodd ar hyn o bryd eu bod yn gweithio gyda dim ond 30 o grwpiau masnach deg lleol, 200 o ysgolion a 18 o'r 22 awdurdod lleol. Maen nhw hefyd yn cyflogi dau aelod o staff rhan-amser yn unig. Yn un o gyfarfodydd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn 2018, adroddodd cynrychiolydd Masnach Deg Cymru ar sut yr oedd toriadau i gyllidebau wedi golygu nad oedden nhw yn darparu gwasanaethau dwyieithog addas mwyach, ac roedd toriadau i staffio wedi golygu bod eu cyswllt addysg ag ysgolion wedi gostwng yn sylweddol. Yn rhyfeddol, ar ôl 13 mlynedd o fod yn Genedl Masnach Deg, mae Llywodraeth Cymru yn dal i fod heb argyhoeddi pob awdurdod lleol i gefnogi masnach deg, ac mae Masnach Deg Cymru wedi adrodd nad ydyn nhw hyd yn oed yn monitro gwerth nwyddau masnach deg a werthir yng Nghymru. O gofio eu bod nhw mewn cysylltiad â chyn lleied o sefydliadau ac nad oes ganddyn nhw syniad o nifer na gwerth nwyddau masnach deg a werthir yng Nghymru, a all y Prif Weinidog gynnig sylwadau ar sut y mae Masnach Deg Cymru o fudd yn y pen draw i hyrwyddo masnach deg gydag Affrica ac yn cynnig gwerth am arian i drethdalwyr Cymru? Diolch.

Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac ni allaf osgoi tynnu ei sylw yn fonheddig bod eironi yn ei gwestiwn, ar ddiwrnod pan fydd Tŷ'r Cyffredin yn trafod y toriad o £4 biliwn i gymorth tramor y mae ei blaid ef wedi penderfynu ei orfodi ar rai o'r bobl dlotaf yn unman yn y byd. Ond gadewch i mi dderbyn ei gwestiwn fel ag y mae, oherwydd rwy'n credu bod y cwestiwn yn un pwysig. Mae mwy i'w wneud i hyrwyddo gwerthoedd masnach deg yma yng Nghymru. Byddai'n dda gen i pe byddai pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi ymrwymo i'r agenda honno, ac mae rhaglen Cymru ac Affrica yn sicr yn cefnogi masnach deg. Nid rhaglen fasnach ydyw; fel y dywedais, mae'n rhaglen sydd â'r bwriad o bwysleisio datblygiad ac undod rhwng Cymru a rhannau eraill o'r byd.

Ond bydd rhai ohonom ni yma wedi cyfarfod yn yr adeilad hwn Jenipher Sambazi, is-gadeirydd cwmni coffi cydweithredol o Uganda, lle ceir partneriaeth rhwng Jenipher's Coffi a sefydliadau masnach deg yma yng Nghymru, lle mae'r coed yn cael eu plannu yn y rhan honno o Uganda gan ddefnyddio rhaglen Maint Cymru, yr ydym ninnau'n buddsoddi ynddi hefyd, fel bod ffyrdd cynaliadwy o ddefnyddio cynhyrchion y plannu hwnnw, a'i wneud mewn ffordd sy'n deg i'r bobl sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw—y ffermwyr hynny o Uganda—a hefyd yn cynnig cyfleoedd i bobl yng Nghymru allu mwynhau cynnyrch gwych yr holl ymdrech honno.

Prif Weinidog, fel y cyfeiriasoch ato yn ein hymateb cyntaf, mae Cymru ac Affrica yn ymwneud â llawer mwy na masnach. Mae Oxfam Cymru, drwy eu partneriaid yn Uganda, wedi cael gwybod bod achosion COVID-19 wedi cynyddu gan dros 1,000 y cant fis diwethaf, ac mai dim ond 4,000 o bobl sydd wedi cael eu brechu yn llawn mewn poblogaeth o 45 miliwn. Sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei llais i wthio Llywodraeth y DU i rannu gwybodaeth am frechlynnau a thechnoleg sy'n achub bywydau gyda gwledydd incwm isel fel Uganda?

Wel, Llywydd, yn y swydd yr wyf i'n ei gwneud, ac yn wir yn y swyddi, rwy'n siŵr, y mae Aelodau o amgylch y Siambr yn eu gwneud, rydym ni'n cael rhai sgyrsiau anodd weithiau gydag aelodau o'r cyhoedd, weithiau gyda sefydliadau eraill. Anaml yr wyf i wedi cael sgwrs anoddach na'r un a ges i yn ddiweddar gydag is-ganghellor Prifysgol Namibia—cyfaill da i Gymru, cyfaill da i Brifysgol Caerdydd—a'r rheswm yr oedd yr alwad honno yn anodd oedd oherwydd bod yr anobaith llwyr yn apêl yr is-ganghellor i Gymru ei helpu ef a'i gyd-ddinasyddion yn Namibia yn mynd yn syth at eich calon. Roedd wedi colli 10 aelod o'i staff yr wythnos honno, a bu farw mwy cyn i'r wythnos ddod i ben. Mae saith y cant o boblogaeth Namibia yn debygol o gael eu brechu, a'r effaith syml ar eu gwasanaethau cyhoeddus yw nad oes unman i unrhyw un fynd i gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Ac mae hynny'n wir nid yn unig am Namibia ond mae'n wir am Uganda a phartneriaid eraill rhaglen Cymru-Affrica hefyd.

Roedd yr is-ganghellor eisiau i mi lobïo Llywodraeth y DU i gyflymu cyflenwad y brechlyn i Namibia, ac fe wnes i hynny ar unwaith. Ysgrifennais ar unwaith at yr Ysgrifennydd Tramor a chyfleu'r sgwrs yr oeddwn i wedi ei chael a'r achos—yr achos brys—sy'n bodoli yno. Ond mae'n fwy na chyflenwi brechlyn yn unig; mae'n fater o allu ar lawr gwlad i ddarparu'r brechlyn pan fydd wedi dod i law, ac rydym ni'n ffodus iawn ym Mhrosiect Phoenix—a arweinir, fel y bydd llawer ohonom ni'n ymwybodol, gan fenyw ryfeddol, yr Athro Judith Hall o Brifysgol Caerdydd—lle mae gennym ni bartneriaid ar lawr gwlad yn Uganda ac yn Namibia hefyd. Ers hynny, rydym ni wedi bod yn gweithio i ddod o hyd i beth arall y gallwn ni ei wneud i ddarparu offer a mathau eraill o gymorth i'r partneriaid hynny sydd gennym ni y mae eu hanghenion mor daer. A gwn fod fy nghyd-Weinidog Jane Hutt yn gobeithio gallu gwneud cyhoeddiad cyn diwedd yr wythnos hon, cyn diwedd y tymor, ar y cymorth ychwanegol y byddwn ni'n gallu ei ddarparu.

13:45

Edrychwn ymlaen at y cyhoeddiad hwnnw, Prif Weinidog, gan fy mod i'n credu ei bod hi'n iawn y dylai ein pwyslais ar hyn o bryd fod ar helpu ein cyfeillion o ran sut i ymdrin â'r argyfwng COVID sy'n eu taro nhw mor ddramatig o galed. Ond roeddwn i eisiau, a diolchaf i Joel am godi'r cwestiwn hwn, codi, a dweud y gwir, y bartneriaeth rhwng gweithgynhyrchydd coffi Ferrari ym Mhont-y-clun, yn fy etholaeth i, ac yn wir Jenipher's Coffi, yr wyf i'n ei yfed fy hun yn rheolaidd yn fy mheiriant coffi bach yn y tŷ, ac mae'n enghraifft wych o sut mae rhagoriaeth gweithgynhyrchu yma yng Nghymru, gyda busnesau sy'n eiddo i Gymry, yn partneru gyda ffrindiau yn Affrica er mwyn creu sefyllfa lle mae pawb ar eu hennill, a hoffwn wybod beth arall y gallwn ni ei wneud i efelychu'r model hwnnw ar draws rhannau o Gymru. Ac a wnaiff ef ymuno â mi heddiw wrth i ni siarad yma yn y Senedd hon heddiw, i anfon ein dymuniadau gorau at y rhai yn Senedd y DU sy'n ceisio gwrthdroi'r toriadau arfaethedig i gyllideb datblygu rhyngwladol y DU? Mae'n berthnasol i'r drafodaeth yr ydym ni'n ei chael yma nawr.

Wel, Llywydd, unrhyw neges a allai fynd gan Aelodau'r Senedd hon i'r rhai sy'n cymryd rhan yn y ddadl honno wrth i ni siarad yn y fan yma ac i gryfhau dadleuon y nifer fawr o Aelodau hynny o'r Blaid Geidwadol sydd wedi siarad yn erbyn y toriadau i gymorth, unrhyw beth y gallem ni ei wneud i gryfhau eu dadleuon, byddai llawer ohonom ni yn y fan yma yn dymuno gwneud yn union hynny. Cefais gyfle i gyfarfod â Jenipher o Jenipher's Coffi yma yn y Senedd ym mis Chwefror 2020—un o'r ymweliadau olaf un a wnaed yma cyn i ymweliadau ddod yn llawer anoddach. Roedd yn fenyw ifanc ryfeddol, roeddwn i'n meddwl—a bydd eraill, mi wn, wedi cyfarfod â hi hefyd—yn ei hymrwymiad i'w hachos, ond hefyd yn ei gallu i fynegi'r gwahaniaeth y mae'r buddsoddiad—. Y buddsoddiad bach yr ydym ni'n ei wneud o Gymru; rydym ni'n rhoi symiau bach o arian ar gael, ond rydym ni'n ffodus o fod â phartneriaid yng Nghymru a thu hwnt y mae eu brwdfrydedd a'u hymroddiad yn gwneud i'r arian hwnnw weithio gymaint yn galetach nag y byddai fel arall. Ac mae'r ffermwyr coffi yn ardal Mynydd Elgon yn Uganda, drwy brosiect Coffee 2020, yn esiampl ymarferol iawn o'r gwahaniaeth y gallwn ni ei wneud, ac rwy'n credu bod y trefniant masnach deg yma yng Nghymru, sy'n cynnwys etholaeth fy nghyd-Aelod, sy'n cynnwys siop masnach deg Fair Do's yn etholaeth Gorllewin Caerdydd hefyd, yn enghraifft drawiadol ac ymarferol iawn o'r ffordd y mae arian sy'n cael ei fuddsoddi o wlad gyfoethog, yn ôl unrhyw safonau byd-eang, mewn man lle mae pobl yn ei chael hi'n anodd cael hanfodion bywyd bob dydd, yn gwneud cymaint o wahaniaeth. Ac mae'r ddadl yn Senedd y DU y prynhawn yma, Llywydd, yn cynrychioli'r peth prin iawn hwnnw mewn unrhyw Senedd—mae'n ddadl sy'n wirioneddol yn ymwneud â'r gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth i lawer iawn o bobl eraill.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

13:50

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae'r pwynt a wnaethoch chi ynglŷn â siarad ag is-ganghellor y brifysgol yn Namibia yn un da—sef, oni bai ein bod ni i gyd yn cael ein brechu, ni fydd yr un ohonom ni yn ddiogel ar ddiwedd hyn, ac mae'n broblem fyd-eang y mae angen i ni i gyd ganolbwyntio arni. Ond rydym ni'n symud i sefyllfa well; rydym ni'n symud i sefyllfa nawr lle gellir dad-wneud rhai o'r cyfyngiadau. A thynnodd yr Athro John Watkins sylw ddoe at hynny gyda llwyddiant cyflwyno'r brechiad a'r lefelau imiwnedd—. Gallaf glywed grwgnach o feinciau'r cenedlaetholwyr, ond rwy'n siŵr yr hoffen nhw wrando ar yr arbenigwyr, gan fy mod i'n hoffi gwrando ar yr arbenigwyr hefyd ar y pwnc penodol hwn. Rydym ni wedi clywed llawer o gyfeiriadau at Brifysgol Caerdydd hefyd, ac mae'r Athro John Watkins yn aelod o'r staff academaidd yno. A ydych chi'n credu bod ei haeriad bod dod â'r cyfyngiadau symud i ben yn gywir ac a fyddwch chi'n cefnogi hynny, Prif Weinidog?

Llywydd, darllenais yn ofalus iawn yr hyn oedd gan yr Athro Watkins i'w ddweud ac nid wyf i'n credu ei fod yn dadlau o gwbl dros gefnu ar yr holl fesurau diogelu sy'n gwneud gwahaniaeth i'n hamddiffynfeydd rhag coronafeirws. Roedd yn dweud bod adeg yn dod pan fo'n rhaid i ni allu symud y tu hwnt i'r mesurau diogelu hynny ac rwy'n cytuno â hynny, ac rwy'n gobeithio, pan fyddaf i yma eto, yfory, yn gwneud datganiad ar ganlyniad yr adolygiad tair wythnos presennol, y bydd camau y gallwn ni eu cymryd i'r cyfeiriad hwnnw. Yr hyn na fydd yn digwydd fydd cefnu llwyr ar y camau cyfunol yr ydym ni wedi eu cymryd yn ystod y pandemig ac sy'n parhau i gadw Cymru yn ddiogel yn wyneb trydedd don o coronafeirws, sydd eisoes yn profi ein gwasanaeth iechyd—roedd 760 o bobl yn sâl gyda coronafeirws yng Nghymru ddoe yn unig; y nifer fwyaf ar un diwrnod ers wythnosau lawer iawn, iawn. Ac mae'r syniad bod hwnnw yn gyd-destun addawol i symud yn gyflym oddi wrth y mesurau diogelu sy'n dal yno i'n cadw yn ddiogel—nid wyf wedi fy narbwyllo mai dyma'r adeg ar gyfer dull gweithredu o'r fath.

Deallais o'ch sylwadau, Prif Weinidog, y bydd gennym ni ddull llawer mwy pwyllog gennych chi yfory ac na fydd gennym y symud oddi wrth cyfyngiadau a welwyd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac mae hwnnw yn benderfyniad i'r Llywodraethau ei wneud. Ond mae un o'r sgyrsiau sy'n cael ei chynnal ledled y DU yn ymwneud â phasbortau brechu a'r defnydd o basbortau brechu. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n gwrthwynebu defnydd gorfodol o'r fath o basbortau brechu; rwy'n credu eu bod nhw'n segmentu ein cymdeithas ac maen nhw'n gwahaniaethu yn erbyn pobl a allai fod â rhesymau dilys dros beidio â chael eu brechu. A wnewch chi gadarnhau mai safbwynt parhaus Llywodraeth Cymru yw peidio â chefnogi'r defnydd gorfodol o basbortau brechu, ac os ydyn nhw'n mynd i gael eu defnyddio o gwbl, y byddai hynny ar sail canllawiau yn unig?

Ie, Llywydd, rwy'n cytuno â'r hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei ddweud. Rwyf innau hefyd yn gwrthwynebu gwneud pasbortau brechu yn orfodol. Rydym ni'n sicrhau bod tystysgrifau brechu ar gael i ddinasyddion Cymru oherwydd weithiau mae pobl sy'n dymuno teithio dramor neu weithiau fynd i ddigwyddiadau mewn mannau eraill eu hangen nhw, ond materion o ddewis yw'r rheini—does neb yn gorfod mynd ar wyliau, nid oes yn rhaid i neb fynd i gyngerdd—ac mae gwneud ardystiad brechu yn orfodol yn fater cwbl wahanol yn fy marn i. Rwyf i wedi cael nifer o sgyrsiau gyda Gweinidogion yn Llywodraeth y DU ac maen nhw wedi fy sicrhau bob amser nad oes ganddyn nhw unrhyw gynlluniau i wneud ardystiad brechu yn orfodol ychwaith. Ac er bod Prif Weinidog y DU, rwy'n gweld erbyn hyn yn annog y defnydd o ardystiad brechu mewn rhai lleoliadau gwirfoddol, rwy'n credu bod hynny yn dal i fod ymhell o sefyllfa orfodi.

Rwy'n falch o glywed hynna, Prif Weinidog, a byddaf innau hefyd yn ymuno â chi i gefnogi'r achos hwnnw, oherwydd, fel y dywedais, rwy'n credu y byddai'n creu rhaniadau diangen yn ein cymdeithas. Ac rwy'n sylweddoli ein bod ni'n mynd i gael y datganiad yfory, ac nid yw'n edrych fel pe byddai—. Yn amlwg, bydd gwahaniaethau ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Nawr, mae Senedd yr Alban, er enghraifft, mewn sesiwn adalw ar hyn o bryd, rwy'n credu, am 2 o'r gloch y prynhawn yma—nid yw'n 2 o'r gloch eto, ond yn cyfarfod am 2 o'r gloch y prynhawn yma—fe wnaeth Prif Weinidog y DU ei gyhoeddiadau ddoe; byddwch chi yn gwneud eich cyhoeddiadau yfory. Gyda thraean o boblogaeth Cymru yn byw o fewn 20 milltir i ffin Cymru, mae'n rhaid cael dealltwriaeth o'r rhwymedigaethau a'r rheolau sydd ar waith mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig er mwyn cydymffurfio â'r rheolau hynny, ac mae'n bwysig iawn, pan fo'n bosibl, y gellir cyrraedd tir cyffredin. Gan ein bod ni'n disgwyl y bydd gwahaniaethau rhwng yr hyn y byddwch chi'n ei gyhoeddi yfory a'r hyn a gyhoeddwyd yn Lloegr, sut byddwch chi'n ceisio creu'r tir cyffredin hwnnw fel y gall dinasyddion y gwledydd sy'n cael eu heffeithio gan y rheolau a'r rheoliadau hyn wybod yn union beth a ddisgwylir ganddyn nhw? Gan nad wyf i'n credu bod neb eisiau gweld trydedd, pedwaredd, pumed don, ac rydym ni eisiau dathlu llwyddiant y rhaglen frechu a'r imiwnedd sydd wedi datblygu mewn cymdeithas yn ei chyfanrwydd. Ond rydym ni ar adeg dyngedfennol nawr, pan ellir dychwelyd hawliau, a dylid dychwelyd cynifer o'r hawliau hynny â phosibl, Prif Weinidog.

13:55

Wel, Llywydd, cefais gyfarfod ddoe gyda Phrif Weinidog yr Alban, uwch Aelodau o Ogledd Iwerddon a Michael Gove o Swyddfa'r Cabinet. Rwy'n credu ein bod ni—. Dywedais yn y cyfarfod hwnnw ei bod hi'n dal yn ymddangos i mi fod pob rhan o'r Deyrnas Unedig yn symud i'r un cyfeiriad yn fras. Efallai ein bod ni'n gwneud hynny ar gyflymder ychydig yn wahanol ac mewn gwahanol ffyrdd, ond mae'r cyfeiriad teithio sylfaenol yr un fath rhyngom ni i gyd. Rydym ni i gyd eisiau parhau i lacio cyfyngiadau; rydym ni i gyd eisiau ei wneud mewn ffordd sy'n cadw pobl yn ddiogel.

Gwnaeth bob un ohonom ni apêl drwy Mr Gove y dylai Prif Weinidog y DU, yn ei gynhadledd i'r wasg, ei gwneud hi'n eglur ei fod yn gwneud cyhoeddiadau ar gyfer Lloegr yn unig. Roedd yn siomedig, eto, canfod bod Prif Weinidog y DU yn gweld hynny yn beth mor anodd i'w wneud, oherwydd byddai wedi helpu—byddai wedi helpu gyda'r eglurder. Ac rwy'n cytuno â'r hyn y mae Andrew R.T. Davies wedi ei ddweud yn y fan yna, Llywydd: mae ceisio bod yn eglur gyda'n gwahanol boblogaethau beth yw'r sefyllfa mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig yn her, ac mae'n un y mae'n rhaid i bob un ohonom ni fynd i'r afael â hi. Byddai wedi helpu pe byddai Prif Weinidog y DU wedi bod yn fwy eglur gyda phobl nad oedd yn gwneud cyhoeddiad ar gyfer Gogledd Iwerddon na'r Alban na Chymru.

Rwy'n credu bod pobl ar ein ffiniau wedi dod yn fwy cyfarwydd â hyn. Maen nhw wedi byw drwy 18 mis o wahaniaethau dros y ffin, ac mae pobl yn fwy effro iddo ac yn cadw llygad amdano yn fwy. Byddwn yn sicr yn gwneud popeth o fewn ein gallu, pan fydd penderfyniadau yn cael eu gwneud—a bydd y Cabinet yn cyfarfod eto bore yfory; nid ydym ni wedi cwblhau'r holl gyhoeddiadau a fydd yn cael eu gwneud yfory eto—byddwn yn gwneud ein gorau i wneud yn siŵr bod y rheini yn cael eu cyfleu mor eglur i ddinasyddion Cymru ag y gallwn.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Ie, lai nag wythnos sydd yna, rŵan, tan y codir y cyfyngiadau COVID yn llwyr yn Lloegr. Mae cadeirydd cyngor y BMA, Dr Chaand Nagpaul, wedi disgrifio'r amseru, wrth i nifer yr achosion gynyddu'n gyflym, fel bod yn anghyfrifol, a hynny ar ben sylwadau diweddar gan Sefydliad Iechyd y Byd yn cyhuddo Llywodraeth Prydain o

'wacter moesol a ffolineb epidemiolegol'.

Rŵan, ydych chi yn cytuno, o ystyried mai gwarchod pobl o'ch cwmpas ydych chi drwy wisgo masg, efo rhywfaint o warchodaeth i chi'ch hun, fod cael gwared ar yr angen i wisgo gorchudd wyneb rŵan yn anghyfrifol?

Wel, Llywydd, wrth gwrs mae'r pethau sy'n digwydd yn Lloegr yn codi pryderon gyda ni, fel Llywodraeth, ond dwi ddim yn dod yma i fod yn feirniadol am beth y mae pobl eraill yn ei wneud; lan iddyn nhw yw hi i wneud pethau o fewn maes eu cyfrifoldebau nhw. Beth rŷn ni'n ei weld fan hyn yng Nghymru, Llywydd, yw: mae'r berthynas rhwng y feirws a'r brechlyn wedi newid, ond ddim wedi diflannu.

Ddoe, roedd 69 o bobl yn ein hysbytai yma yng Nghymru yn confirmed COVID patients—69. Lai na mis yn ôl, roedden ni'n siarad am llai nag 20 o bobl, so mae'r nifer o bobl sy'n cwympo mor dost o'r amrywiolyn delta yn tyfu bron bob dydd yma yng Nghymru hefyd. Dyna pam, pan fydd y Cabinet yn ystyried y posibiliadau sydd gyda ni yng Nghymru, dŷn ni'n mynd ati yn y ffordd rŷn ni wedi gwneud pethau dros y pandemig i gyd—yn ofalus, yn ystyried y dystiolaeth sydd gyda ni, ac yn mynd at bethau cam wrth gam.

Diolch. Gofyn i chi roi'ch barn ar beth ydych chi'n meddwl sy'n gyfrifol neu'n anghyfrifol yng Nghymru ydw i, wrth gwrs, a dwi yn eich annog chi i gadw'r angen i orfod gwisgo gorchudd wyneb ym mhob lleoliad lle mae pobl yn dod i gyswllt agos â'i gilydd, yn cynnwys mewn siopau. Mi ddarllenais i un senario dros y Sul: y byddai'n od iawn, meddai'r Cynghorydd Gwynfor Owen o Wynedd, pe bai gweithiwr siop yn gorfod gwisgo masg i fynd i syrjeri y doctor ond y doctor ddim yn gorfod gwisgo masg i fynd i'r siop.

Mi ydych chi wedi dweud na fydd disgyblion yn gorfod gwisgo masg mewn dosbarthiadau ysgol o fis Medi. Mae gen i gonsýrn am hyn, o ystyried mor agos at ei gilydd mae disgyblion, ac rydw i'n annog y Llywodraeth i fod yn ddigyfaddawd wrth wthio am warchodaeth i blant a phobl ifanc drwy bethau fel strategaethau ar sicrhau digon o awyr iach mewn dosbarthiadau a hefyd drwy wthio brechu i blant a phobl ifanc. Ac un gyrrwr yn hyn o beth i fi ydy pryder cynyddol am effaith COVID hir ac effaith COVID hir ar blant a phobl ifanc. Mae degau o filoedd o blant a phobl ifanc ar draws Prydain yn dioddef. Gaf i ofyn, ydy’r Prif Weinidog yn cytuno efo’r consýrn yna sydd gen? A gaf i ofyn am gamau pendant i ddatblygu arbenigedd yn y maes yma er mwyn gwarchod plant a phobl ifanc yn benodol o COVID hir?

14:00

Wel, Llywydd, dwi yn rhannu y consýrn, ac mae mwy o dystiolaeth gyda ni nawr am effaith COVID hir ar bobl ifanc, ac mae'n bwysig i ni fwrw ymlaen i gasglu mwy o wybodaeth a chael mwy o gyngor gan bobl sy'n gweithio yn y maes. Yn y llythyr anfonodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol at yr ysgolion yng Nghymru, beth roedd e'n ei ddweud oedd doedd dim rhaid defnyddio mygydau mewn dosbarth 'as a matter of routine'.

Felly, nid oedd yn gyngor na ddylid byth gwisgo masgiau mewn ystafell ddosbarth; mae'n fwy o fater o'r risgiau hynny yn cael eu pwyso a'u mesur mewn gwahanol ddosbarthiadau. Rydym ni'n gwybod bod ystafelloedd dosbarth yn amrywio yn enfawr; o ysgol fodern yr unfed ganrif ar hugain i ysgol a adeiladwyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae'r amodau ffisegol yn wahanol iawn. Fel y digwyddodd, Llywydd, cefais sgwrs gyda phennaeth ysgol fawr yng Nghaerdydd brynhawn dydd Gwener, a oedd newydd dderbyn y llythyr, ac roedd ef, rwy'n credu, yn gadarnhaol iawn yn ei gylch. Roedd yn ymwybodol iawn o gyngor Comisiynydd Plant Cymru ar yr effaith niweidiol y mae'n ei chael ar blant pan fyddan nhw'n gwisgo masgiau awr ar ôl awr yn yr ysgol, ac roedd yn teimlo yn ffyddiog iawn y byddai ef a'i staff yn gallu gwneud y dyfarniadau hynny yn y lleoliadau penodol yr oedden nhw'n eu hwynebu o ran pryd y byddai gwisgo masg yn ddoeth a phryd y gallech chi ganiatáu yn ddiogel i blant ddysgu heb gael eu cyfyngu iddyn nhw.

Y pwynt olaf, Llywydd, a wnaeth Rhun ap Iorwerth oedd gwneud yn siŵr bod gwasanaethau ar gael i bobl ifanc ac eraill sy'n mynd yn sâl drwy COVID hir, a gwnaeth fy nghyd-Weinidog y Gweinidog iechyd ddatganiad diweddar ar y mater hwnnw. Mae'n un o'n rhesymau am betruso o dan yr amgylchiadau presennol oherwydd er ei bod yn sicr bod y cysylltiad rhwng mynd yn sâl a mynd i'r ysbyty wedi cael ei ddiwygio drwy frechu, ni ddylid diystyru nifer fawr o bobl yn mynd yn sâl yn y gymuned fel pe na byddai hwnnw yn destun pryder parhaus, oherwydd y mwyaf o bobl sy'n mynd yn sâl yn y gymuned, y mwyaf o risg fydd yna y bydd rhai o'r bobl hynny hefyd yn dioddef nid yn unig salwch dros dro neu fân salwch, ond salwch a fydd yn byw gyda nhw am wythnosau a misoedd y tu hwnt i hynny.

Diolch am y geiriau yna. Rydych chi'n bendant yn iawn ei fod yn fater o bwyso a mesur risgiau, ac o ystyried natur y ddadl mewn rhai mannau nawr, bydd rhai pobl yn gwrando arnaf i heddiw ac arnoch chithau ac yn meddwl fy mod i'n bod yn or-ofalus, fy mod i'n bod yn rhy amharod i fentro, ac nid dyna'r gwirionedd. Rwy'n edrych ar dystiolaeth o ran masgiau, er enghraifft, ac os gall tystiolaeth dynnu sylw at ffyrdd y gallwn ni lacio cyfyngiadau, gadewch i ni ddilyn y dystiolaeth honno hefyd. Mae'n gweithio y ddwy ffordd.

Felly, wrth i ni gyrraedd gwyliau'r ysgol, naill ai rydych chi'n credu bod teithio dramor yn ddiogel, gyda'r mesurau diogelu perthnasol ar waith, neu rydych chi'n credu nad yw'n ddiogel. Ac os nad ydych chi, rhowch y dystiolaeth i ni a chyflwynwch reoliadau y gallwn ni bleidleisio arnyn nhw. Yr hyn nad wyf i'n credu y gallwch chi ei wneud yw gofyn i bobl ddefnyddio eu crebwyll, ac rydych chi wedi dweud dro ar ôl tro nad ydych chi'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud, i rywun fynd dramor. Rwyf i'n llwyr o blaid pobl yn cymryd cyfrifoldeb personol, ond, yn y cyd-destun hwn, rwy'n credu na ellir disgwyl i grebwyll personol ddisodli tystiolaeth wyddonol gadarn. Felly, a wnewch chi roi'r eglurder sydd ei angen ar bobl o ran y mater hwnnw?

Wel, dyma'r unig eglurder y gallaf i ei roi, Llywydd. Nid yw cyngor Llywodraeth Cymru wedi newid ers wythnosau lawer iawn. Ein cyngor i bobl yng Nghymru yw mai dyma'r flwyddyn i aros yng Nghymru ac i fynd ar eich gwyliau gyda phopeth sydd gan Gymru i'w gynnig. Bydd y penderfyniad i deithio dramor yn dod â risgiau ychwanegol gydag ef—risgiau i chi fel unigolyn, a risgiau i eraill ar ôl i chi ddychwelyd. Gellir osgoi'r risgiau hynny; dydyn nhw ddim yn risgiau y mae'n rhaid i chi eu cymryd. Felly, yng nghyd-destun pandemig byd-eang a thrydedd don o coronafeirws, cymaint gwell fyddai osgoi'r risgiau hynny a mynd ar wyliau yma yng Nghymru?

Y rheswm na allwn ni wneud hynny yn gyfraith yng Nghymru yw y byddai'n amhosibl ei gorfodi. Nid oes unrhyw ffordd yn syml y gallech chi wneud ffon gyfreithiol o'r fath, oherwydd mae tri chwarter y bobl sy'n teithio dramor o Gymru yn gwneud hynny o feysydd awyr dros ein ffin, lle na fydd ataliad o'r fath. Ac nid wyf i'n dychmygu—nid wyf i erioed wedi gweld cynnig gan Blaid Cymru—y byddem ni'n atal pobl o Gymru rhag teithio dros y ffin i Loegr, a chyn gynted ag y byddwch chi'n caniatáu i hynny ddigwydd, yna byddai pobl yn gallu teithio a byddai pobl yn gwneud hynny. Felly, nid wyf i'n canfod—. Byddai'n dda gen i pe byddem ni mewn gwahanol sefyllfa i'r un yr ydym ni ynddi, ond, o ystyried mai dyna'r sefyllfa yr ydym ni ynddi, mae'r cyngor y gallwn ni ei roi mor glir ag y gallwn ni ei wneud: mae risgiau yn bodoli, nid oes angen eu cymryd, mae dewisiadau eraill, a dewisiadau eraill gwych ar gael i chi.

14:05
Arddangos Baner yr Undeb

3. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael yn dilyn penderfyniad pwyllgor cynllunio Cyngor Caerdydd i ganiatáu i Lywodraeth y DU arddangos baner yr undeb yn ei safle newydd yn y brifddinas? OQ56781

Llywydd, diolch i Rhys ab Owen am y cwestiwn. Cyngor Caerdydd sy'n gyfrifol am benderfynu ar ganiatâd hysbysebu yn y ddinas. Mae'r penderfyniad yn agored i adolygiad barnwrol ar hyn o bryd. Oherwydd rôl bosib Gweinidogion Cymru mewn penderfyniadau cynllunio, y cyngor dwi wedi ei gael yw: nid yw'n briodol trafod yr achos hwn nac achosion eraill.

Diolch yn fawr am hynny, Brif Weinidog, ac mae Heledd Fychan a fi wedi ysgrifennu llythyr at y Gweinidog yn gofyn am yr opsiynau posib i ddelio â hyn.

Nid wyf i'n mynd i ailadrodd y ddadl am faner yr undeb. Mae'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud yn ddigywilydd, mae'n amlwg, ac rwy'n credu, fel yr ydych chi wedi ei ddweud o'r blaen, Prif Weinidog, nad yw'n mynd i weithio. Y pwynt technegol yr oeddwn ni'n fwy awyddus i'w wneud fwy. Fel yr ydych chi wedi sôn, mae'r faner wedi ei dosbarthu fel hysbyseb, ac fe wnaeth y swyddog cynllunio, wrth iddo ei chaniatáu, roi enghraifft ohoni ar sgrin LED yng nghanol y ddinas, sydd 44 y cant yn llai na baner yr undeb. Nid yw'r faner wedi ei chodi eto, ond nid oes gennym ni'r hawl i'w galw yn ôl i mewn ac ni chawn apelio yn ei herbyn. Yr unig bobl sy'n cael apelio yn ei herbyn yw'r ymgeiswyr eu hunain, ac, wrth gwrs, ni fydd Llywodraeth y DU yn apelio.

Rwy'n falch o glywed eich bod chi'n edrych ar ddewisiadau eraill, oherwydd fy mhryder i yw'r cynsail y mae hyn yn ei osod, Prif Weinidog. Pwy a ŵyr, efallai y bydd gennym ni fwy o faneri'r undeb yn ymddangos; efallai y cawn ni hysbysebion ar gyfer bwytai bwyd cyflym; gallem ni gael hysbysebion ar gyfer cwmnïau betio yn ymddangos ar ein nendyrau yng nghanol y ddinas. Felly, y pryder sydd gen i, Prif Weinidog, yw'r cynsail y mae hyn yn ei osod. Diolch yn fawr.

Llywydd, wel, mae'n rhaid i mi fod yn ofalus beth yr wyf yn ei ddweud, fel y clywsoch chi yn fy ateb gwreiddiol. Nid wyf i'n gwrthwynebu i faner yr undeb fel y cyfryw; y cwestiwn yw a yw baner undeb 32m o uchder, 8m o led, yn ffordd gymesur o fwrw ymlaen. Rwy'n credu na allaf i wneud fawr yn well, Llywydd, na dyfynnu'r llythyr a ysgrifennwyd gan arweinydd y cyngor. Mae'n bwysig, efallai, dim ond i gofnodi nad penderfyniad a wnaed gan aelodau etholedig o'r cyngor oedd hwn. Yn unol â rheolau sefydlog y cyngor, mater i swyddogion oedd y penderfyniad hwn, ac, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r rheolau cynllunio yn golygu mai'r dybiaeth yw bod caniatâd cynllunio yn cael ei roi a bod yn rhaid perswadio'r swyddogion i fynd yn groes i'r dybiaeth honno. Penderfynwyd ganddyn nhw na ddylai'r cais gael ei wrthod ar sail amwynder nac ar sail diogelwch.

Ond dyma'r llythyr a ysgrifennodd arweinydd y cyngor at Ysgrifennydd Gwladol Cymru, a dywedodd na fyddai ymarfer camsyniol o gyflwyno delwedd nawr yn cyflawni fawr ddim ac eithrio creu anghytundeb. Ac rwy'n credu bod hwnnw yn bwynt y dylai Llywodraeth y DU feddwl yn ofalus iawn amdano. Os mai diben eu gweithredoedd yw cryfhau'r undeb, yna mae angen iddyn nhw ofyn iddyn nhw eu hunain pa un a yw jac yr undeb ar y raddfa a'r maint y maen nhw'n ei gynnig yn debygol o gyflawni'r uchelgais hwnnw ai peidio, neu a fydd yn gwneud dim heblaw gyrru mwy o lofnodwyr i ddeiseb Yes Cymru yn gofyn iddo gael ei ailystyried.

14:10

Prif Weinidog, rydym ni i gyd yn gwybod na fyddai Rhys ab Owen a'i gyd-Aelodau ar feinciau Plaid Cymru yn codi gwrthwynebiadau o'r fath os mai'r ddraig goch a oedd yn mynd i gael ei chodi yn yr adeilad hwn sy'n perthyn i Lywodraeth y DU. Ond mae'n digwydd bod yn faner yr undeb, sydd, wrth gwrs, yn faner y Deyrnas Unedig, rhywbeth yr wyf i'n falch o fod yn ddinesydd ohoni. A gaf i ofyn i chi pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, os ydym ni eisiau siarad am hysbysebu cyfreithiol, i fynd i'r afael â'r llu o sticeri Yes Cymru ar hyd a lled Cymru, y mae'n ymddangos nad oes unrhyw bryder o gwbl yn cael ei fynegi yn eu cylch gan Aelodau'r blaid sy'n codi'r pryder hwn yn y Senedd heddiw? Mae hyn yn sarhad ar gymunedau lleol; mae hyn yn daflu sbwriel a graffiti o'r radd uchaf ac mae angen mynd i'r afael ag ef.

Llywydd, gadewch i mi roi sylw i ran gyntaf cwestiwn Darren Millar, oherwydd rwy'n credu ei fod wedi gwneud pwynt pwysig yn y fan yna. Yn Nhŷ Gwydyr yn Llundain, mae baner Cymru—y ddraig goch—a jac yr undeb ill dau wedi eu codi, baneri o'r un maint, yn yr adeilad hwnnw, a tybed a yw Llywodraeth y DU wedi meddwl am ddyblygu'r ffordd y maen nhw'n gweithredu yn Llundain yn y ffordd y byddan nhw'n gweithredu nawr yng nghanol Caerdydd. Pe bydden nhw'n cyflwyno cais am faner Cymru o'r un maint a graddfa ag sydd ar yr adeilad, wel, dim ond ailadrodd yr hyn y maen nhw eisoes wedi penderfynu ei wneud yn achos Tŷ Gwydyr yn Whitehall fyddai hynny.

O ran bathodynnau Yes Cymru, nid yw'n fater i Lywodraeth Cymru, ac nid wyf i'n credu ei fod wir o fewn cwmpas y cwestiwn fel y'i gofynnwyd yn wreiddiol.

Amrywiolion COVID-19 sy'n Peri Pryder

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith amrywiolion COVID-19 sy'n peri pryder ar gymunedau yng Nghaerffili? OQ56785

Mae amrywiolion alffa a delta COVID-19 wedi arwain at effeithiau niweidiol sylweddol ar gymunedau yng Nghaerffili, gan gyflymu trosglwyddiad, cynyddu lefelau canlyniadau positif ac arwain at fwy o drigolion Caerffili yn mynd yn sâl o'r clefyd ofnadwy hwn.

Fel y gallwch chi ddychmygu, mae llawer o drigolion Caerffili wedi cysylltu â mi ynglŷn â theithio rhyngwladol, ac mae'n ymddangos, o'r ateb i Rhun ap Iorwerth, bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r un cyfeiriad â Llywodraeth y DU, am resymau ymarferol iawn. Mae hynny'n golygu y bydd pobl yn teithio ar lefel oren, hyd yn oed os byddan nhw'n cael eu cynghori i beidio. Yn Lloegr, mae TUI yn cynnig prawf PCR gwerth £20 i deithwyr sy'n cael ei redeg gan Chronomics, ac yng Nghymru, mae'n rhaid i chi fynd drwy borth gwe Corporate Travel Management i gymryd prawf GIG, sy'n costio £170. Felly, mae gwahaniaeth eithaf mawr yn y gost rhwng y ddau brawf. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried derbyn y prawf Chronomics gan drigolion, ac os na wnaiff, sut mae'r Llywodraeth yn cyfiawnhau'r gwahaniaeth hwnnw mewn cost?

Wel, Llywydd, mae cyngor Llywodraeth Cymru yn eglur i bobl: peidiwch â theithio dramor. Nid wyf i'n bwriadu dargyfeirio gweithgareddau fy swyddogion i'w gwneud yn haws i bobl wneud rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru mor amlwg yn credu nad yw'n ddoeth.

Mae'n rhaid i bobl sy'n cymryd profion cyn iddyn nhw adael gymryd profion sy'n bodloni meini prawf mynediad y wlad y mae'r unigolyn yn teithio iddi. Pan fydd pobl yn dychwelyd i Gymru, yna mae angen prawf PCR; i bobl sy'n dychwelyd o wledydd oren, yna mae'r Aelod yn iawn mai profion y GIG yw'r rheini. Mae rhesymau da pam mae hynny yn well, oherwydd mae hynny yn sicrhau bod canlyniadau'r profion hynny yn cael eu cynnwys ar gofnod y claf; mae'n sicrhau y gallwn ni ddefnyddio gallu dilyniannu genomeg Cymru—rhywfaint o'r gallu dilyniannu gorau yn unman yn y byd—i wneud yn siŵr bod unrhyw un sy'n dychwelyd o dramor gydag amrywiolyn newydd o'r feirws, bod y gwasanaeth cyhoeddus yn sylwi ar hynny yn gyflym ac yn effeithiol. Rwy'n credu bod y rheini yn rhesymau pendant pam mae prawf y GIG yn well, ac nid oes gennym ni unrhyw gynlluniau i newid y safbwynt hwnnw.

14:15

Prif Weinidog, er mai Caerffili sydd â'r gyfradd uchaf ond un o achosion newydd o'r amrywiolyn, fel yr ydych chi newydd ei amlinellu, o ganlyniad i'r brechlyn, nid yw hyn yn arwain at gynnydd sydyn yn ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan ar hyn o bryd, wrth i saith derbyniad yn unig brofi'n bositif am COVID-19. Rydych chi newydd ddweud wrthym ni fod 760 o achosion yng Nghymru gyfan, allan o boblogaeth o 3 miliwn. Prif Weinidog, pa lefelau o achosion fyddai'n dderbyniol ar gyfer rhyddhau'r holl gyfyngiadau?

Yn gyntaf, i fod yn glir, mae hynny'n 760 o achosion newydd mewn un diwrnod, a heddiw bydd cannoedd yn fwy. Ar y gyfradd bresennol o gynnydd, bydd llawer iawn mwy o gannoedd yn dilyn hynny. Rwy'n llongyfarch Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan a'r awdurdod lleol yng Nghaerffili am gyflawni rhai o'r cyfraddau brechu gorau yn unman yng Nghymru, ac mae'n wych bod y brechlyn yn newid y berthynas rhwng mynd yn sâl a bod angen mynd i'r ysbyty. Dyna pam yr ydym yn dal i allu ystyried llacio'r cyfyngiadau presennol yn fwy. Ond, fel y dywedais i mewn ateb cynharach i Rhun ap Iorwerth, ni ddylai yr un ohonom ni anwybyddu'r risgiau sy'n cael eu creu pan fydd gennych chi niferoedd mawr o bobl yn mynd yn sâl bob dydd yn y gymuned. Mae'n cynyddu'r risg y bydd amrywiolion newydd yn dod i'r amlwg, mae'n cynyddu'r risg y bydd imiwnedd pobl yn gwanhau, mae'n cynyddu'r risg y bydd pobl yn mynd yn sâl gyda COVID hir, mae'n cynyddu'r risg nad yw pobl ar gael i fod yn y gweithle oherwydd eu bod wedi mynd yn sâl neu eu bod wedi bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi mynd yn sâl. Felly, er fy mod i'n cytuno â'r pwynt a wnaeth Laura Anne Jones, Llywydd, ynglŷn â phwysigrwydd y cysylltiad hwnnw rhwng mynd i'r ysbyty a'r feirws, dim ond rhan o'r stori yw hynny, ac mae angen i ni barhau i bryderu ynghylch y raddfa y mae'r amrywiolyn delta yn cael gafael yng Nghymru a'r cannoedd ar gannoedd o bobl sy'n mynd yn sâl o ganlyniad i hynny.

Prif Weinidog, gwyddom fod cyfraddau COVID yn cynyddu unwaith eto yn ein cymunedau, ac ar ôl 16 mis hir o gyfyngiadau symud, mae'n ddealladwy bod aelodau o'r cyhoedd wedi blino ar y cyfyngiadau, ond mae'r amrywiolion newydd yn anhygoel o drosglwyddadwy, felly sut y mae cyfleu'r neges honno i'r cyhoedd sy'n clywed negeseuon anghyfrifol a dryslyd yn dod o Lywodraeth yn Lloegr sy'n methu â phenderfynu ar ei safbwynt ynglŷn â masgiau?

Rwy'n credu mai'r newyddion da ynglŷn â'r cyhoedd yng Nghymru yw bod pobl yng Nghymru yn parhau i gefnogi'r ffordd ofalus a phwyllog yr ydym ni wedi ymateb gyda'n gilydd i'r feirws yng Nghymru. Rwy'n credu bod ymdeimlad gwirioneddol yng Nghymru nad mater o gyfrifoldeb personol yn unig yw hyn. Nid yw'n bosibl na all yr ateb i ymdrin â coronafeirws fod, 'Rydych chi ar eich pen eich hun, penderfynwch chi drosoch eich hun, gwnewch bethau yn y ffordd y byddai'n well gennych chi'. Mae pobl yng Nghymru wedi deall trwy'r cyfan fod hwn yn fater nid yn unig o sut yr wyf i'n ymddwyn, mae'n fater o sut yr ydym ni yn ymddwyn. Mae hwn yn ymateb ar y cyd i'r feirws, ac mae pobl yng Nghymru wedi bod yn barod i chwarae eu rhan trwy'r holl beth.

Allaf i ddim siarad am flychau post Aelodau eraill y Senedd, ond mae fy mlwch post i dros yr wythnos ddiwethaf wedi bod yn llawn o bobl yn ysgrifennu ataf yn gofyn i Lywodraeth Cymru beidio â chamu o'r neilltu o'r rhagofalon synhwyrol yr ydym ni i gyd wedi bod yn eu dilyn gyda'n gilydd. Yn aml, daw hynny gan bobl sydd eu hunain yn agored i niwed ac sy'n bryderus iawn ynghylch sut bydd pethau iddyn nhw pe byddai gofyn iddyn nhw fynd i leoedd ac i sefyllfaoedd lle nad oes galw ar bobl eraill erbyn hyn i gymryd y camau syml a synhwyrol hynny. Felly, rwyf i'n credu fod gennym ni hyn o'n plaid o leiaf, i ateb cwestiwn Delyth Jewell—nad yw pobl Cymru yn teimlo syched am ryw ddiwrnod rhyddid ffugiol; mae'n parhau i fod yn ddull pwyllog lle mae pobl yn dymuno i bob un ohonom ni barhau i chwarae ein rhan.

Tlodi

5. Pa bolisïau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu dilyn i fynd i'r afael â lefelau tlodi hirsefydlog yng Nghymru? OQ56775

14:20

Mae lefelau tlodi yng Nghymru wedi eu gwaethygu gan weithredoedd Llywodraethau Ceidwadol olynol ers 2010. Bydd y penderfyniad i beidio ag ymestyn yr ychwanegiad wythnosol o £20 at gredyd cynhwysol o fis Medi ymlaen yn amddifadu miloedd o deuluoedd yng Nghymru pan fydd angen cymorth arnyn nhw fwyaf. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i liniaru'r datblygiadau hyn i'r graddau llwyraf posibl.

Prif Weinidog, rwy'n cytuno yn llwyr â chi o ran effaith y polisïau hynny gan Lywodraeth y DU. Mae llawer o dlodi sefydledig wedi ei wreiddio mewn dosbarth cymdeithasol, ac mae cymunedau dosbarth gweithiol mewn ardaloedd lle mae dirywiad diwydiannol yn y Cymoedd ac ar ein hystadau tai cymdeithasol yn dioddef anfantais rhwng y cenedlaethau, sydd wedi bodoli, yn anffodus, ers blynyddoedd lawer. Mae hyn yn effeithio ar bob cam o addysg, cyflogaeth ac, wrth gwrs, safonau byw. Weithiau mae'n arwain at iechyd a lles gwael, ac weithiau at ddieithrwch ac anobaith. Mae wedi bod ac mae yn anodd iawn i unrhyw Lywodraeth ac i'n holl wasanaethau cyhoeddus fynd i'r afael â'r materion hyn. Prif Weinidog, pa bolisïau y bydd y Llywodraeth Cymru hon yn eu dilyn i fynd i'r afael â materion blynyddoedd cynnar, materion addysg, datblygu economaidd, datblygu cymunedol a gwasanaethau ieuenctid?

Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd John Griffiths ynghylch pwysigrwydd parhaus dosbarth cymdeithasol wrth bennu cyfleoedd pobl mewn bywyd yng Nghymru. Nid mater o ddosbarth yn unig ydyw, fel y gwyddom; mae'n aml yn fater o ryw ac ethnigrwydd hefyd. Mae John Griffiths yn iawn, wrth gwrs, Llywydd, fod tystiolaeth gronnol o'r heriau y mae dynion gwyn ifanc dosbarth gweithiol yn eu hwynebu wrth sicrhau dyfodol economaidd i'w hunain, ac yn sicr mae angen ymdrechion ychwanegol ar fenywod ifanc i sicrhau eu bod yn gwybod bod yr ystod ehangaf o bosibiliadau ar gael iddyn nhw yma yng Nghymru.

Mae'n debyg na allaf i ymdrin â'r holl feysydd polisi y tynnodd yr Aelod sylw atyn nhw, Llywydd, ond i ddynion ifanc, rwyf i wedi meddwl erioed bod y cyfnod sylfaen a'r rhaglen Dechrau'n Deg yn enghraifft wirioneddol o'r hyn yr ydym ni'n cyfeirio ato fel cyffredinoliaeth flaengar yng Nghymru. Ceir y cyfnod sylfaen, gwasanaeth cyffredinol sydd wedi ei gynllunio i wneud i bobl ifanc o'r oedran cynharaf posibl fod wrth eu boddau â'r syniad o fynd i'r ysgol a dysgu—bod dysgu i'w fwynhau ac i fod yn werth chweil. I'r bechgyn hynny sy'n dod o'r cefndiroedd y mae'r Aelod wedi cyfeirio atyn nhw, mae'r cyfnod sylfaen, yn fy marn i, mor bwysig i wneud iddyn nhw deimlo o ddechrau cyntaf eu bywydau y bydd yr ysgol yn rhywbeth y byddan nhw'n cael llawer o fudd ohoni ac a fydd yn rhoi'r cyfleoedd hynny iddyn nhw.

I fenywod ifanc, fel y dywedais i, mae'n rhaid i ni wneud mwy i sicrhau nad ydyn nhw'n wynebu cyfres o ddewisiadau y gallan nhw eu gwneud sy'n ystrydebol o ran rhyw. Yn gynharach eleni, ym mis Ebrill, fe es i gyda'r Aelod dros Flaenau Gwent i Thales yn ei etholaeth ef a chlywais stori wych am y ffordd y mae'r cwmni hwnnw yn sicrhau bod menywod ifanc yn yr ardal honno yn gwybod bod gyrfaoedd ar eu cyfer nhw yn y diwydiannau newydd hynny. Cafodd y rhaglen ei harwain gan ddwy fenyw ifanc wych, a eglurodd wrthym ni bopeth yr oedden nhw'n ei wneud i sicrhau bod y cyfleoedd hynny yn hysbys i fenywod ifanc yn etholaeth Blaenau Gwent.

I ddynion ifanc a menywod ifanc, bydd y warant cyflogaeth ieuenctid y mae'r Llywodraeth hon yn ei chynnig yn floc adeiladu sylfaenol o ran sicrhau, wrth i'r economi adfer ar ôl canlyniadau economaidd y coronafeirws, nad yw'r bobl ifanc hynny y mae John Griffiths yn cyfeirio atyn nhw yn cael eu gadael ar ôl, bod ganddyn nhw gyfleoedd gwirioneddol, ein bod ni'n gweithio gyda nhw i sicrhau y gallan nhw weld cadwyn—cadwyn o ble y mae eu bywydau heddiw i ble yr hoffen nhw i'w bywydau fod yn y dyfodol. 

Prif Weinidog, diolch yn fawr iawn am sôn am fenywod a phobl ifanc yn eich ateb blaenorol, ond hoffwn i ganolbwyntio ar bobl hŷn. Nododd comisiynydd pobl hŷn Cymru, yn 2018, yr amcangyfrifir bod tua 112,500 o bobl hŷn mewn gwirionedd yn byw mewn tlodi yma yng Nghymru, a bod 50,000 o bobl yn byw mewn tlodi difrifol. Y llynedd, lluniodd yr elusen Independent Age adroddiad yn dweud y gallai cannoedd ar filoedd o bobl oedrannus gael eu codi allan o dlodi wrth i'r nifer llawn fanteisio ar gredyd pensiwn. Dywedodd Independent Age fod 61 y cant o'r rhai hynny sy'n gymwys yn cael y budd-dal ac y gallai tua 450,000 o bensiynwyr symud allan o dlodi yn y Deyrnas Unedig pe byddai'r niferoedd sy'n manteisio arno yn cynyddu i 100 y cant, gan leihau tlodi pensiynwyr i'w lefel isaf erioed. Cyfeiriodd strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer pobl hŷn at y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf fel dull o fynd i'r afael â chynhwysiant ariannol pobl hŷn a gwella eu gallu i gael gafael ar gyngor a gwasanaethau ariannol priodol. Mae'r nifer isel parhaus sy'n manteisio ar hawliau ariannol yn awgrymu bod y rhaglen wedi methu â chyflawni ei tharged. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod pobl hŷn yn ymwybodol o'u hawliau, yn gwybod sut i wneud cais gyda chymorth a chefnogaeth wedi'u targedu, a bod ganddyn nhw yr hyder i hawlio eu hawliadau? Diolch.

14:25

Yn sicr, mae Natasha Asghar yn nodi mater pwysig. Y person yng Nghymru sydd leiaf tebygol o fanteisio ar ei hawl i fudd-daliadau lles yw menyw sengl sy'n byw ar ei phen ei hun ac sydd dros 75 oed. Mae llawer iawn o resymau dros hynny, ac mae llawer ohonyn nhw wedi eu gwreiddio yn y profiad o rywedd y cyfeiriais ato yn fy ateb cynharach. Maen nhw'n fenywod y mae eu gwŷr wedi marw, ac a oedd yn dibynnu ar rywun arall yn y gorffennol i ofalu am faterion ariannol yn y cartref. Felly, mae llawer o waith y mae'n rhaid ei wneud i geisio rhoi hyder i'r bobl hynny i ddod ymlaen i hawlio'r pethau y mae ganddyn nhw hawl iddyn nhw. Dyna pam yr ydym ni'n buddsoddi symiau mor fawr o arian yn ein gwasanaeth cynghori sengl; cododd £42 miliwn mewn buddion heb eu hawlio yng Nghymru yn y cyfnod diweddar, sy'n dangos y gellir ei wneud, er bod angen llawer o ymdrech i'w wneud. Gyda rhai pobl hŷn yn arbennig, rydych chi'n ymdrin â materion balchder hefyd, a gall materion yn ymwneud â pheidio ag eisiau mynd i'r afael â system y maen nhw'n ofni y bydd yn eu gadael yn waeth eu byd yn hytrach na gwell eu byd. Wrth gwrs, un ffordd y gall pobl hŷn yng Nghymru fod yn well eu byd yw i Lywodraeth Geidwadol y DU beidio â thorri addewid etholiad arall a pheidio â bwrw ymlaen â'r clo triphlyg ar godi hawliau pensiwn, addewid y gwnaethon nhw siarad llawer amdano yn ystod ymgyrch etholiadol 2019—gwarant y byddai pensiynau yn codi yn unol a pha un bynnag o'r tri mesur hynny fyddai'r uchaf. Erbyn hyn, mae'n ymddangos nad yw'n gyfleus i'r Canghellor. Nid oedd yn gyfleus iddo dalu cymorth rhyngwladol, nid yw'n gyfleus iddo dalu credyd cynhwysol, ac erbyn hyn mae'n anghyfleus iddo dalu pensiynwyr hefyd. Bydd pobl yn ffurfio eu casgliadau eu hunain, Llywydd, ynghylch ble y mae gwerthoedd Llywodraeth o'r fath.

Brechlynnau COVID-19

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y nifer sy'n dewis cael yr ail ddos o frechlynnau COVID-19 yng Nghymru? OQ56794

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae ein rhaglen frechu yn parhau i wneud cynnydd rhagorol ledled Cymru. Heddiw, mae 73 y cant o bobl 18 oed a hŷn yng Nghymru wedi cael dau ddos o frechlyn COVID-19, a dyna'r gyfradd uchaf yn unrhyw fan yn y Deyrnas Unedig.

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Cysylltodd etholwr sy'n fyfyriwr ym Mhrifysgol Abertawe â mi yn ddiweddar a gafodd ddos cyntaf o'r brechlyn gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, ond mae wedi cael problemau sylweddol wrth geisio trefnu'r ail frechiad yn rhywle eraill. Os gwnewch chi ganiatáu i mi wneud, fe ddarllenaf ddarn o'i ohebiaeth, sy'n dweud, 'Roeddwn i'n byw yn Abertawe fel myfyriwr a ches i fy nos cyntaf o'r brechlyn yn y fan yno. Fodd bynnag, wrth symud yn ôl i fy nghyfeiriad cartref, yr oedd yn anodd iawn i mi gysylltu â bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro ynglŷn â'r ail frechiad. Cefais i fy ngwthio o un i'r llall a chymerodd ryw tri neu bedwar diwrnod i mi gysylltu â gwahanol bobl pan ddywedwyd wrthyf i dro ar ôl tro na chaf eu ffonio ar gyfer fy ail frechiad, ac na chawn i ychwaith drefnu i gael fy ail frechiad mewn bwrdd iechyd arall. Dim ond trwy lawer iawn o ddyfalbarhad a threulio oriau ar y ffôn y llwyddais i gael yr apwyntiad hwn, ond yn wir nid yw'r system yn ddigon da, ac rwy'n gwybod na fydd eraill yn fy sefyllfa i yn trafferthu i gael yr ail ddos os oes cymaint o drafferth â hyn'. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod y broses o drefnu ail frechiad mewn bwrdd iechyd gwahanol i'r cyntaf yn un mor rhwydd â phosibl i'r rhai hynny, fel myfyrwyr, sy'n byw mewn gwahanol leoedd ar wahanol adegau o'r flwyddyn?

Rwy'n sicr yn cytuno y dylai'r system fod mor rhwydd â phosibl. Fe wnaethom ni benderfyniad ymwybodol i ganiatáu i fyfyrwyr gael eu brechlynnau mewn gwahanol leoedd. Ni fyddai'n rhaid i chi fynd yr holl ffordd yn ôl i'r brifysgol lle yr oeddech chi wedi eich lleoli er mwyn cael ail frechlyn. Y newyddion da i etholwr yr Aelod yw hyn: ym mhob rhan o Gymru, mae canolfannau brechu galw i mewn erbyn hyn, lle nad oes angen apwyntiad arnoch, nid oes angen i chi fynd drwy unrhyw weithdrefn gymhleth, rydych yn cyrraedd ac yn cael eich brechiad. Byddwn i'n annog pob person ifanc yng Nghymru sydd wedi cael cynnig dos cyntaf neu ail ddos o'r brechlyn i fanteisio ar y cynnig hwnnw. Mae'n wirioneddol mor rhwydd ag y gallwn ni ei wneud, ac rwy'n credu mai'r cyngor gorau i unrhyw berson ifanc yw: 'Manteisiwch arno oherwydd bydd yn eich amddiffyn a bydd yn amddiffyn y bobl sy'n bwysig i chi.'

14:30
Y Dreth Gyngor

7. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o lefelau'r dreth gyngor yng Ngorllewin De Cymru? OQ56766

Diolch i'r Aelod am hynna. Mae gan awdurdodau lleol yng Nghymru yr hyblygrwydd i bennu eu cyllidebau blynyddol a lefelau'r dreth gyngor i adlewyrchu blaenoriaethau lleol ac i gynnal y gwasanaethau hynny y mae cynifer o'n cyd-ddinasyddion yn dibynnu arnyn nhw. Mae cynghorau yn atebol yn annibynnol ac yn ddemocrataidd i'w trigolion am y penderfyniadau hyn.

Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddwch yn ymwybodol bod Cyngor Castell-nedd Port Talbot yn gyson yn pennu un o'r lefelau uchaf o'r dreth gyngor yng Nghymru. Ni all preswylwyr ddeall pam mae'n costio cymaint yn fwy i gyngor Castell-nedd Port Talbot ddarparu gwasanaethau o'i gymharu â siroedd cyfagos. Mater o degwch sydd wrth wraidd hyn. Ac er fy mod i'n derbyn hawl ddemocrataidd pob awdurdod lleol i bennu ei lefelau treth gyngor ei hun, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod cynghorau ledled Cymru yn adolygu eu lefelau gwariant yn systematig, ac a ydych chi wedi ystyried cynnal ymchwiliad yn benodol i awdurdodau sy'n trethu yn uwch, fel Castell-nedd Port Talbot, gyda'r nod o sicrhau lefelau treth gyngor fwy cyson yng Nghymru? Diolch.

Bydd etholwyr yr Aelod yng Nghastell-nedd Port Talbot yn falch o wybod mai 3.1 y cant yw'r cynnydd yn eu treth gyngor eleni yn yr ardal honno, gydag awdurdod Llafur; mae hynny yn is nag yn Ynys Môn, yn is na Gwynedd, yn is na Cheredigion, yn is na sir Gaerfyrddin, lle mae plaid yr Aelod ei hun wrth y llyw. Felly, rwy'n credu y byddan nhw fwy na thebyg yn gwerthfawrogi hynny ychydig yn fwy nag yr awgrymwyd yn y cwestiwn. Efallai fod yr Aelod yn ymwybodol heddiw bod ffigurau a gyhoeddwyd hefyd yn dangos bod Castell-nedd Port Talbot, yn anarferol iawn i unrhyw awdurdod lleol arall yn ystod y flwyddyn anodd iawn hon, wedi perfformio'n well na'i ddisgwyliadau o ran casglu'r dreth gyngor, ac mae hynny'n newyddion da i drigolion Castell-nedd Port Talbot, gan ei fod yn golygu y bydd gan yr awdurdod lleol fwy o adnoddau nag yr oedd wedi ei ragweld er mwyn darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen ar drigolion Castell-nedd Port Talbot ac y maen nhw'n dibynnu arnyn nhw bob dydd.

Ceir rhesymau pam y mae gan rai awdurdodau lleol gyfraddau treth gyngor uwch nag eraill, ac yn y bôn maen nhw'n rhan o gyfansoddiad y poblogaethau lleol hynny. Mae'r ffactorau hynny yn hysbys i awdurdodau lleol ac fe'u trafodir bob blwyddyn yn y grŵp annibynnol a sefydlwyd gennym er mwyn adolygu cynlluniau ar gyfer y dreth gyngor. Ac rwy'n siŵr eu bod yn cael eu hysbysu yn drwyadl am y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud.

Gwasanaethau Iechyd yn y Gogledd

8. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i wella gwasanaethau iechyd yng Ngogledd Cymru? OQ56795

Llywydd, ymhlith y camau sydd wedi eu cymryd i wella gwasanaethau iechyd yn y gogledd, bydd agor ysgol feddygol gogledd Cymru newydd ym Mangor. Mae'r Gweinidog iechyd yn bwriadu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y datblygiad hwn yn gynnar yn yr hydref.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Rwy'n sicr yn croesawu'r buddsoddiad hwnnw yn yr ysgol feddygol ym Mangor. Rwy'n siŵr y byddech chithau hefyd yn cytuno bod cael y cyfleusterau iawn ledled y rhanbarth a'r wlad yn ffactor pwysig o ran sicrhau bod gofal iechyd o ansawdd da yn cael ei ddarparu. Ac wrth edrych ar y buddsoddiad mewn cyfleusterau dros y pum mlynedd diwethaf, mae bwlch sylweddol rhwng yr hyn sy'n cael ei wario yn y gogledd a'r hyn sy'n cael ei wario yn y de. Ar sail fesul pen, mae gwariant yn y gogledd, yn fy rhanbarth i, tua hanner hynny ar gyfer rhai rhannau o'r de. Ac mae hyn wedi bod yn ystod cyfnod pan fo'r bwrdd iechyd wedi bod mewn mesurau arbennig hefyd. Felly, pam ydych chi'n meddwl bod cymaint o fwlch a beth fyddwch chi'n ei wneud i gau'r bwlch hwn?

Wel, yn ffodus, Llywydd, mae gen i'r ffigurau ar gyfer y pum mlynedd diwethaf o fy mlaen i yn y fan yma. Yn y gyntaf o'r blynyddoedd hynny, digwyddodd mwy o wariant cyfalaf yn Betsi Cadwaladr nag unrhyw fwrdd iechyd arall yng Nghymru gyfan. Ac yn yr ail o'r pum mlynedd hynny, yr un oedd y patrwm unwaith eto: £73 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf yn Betsi Cadwaladr, ac yn yr ail safle mae Aneurin Bevan, a gafodd £50 miliwn—£23 miliwn yn fwy yn Betsi Cadwaladr nag mewn unrhyw ran arall o Gymru. Ac mae'r ateb yn amlwg, onid yw—mae oherwydd bod gwariant cyfalaf yn gylchol. Yn ystod y blynyddoedd hynny, cafwyd buddsoddiad mawr yn Ysbyty Glan Clwyd yn etholaeth yr Aelod—[Torri ar draws.]—yr Aelod sy'n cynnig ei gyngor i mi. Yn ei etholaeth ef, cafwyd buddsoddiad mawr yn yr ysbyty hwnnw; yr oedd yn gwbl briodol, yn y ddwy flynedd hynny, fod mwy o arian yn cael ei wario yn y gogledd nag yn unman arall. Mewn rhannau eraill o'r cylch, bydd buddsoddiadau mawr mewn rhannau eraill o Gymru. Felly, yn y tair blynedd diwethaf, bu buddsoddiadau yn y de-ddwyrain—dim ond natur gwariant cyfalaf yw hynny.

Gadewch i mi gyflwyno pwynt arall i'r Aelod—ac i Aelodau eraill y gogledd sydd hefyd yn ei blaid. Felly, yn y flwyddyn hon, mae gan y gogledd 22 y cant o'r boblogaeth, ac, mewn termau refeniw, bydd yn cael 23 y cant o wariant y gwasanaeth iechyd gwladol. Canlyniad rhesymegol ei gwestiwn yw y dylem ni leihau'r gwariant refeniw hwnnw er mwyn sicrhau ei fod yn cyd-fynd â'r gyfran o'r boblogaeth. Nid wyf i'n tybio mai dyna y byddai'n ei awgrymu, ac nid dyna yr ydym ninnau yn ei awgrymu ychwaith. Ond yn union fel yr ydym ni'n gwario mwy y pen yn y gogledd mewn termau refeniw, mewn rhai blynyddoedd rydym yn gwario mwy mewn cyfalaf, ac mewn rhannau eraill o Gymru bydd adegau pan fydd buddsoddiadau eu hangen yn y fan honno, a fydd yn eu rhoi mewn lle gwahanol dros dro yn y tabl hwnnw.

14:35
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i agenda'r wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw gan Lywodraeth Cymru—y cyntaf gan y Gweinidog iechyd? Ac mae hynny'n ymwneud â'r pwysau sy'n wynebu ysbytai yn y gogledd ar hyn o bryd. Cefais sesiwn friffio ddoe gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, a chefais wybod, oherwydd bod y farchnad ar gyfer gwyliau gartref mor sylweddol, a bod y gogledd yn gyrchfan mor boblogaidd, fod ganddyn nhw—ac mae hyn y tu allan i wyliau haf yr ysgol—ddwy ward yn llawn pobl o'r tu allan i Gymru yn defnyddio gwelyau yn y rhanbarth. Mae hynny'n amlwg yn disodli'r gofal iechyd sydd ar gael i drigolion lleol, ac mae'n bryder i'r bwrdd iechyd. Ac rwy'n credu bod angen ffrwd refeniw ychwanegol er mwyn helpu'r bwrdd iechyd ymdopi â'r pwysau sylweddol hynny yn y dyfodol.

A gaf i ofyn hefyd, yn natganiad Llywodraeth Cymru yfory gan y Prif Weinidog, ynghylch y cyfyngiadau coronafeirws, a fydd sôn am eglwysi a mannau addoli? Oherwydd rwy'n credu bod galw mawr nawr am dynnu'r gofyn i wisgo mygydau oddi ar ein heglwysi, er mwyn i bobl allu canu'n uchel. Rydym wedi gweld golygfeydd ledled Cymru, gyda phobl mewn tafarndai yn gwylio'r sgriniau mawr, i weld gemau'r Ewros yn cael eu chwarae. Yn amlwg, mae'r cyffro, yr angerdd a'r brwdfrydedd hwn yn digwydd hefyd mewn eglwysi, ond nid yw'r cymeradwyo brwd hwnnw'n ymwneud â phêl-droed, mae'n ymwneud â'r Iesu, a chanu clod i'r Iesu. Ac mae pobl eisiau cael gwared ar y masgiau hyn—maen nhw wedi cael digon arnynt bellach. Mae digon o le yn y rhan fwyaf o adeiladau i gadw digon o bellter cymdeithasol, ac mae awyru da yn ogystal mewn llawer o'n heglwysi a'n capeli ledled Cymru. Ac rwy'n credu bod pobl nawr eisiau gweld rhywfaint o newid. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe byddai modd cael cyfeiriad penodol at addoldai yn y datganiad yfory, felly os gallwch roi rhywfaint o sicrwydd imi, byddaf i'n edrych ymlaen at weld y datganiad hwnnw pan gaiff ei gyflwyno.

Wel, o ran eich ail bwynt, byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud sawl gwaith fod y Cabinet yn dal i gael trafodaethau ynghylch adolygu'r rheoliadau yr wythnos hon, a bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad yma yn y Siambr brynhawn yfory.

Rwy'n credu ichi wneud pwynt perthnasol iawn am y byrddau iechyd, ac, fel y dywedwch, yn sicr rydym yn gweld mwy o bobl yn mynd ar wyliau yng Nghymru eleni, fel y gwnaethom ni y llynedd. Ac yn amlwg, mae hyn yn cael effaith ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Un rheswm dros archwilio cynigion ar gyfer dadl ynghylch treth dwristiaeth yw ystyried sut y gallwn ni barhau i ariannu—[Torri ar draws.] Gall yr Aelod ysgwyd ei ben, ond mae'n rhywbeth y byddai modd ei godi ar bobl sy'n dewis mynd i'r ardaloedd hynny, mewn modd ffordd fach iawn, ond yna gallai fod yn gyfle pwysig iawn inni fuddsoddi yn yr amodau hynny sy'n gwneud twristiaeth yn llwyddiant, ac mae hynny'n amlwg yn un ohonyn nhw.

Hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, ar amddiffyn pobl rhag llygredd aer. Mae trigolion Cwmfelinfach yn pryderu am gyfleuster trin gwastraff ar ystâd ddiwydiannol Nine Mile Point sydd wedi cael caniatâd cynllunio. Fe wnaeth Cyfoeth Naturiol Cymru wrthod trwydded amgylcheddol yn wreiddiol, oherwydd y modd y gallai allyriadau effeithio ar iechyd preswylwyr, ond cefnodd CNC ar ei benderfyniad, ar ôl i'r cwmni gyflwyno apêl. Ac, er gwaethaf y ffaith y gallai'r ffatri ryddhau degau o filoedd o dunelli o garbon deuocsid bob blwyddyn, mae'r gwaith adeiladu ar y gweill o dan gwmni newydd. Nawr, Trefnydd, rwy'n gwybod na all y Llywodraeth wneud sylwadau ar y manylion, yn enwedig oherwydd yr adolygiad barnwrol posibl, ond mae'n ymddangos bod yr achos hwn yn brawf o'r argyfyngau hinsawdd a natur a ddatganwyd gennym. Rwyf eisoes wedi sôn am lygredd aer a fydd yn effeithio ar breswylwyr o'r safle hwn yn unig. Bydd cannoedd o lorïau hefyd yn gyrru drwy'r pentref a bydd coedwigoedd ac ecosystemau lleol yn debygol o gael eu dinistrio. Mae awdur lleol, Patrick Jones, wedi ysgrifennu ataf gan ddweud, 'Yn drasig iawn, mae'n eironig, mewn man lle bu farw glowyr ar ôl blynyddoedd o anadlu llwch glo, ein bod ni nawr yn cyfreithloni gwenwyn arall a fydd yn cyfyngu ar fywydau ein cenhedlaeth nesaf.' Felly, Trefnydd, a all datganiad nodi beth mae'r argyfyngau hinsawdd a natur yn ei olygu, os caiff cynlluniau fel hyn ganiatâd i fynd rhagddynt?

14:40

Diolch. Byddwn i'n cynghori'r Aelod i ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd. Er, yn amlwg, ni all wneud sylw ynghylch cyfleuster penodol, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato, ond rwy'n credu y gall roi ateb i'ch cwestiwn, yn hytrach nag aros hyd nes bydd y tymor newydd yn dechrau.

Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Mae'r cyntaf yn ymwneud â sut y caiff iechyd ei wella a sut y bydd disgwyliad oes yn cynyddu drwy wella iechyd cyffredinol pobl yng Nghymru, yn hytrach nag ymyrryd pan fydd pobl yn ddifrifol wael ac angen mynd i'r ysbyty. Ystyriwch ddiabetes math 2—mae modd lleihau nifer yr achosion drwy ddeiet ac ymarfer corff. Mae angen gwneud mwy o ran atal, yn hytrach na gwario miliynau a miliynau o bunnoedd, neu gannoedd o filiynau o bunnoedd, ar ymyrryd pan fydd pobl yn mynd yn sâl.

Yr ail ddatganiad rwy'n gofyn amdano yw strategaeth gwrthdlodi. Rwy'n un o'r rhai a oedd yn anhapus iawn bod Cymunedau yn Gyntaf wedi dod i ben. Roeddwn i'n credu ei fod yn gamgymeriad enfawr gan y Llywodraeth flaenorol. Ond mae wedi'i wneud, felly does dim mynd yn ôl. Ond rwy'n gofyn am strategaeth gan y Llywodraeth i leihau tlodi, yn enwedig mewn rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig, oherwydd mae gennym ni lawer iawn o bobl hynod dlawd yng Nghymru, ac mae angen inni wneud rhywbeth i geisio eu cefnogi.

Diolch, Mike Hedges, am y ddau gais hynny. O ran yr eitem gyntaf, rwy'n cytuno'n llwyr: mae atal yn amlwg yn well na gwellhad, ac yn sicr mae gennym ni ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Mae hynny'n nodi ein huchelgeisiau hirdymor i leihau gordewdra ledled Cymru. Mae gennym ni ein cynllun cyflawni ar gyfer 2021-22, ac mae hynny wedi canolbwyntio hefyd ar bandemig COVID-19 a lleihau anghydraddoldebau iechyd, ac mae hynny wedi cael cefnogaeth cronfa gwerth £6.5 miliwn.

O ran tlodi, yn amlwg—Llywodraeth Cymru—roedd Cymunedau yn Gyntaf yn rhaglen flaenllaw inni ers blynyddoedd lawer, a daeth hynny i ben, fel y dywedwch, yn nhymor blaenorol y Llywodraeth. Fodd bynnag, mae gennym amrywiaeth o gynlluniau lle'r ydym yn ceisio gweithio gyda'r rheini yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig, a byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog cydraddoldeb cymdeithasol, ar yr adeg fwyaf priodol, yn cyflwyno datganiad ynghylch strategaeth newydd.

Rwy'n galw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Yn gyntaf, ar gymorth Llywodraeth Cymru i bobl ag anableddau dysgu. Dair wythnos yn ôl, lansiodd y Coleg Nyrsio Brenhinol ei adroddiad ar nyrsio anabledd dysgu, 'Connecting for Change'. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at ddirywiad sylweddol yn nifer y nyrsys anabledd dysgu ledled y DU. Mae'r Pwyllgor Nyrsio Brenhinol yn nodi bod rhywfaint o'r gostyngiad hwn yn deillio o'r newid cadarnhaol yn y cymorth i bobl ag anableddau dysgu o fodel meddygol i fodel gofal cymdeithasol. Er eu bod yn credu bod llawer o nyrsys anabledd dysgu wedi symud ymlaen gyda phobl ag anableddau dysgu, a'u bod nawr yn darparu cymorth medrus mewn lleoliadau gofal cymdeithasol, nid oes data ynghylch y gweithlu hwn, ac nid oes strategaeth gan y Llywodraeth ar gyfer cynllunio neu ddatblygu gwaith nyrsys mewn gofal cymdeithasol. Gwnaeth yr adroddiad hefyd ddarganfod gwahaniaethau sylweddol ledled pedair gwlad y DU. Er enghraifft, mae gan lawer o siroedd yn Lloegr dimau anabledd dysgu cymunedol plant gyda nyrsys anabledd dysgu. Fodd bynnag, mae diffyg gwasanaethau anabledd dysgu i blant yng Nghymru. Yn benodol i Gymru, mae'r adroddiad wedi tynnu sylw at y ffaith bod niferoedd myfyrwyr nyrsio anabledd dysgu wedi aros yn sefydlog ar gyfer y tair blynedd diwethaf, a dim ond un nyrs anabledd dysgu sydd ar lefel nyrs ymgynghorol ledled Cymru. Rwyf i felly yn galw am ddatganiad sy'n rhoi manylion am ymateb Llywodraeth Cymru i alwad yr RCN am gynllun gweithlu i gyd-fynd â datblygiad strategol gwasanaethau anabledd dysgu ledled Cymru yn ystod y degawd nesaf.

Rwy'n galw hefyd am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar brofion PCR COVID-19 ar gyfer gwledydd rhestr werdd. Clywais ymateb y Prif Weinidog yn gynharach, ond ni fydd yn bodloni'r etholwr a anfonodd e-bost ddydd Sadwrn fel a ganlyn:

'Prynais i wyliau pecyn drwy Tui, ond yn wahanol i drigolion Lloegr, ni allaf fanteisio ar eu pecyn profi ar gost o £20 am bob prawf. Yn hytrach, mae'n rhaid i mi dalu £88 y person ar gyfer y prawf PCR dychwelyd yn unig, ynghyd â thâl ychwanegol ar gyfer prawf antigen dychwelyd i'r DU. I'r pedwar oedolyn a'r ddau blentyn sy'n teithio, mae hyn yn ychwanegu cost arall o fwy na £400.'

Roeddwn i hefyd yn trafod heddiw gyda menyw sydd i fod mynd ar ei gwyliau olaf gyda'i gŵr sydd â salwch terfynol ac efallai y bydd yn rhaid iddi ailystyried yn awr oherwydd y gost ddiangen hon. Mae'r math hwn o driniaeth ar gyfer pobl sydd wedi dilyn yr holl reolau—

14:45

Rwy'n credu bod eich amser chi wedi dod i ben nawr, Mark Isherwood, felly gofynnaf i'r Gweinidog ymateb.

Diolch. O ran ei ail bwynt, nid wyf yn credu y gallaf i ychwanegu dim byd arall at sylwadau'r Prif Weinidog yn gynharach.

Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wrthi'n dadansoddi'r adroddiad yr ydych chi'n cyfeirio ato—cynllun y gweithlu gan y Pwyllgor Gofal Cymdeithasol. Rwy'n gwybod bod nifer o'r byrddau iechyd yng Nghymru wedi dilyn hyfforddiant penodol o ran anabledd dysgu gyda'u nyrsys. Rwy'n gwybod fod rhywfaint o waith sylweddol wedi'i wneud yn ysbyty Maelor, er enghraifft. Felly, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw bod y cymorth hwnnw ar gael ledled Cymru, ac nid gan un neu ddau fwrdd iechyd yn unig.

Drefnydd, dwi wedi bod yn ffodus iawn yn ddiweddar i gyfarfod â nifer o ysgolion yng Nghaerdydd—ysgol Gwaelod y Garth, ysgol Plasmawr ac ysgol uwchradd gorllewin Caerdydd—i siarad am waith arbennig y Senedd Ieuenctid. Bob tro fydd yna sesiwn cwestiwn-ac-ateb ar y diwedd, mae'r amgylchedd yn dod i fyny bob tro yn eu cwestiynau nhw. Roeddem ni i gyd, yn drawsbleidiol, dwi'n credu, yn siomedig nad oedd y Ddeddf aer glân yn y datganiad deddfwriaethol yr wythnos diwethaf. A gawn ni, plîs, amserlen i weld pryd gawn ni'r Ddeddf aer glân, a hefyd i ddiddymu defnyddio plastig untro? A gawn ni ddatganiad am hynny, os gwelwch yn dda?

Diolch. Fe fyddwch chi'n—. Rwy'n credu mai Gweinidog y Cyfansoddiad a roddodd ddatganiad y rhaglen ddeddfwriaethol yma yn y Siambr ddydd Mawrth diwethaf, ac fe fyddwch chi'n sylweddoli bod y rhaglen honno newydd nodi'r ddeddfwriaeth ar gyfer y flwyddyn gyntaf. Nid yw'n golygu nad yw Biliau eraill y gobeithiwn eu cyflwyno yn ystod y tymor Llywodraeth hwn yn cael eu paratoi ar hyn o bryd. Mae'n debyg y bydd llawer iawn o waith paratoi yn cael ei wneud ar y Ddeddf aer glân yn awr, oherwydd mae'r Biliau hyn yn cymryd nifer o fisoedd i'w drafftio a sicrhau eu bod yn barod i gael eu rhoi gerbron y Senedd. Felly, cyn gynted ag y gallwn ni—ac fe fyddwn ni'n edrych, yn amlwg, tuag at yr ail flwyddyn—byddwn yn gallu cyflwyno datganiad.

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad ar ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol i'r rhai sy'n byw gyda diabetes. Yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n falch o gadeirio cyfarfod cyntaf y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes yn y chweched Senedd. Yn y cyfarfod hwn, fe glywsom gan Dr Rose Stewart, seicolegydd clinigol ymgynghorol mewn diabetes sy'n gweithio ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Rhoddodd Dr Stewart gyflwyniad ardderchog o ran yr angen dybryd am well cymorth iechyd meddwl arbenigol i bron 200,000 o bobl sy'n byw gyda diabetes ledled Cymru. Mae'r achos dros wella'r ddarpariaeth iechyd meddwl arbenigol ar gyfer diabetes yn glir. Fe wnaeth adroddiad 'Too often missing' gan Diabetes UK ddarganfod bod saith o bob 10 o bobl â diabetes yn teimlo eu bod wedi'u llethu gan reoli eu cyflwr. Mae anhwylderau bwyta deirgwaith mor gyffredin ymysg pobl ifanc â diabetes math 1 na'r rhai sydd heb ddiabetes, ac mae pobl sydd â diabetes ddwywaith yn fwy tebygol o brofi iselder na'r rhai sydd heb y cyflwr. Os nad oes modd ymdrin â'r materion hyn, gall iechyd seicolegol sy'n gwaethygu arwain at reoli diabetes yn gwaethygu, lle gall cymhlethdodau fynd yn ddifrifol yn gyflym. Felly, rwy'n gofyn am ddatganiad neu ddadl gynnar ar ôl y toriad ar fuddsoddi mewn cymorth iechyd meddwl arbenigol i'r rhai sy'n byw gyda diabetes.

Rydym ni'n amlwg yn cydnabod effaith seicolegol byw gyda chyflwr hirdymor fel diabetes, a soniodd Jayne Bryant fod miloedd lawer o bobl yn byw gyda'r cyflwr hwnnw ledled Cymru. Yn amlwg, rydym yn disgwyl i'r byrddau iechyd roi cymorth priodol ar waith i bobl sydd â chyflwr mor hirdymor. Mae hynny'n cynnwys gofal cefnogol gan glinigwyr cyffredinol ac arbenigol fel bod pobl yn cael cymorth i reoli eu cyflwr, yn ogystal â chyfle, lle bo angen, i fanteisio ar seicoleg glinigol fwy arbenigol. Mae gwella'r cyfle i fanteisio ar therapïau seicolegol, ac ansawdd ac ystod y therapïau seicolegol, yn faes blaenoriaeth sydd wedi'i nodi yn ein cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'—rwy'n credu mai nôl yn 2019 oedd hynny.

14:50

Drefnydd, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, y cyntaf o ran ymateb y Lywodraeth hon i'r ffaith bod Llywodraeth Prydain wedi gwrthod yr wythnos diwethaf alwadau i roddi £1.2 biliwn o gronfeydd pensiwn i gyn-lowyr, gan fynnu dal gafael ar yr arian. A sut fydd Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r glowyr a'r teuluoedd i gael cyfiawnder a'r hyn maent yn haeddu ei dderbyn? 

Yn ail, yr wythnos diwethaf bûm yn lwcus i gael y cyfle i ymweld â thwnnel y Rhondda, ynghyd ag Aelodau eraill o'r Senedd hon. Gwn fod nifer o eiriolwyr ar ran y prosiect yn y Siambr, a gwn hefyd fod y Dirprwy Weinidog dros Newid Hinsawdd yn gweld potensial aruthrol i'r prosiect hwn. Ond mae yna broblem: mae'r twnnel yn berchen i Lywodraeth Prydain. Ond, gyda phwyslais y Llywodraeth hon ar daclo'r argyfwng hinsawdd, hyrwyddo teithio actif a hybu twristiaeth yng Nghymru mewn ffordd gynaliadwy, a llai o wario ar adeiladu ffyrdd, mae angen troi brwdfrydedd y Llywodraeth hon i mewn i gamau pendant. A gawn ni, felly, ddatganiad yn y tymor newydd gan y Gweinidog neu'r Dirprwy Weinidog ynglŷn â'r camau nesaf i fynd â'r prosiect yma rhagddo, ynghyd ag amserlen? 

Diolch. O ran y mater sy'n ymwneud â phensiynau glowyr, byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog perthnasol yn cyflwyno sylwadau i Weinidog Llywodraeth y DU, oherwydd nid wyf yn credu y gall hynny aros tan y tymor nesaf.

Ac o ran twnnel y Rhondda, mae'n amser maith ers imi glywed twnnel y Rhondda yn cael ei grybwyll yn y Siambr. Rwy'n cofio mai Leighton Andrews oedd y person cyntaf i—. Nid oeddwn i'n ymwybodol iawn o dwnnel y Rhondda, ond rwy'n cofio dysgu popeth am y twnnel wrtho ef. A byddaf i, yn sicr, yn gofyn i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod drwy lythyr, ac efallai roi hynny yn y llyfrgell fel y bydd pob Aelod yn ymwybodol ohono, oherwydd nid wyf i'n hollol siŵr beth yw'r camau nesaf, ond rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt da iawn.

Trefnydd, rwy'n eithaf trist ac yn rhwystredig iawn wrth sylweddoli, yn Aberconwy, yn aml, fod rhai o'n tafarndai, ein gwestai a'n bwytai yn gorfod troi darpar gwsmeriaid ac ymwelwyr i ffwrdd. Mae yma un caffi sydd ond yn gallu gweithredu dri diwrnod yr wythnos, ac mae trwyddedai arall sydd â dau fusnes ond yn gallu cadw un o'i fusnesau ar agor. Ac mae yma westywyr eraill sy'n ei chael hi'n anodd iawn ddod o hyd i staff hyfforddedig. Yn wir, y sectorau lletygarwch a manwerthu yw'r mannau perffaith i ddysgu sgiliau bywyd newydd a hanfodol, gan gynnwys gwaith tîm, gwasanaeth cwsmeriaid a rheoli amser. Ar ôl dod drwy gyfnod hynod anodd oherwydd cyfyngiadau symud mynych, dyma'r peth olaf sydd ei angen ar ein busnesau ni. Rwy'n chwarae fy rhan i wrth wynebu'r broblem hon drwy gynnal bord gron rithwir yr haf hwn gyda pherchnogion busnes, colegau lleol a'r rheini a all helpu i wynebu rhai o'r heriau hyn.

Mae llawer o wahanol faterion sydd wedi cyfrannu at y prinder staff presennol—llwybrau aneglur o addysg ffurfiol, her sefydledig o ran enw da, yn ogystal â mater lefelau cyflog. Mae hyfforddiant yn broblem fawr iawn i'r busnesau hyn. Felly, Trefnydd, mewn gwirionedd, yr hyn yr wyf i'n chwilio amdano yw datganiad ar yr hyn yr ydych chi fel Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r busnesau hyn. A ydych chi'n debygol neu'n bwriadu darparu grant hyfforddi, oherwydd, yn amlwg, pan fydd pobl yn dod oddi ar hunanynysu, a staff eraill sy'n cyflenwi drostynt, nid oes ganddynt y capasiti na'r cyfleuster i hyfforddi staff? Holwyd imi droeon nawr, 'Beth fyddwch chi'n ei wneud fel Llywodraeth Cymru?' Diolch. 

Yn sicr, rwy'n cytuno â'r Aelod fod y sector lletygarwch, a'r sector bwyd a diod yn ei gyfanrwydd, yn cynnig gyrfa ddeniadol iawn i lawer o bobl. Un o'r rhesymau mwyaf yr ydym ni'n gweld prinder yn y sector hwn—oherwydd, yn amlwg, mae hyn yn dod o fewn fy mhortffolio fy hun ac mae wedi'i godi gyda mi droeon—yw'r ffaith nad ydym wedi gweld gweithwyr o'r UE yn gallu teithio mor rhydd i'r DU ag yr oedden nhw, a hefyd rydym ni wedi gweld llawer o weithwyr nad ydyn nhw eisiau dychwelyd i'r DU. Rydym yn gweld prinder gweithwyr yn y sector prosesu bwyd a gweithgynhyrchu hefyd. Felly, mae hwn yn fater yr wyf i'n ei godi gyda'r sectorau. Yn wir, mae gennyf gyfarfod yfory, gyda'r sector manwerthu bwyd, er enghraifft. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU. Roedd yn rhywbeth yr oeddwn i'n mynd i'w godi mewn cyfarfod dwyochrog gydag Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ddoe, y bu'n rhaid ei ganslo yn anffodus, ond byddaf i'n parhau i'w godi gydag ef y tro nesaf.

14:55

Drefnydd, a gaf i ofyn am un datganiad ar fater hwyl a chwarae?

Bydd dydd Mercher cyntaf mis Awst yn Ddiwrnod Chwarae Cenedlaethol, ac, wrth gwrs, bydd ein sefydliadau yng Nghymru yn cymryd rhan yn hynny, ledled y wlad, gan gynnwys, wrth gwrs, Ganolfan Galw Heibio Llanharan, sydd ym Mryncae a Brynna a Llanharan, yn darparu'r Cylch Chwarae Playtots, a meithrinfa ddydd, a chlybiau gwyliau, a grŵp lles a chymorth Happy Dayz, a chlybiau ar ôl ysgol a chlybiau ieuenctid hefyd. Fe fyddan nhw ar y diwrnod hwnnw yn dathlu eu pumed pen-blwydd ar hugain—25 mlynedd o ddarparu gwasanaeth mor wych i blant a theuluoedd a phobl ifanc yng nghymunedau'r ardal honno. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad ar sut y bydd Llywodraeth Cymru a'i sefydliadau hyd braich yn cefnogi'r Diwrnod Chwarae Cenedlaethol—byddai datganiad ysgrifenedig yn ddigonol—ond hefyd pe gallai ymuno â mi i groesawu'r gwaith anhygoel sydd wedi ei wneud gan sefydliadau fel Canolfan Galw Heibio Llanharan yn ystod 25 mlynedd.

Diolch. Wel, rwy'n sicr yn llongyfarch Prosiect Datblygu Cymunedol Llanharan ar eu pumed pen-blwydd ar hugain. Nid ar chwarae bach y mae cyflawni hynny, ac mae prosiectau fel hyn yn darparu cymaint o gyfleoedd yn ein cymunedau ni i blant a phobl ifanc a'u teuluoedd. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn parhau i roi gwerth mawr ar chwarae a'i bwysigrwydd ym mywydau pob plentyn yn ein cymdeithas. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi sôn am y Diwrnod Chwarae Cenedlaethol ar 4 Awst, a'i thema yw 'haf o chwarae', ac fe fyddwch yn ymwybodol o ddatganiad y Dirprwy Weinidog am yr haf o hwyl sydd, yn fy marn i, yn cynnwys chwarae hefyd. Rydym ni'n gweithio'n agos iawn â Chwarae Cymru i sicrhau y rhoddir ystyriaeth lawn i hawl plant i chwarae, ac mae gennym ni gyfoeth o gyfleoedd chwarae i blant ledled Cymru. Ac rydym wedi rhoi cymorth o £5 miliwn i'r haf hwnnw o hwyl y soniais i amdano.

Diolch, Llywydd, a diolch i'r Trefnydd hefyd.

Cyn COVID, roedd un o bob tair menyw yn wynebu rhyw fath o drais, cam-drin domestig neu drais rhywiol. Nid yw effaith lawn y pandemig ar fenywod sy'n wynebu trais wedi'i bennu eto, ond yn anffodus, o dystiolaeth anecdotaidd, mae'n debygol bod y niferoedd wedi cynyddu. Cyflwynwyd adroddiad gan Gymorth i Fenywod Cymru yn 2020, a dywedwyd ganddynt nad yw'r ddarpariaeth o gyllid cynaliadwy ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, fel sy'n ofynnol gan Ddeddf 2015, wedi'i chyflawni eto. Rwy'n talu teyrnged i ymrwymiad y Llywodraeth hon i atal trais rhywiol drwy Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Ond a gaf i ofyn i'r Gweinidog gyflwyno datganiad ynghylch darparu cyllid parhaus i gefnogi'r gwasanaethau hynny sy'n helpu menywod sy'n wynebu trais domestig, ac i ystyried mesurau ataliol yn erbyn cam-drin domestig a thrais rhywiol? Diolch. 

Diolch i Jane Dodds am y pwynt hwnnw. Mae'r gyllideb refeniw trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfredol hon yn £6.825 miliwn. Mae hynny'n cynnwys cyllid byrhoedlog ychwanegol o £1.575 miliwn, ac mae hynny mewn gwirionedd yn gynnydd ar y gyllideb flaenorol. Yn sicr, rwy'n credu ei bod yn drist dweud ein bod ni wedi gweld cynnydd yn nefnydd ein gwasanaethau yn ystod yr 16 mis diwethaf. Ond mae'r arian ychwanegol hwnnw wedi golygu y gall pob sefydliad—fe wnaethoch chi sôn am un yn benodol—ddarparu cymorth ychwanegol i ddarparwyr gwasanaethau fel y gallan nhw barhau i fanteisio ar y gwasanaethau hanfodol hynny a, fel y dywedais i, ymdrin â'r galw cynyddol yr ydym ni wedi'i weld yn ystod y pandemig.

Trefnydd, a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant wneud datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynghylch darpariaeth iechyd meddwl yng Nghymru? Rwy'n ei chael hi'n hynod siomedig nad yw'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant wedi cael y cyfle eto i ddarparu datganiad ar iechyd meddwl yn ystod y tymor hwn, o ystyried y data sy'n peri pryder. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos rhai tueddiadau pryderus iawn mewn un neu ddau o'r byrddau iechyd. Er enghraifft, ym mis Mawrth, dim ond 25 y cant o asesiadau gwasanaeth iechyd meddwl sylfaenol CAMHS a gynhaliwyd o fewn 28 diwrnod ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, gan ostwng i 13 y cant o'r holl asesiadau ar gyfer yr holl wasanaethau o fewn y targed hwn. Rwy'n pryderu, o ran y gwasanaethau i bobl dan 18 oed ledled Cymru, y bydd un o bob tri yn aros am fwy na mis i gael asesiad yng Nghymru. O ystyried canlyniadau arolwg Mind Cymru a gafodd ei gyhoeddi ddoe, a ddangosodd fod yr effaith fwyaf wedi bod ar y bobl ifanc hŷn, rwy'n credu y byddai ymateb manylach gan y Llywodraeth yn ddefnyddiol nawr. Diolch, Llywydd.

15:00

Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cyllid sylweddol ledled Cymru ar gyfer ein gwasanaethau iechyd meddwl, ac, yn benodol, iechyd meddwl plant. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn i ddiogelu iechyd meddwl pobl ifanc, er gwaethaf y pandemig. Fe fyddwch chi'n ymwybodol ein bod wedi datblygu'r pecyn cymorth iechyd meddwl, rydym wedi buddsoddi mwy yn ein gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion ac rydym wedi cynnwys cymorth lle nad yw dysgwyr yn yr ysgol. Felly, rwy'n credu, ar draws nid yn unig ein hysgolion, ond ein byrddau iechyd hefyd, fod cyllid sylweddol i sicrhau bod ein gwasanaethau iechyd meddwl—. Ac rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod ôl-groniad o ran gallu manteisio ar y gwasanaethau hynny, ond rydym wedi gwneud gwaith sylweddol i fynd i'r afael â hynny.

Trefnydd, hoffwn i godi hawliau pobl anabl sy'n byw yng Nghymru. Yn gynharach y mis hwn, roedd yr adroddiad 'Drws ar glo', a gafodd ei gomisiynu gan eich Llywodraeth chi, yn ysgytwad i lawer mewn awdurdod, gan ei fod yn manylu ar sut yr oedd y pandemig wedi arwain at wahaniaethu meddygol a chyfleoedd cyfyngedig i fanteisio ar wasanaethau cyhoeddus a chymorth cymdeithasol, ynghyd â gwanhau hawliau dynol sylfaenol i bobl anabl yn gyffredinol.

Gwn fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ymateb i'r adroddiad hwn gyda datganiad gan y Cabinet, a oedd yn ymdrin â rhai o'r pwyntiau a godwyd. Rwy'n awyddus i weld a yw argymhellion eraill yr adroddiad yn cael eu hystyried. Mae hyn yn dilyn achos y mae etholwyr wedi tynnu fy sylw i ato, a oedd yn ymwneud â theulu anabl yn ceisio teithio i Lundain ar y trên, ond heb allu gwneud hynny oherwydd bod cyfyngiad ar nifer y cadeiriau olwyn ar gerbydau. Er gwaethaf archebu eu tocynnau ymhell ymlaen llaw, bu'n rhaid i'r teulu gael eu gwahanu a theithio ar drenau ar wahân, sy'n annerbyniol. Mae'r achos hwn yn cyd-fynd â chanfyddiadau'r adroddiad bod angen i'ch Llywodraeth, ac rwy'n dyfynnu:

'ymdrin â'r cyfyngiadau ar symudedd pobl anabl fel mater o frys drwy gynyddu arian i alluogi pobl anabl i ddefnyddio teithio "mwy diogel" a hygyrch.'

A all y Llywodraeth roi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran sut y mae modd gwneud trafnidiaeth gyhoeddus yn fwy teg i bobl anabl yn ein gwlad ni fel rhan o'ch ymateb chi i'r adroddiad 'Drws ar glo'? Diolch.

Diolch. Mae'n debyg ei bod braidd yn rhy gynnar i gyflwyno datganiad arall; fel y dywedwch, cyflwynodd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ddatganiad ac, ar hyn o bryd, rwy'n gwybod ei bod hi'n ystyried yr holl argymhellion a'r canfyddiadau yn yr adroddiad. Rwy'n credu bod gwaith sylweddol i'w wneud a gwn ei bod hi'n sefydlu tasglu, tasglu dan arweiniad y Gweinidog, a fydd yn cynnwys cynrychiolaeth sylweddol o bobl anabl a grwpiau anabledd i'w galluogi i ymdrin â'r mathau hynny o anghydraddoldebau ystyfnig a dwfn y tynnodd yr adroddiad sylw atynt.

Trefnydd, a gawn ni ddatganiad ynghylch credyd cynhwysol, os gwelwch yn dda, yn benodol ar asesiad Llywodraeth y DU o'r bwriad i dynnu'r swm £20 atodol yn ôl ddiwedd mis Medi? Mae'n debyg bod y Torïaid yn benderfynol o dynnu arian allan o bocedi'r rhai sy'n gallu ei fforddio leiaf. Yng Nghymru, roedd dros 237,000 o aelwydydd ar gredyd cynhwysol ym mis Chwefror, ac roedd dros 30,000 o'r rheini'n deuluoedd yn fy rhanbarth i.

Ledled y DU, yr amcangyfrif yw bod y cynnydd wedi helpu dros 700,000 o bobl i aros yn uwch na'r llinell dlodi, ac mae rywsut yn anghredadwy y byddai Llywodraeth y DU, unwaith eto, yn benderfynol o ddewis gwneud aelwydydd incwm isel yn dlotach, o gofio holl ansicrwydd yr hydref a'r gaeaf o'n blaenau ni. Felly, fe fyddwn i'n gwerthfawrogi cael yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Llywodraeth o ran hynny ar ran yr unigolion a'r teuluoedd hynny.

Diolch. Rydym ni'n hynod siomedig bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu dod â'r taliad wythnosol credyd cynhwysol ychwanegol o £20 i ben o ddiwedd mis Medi. Does dim dwywaith y bydd yn effeithio ar rai o'n cartrefi tlotaf yng Nghymru, sydd eisoes yn cael trafferth o ganlyniad i bandemig COVID-19. Roeddwn i'n credu ei bod yn ddiddorol iawn bod chwe chyn-Ysgrifennydd Gwladol wedi llofnodi llythyr—Ysgrifenyddion Gwladol Torïaidd—at yr Ysgrifennydd Gwladol Gwaith a Phensiynau pan gadarnhaodd ef y byddai'r £20 credyd cynhwysol wythnosol yn dod i ben ddiwedd mis Medi. Yr hyn y gallwn ni ei wneud fel Llywodraeth yw parhau, ynghyd â sefydliadau eraill, i gefnogi'r sefydliadau sy'n helpu pobl yr effeithir arnyn nhw'n sylweddol gan benderfyniad di-deimlad Llywodraeth y DU.

15:05

A gaf i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig ar frys ynglŷn ag isadeiledd ffiniau ym mhorthladd Caergybi? Mae yna rannau o'r isadeiledd sy'n gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru a rhannau ohono fo i Lywodraeth Prydain drwy HMRC. Dwi wedi cael llond bol ar ddiffyg tryloywder a chyfathrebu gan HMRC. Rydyn ni'n clywed rŵan eu bod nhw wedi prynu truck stop Roadking, lle mae pobl yn mynd i fod yn colli eu swyddi. Mae o'n adnodd pwysig i'r dref ar hyn o bryd.

Dwi'n aros am eglurhad gan HMRC, ond mae angen clywed beth yn union ydy safbwynt Llywodraeth Cymru ar hyn hefyd. Pa drafodaethau y mae Gweinidogion wedi'u cael efo Llywodraeth Prydain ynglŷn â swyddi—sicrwydd i bobl sy'n gweithio yn Roadking rŵan o ran cael swyddi yn y datblygiad tollau newydd? A fyddan nhw'n cael symud yn syth yno heb doriad yn eu cyflogaeth nhw? Beth fydd yn digwydd i'r lorïau sydd wedi bod yn parcio yn Roadking? Mae o'n adnodd mor bwysig, fel rhan o isadeiledd y porthladd.

Ond hefyd, rŵan, dwi'n clywed o bosib fod Llywodraeth Cymru yn symud y datblygiad yr oeddech chi yn ei baratoi—wedi'i baratoi—ym Mharc Cybi i mewn i ddatblygiad Roadking. Mae cymuned Caergybi a phobl Ynys Môn angen gwybod beth sydd yn digwydd, felly a gawn ni'r datganiad yna ar frys, os gwelwch yn dda?

Rwy'n siŵr bod yr Aelod yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi cael ei ddwyn i mewn yn hwyr iawn i'r parti gan Lywodraeth y DU o ran y seilwaith ffiniau y bydd ei angen, yng Nghaergybi ac, yn amlwg, yn y De-orllewin. Mae Gweinidog yr Economi'n arwain ar y maes hwn, ac rwy'n gwybod ei fod yn edrych ar rywfaint o gyngor ar hyn ar hyn o bryd. Fe fyddaf i'n gofyn iddo gyflwyno datganiad ysgrifenedig pan fydd ganddo fwy o wybodaeth i'w rhannu â'r Aelodau.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Heddiw, es i gasglu'r bocsys o ffrwythau a llysiau i'w dosbarthu i'r banc bwyd lleol yr wyf i wedi bod yn dosbarthu iddo yn ystod y 18 mis diwethaf. Nid oedd modd imi gael unrhyw beth oherwydd yr argyfwng cyflenwadau y mae'r cyfanwerthwyr yng Nghaerdydd yn ei wynebu. Yn syml, nid oes digon o ffrwythau a llysiau'n cyrraedd, sy'n wirioneddol drychinebus i mi, gan fy mod i'n deall pa mor bwysig ydyw i bawb gael ffrwythau a llysiau ffres.

Mae hyn yn digwydd ar adeg anterth y tymor tyfu, pan fo digonedd o ffrwythau a llysiau ar gael. Mae'n ymddangos mai'r broblem yw (a) prinder gweithwyr i gasglu'r cynnyrch y mae pobl yn ei dyfu—mae'n cael ei adael yn y caeau—a (b) prinder gyrwyr lorïau i ddosbarthu'r cynnyrch i'r marchnadoedd cyfanwerthu.

Nawr, mae'n amlwg mai'r archfarchnadoedd sy'n cael y dewis cyntaf o'r holl gynnyrch oherwydd eu bod yn holl-bwerus. Ond hyd yn oed yn yr archfarchnadoedd rwyf wedi sylwi ar silffoedd gwag mewn mannau lle mae cyflenwad helaeth o ffrwythau a llysiau fel arfer. Felly, mae hyn, i mi, yn agoriad llygad gwirioneddol o ran ein diogelwch bwyd, ar adeg pan fo'r—amhariad i'n cyflenwadau yn digwydd o ganlyniad i ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw hyn erioed wedi digwydd imi ar anterth y pandemig, felly tybed, Gweinidog—ac rwy'n sylweddoli bod hyn yn eich portffolio chi—a gawn ni ddatganiad ar sut yr ydym ni'n mynd i reoli'r sefyllfa hon yn ystod y misoedd llawer mwy anodd pan fydd angen inni fewnforio ein holl gyflenwadau.

Diolch. Byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud mewn ateb cynharach i Janet Finch-Saunders ein bod ni'n gwybod—rydym ni'n ymwybodol iawn o brinder gweithwyr yn y maes hwn. Rwy'n credu bod y sefyllfa ar ei mwyaf difrifol o ran logisteg; fe wyddom fod gennym brinder mawr o yrwyr cerbydau nwyddau trwm, er enghraifft. Mae hynny wedi gwaethygu oherwydd gyrwyr yn methu cymryd eu profion yn ystod y pandemig, er enghraifft; rydym wedi cael gweithwyr ar ffyrlo ac, yn amlwg, soniais yn gynharach am y broblem o weithwyr mudol o'r UE yn methu teithio'n rhydd bellach a rhai ohonynt yn dewis peidio â dychwelyd.

Fe fyddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud fy mod yn cael cyfarfod gyda'r archfarchnadoedd yfory, oherwydd mae hwnnw'n faes y maen nhw eisiau ei godi gyda mi. Felly, wrth—. Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud o ran yr archfarchnadoedd, ond maen nhw'n pryderu hefyd ynghylch diffyg gyrwyr HGV. Ac yn union ar ôl imi gael rhagor o wybodaeth ganddyn nhw, ac ar ôl imi gael y cyfle i gael fy nghyfarfod dwyochrog gydag Ysgrifennydd Gwladol DEFRA—oherwydd, yn amlwg, mae'r rhan fwyaf o hyn yn eu dwylo nhw, o ran hynny—byddaf i'n hapus iawn i wneud datganiad ysgrifenedig.

15:10
3. Datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad: Confensiwn ar ein Dyfodol Cyfansoddiadol

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar gonfensiwn ar ein dyfodol cyfansoddiadol, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Mick Antoniw.

Diolch, Llywydd. Ym mis Mai, fe wnaethom ni ennill mandad gan bobl Cymru i gyflawni ein maniffesto ni, a oedd wedi ymrwymo i greu Cymru gryfach, wyrddach a thecach. Yn ein rhaglen lywodraethu, rydym wedi amlinellu ein cynlluniau i fynd i'r afael â heriau parhaus y pandemig, ein hymadawiad ni â'r Undeb Ewropeaidd, ac argyfwng newid hinsawdd. Ein blaenoriaeth gyntaf ni yw adferiad a chefnogi ein gwasanaeth iechyd, ein hysgolion a'n heconomi i wneud hynny—y cyfan mor hanfodol i lesiant ein pobl ni.

Yr hyn sy'n amlwg hefyd, o ganlyniad yr etholiad, yw'r gefnogaeth i'n maniffesto ni ar gyfer newid a chydnabyddiaeth o'r angen i ddiwygio a gwella ein perthynas gyfansoddiadol ni â Llywodraeth y DU a chenhedloedd eraill y DU. Felly, gadewch inni ddweud yn eglur o'r cychwyn cyntaf: mae angen diwygio er mwyn ein galluogi ni i gyflawni ein hymrwymiadau i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, datblygu economi ffyniannus, a mynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldeb hyd eithaf ein gallu. I gyflawni polisïau sy'n gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl yng Nghymru, mae'n rhaid cael cyfres gynhwysfawr o ddulliau i wneud y gwaith.

Mae'r blynyddoedd diwethaf wedi amlygu diffygion ein setliad presennol, yn ogystal â thensiynau cynyddol o ran gwedd gyfansoddiadol ehangach y Deyrnas Unedig. Rydym wedi edrych ar ein cefnogaeth ni i Deyrnas Unedig a Theyrnas Unedig y mae'n rhaid iddi newid. Rydym yn parhau i arwain y ddadl yng Nghymru ac yn gwneud hynny gyda chynigion ymarferol ar gyfer newid cadarnhaol, yn fwyaf diweddar yn yr ail argraffiad o 'Diwygio ein Hundeb: Cyd-lywodraethu yn y DU'.

Llywydd, yn ein maniffesto, fe wnaethom ni addo sefydlu comisiwn i ystyried dyfodol cyfansoddiadol Cymru, ac fe fyddaf i'n nodi heddiw sut yr ydym ni'n bwriadu cyflawni'r addewid honno. O ystyried effaith uniongyrchol ein trefniadau llywodraethu ni ar fywydau pobl, rydym yn awyddus i weld y comisiwn yn arwain ymgysylltiad â'r cyhoedd i godi ymwybyddiaeth a helpu i greu cytundeb cyhoeddus ehangach. Rydym yn awyddus i'r comisiwn ganfod barn pobl ar y materion hynny sydd fwyaf pwysig yn eu golwg nhw o ran y ffordd y mae'r cyfansoddiad yn gweithio a goblygiadau hynny i'r gwasanaethau y maen nhw'n eu gwerthfawrogi. Ac rydym yn dymuno i'r comisiwn lunio cytundeb gyda chymdeithas ddinesig ynglŷn â sut rydym ni am ddiwygio cyfansoddiad y Deyrnas Unedig i adeiladu Cymru sy'n gryfach a phartneriaeth sy'n gryfach ond yn fwy teg a chyfartal.

Fe fydd y comisiwn yn gynhwysol ac fe fydd yn ymestyn y tu hwnt i Gymru hyd at wledydd, rhanbarthau a chymunedau eraill y Deyrnas Unedig i ystyried sut y gallwn ni adeiladu partneriaeth gyfansoddiadol sy'n well. Rydym yn disgwyl i'r comisiwn fod yn wynebu tuag allan ac yn ymgysylltu â chymdeithas ddinesig a'r cyhoedd mor eang â phosibl, ar gyfer cynnal sgwrs wirioneddol genedlaethol am ddyfodol Cymru. Yn benodol, rydym yn dymuno i'r comisiwn estyn allan at y rhai na fydden nhw fel arall yn barod i gymryd rhan mewn dadl o'r fath, at y bobl a'r cymunedau hynny sydd wedi ymddieithrio oddi wrth wleidyddiaeth i raddau helaeth iawn, neu sydd wedi mynd yn amheus, yn hytrach, ynglŷn â'i pherthnasedd i'w bywydau nhw a bywydau eu teuluoedd nhw a'i gallu i wneud gwahaniaeth.

Byddwn yn sefydlu comisiwn o ddinasyddion. Byddai'r rhain yn bobl i gynrychioli'r amrywiaeth yn ein cymdeithas a'n cymunedau ni, ac yn cynnwys rhai sydd â'r sgiliau a'r galluoedd sy'n deillio o brofiadau gwirioneddol bywyd a fydd yn eu galluogi nhw i estyn allan ac ymgysylltu ag eraill. Eu tasg fydd ceisio nodi a meithrin cytundeb ynglŷn â'n gwerthoedd ni a'r Gymru yr hoffem ei gweld.

Fe fyddwn ni'n annog y comisiwn i ystyried sut y gall ei waith gefnogi'r saith nod llesiant, a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol, a gweithredu mewn ffordd sy'n gyson â'r pum ffordd o weithio a nodir yn y Ddeddf.

Fe fyddwn ni'n annog y comisiwn i nodi a dysgu o'r enghreifftiau gorau o ymgysylltu â dinasyddion a bod yn arloesol yn y ffordd y mae'n ymdrin â'i dasg. Mae'n rhaid iddo fod yn gomisiwn i'r bobl, gan gymryd rhan mewn sgwrs gyda phobl, gydag ymgysylltiad gwirioneddol ar lawr gwlad, a'r ffordd y byddwn ni'n cyflawni hynny fydd ein her fwyaf ni. Fe fydd angen inni ddatblygu ieithwedd newydd o ran ymgysylltu, un sy'n osgoi iaith gwleidyddiaeth a chyfansoddiadau yr ydym ni mor gyfarwydd â hi, ieithwedd sy'n ymdrin â'r pethau sy'n berthnasol i fywydau pobl yn uniongyrchol. Ond i wneud hyn, fe wyddom fod yn rhaid i waith y comisiwn gael ei lywio gan dystiolaeth a dadansoddiad cadarn.

Yn ogystal â'n galwad ni am dystiolaeth ac ymgysylltiad ag academyddion yn ôl ein harfer, rydym ni'n bwriadu sefydlu panel o arbenigwyr yn gyfochrog â'r comisiwn. Fe fydd y panel hwn yn ymgymryd ag ymchwil a dadansoddiadau y gall y comisiwn ddatblygu syniadau ac argymhellion ohonynt. Rydym yn rhagweld y bydd y panel yn cynnwys arbenigedd sefydledig o Gymru a thu hwnt. Fe fydd yn cynnig arbenigedd a data cadarn a gwybodaeth a fydd, rwy'n gobeithio, yn rhyddhau mwy o amser i'r comisiynwyr ar gyfer canolbwyntio ar y sgwrs fawr yr ydym ni'n awyddus i'w chychwyn.

Yr allwedd i sicrhau llwyddiant y comisiwn fydd ei gyfansoddiad. Fe fydd yn rhaid iddo fod yn fedrus ac yn annibynnol. Fe fydd yn rhaid iddo gynrychioli'r gymdeithas y bydd yn ymgysylltu â hi i'r graddau mwyaf posibl. Fe fydd hyn yn cynnwys cynrychiolaeth o amrywiaeth o gefndiroedd gwleidyddol a dinesig. Fe fydd yn rhaid iddo allu dangos ei arbenigedd hefyd, a bydd yn rhaid i'w aelodau gynrychioli pob oedran a'u tynnu o'r ystod ehangaf bosibl o sectorau mewn cymdeithas ddinesig: sefydliadau cyhoeddus, preifat, trydydd sector, dinesig a llawr gwlad yn ogystal â phartneriaid cymdeithasol.

Fe fydd swyddogaeth y cadeirydd neu'r cyd-gadeiryddion yn allweddol ac fe fydd angen iddi roi arweiniad wrth weithio tuag allan yn ogystal â meithrin cytundeb o fewn y comisiwn. Dros yr haf, fe fyddwn ni'n ystyried y materion yn fanylach ac yn cael trafodaeth bellach am y comisiwn gyda'r holl bleidiau a gynrychiolir yn y Senedd, ac rwy'n bwriadu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi yn ystod tymor yr hydref, a hynny cyn gynted â phosibl. Diolch, Llywydd.

15:15

A gaf i ddweud fy mod i'n croesawu'r ffaith eich bod chi wedi gwneud y datganiad hwn i'r Siambr heddiw yn hytrach nag i'r cyfryngau yn gyntaf? Rwyf i o'r farn y gallai rhai o'ch cyd-Aelodau ddysgu llawer oddi wrthych, Gweinidog.

Fel rydym wedi dweud yn y gorffennol, nid ydym o'r farn fod yna unrhyw awydd ymhlith y cyhoedd i hon fod yn flaenoriaeth ar hyn o bryd, ond rydym ni'n derbyn bod gan Lywodraeth Cymru wahanol safbwyntiau, a dyna pam rydych chi wedi cyflwyno'r datganiad arbennig hwn. Rydym ni'n credu y dylai holl egni Llywodraeth Cymru ganolbwyntio ar flaenoriaethau eraill, fel mynd i'r afael ag adferiad economaidd, a sicrhau bod ein GIG yn gallu ymdopi â'r gwaith sydd wedi pentyrru ar hyn o bryd o ganlyniad i'r pandemig ac, yn wir, ar helpu ein hysgolion ni a'n system addysg ni i gael adferiad o COVID hefyd. Ond, o ystyried eich bod chi wedi gwneud y datganiad hwn, rwyf am ofyn nifer o gwestiynau heddiw. Yn gyntaf oll, roeddech chi'n dweud,

'O'r cychwyn cyntaf: mae angen diwygio er mwyn ein galluogi ni i gyflawni ein hymrwymiadau i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, datblygu economi ffyniannus, a mynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldeb'.

Ac eto, y gwir amdani yw nad ydym wedi mynd i'r afael â thlodi, nad yw ein heconomi ni'n ffynnu mwy, nad yw ein gwasanaethau cyhoeddus ni gystal ag y dylen nhw fod, ond nid oes a wnelo hynny ddim â'r ffaith nad oes gan y Senedd hon y pwerau sydd eu hangen; ond oherwydd bod gennym ni Lywodraeth Lafur yng Nghymru sydd wedi methu â mynd i'r afael â'r materion penodol hyn dros y degawdau.

Nawr, rydych chi wedi sôn am bwysigrwydd y comisiwn hwn wrth symud ymlaen. A wnewch chi roi amserlen inni ar gyfer cwblhau ei waith? Fe gawsom restr faith gennych chi o sefydliadau unigol a rhanddeiliaid eraill yr ydych chi'n dymuno iddyn nhw fod â rhan yn y comisiwn. Beth fydd maint hwn? Faint fydd yn ei gostio? A fydd y swyddi hyn yn swyddi â thâl? Pa mor hir yw darn o linyn? Rwyf i o'r farn pe byddai'r comisiwn o faint sylweddol, fe fydd yn llawer rhy fawr ac yn llawer rhy anhylaw i allu cyflawni unrhyw ganlyniadau rhesymol.

Rydych chi wedi sôn am gael cadeirydd neu gyd-gadeiryddion o bosibl. Nid wyf i'n gwybod dim am y trefniadau y gallech chi eu rhagweld ynglŷn â gallu'r cadeiryddion i edrych ar y gwaith a chydlynu gwaith y comisiwn arbennig hwn, ond a yw hynny'n golygu cadeirydd a chyd-gadeirydd i'r panel arbenigol ac i'r comisiwn? Roeddech chi'n dweud eich bod chi'n dymuno cael comisiwn ag arbenigedd ganddo, ac eto rydych chi'n sefydlu panel arbenigol yn gyfochrog. A fydd hwnnw'n cystadlu ag ef o ran yr arbenigedd yr ydych chi'n disgwyl i'r comisiwn hwn ei gael? Yn eich barn chi, beth fydd allbwn y comisiwn hwn? Rwy'n cymryd yn ganiataol eich bod chi'n chwilio am restr o argymhellion i'r Llywodraeth eu hystyried, neu ai gwaith i'r Senedd hon fydd eu hystyried nhw yn eu cyfanrwydd?

Yn bwysig iawn, a fydd y comisiwn hwn yn edrych nid yn unig ar y trefniadau cyfansoddiadol ledled y DU gyfan, ond a fydd yn edrych ar y trefniadau datganoli a chyfansoddiadol yng Nghymru hefyd? A fydd yn rhoi ystyriaeth i'r galw yn ein hawdurdodau lleol ni a'n rhanbarthau ni yng Nghymru i weld datganoli mwy o gyfrifoldebau iddyn nhw—i'r gogledd, i'r gorllewin, i Abertawe ac ardal dinas Abertawe, fel mae Mike Hedges yn ein hatgoffa ni'n rheolaidd? Rwy'n credu bod y pethau hyn yn rhai na ddylid rhwystro'r comisiwn rhag eu hystyried, ac rwy'n credu fod yna awydd i ystyried y pethau hynny, ac, yn wir, os gwneir hynny, credaf y byddai honno'n sgwrs ddefnyddiol iawn i ni ei chael.

Pa fath o gwestiynau y byddwch chi'n gofyn i'r comisiwn eu hystyried? Mae'n rhaid bod gennych chi ryw syniad eisoes sut rai fyddan nhw. Mae'n amlwg eich bod chi wedi gosod stondin Llywodraeth Cymru eisoes yn eich papur, 'Diwygio ein Hundeb'. A fydd y comisiwn hwn yn edrych ar eich papur ac yn penderfynu a yw'r pethau hynny'n synhwyrol neu beidio, neu a fydd ganddo'r rhyddid yr wyf i'n credu y bydd ei angen ar unrhyw gomisiwn i allu gwneud rhywbeth defnyddiol na ellir ei wneud mewn ffyrdd eraill?

Rwyf am dawelu nawr am fy mod i wedi gofyn llawer o gwestiynau, Llywydd. Ond rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi wedi ymrwymo i ymgysylltu â phob plaid wleidyddol ynglŷn â hyn hefyd, ac rydym ni'n edrych ymlaen at allu cyfrannu mewn ffordd ystyrlon at ddatblygiad y comisiwn a'r gwaith pwysig yr ydych chi'n awyddus iddo ei wneud wrth symud ymlaen.

15:20

Wel, a gaf i ddiolch i Darren Millar am y datganiad cadarnhaol iawn ac adeiladol iawn a wnaeth ef, a'r llawer iawn o gwestiynau dilys iawn a ofynnwyd ganddo? Mae diwygio a darparu gwasanaethau, sy'n fater a gaiff ei godi yn y Siambr hon yn aml, yn un yr wyf i o'r farn fod yna gydnabyddiaeth eang nad yw'r ysgogiadau gennym i gyflawni rhai o'r polisïau y cawsom ein hethol i'w cyflawni mewn gwirionedd. Rydym wedi dadlau ers tro byd, er enghraifft, ym meysydd cyfiawnder—ystod eang o feysydd sydd o fewn ein cyfrifoldeb ni lle, er enghraifft, nad yw'r ysgogiadau allweddol gennym ni. Rydym ni'n ystyried meysydd cyfiawnder ieuenctid, y gwasanaeth prawf a'r teulu. Fe fyddai mor naturiol gweld y pethau hynny'n dod o dan yr un ymbarél lle mae rhai o'r ysgogiadau gyda ni, ond nid rhai o'r rhai allweddol. Ac mae cynnydd pellach yn y meysydd hynny'n ddigon rhesymol.

Rydym ni wedi edrych droeon hefyd ar faes yr heddlu. Ac, wrth gwrs, nid yn unig yr ydym yn gwneud cyfraniad ariannol sylweddol tuag at gost yr heddlu, a hefyd tuag at gost swyddogion cymorth cymunedol—a ddaeth i mewn, peidiwch ag anghofio, oherwydd y gostyngiadau yn niferoedd yr heddlu, felly bu'n rhaid inni gymryd y cam hwnnw—ond pan fyddwch chi'n trafod pethau fel diogelwch cymunedol a'ch bod chi'n sylweddoli nad yw rhai o'r ysgogiadau allweddol gennych chi i ymgysylltu â'r heddlu ac o ran cynllunio a chyfeiriad plismona cymunedol, yna mae'n amlwg fod yna broblemau gwirioneddol o ran yr ysgogiadau penodol hynny.

Fe geir ysgogiadau allweddol hefyd o ran cyllid sy'n cael effaith. Rydym wedi colli symiau sylweddol o arian o ran cyllid yn sgil ein hymadawiad ni â'r Undeb Ewropeaidd, ac ni ddaeth arian yn ei le yn ôl i'r fan hon, lle byddai'n ariannu rhaglen weithredu gynhwysfawr o ran ein hamcanion polisi cyhoeddus ni. Felly, mae'n amlwg fod yna faterion sy'n bwysig iawn, ac sydd ymhlith y materion niferus a fyddai'n llunio sylwedd yr hyn y byddem ni'n awyddus i'r comisiwn ei drafod.

O ran yr amserlen, rwyf wedi cyflwyno nifer o ddarlithoedd hyd yma i sôn am gysyniad cyffredinol y comisiwn, ac mae'n ymddangos i mi mai un o amcanion y comisiwn fyddai ceisio cwblhau'r gwaith o fewn tua 18 i 24 mis, ond i wneud argymhelliad hefyd o ran sefydlu comisiwn cyfansoddiadol hir sefydlog. Oherwydd, mewn gwirionedd, os ydyn nhw am gyflwyno cyfres o argymhellion a chynigion pwysig, os ydyn nhw am greu consensws ynghylch meysydd allweddol a allai sicrhau llywodraethu gwell yng Nghymru, yna mae angen dwyn y pethau hynny ymlaen y tu hwnt i'r cyfnod hwnnw. Ond nid y math o gomisiwn dinasyddion yr ydym ni'n sôn amdano ar hyn o bryd fyddai'r corff penodol hwnnw.

Ac, o ran cyd-gadeiryddion, wel, boed hynny'n gadeirydd ac is-gadeirydd i gefnogi, neu'n gyd-gadeiryddion, mae'r rhain yn ddewisiadau sydd ar gael i ystyried sut y gellid rhannu'r cyfrifoldeb o arwain comisiwn o'r fath, a sut y gellid rhannu cyfrifoldebau gyda gwell cydbwysedd rhwng y rhywiau ac yn y blaen.

O ran llywodraethu a datganoli yng Nghymru ei hun, credaf mai un o'r pethau y byddai am edrych arno fyddai llywodraethu, yn sicr, nid yn unig o ran gwaith y fan hon, ond o ran llywodraeth leol, datganoli polisi, a sut y gallai llywodraethu fod yn well, gan fod yn agosach at y bobl, a bod yn fwy effeithiol ac yn y blaen. Felly, rwy'n credu bod yr holl faterion hynny'n faterion a godais i ychydig yn ôl mewn cwestiynau pan ofynnwyd imi am hyn hefyd.

Ac, o ran panel o arbenigwyr, wel, wrth gwrs, wrth ystyried dewisiadau, mae angen edrych ar y data caled hefyd i lunio gwerthusiad priodol i brofi ac ymchwilio i rai o'r syniadau a all gael eu cyflwyno, rhai o'r pethau y gallai pobl eu hawgrymu. Felly, rwy'n credu bod hynny'n bwysig.

O ran y cylch gorchwyl gwirioneddol, yn fy marn i, pan fyddwn ni'n gallu canfod cadeirydd ac is-gadeirydd neu gyd-gadeiryddion, ac yn dechrau ar y gwaith o lunio rhestr o bobl a allai fod yn addas i'r comisiwn, yna fe fyddwn ni'n awyddus i ymgysylltu â'r bobl hynny i nodi a datblygu beth fyddai'r math o gylch gorchwyl a beth fyddai'r mecanweithiau i ganiatáu i'r comisiwn wneud ei waith. Felly, fel y dywedais, yr her fwyaf mewn gwirionedd fydd sut y byddwn ni'n datblygu rhaglen ymgysylltu a sut y byddwn ni'n ffurfio comisiwn sydd mor amrywiol a chynrychioliadol â phosibl.

Fe ofynnodd yr Aelod am ei faint; nid yw ei faint wedi ei bennu'n gyfan gwbl. Rwy'n amau y bydd hwn yn gomisiwn o tua naw i 11 o bobl, felly fe fydd yna ddewisiadau anodd, yn amlwg. Nid yw hwnnw'n rhif absoliwt, ond mae'n ymddangos i mi mai dyna'r math o strwythur gweithredol y byddem ni'n dymuno ei weld yn cael ei sefydlu.

O ran y sgwrs ei hunan, wel, ni allwch fynd at bobl Cymru a dweud, 'Rydym yn mynd i gael trafodaeth am ddyfodol Cymru, llywodraethu Cymru, gwerthoedd Cymru' a cheisio pennu'r paramedrau ar gyfer cyflawni hynny—hynny yw, o ran eithrio safbwyntiau y byddai pobl yn awyddus i'w mynegi. Oherwydd os ydych yn mynd i ymgysylltu â phobl, fe fyddan nhw'n cynnig amrywiaeth eang o safbwyntiau, a phethau nad ydym ni erioed wedi meddwl amdanynt efallai, ond mae'n bwysig ei bod yn gynhwysol a'i bod yn sgwrs agored, ac yn sgwrs ddilys hefyd.

15:25

Diolch yn fawr ichi, Cwnsler Cyffredinol, am eich datganiad, a diolch yn fawr hefyd i Mr Millar am ei gydnabyddiaeth y bydd ei blaid e'n fodlon cydweithio â'r confensiwn yma. Cwnsler Cyffredinol, fel cyd-gyfreithiwr, dwi'n croesawu'r confensiwn yma, dwi'n croesawu'r cyfle i drafod materion cyfansoddiadol, ond dim rhywbeth i'r nerds cyfreithiol ddylai hyn fod. Mae eisiau iddo fe gynnwys, fel rydych chi'n dweud, holl bobl Cymru, o wahanol gefndiroedd a gwahanol ddiwylliannau. Dwi'n cytuno â chi, honna sy'n mynd i fod y broblem fwyaf ichi. Nid gwaith un plaid, nid gwaith un carfan yw creu y Gymru newydd a'r Gymru radical rydym ni ei hangen.

Yn hytrach, dylai hyn fod yn waith y genedl gyfan, gan gynnwys y Torïaid, ei holl bobl, ei safbwyntiau i gyd, yn gweithio gyda'i gilydd. Fe all confensiwn ddechrau'r gwaith o greu democratiaeth wirioneddol newydd i Gymru, rhywbeth y mae ei angen arnom yn fawr. Ni all hon fod yn siop siarad arall i'r henuriaid gynnal y status quo.

Felly, mae'n rhaid i annibyniaeth fod yn rhan o'r gymysgedd o ddewisiadau a gaiff eu hystyried. Ni ellir ysgubo o'r neilltu y cynnydd yn y gefnogaeth i annibyniaeth fel rhywbeth a wrthodwyd yn ôl y sylwadau syml bod hynny wedi cael ei wrthod yn y blwch pleidleisio. Ni chafodd annibyniaeth ei gwrthod, a beth bynnag, fel y soniwch, Cwnsler Cyffredinol, roedd yna gefnogaeth sylweddol i drosglwyddo rhagor o bwerau o San Steffan i Gymru yn yr etholiad, beth bynnag a honnir gan rai ar feinciau'r Ceidwadwyr.

Mae Plaid Cymru, yn y gorffennol, wedi galw am sefydlu cynulliad dinasyddion, i drafod materion cyfansoddiadol a'r argyfwng hinsawdd hefyd. Rwy'n falch bod eich datganiad chi'n crybwyll eich bod yn bwriadu edrych ar hynny ac edrych ar brofiadau blaenorol eraill. Fe gafwyd rhai enghreifftiau ardderchog o gynulliadau dinasyddion effeithiol. Mae'r profiadau yn Iwerddon wedi dangos eu bod nhw wedi gallu trafod materion hanesyddol a chymhleth mewn ffordd sy'n creu cyd-ddealltwriaeth a thir cyffredin. Ac fe fydd yr Aelod dros Flaenau Gwent yn falch fy mod i'n sôn am enghraifft y cynulliad hinsawdd yno ym Mlaenau Gwent: cynulliad llwyddiannus o ddinasyddion a drefnwyd gan y Gymdeithas Diwygio Etholiadol fel ffordd o greu cytundeb ar sut y gallwn wella cymdeithas Cymru gyda ffordd ymlaen o ran yr argyfwng hinsawdd. Mae dysgu o enghreifftiau o'r fath, enghreifftiau tramor ac enghreifftiau yma yng Nghymru hefyd, yn hollbwysig wrth inni ddechrau ar ein cam nesaf ni ar daith datganoli: trafodaeth ystyrlon a gobeithiol gyda phobl Cymru ynglŷn â dyfodol ein cenedl ni.

Oherwydd dyw'r setliad datganoledig presennol ddim yn gynaliadwy. Mae e'n ddarostyngedig i fympwy Llywodraeth San Steffan. Dim ni sy'n sofran; Llywodraeth San Steffan sydd o hyd yn dweud eu bod nhw'n sofran. Dylai'r sofraniaeth fod fan hyn gyda phobl Cymru. Mae power grab Llywodraeth Boris Johnson yn gonsýrn i nifer ohonom ar draws y pleidiau. Roedd y TUC yn ddiweddar wedi dweud eu bod nhw'n cael comisiwn i edrych i gael rhagor o bwerau i Gymru, oherwydd bod consýrn mawr gyda nhw am y power grab o Lywodraeth San Steffan, a hynny yn tanseilio hawliau gweithwyr fan hyn yng Nghymru.

Rŷn ni'n gwybod, onid ydym, beth yw cynlluniau y Torïaid yn Llundain, a dwi'n gobeithio bod y Torïaid fan hyn yng Nghaerdydd yn mynd i sefyll lan a mentro i fod yn wahanol i'r Torïaid yn Llundain. Mae Mr Millar yn dweud y dylem ni ganolbwyntio ar faterion cyfansoddiadol, ond hynny o blaid yn Llundain sy'n gosod baner yr undeb dros wyth llawr yng nghanol Caerdydd, a hynny o blaid hefyd sydd yn beirniadu Llywodraeth Cymru am annog ei gweithwyr i ddysgu 'Bore da' a sut i ddweud 'Llanelli' yn iawn. Rŷn ni'n gwybod beth mae'r Llywodraeth yn San Steffan yn ceisio ei wneud; dyna pam fod rhaid inni gael confensiwn cryf fan hyn yn Nghymru i gryfhau ein setliad datganoli.

Ychydig o gwestiynau yn gyflym. Sut ydych chi'n mynd i sicrhau eich bod chi'n cael yr ystod eang iawn o bobl, sy'n cynnwys busnesau, undebau llafur ac aelodau o'r gymdeithas ffydd? I fod yn onest, dyna oedd methiant mawr comisiynau y gorffennol; doedden nhw ddim yn gynrychioladol o bobl Cymru. 

O ystyried comisiynau'r gorffennol unwaith eto, gwahaniaeth enfawr gyda'r confensiwn hwn yw'r cylch gwaith eang. Roedd comisiwn Thomas yn eang iawn, ond roedd hwnnw ar gyfer ystyried y system gyfiawnder. Roedd comisiwn Richard ar gyfer diwygio yn y fan hon. Mae'r dasg mor enfawr, ac fe all hynny fod yn broblem. Beth ydych chi'n dymuno ei gael o'r confensiwn hwn?

Sut ydych chi'n mynd i allu sicrhau, pan fydd pethau'n symud yn gyflym, bod y confensiwn yn aros yn berthnasol? 

Ac yn olaf, dwi wedi codi'r pwynt am bwysigrwydd annibyniaeth yn rhan o'r cwestiwn. Faint o gefnogaeth ydych chi wedi'i chael oddi wrth eich plaid yn Llundain ac oddi wrth Lywodraeth San Steffan tuag at y confensiwn yma?

Mae sawl cwestiwn i'w ateb. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi dros fisoedd yr haf, a chyda phleidiau eraill, i lunio confensiwn a all adeiladu Cymru well, Cymru wyrddach, Cymru decach a Chymru fwy ffyniannus. Diolch yn fawr.

15:30

Rwy'n diolch i'r Aelod am ei sylwadau ef. Mae'n iawn i ddweud bod rhai ohonom ni sydd â chefndiroedd cyfreithiol yn hoffi ymroi i fanylion cyfansoddiadau a hollti blew cyfreithiol. Er mor bwysig ydyn nhw o fewn gweithrediad senedd, a deddfwrfa yn arbennig felly, mae'n rhaid i hanfod newid, a hanfod penderfynu ar y math o newid y gallem ni ei ragweld i Gymru, sut y gallem lywodraethu yn well ac mewn ffordd amgen, fod yn rhywbeth sy'n eiddo i bobl Cymru. Mae'n rhaid iddo fod yn eiddo i bobl Cymru, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i'r iaith fod yn iaith sy'n ymwneud â bywydau pobl, neu fel arall nid wyf yn credu y byddan nhw'n ymgysylltu.

Rwyf wedi dweud o'r blaen fy mod i o'r farn, pan edrychwn ni ar lywodraethu, fod gennym ddemocratiaeth mewn argyfwng, lle mae cymaint o bobl wedi ymddieithrio oddi wrth brosesau gwleidyddol neu fod ganddyn nhw gyn lleied o hyder ynddyn nhw, fel rydym ni'n ei weld o niferoedd y rhai sy'n pleidleisio mewn etholiadau. Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnewch chi'n hollol gywir o ran sut y byddwn ni'n llunio fframwaith, cylch gorchwyl, sy'n ddigon eang i ehangu cwmpas y dadleuon er mwyn i bobl ymgysylltu, a bod â rhan, i ystyried pob dewis, ond eto, serch hynny, fe fydd yn canolbwyntio ar nifer o bwyntiau allweddol. Sut Gymru yr hoffech chi ei gweld? Beth ddylai dyfodol Cymru fod? Beth yw ein gwerthoedd ni? Beth ddylai ein perthynas ni ag eraill fod yn y dyfodol? Efallai fod hynny o ran amrywiaeth eang o ganlyniadau. Beth ddylai ein perthynas ni â Llywodraeth y DU fod, ac â gwledydd eraill o'n hamgylch ni? Rwy'n credu bod y rhain i gyd yn faterion cymhleth iawn y mae angen eu rhoi at ei gilydd. Ac mae hwnnw'n orchwyl anodd iawn. Fel y dywedais i, dyma un o'r heriau mawr, oherwydd mae'n rhaid i'r confensiwn hwn, y comisiwn hwn, fod yn rhywbeth sy'n wahanol iawn. Dyma gam tuag at ddyfodol Cymru.

Rydych chi'n codi, a hynny'n gwbl briodol, enghreifftiau mewn mannau eraill, oherwydd nid ni yw'r unig rai. Mae llawer o wledydd eraill yn wynebu heriau o'r fath yn eu cymdeithas nhw, eu democratiaeth nhw, eu llywodraethu nhw. Roeddech chi'n sôn am yr Alban; mae gan yr Alban ddiddordeb mawr yng nghyhoeddiad buan yr adroddiad hir sefydlog yno o waith cynulliad dinasyddion yn yr Alban, a ariannwyd ac a gefnogwyd gan Lywodraeth yr Alban dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Rwy'n credu y daw gwersi i ni o'r fan honno, yn ddigon posibl. Yn sicr, fe ddaw gwersi o rai o'r prosesau yn Iwerddon a'r Ffindir, ac o sawl rhan arall o'r byd, mae'n siŵr. Mae'n ddiddorol iawn gweld datblygiadau yng Nghatalonia, yn Sbaen, lle maen nhw'n symud tuag at system lle maen nhw'n sôn am wneud hynny erbyn hyn, gyda'r bwriad o ymgysylltu â phobl ynglŷn â'r hyn y mae'r bobl yng Nghatalonia yn ei ddymuno mewn gwirionedd, gyda golwg ar refferendwm yn y fan honno, yn ddiamau. Ond y gwir amdani yw bod pobl yn dechrau dweud bod yn rhaid cael cydsyniad y bobl, mae'n rhaid cael cefnogaeth y bobl i weld newid sy'n wirioneddol radical a hir sefydlog.

Roeddech chi'n cyfeirio at gomisiwn TUC Cymru; rwy'n credu bod hwnnw'n gam cadarnhaol iawn, ac rwy'n credu ei fod yn dangos arweiniad effeithiol a deinamig iawn yn edrych ar yr holl faterion hynny, y mae cymaint ohonyn nhw wedi codi yn ystod COVID. Onid yw'n beth rhyfedd, mewn llawer o ffyrdd, mai un o'r amheuon ynglŷn â'n setliad datganoli yw cyfle cyfartal, pan fo cymaint o'n gwaith ni'n ymwneud â chydraddoldeb a chyfle cyfartal? Ar fater y cyfyng gyngor o ran y canfyddiad ledled y DU, roeddech chi'n sôn am enghraifft y baneri, ac nid wyf yn awyddus i gael y ddadl honno eto. Ond mae'n ymddangos i mi mai dyma'r neges: mae gennych adeiladau—dyweder, adeiladau treth, Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi—a nodir fel 'Llywodraeth y DU yng Nghymru' neu 'Lywodraeth y DU yn yr Alban', ond yn Lloegr dim ond 'Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi' ydynt. Pam nad ydyn nhw'n cael eu nodi fel 'Llywodraeth y DU yn Lloegr'? Rwy'n credu bod hynny'n rhoi neges benodol, sy'n nodi rhan o'r broblem benodol honno.

Sut i adeiladu'r comisiwn a'i wneud yn gynrychioliadol? Nid wyf i'n hollol siŵr a ddylwn i ddefnyddio cyfatebiaeth o'r byd pêl-droed, ond rwy'n credu mewn gwirionedd ei fod yn fater o geisio gweithio allan sut mae adeiladu'r garfan y byddech chi'n ei dymuno, a beth yw maint y tîm yr ydych chi'n awyddus i'w gael i wneud hynny, a'r dulliau o ddewis. Rwy'n credu y bydd amrywiaeth y garfan yn debygol o fod yn briodol, ac mae'n amlwg y byddwn ni'n chwilio am sêr, fel Gareth Bale, yn ystod y broses ymgysylltu dinesig.

O ran parhau i fod yn berthnasol a'r dibenion i'r dyfodol, rwy'n credu fy mod yn eglur iawn yn fy meddwl i nawr fod yn rhaid cael cam pellach, sef, pan fydd yr argymhellion wedi eu gwneud, pan gaiff yr adroddiad ei lunio, pan allwn weld casgliadau'r gwaith pwysig sydd wedi ei wneud, fe ddylid ystyried hefyd yr argymhellion ynghylch sut y gellir bwrw ymlaen â'r rhain—sut y gallech sefydlu, efallai, gomisiwn sefydlog a fyddai'n cyflawni'r argymhellion hyn mewn gwirionedd. Felly nid yw'n fater o gael proses o 18 i 24 mis ac anghofio amdani wedyn a cheisio, ymhen ychydig flynyddoedd, gwneud yr un peth eto. Mae'n rhaid i hon fod yn broses sy'n arwain at gasgliad yn y pen draw. Fel y dywedais, rwyf i o'r farn fod newid yn anochel, ac rwyf i o'r farn mai'r rhain yw'r mecanweithiau y gallwn eu defnyddio i greu consensws ar gyfer y newid hwnnw, a gwneud i newid ddigwydd.

15:35

Rwy'n croesawu sefydlu comisiwn cyfansoddiadol. Hyd yn hyn, dim ond Plaid Cymru, gydag annibyniaeth, a chefnogwyr diddymu sydd wedi bod yn gyson ac wedi cynnig man terfyn. Er gwaethaf hynny, mae'r rhan fwyaf o bobl Cymru, ym mhob pôl piniwn a welsom, yn awyddus i barhau â datganoli fel ag y mae nawr, neu ymestyn rhywfaint arno. Rwy'n croesawu awgrym y cyd-gadeirydd. A gaf i atgoffa'r Gweinidog bod rhywun sydd wedi cael ei addysg yn Rhydychen, sydd wedi cael ei addysg mewn ysgol gyhoeddus ac sy'n fargyfreithiwr—boed yn wryw neu'n fenyw, neu os oes un o bob un, nid yw hynny'n rhoi amrywiaeth ichi; mae'n rhoi'r un cefndir yn union ichi.

Mae angen inni drafod man terfyn datganoli. Tri chwestiwn sydd gennyf i. Pa drafodaeth sydd wedi digwydd gyda meiri rhanbarthol Lloegr? Oherwydd ni allaf i weld datganoli'n gweithio pan yw Lloegr rhwng pump a chwe gwaith maint y tri arall gyda'i gilydd. Yn dilyn pwynt Darren Millar, mae datganoli bob amser wedi ymwneud â mynd â phethau i Gaerdydd, naill ai o'r awdurdodau lleol neu o San Steffan; a gawn ni rywfaint o drafodaeth ynglŷn â'r hyn y dylid ei ddatganoli i ranbarthau Cymru ac awdurdodau lleol Cymru, fel y gallwn weld rhywfaint o symudiad i'r cyfeiriad arall? Ac rwy'n gofyn cwestiwn eto yr wyf eisoes wedi ei ofyn i'r Prif Weinidog: a wnewch chi lunio rhestr o eitemau, fel arian cyfred, amddiffyn, diogelwch gwladol, na ddylid eu datganoli—y man terfyn? Fel arall, dim ond dau fan terfyn sy'n bosibl i ni: annibyniaeth neu ddiddymu.

Diolch i Mike am y sylwadau yna. Maen nhw'n sylwadau perthnasol iawn. Mae'n hollol gywir; mae'n amlwg bod pobl, pan ofynnwch iddyn nhw am ddatganoli, yn awyddus i weld y prosesau sy'n gwneud penderfyniadau mor agos atynt â phosibl a chael gwybod y gallan nhw fod â chyfle i ddylanwadu ar y pethau hyn.

A gaf i ddweud hefyd fy mod i'n cytuno bod y ffordd yr ydym ni'n estyn allan ac yn meithrin ymgysylltiad ag eraill mewn gwahanol fathau o lywodraeth ddatganoledig, boed yn feiri rhanbarthol, boed yn genhedloedd eraill y DU, lawn cyn bwysiced? Mae hyn yn meithrin cynghreirio—yn adeiladu ac yn cydnabod buddiannau cyffredin. Rwy'n credu mai un o'r gwendidau o ran diwygio cyfansoddiadol yn y DU yw na fu yna unrhyw oruchafiaeth ddinesig ynglŷn â'r ffaith fod yna angen am newid, a bod gan bawb ddiddordeb cyffredin ynddo. Nid ymwneud yn unig â Chymru y mae hyn. Yn amlwg, rydym ni yma i ystyried dyfodol Cymru, a chael comisiwn i edrych ar hyn, ond mae hynny lawn cyn bwysiced, o ran democratiaeth ac ymgysylltu dinesig, yn Lloegr hefyd. Mae ein cytgord ni, ein hymgysylltiad ni â Lloegr a chenhedloedd eraill y DU yr un mor bwysig i ni â llawer o faterion eraill.

O ran llywodraethu, a'r mater y mae ef yn ei godi o ran datganoli pŵer ymhellach, dyna rywbeth yr wyf i wedi bod yn gefnogol iddo erioed. Ond pan ddywedais y byddai'n edrych ar lywodraethu yng Nghymru, mae'n rhaid i hynny gynnwys sut y gall llywodraethu fod yn well, a sut y gallai fod angen i lywodraethu fod yn agosach at y bobl. Rydym yn defnyddio'r dyfyniad hwn o eiddo Aneurin Bevan yn aml:

'Diben ennill grym yw gallu ei roi i eraill.'

Fe soniodd rhai am grebachu'r wladwriaeth dros lawer o flynyddoedd, ond mae'r pethau hyn i gyd yn mynd yn ôl at yr un peth: sut rydych chi'n mynd i roi mwy o rym i bobl a hynny mor agos at y bobl â phosibl?

Fe ddaw hynny â ni at y pwynt arall a gododd Mike, sy'n berthnasol yn uniongyrchol, ac mae hynny'n cydnabod ein rhyngddibyniaethau hefyd. Rwy'n credu, ni waeth beth fo'ch safbwynt chi, boed yn gadw'r undeb, yn ffederaliaeth, yn gydffederaliaeth, yn annibyniaeth neu ba fersiwn bynnag, gyda'r rhain i gyd fe ddowch chi'n ôl yn y pen draw i'r ffordd yr ydych chi'n ymgysylltu â'ch cymdogion, a pha fesur o gyd-ddibyniaeth sydd gennych chi ar faterion penodol, boed hynny'n gyllid, yn arian cyfred neu beth bynnag, ond beth ddylai'r mecanwaith fod i alluogi hynny i ddigwydd gyda chyfiawnder ymhlith yr holl gyfranogwyr. A dyna, mae'n ymddangos i mi, yw craidd y mater hwn, felly rwy'n cytuno â chi i raddau helaeth yn hynny o beth. 

15:40

Rwy'n cefnogi dull y Cwnsler Cyffredinol o ymdrin â hyn yn llwyr. Rwy'n credu ei fod yn rhywbeth beiddgar, a Chymru sy'n arwain y ffordd. Ni allem fod wedi gofyn am unrhyw beth mwy na hynny. Ond rwy'n teimlo rhywfaint o siom hefyd gan mai cynllun tymor hwy yw hwn, sy'n dibynnu ar gytundeb gan bobl eraill, tra bod cyfle i raddau helaeth o fewn cyrraedd Llywodraeth Cymru i gynhyrchu 'Senedd sy'n Gweithio i Gymru'. Fe wnaed y gwaith hwnnw eisoes, ac nid yw'r Gweinidog wedi gwneud unrhyw ddatganiad ynglŷn â hynny yn yr hyn a ddywedodd ef. Felly, a gawn ni weld rhywfaint o symudiad gyda hynny, os gwelwch chi'n dda? Fe fydd yn rhaid i blaid wleidyddol arwain y ffordd. Pam na all Llafur Cymru wneud hynny?

Diolch i chi am y cwestiwn. Mae'n rhaid imi ddweud, nid wyf yn hollol siŵr beth oedd y cwestiwn oddi mewn i hynny. Roeddwn i'n ddiolchgar am y sylwadau a wnaethoch chi ynglŷn â Chymru yn arwain y ffordd, ac rwy'n credu eich bod chi'n sôn am ddiwygio'r Senedd hefyd, sy'n fater, yn amlwg, a fydd yn ystyried sut y bydd Senedd i Gymru yn gweithio mewn gwirionedd, sut y gall weithio'n well, a'r holl faterion sy'n ymwneud â hynny. Yr hyn yr wyf i am ei ddweud yw hyn: yn ystod yr haf, fe fyddaf i'n ceisio ymgysylltu ag Aelodau, ac â phleidiau gwleidyddol, a llawer o rai eraill y tu allan, i geisio safbwyntiau wrth inni ddechrau llunio cylch gorchwyl ynghylch yr hyn a ddylai fod yn llunio'r fframwaith yr ydym ni'n dymuno arwain arno. Mae yna wrthdaro; ar y naill law rydych chi'n awyddus i greu comisiwn annibynnol, ond ar yr un pryd rydych chi'n awyddus iddo allu gweithio'n effeithiol o fewn fframwaith, a bod yr arbenigwyr yr ydych chi'n eu dwyn ynghyd yn gallu cynnig y math o gymorth a chefnogaeth sydd ei angen yn y meysydd penodol hynny. Rwy'n gobeithio bod hynny'n ateb—. Nid wyf yn gwybod a wnes i golli rhan o'r cwestiwn. Os na wnes i, fe fyddaf i'n sicr yn ymdrin yn ysgrifenedig ag unrhyw faterion eraill sydd gennych chi.

Cyn dod at y cwestiwn, gyda'ch caniatâd, Llywydd, liciwn i ddweud gair amboutu Elystan Morgan. Mi gollon ni Elystan yn ystod yr wythnos diwethaf, ac mi oedd e, wrth gwrs, yn un o gewri'r Blaid Lafur, y mudiad Llafur, ond hefyd gwleidyddiaeth Cymru. Un peth oedd yn gyson gan Elystan drwy gydol ei fywyd oedd ei gred yn ein democratiaeth ni a hawl i Gymru i lywodraethu ei hun. Rwy'n ei gofio fe yn sôn, mewn cynhadledd Llafur, rai blynyddoedd yn ôl, amboutu sut mae hynny yn symud ymlaen, sut dŷn ni'n symud ymlaen o ddatganoli. Dwi'n ei gofio fe'n sôn amboutu rhoi statws dominiwn i Gymru, ac roedd e'n sôn am y Statute of Westminster. Mae rhai pobl wedi fy nghlywed i'n dweud hynny yn y Siambr yma. Dwi'n credu ei fod e'n bwysig ein bod ni yn dod â phobl at ei gilydd, ac un o'r pethau roedd Elystan yn gallu ei wneud, wrth gwrs, oedd dod â phobl at ei gilydd. Dwi'n mawr obeithio y buasai fe wedi croesawu'r datganiad yma gan y Gweinidog.

Liciwn i ofyn ichi, Gweinidog, fel rydych yn symud ymlaen gyda'r gwaith yma—a dwi'n croesawu hyn, a dwi'n croesawu sylwadau Darren Millar hefyd, achos os rydyn ni'n creu Cymru newydd, Cymru wahanol, Cymru'r dyfodol, mae'n rhaid iddi fod yn Gymru i bawb, pob un ohonom ni, lle bynnag rydyn ni'n byw ac ym mha bynnag ran o'r Siambr rydym ni'n eistedd. A dwi'n mawr obeithio, Gweinidog, y gallwch chi greu strwythur fan hyn fydd yn creu y fath o Gymru rydyn ni i gyd eisiau ei gweld, fydd yn creu lle i bob un ohonom ni i fynegi'r fath o Gymru rydyn ni eisiau ei gweld yn y dyfodol, ond hefyd Cymru sy'n rhan ohonom ni gyd. 

Dwi'n tueddu i feddwl—a dwi'n dod at y cwestiwn nawr, Llywydd. Dwi'n tueddu i feddwl bod datganoli wedi marw. Mae cyfnod datganoli drosodd. Mi oedd hi drosodd llynedd pan wnaeth Llywodraeth San Steffan benderfynu anwybyddu barn y Senedd yma. So, mae'n rhaid inni symud ymlaen ac mae'n rhaid inni greu democratiaeth newydd. A dwi'n gobeithio y gallwn ni sicrhau, pan ydyn ni'n gwneud hynny, ein bod ni'n trafod rôl ein rhanbarthau yng Nghymru, rôl Cymru a rôl ein cymdogion ar draws Clawdd Offa, achos os ydyn ni'n mynd i lwyddo, trwy eich gwaith chi, Gweinidog, mae'n rhaid i bob un ohonom ni deimlo'n gyfforddus gyda'r cyfeiriad rydyn ni'n mynd iddo fe. 

15:45

Wel, diolch am y sylwadau yna. Ac, wrth gwrs, nid drwy fy ngwaith i ond trwy ein gwaith ni a gwaith llawer o bobl eraill y daw llwyddiant i'n rhan. Os caf i grybwyll Elystan Morgan, fe gefais i'r fraint fawr o weithio gydag Elystan Morgan am sawl mis yn ystod y cyfnod cyn refferendwm datganoli 1979, ynghyd ag eraill. Ac roedd ef yn un o blith cenhedlaeth ddisglair o wleidyddion yng Nghymru: Cledwyn Hughes, Jim Griffiths, John Morris—mae Elystan Morgan yn y grŵp hwnnw, ac mae llawer o rai eraill hefyd. Ond fe ddangosodd Elystan, yn sicr yn ystod yr ymgyrch honno, nid yn unig ei sgiliau areithio anhygoel, ond ei ddawn i ennill calonnau a meddyliau pobl i dderbyn syniad. Yn anffodus, fel y gwyddom, gyda'r refferendwm, nid oedd refferendwm 1979 yn ymwneud â datganoli i Gymru mewn gwirionedd, ond yn hytrach roedd yn ymwneud â diwedd y Llywodraeth Lafur yn y cyfnod arbennig hwnnw. Dyna'r adeg waethaf a fu erioed o bosibl i gynnal refferendwm. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig inni gydnabod a chofio'r etifeddiaeth honno. Ac fe gefais gyfle i siarad gydag ef pan ddaeth i gynhadledd y Blaid Lafur ychydig flynyddoedd yn ôl, ac roedd ei feddwl yn dal i fod mor chwim a threiddgar ag erioed wrth ganolbwyntio ar y materion hyn ac am ddyfodol Cymru. Roedd yn bendant yn wladgarwr Cymreig mawr, yn sicr yn sosialydd ymroddedig iawn, ac yn ddyn nobl iawn i fod yn ei gwmni. Felly, gorffwys mewn hedd, Elystan.

O ran y sylwadau eraill a wnaethoch, Cymru i bawb, dyna yw diben hyn yn y pen draw. Cymru i bawb, Cymru lle'r ydym yn meithrin cytundeb ar gyfer bawb. Ac rwy'n dweud 'cytundeb' oherwydd, pan fyddwn ni'n codi terminoleg benodol allan o'n sgyrsiau, mae gennym faes mor enfawr o gydsyniad cyffredin, ac mae'n troi'r farn gyffredin honno'n broses o newid. Ac fe fydd hynny'n rhan o'r her wirioneddol wrth hanfod y gwaith hwn. Nid wyf i'n bychanu'r anawsterau a'r peryglon sy'n bodoli, oherwydd rwy'n credu ein bod ni'n gwneud rhywbeth gwahanol iawn, ac wrth gwrs mae'r heriau yno. Nid oes canllawiau ar gael ar gyfer proses ymgysylltu fel hon. Rydym yn edrych ar wledydd eraill, enghreifftiau eraill, ond ar ddiwedd y dydd mae cyflawni hyn yn ein dwylo ni.

Fe wnaethoch chi—. Y pwynt olaf, mewn gwirionedd, pan wnaethoch ddweud bod datganoli wedi marw, credaf mai'r hyn sydd wedi digwydd yw mai proses o ddatganoli pwerau a chyfrifoldebau gweinyddol o San Steffan oedd datganoli yn wreiddiol. Yr eiliad y daeth yr Alban a Chymru yn ddeddfwrfeydd a'r eiliad y daeth hon yn senedd ddeddfwriaethol, fe symudodd sofraniaeth i'r bobl. Yn anffodus, y broblem ar hyn o bryd yw nad yw ein cyfansoddiad ni fel y mae'n bodoli yn ymarferol wedi dal i fyny eto â'r hyn a olygir gan sofraniaeth mewn gwirionedd, a hynny yw pŵer y bobl yn cael ei ymarfer drwy gyfrwng eu cynrychiolwyr etholedig. 

15:50

Diolch, Llywydd. Mae materion cyfansoddiadol yn cyfrif. Yn ôl yn 2015 yn San Steffan, nodwyd wyth can mlynedd ers y Magna Carta gyda chyfres o ddigwyddiadau. Ystyrir y Magna Carta gan lawer o bobl yn eiliad ddiffiniol o ran y cyfansoddiad a'r gyfraith ym Mhrydain Fawr, y Deyrnas Unedig ac mewn llawer o wledydd eraill. Mewn gwirionedd, mae llawer un arall wedi dweud mai man cychwyn yn unig oedd hyn. Wrth gwrs, fe dorrodd y brenin ei addewid o fewn wythnosau os nad dyddiau wedi'r cytundeb ac fe'i dilynwyd gan ddigwyddiadau fel merthyron Tolpuddle; ganrifoedd lawer yn ddiweddarach fe gafwyd mudiad y Siartwyr, gweithredoedd etholfreintwragedd ac yn y blaen.

Y pwynt yw, mae materion cyfansoddiadol yn cyfrif, ac maen nhw'n symud ymlaen hefyd wrth ymateb i addasu'r cyfansoddiad yn ôl anghenion y bobl y mae'n eu gwasanaethu yn ôl y dydd, ac mewn gwirionedd mae'r datganiad hwn y gwnaethoch chi ei gyflwyno yn dangos hynny'n eglur iawn. Ond mae'n eithriadol o uchelgeisiol, oherwydd mae'n ceisio annog sgwrs gan ddinasyddion, comisiwn i'r bobl sy'n ymgysylltu â sgwrs pobl. Mae'n dipyn o ymrwymiad; mae'n wahanol i'r hyn sydd wedi digwydd o'r blaen. Felly, y cyfan yr wyf i am ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog ei wneud erbyn diwedd yr haf hwn yw—fel y dywedodd, mae wedi codi'r cwestiynau heddiw, sut, pryd, pam—ond mewn gwirionedd, erbyn diwedd yr haf, fe fyddwn yn gofyn iddo ddod yn ôl a thrafod y posibiliadau; sut rydym ni am wneud hyn, ble mae'r gefnogaeth arbenigol a fydd yn cyflawni'r fenter anarferol hon, sy'n fenter ddewr a radical, a chanolbwyntio ar y dinasyddion—ac nid ar yr elît na'r gwleidyddion—a nodi'r cerrig milltir hefyd ar gyfer cyfnod cyflawni'r gwaith hwn a'r hyn y bydd yn rhagweld y bydd yn ei gynhyrchu. Ond mae'n dilyn traddodiad da. Fe fyddem yn wleidyddion rhyfedd iawn, a dweud y gwir, pe byddem yn dod yma heb ymboeni am gyfansoddiad Cymru a'r DU heddiw o ran ei fod yn ateb anghenion y dinasyddion sydd wedi ein hanfon ni yma i'w gwasanaethu. Mae hon yn daith dda i fod arni.

Rwy'n diolch am y sylwadau a'r safbwyntiau hynny, ac mae bob amser yn bleser clywed rhywun yn dyfynnu am y Magna Carta ac am sofraniaeth a gwreiddiau sofraniaeth. Rwy'n sylwi ar eisteddle'r Llywydd, a dyna ble mae'r byrllysg, symbol o sofraniaeth. Wrth gwrs, arf oedd y byrllysg, sy'n dangos, mae'n debyg, o ble y daeth sofraniaeth yn wreiddiol: y sawl oedd â'r arf mwyaf. Ond nid awn ar ôl hynny. Y pwynt yr ydych chi'n ei wneud o ran sut, pryd a pham: dyna'r heriau gwirioneddol. A gwrandewch, fe fyddwn i'n ffŵl i ddweud, 'Mae gennyf yr holl atebion nawr, a'r darlun cyflawn o sut yn union y bydd hyn yn gweithio.' Mae ystyriaeth ddofn yn digwydd yma; fe fydd yna lawer o ymgysylltu â chi yn y fan hon unwaith eto, ac rwy'n sicr yn cytuno, erbyn diwedd yr haf neu erbyn inni ddychwelyd i'r fan hon, y byddwch chi'n disgwyl imi allu cyflwyno darlun sy'n gwneud cyfiawnder â'r holl egwyddorion a'r ymrwymiadau a nodais i heddiw, a hynny'n gwbl briodol.

Diolch i'r Gweinidog. 

Ac fe fydd yn rhaid i mi gofio hynny—mai arf yw'r byrllysg. Fe allai fod o ddefnydd ryw dro. [Chwerthin.] Fe gymerwn ni seibiant nawr ar gyfer gwneud newidiadau yn y Siambr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:53.

16:00

Ailymgynullodd y Senedd am 16:02, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

4. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cymraeg 2050

Eitem nesaf ar yr agenda—datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cymraeg 2050. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle heddiw i roi diweddariad i’r Senedd ar y camau nesaf y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wireddu strategaeth Cymraeg 2050. Mae'r daith i gyrraedd 1 miliwn o siaradwyr a dyblu'r defnydd dyddiol o'r Gymraeg erbyn 2050 wedi cydio yn nychymyg pobl ar hyd a lled Cymru ers i’r Llywodraeth ddiwethaf wneud ei chyhoeddiad nôl yn 2017. Rwy'n falch iawn o fod wedi cael fy mhenodi'n Weinidog y Gymraeg a chael y cyfle i arwain camau nesaf y strategaeth.

Mae'r strategaeth ei hun, a'n rhaglen waith pum mlynedd rwy'n ei chyhoeddi heddiw, yn allweddol i'n gwaith i gwrdd â'r nod llesiant o weld y Gymraeg yn ffynnu. Rŷm ni'n byw mewn cyfnod heriol ac rwy'n ymwybodol bod angen inni drosi ewyllys da tuag at y Gymraeg yn weithredau cadarn a chyflym. Mae'r ymrwymiad i wneud hyn yn rhedeg drwy'r rhaglen. Mae'n gweledigaeth ni yn un eangfrydig a chynhwysol. Rŷm ni eisiau creu dinasyddion dwyieithog sy'n hyderus i ddefnyddio'r Gymraeg sydd gyda nhw bob dydd. Yn syml, rŷm ni am i bawb yng Nghymru deimlo bod yr iaith yn perthyn i bob un ohonom ni.

Wrth reswm, mae'n hymateb ni i'r pandemig a'i effaith ar y defnydd o’r Gymraeg yn ganolog i'r rhaglen waith, ac mae prif elfennau strategaeth Cymraeg 2050 yn glir ac yn parhau. Gyda strategaeth sy'n ymestyn dros gyfnod hir, roeddem ni'n gwybod y gallai newidiadau mewn cymdeithas olygu bod yn rhaid addasu ein blaenoriaethau dros amser. Wrth gwrs, bu’n rhaid inni wneud hynny yn gynt na'r disgwyl, ac mae'r rhaglen waith yn adlewyrchu hyn.

Heddiw, rydym ni hefyd yn cyhoeddi ein hymateb i adroddiad diweddar am effaith COVID-19 ar grwpiau cymunedol Cymraeg. Rydym ni'n cynyddu'n ffocws ni ar ddatblygu cymunedol ac yn sicrhau bod ein gwaith ni yn helpu pobl i helpu'u hunain a'u cymunedau i ddefnyddio'r Gymraeg.

Mae cynllunio'n dda ac yn strategol yn ganolog i'r weledigaeth. Dyma beth fyddwn ni'n ei wneud: cynllunio'n ofalus er mwyn gallu cynyddu nifer y plant ac oedolion sy'n dysgu Cymraeg; cynyddu'r cyfleoedd sydd ar gael i ni i ddefnyddio'r Gymraeg gyda'n gilydd, a hynny mewn cymunedau daearyddol neu rithiol, gweithleoedd a mannau cymdeithasol.

Mae'r 58 maes gweithredu yn y rhaglen yn dangos pa mor eang mae'r gwaith a chynifer o gyfleoedd sydd gyda ni i wneud gwahaniaeth. Rwy'n ddiolchgar i'n partneriaid am yr ymroddiad maen nhw wedi'i ddangos. Mae hi wedi bod yn gyfnod anodd yn ystod y pandemig, ond rwy'n edrych ymlaen at ailadeiladu a chydweithio ymhellach.

Bydd canlyniadau cyfrifiad 2021 ac arolwg defnydd iaith 2019-20 yn cael eu cyhoeddi yn ystod y Senedd yma. Mae'n bwysig nodi, felly, fod hon yn rhaglen waith hyblyg, a byddaf i'n ddigon parod i'w hadolygu a'i datblygu yn sgil y cyfrifiad, ynghyd â'r dystiolaeth rŷm ni'n ei chasglu'n barhaus.

Mae'r rhaglen waith yn adeiladu ar ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu ni, ac wedi gwau ethos o Gymru gryfach, wyrddach a thecach i'r ymrwymiadau cyffredinol: cryfach fel gwlad ddwyieithog hyderus gyda hunaniaeth unigryw; gwyrddach, wrth dyfu'r economi werdd a chreu swyddi da, agos at adref, mewn ardaloedd lle mae'r Gymraeg yn brif iaith; tecach, drwy'r gwaith rŷm ni'n ei wneud wrth gynllunio, deddfu a buddsoddi i ehangu addysg cyfrwng Cymraeg, fel bod gan bob plentyn, o ba gefndir bynnag, fynediad i'r Gymraeg ym mhob rhan o Gymru.

Felly, mae'n bleser mawr imi gyflwyno'r rhaglen waith uchelgeisiol yma ar gyfer cyfnod y Senedd newydd. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'm cyd-Weinidogion ac ar draws llywodraeth yng Nghymru i roi hyn oll ar waith. Mae'r degawd nesaf yn mynd i fod yn dyngedfennol o ran polisi iaith, ac mae'n rhaid inni i gyd dynnu gyda'n gilydd—gwleidyddion, awdurdodau lleol, y gymdeithas gyfan. Mae'r Gymraeg yn perthyn i bawb; felly hefyd y cyfrifoldeb i weithredu polisïau o'i phlaid hi.

16:05

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gwnaf i ddechrau gan ddiolch i'r Gweinidog am gopi ymlaen llaw o'r datganiad heddiw.

Rwy'r croesawu'r gwaith y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i ddiogelu a datblygu'r Gymraeg ar gyfer y genhedlaeth nesaf. Fel rhywun a gafodd ei fagu yng nghefn gwlad sir Benfro, gydag addysg drwy ysgol ddwyieithog, ac sy'n ystyried fy hun yn siaradwr Cymraeg iaith gyntaf sydd bach yn rusty, rwy'n benderfynol bod cyfathrebu a defnyddio'r Gymraeg mewn bywyd bob dydd yn bleser y gall bawb ei fwynhau. Ond, am rhy hir, mae yna wedi bod meddylfryd o 'ni a nhw' o ran yr iaith Gymraeg: y 'nhw' sydd yn rhugl, a'r 'nhw' sydd yn ddysgwyr. Mae angen i bobl deimlo'n gyffyrddus i siarad Cymraeg, beth bynnag eu safon nhw, heb ofni am gamgymeriad bach fan hyn a fan co. Weinidog, rwy'n gwybod eich bod yn rhannu fy marn na ddylem fod yn feirniadol ar faint neu lefel y Gymraeg y mae pobl yn ei ddefnyddio, ond, gyda hynny, mae'n bwysig bod y boblogaeth yn ymuno ar y siwrnai i ddeall y budd mae'r iaith yn ei roi i'n bywydau.

Rydw i'n croesawu targed uchelgeisiol y Llywodraeth ar gyfer 2050. Mae yna gydnabyddiaeth nid y Llywodraeth bresennol yn unig, ond Llywodraethau Cymru yn y dyfodol, fydd yn gyfrifol am sicrhau bod y targed hwn yn cael ei gyflawni. Gyda hyn, pa ddangosyddion perfformiad allweddol sydd yn bodoli i sicrhau nad yw Llywodraeth Cymru yn tynnu eu llygaid oddi ar y bêl, a sut mae Gweinidogion y dyfodol yn mynd i sicrhau bod y polisi yn effeithiol?

Hefyd, o ystyried y newyddion yn y datganiad bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod holl swyddi Llywodraeth Cymru yn y dyfodol yn cael eu dyfarnu i ymgeiswyr a all, a dyfynnaf, ddeall y Gymraeg—understand the Welsh language—a all y Gweinidog egluro'r hyn y mae'n ei olygu o ran gallu i ddeall y Gymraeg? A oes disgwyl i holl weithwyr Llywodraeth Cymru yn y dyfodol fod yn ddwyieithog? Ac os yw hyn yn wir, pa sicrwydd gall y Gweinidog ei roi inni na fydd y cyhoeddiad hwn yn rhwystr i gyflogaeth i rai pobl?

Ac yn olaf, Weinidog, hoffwn dynnu eich sylw at eich cynnig i gymell siaradwyr Cymraeg ifanc i ddychweled o brifysgolion i helpu i ddysgu'r Gymraeg mewn ein hysgolion. Tra bydd y ffocws ar gyflogi athrawon sy'n siarad Cymraeg, bydd y drws yn cau i athrawon o'r tu allan i Gymru. Byddwn yn colli mynediad at nifer o athrawon o wahanol gefndiroedd sydd â phrofiadau gwahanol. Sut mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu sicrhau bod unrhyw un sy'n dymuno dysgu yng Nghymru heb yr iaith yn gallu dod o hyd i gyflogaeth fel athro yng Nghymru? Diolch.

16:10

Diolch i'r llefarydd am ei gwestiynau. Rwy'n cytuno'n llwyr gyda fe dŷn ni ddim yn moyn i ddiwylliant ddatblygu sydd yn nhermau 'ni a nhw'. Mae'r iaith Gymraeg yn perthyn i bawb. Mae llawer iawn o bobl yng Nghymru yn gallu siarad rhywfaint o Gymraeg ac mae llawer mwy yn barod i ddysgu ychydig mwy o Gymraeg bob dydd ac i ddefnyddio hynny fesul dydd, cam wrth gam, a dyna sut y gwnawn ni lwyddo. Dwi'n dymuno'n dda i bawb sydd ar y siwrne honno—rŷn ni i gyd wedi bod arni ar ryw gyfnod yn ein bywydau.

O ran y dangosyddion, mae amryw o ddangosyddion yn eu lle eisoes o ran, er enghraifft, nifer y bobl sydd mewn addysg Gymraeg. Un o'r dangosyddion newydd yn y rhaglen hon yw ein bod ni'n sicrhau bod cerrig milltir newydd yn nhermau'r nifer o blant blwyddyn 1 sydd mewn addysg cyfrwng Cymraeg, er enghraifft. Felly, y targed presennol yw 30 y cant erbyn 2031 ac, yn y rhaglen waith hon, rŷn ni'n cynnig carreg filltir newydd o 26 y cant erbyn diwedd y Senedd hon er mwyn sicrhau bod gennym ni dargedau yn y tymor byr ynghyd â'r tymor hir. Felly, mae amryw o ymyraethau yn y rhaglen waith lle bydd mwy o waith polisi ac mae rhaglenni eisoes yn eu lle ar gyfer rhai ohonyn nhw, ac mae dangosyddion ynghlwm yn y rheini, felly bydd cyfle i bawb gadw'r Llywodraeth yn atebol am yr hyn rŷm ni'n sôn amdano yn y ddogfen hon.

O ran y cwestiwn o ran recriwtio, y cwestiwn o ran swyddogion sifil yn Lywodraeth Cymru, cwestiwn i'r Ysgrifennydd Parhaol, wrth gwrs, yw hynny. Ond beth byddwn i'n ei ddweud yw bod hynny'n enghraifft loyw iawn o'r syniad bod y Gymraeg yn perthyn i bawb. Hynny yw, y cynnig yw bod pobl yn gallu dysgu sgiliau newydd wrth iddyn nhw ymuno â Llywodraeth Cymru a dysgu siarad ychydig o Gymraeg dros gyfnod, ac rwy'n credu bod hynny'n gynhwysol—dyw e ddim yn creu syniad o 'ni a nhw', mae'n tynnu pobl at ei gilydd ac yn cydnabod bod y Gymraeg yn ased ac yn beth o werth cyffredin i ni i gyd yng Nghymru. Rwy'n credu y byddai unrhyw un yn croesawu'r cyfle i ddysgu sgiliau newydd wrth ymgymryd â gwaith newydd, a dyna sydd wrth wraidd y polisi.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi'n ddiolchgar i chi am ddod â datganiad yn fuan yn nhymor y Llywodraeth newydd ar y targed o greu miliwn o siaradwyr. Rydych chi'n gwybod bod gennych chi fy nghefnogaeth i yn yr uchelgais yma, a dwi'n gwybod eich bod chi'n hollol ddiffuant, ond dwi angen fy argyhoeddi bod y newid gêr angenrheidiol yn digwydd. Mi ddywedodd eich rhagflaenydd wrthyf i yn y Senedd ddiwethaf y bydd yn rhaid i'r Llywodraeth newydd—a dwi'n dyfynnu'r union eiriau; dyma a ddywedodd hi—fynd lot ymhellach nag yr ydym ni wedi mynd hyd yn hyn. Fedrwch chi felly roi enghreifftiau ymarferol a phenodol ynghylch i ba raddau mae'r cynllun gweithredu yma'n cynrychioli'r newid gêr yr oedd eich plaid chi'n cydnabod oedd ei angen er mwyn cyrraedd y miliwn?

O ran cynnwys y rhaglen ei hun yn gyffredinol, dwi yn bryderus bod peth o'r ieithwedd yn awgrymu parhad yn hytrach na newid a bod o'n rhy benagored—'diweddaru' targedau athrawon; 'ystyried' effaith safonau; 'datblygu' canllawiau; 'parhau' i ychwanegu at ein sail tystiolaeth am y Gymraeg a chynlluniau ieithyddol; 'gweithio' i amddiffyn enwau lleoedd Cymraeg. 

Gan droi at y manylder, dwi yn croesawu'r ymrwymiad gan eich Llywodraeth chi i gyflwyno Bil addysg cyfrwng Cymraeg. Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro bod angen mecanwaith statudol i yrru'r ymdrechion i dyfu'n sylweddol addysg cyfrwng Cymraeg, gan gydnabod rôl allweddol y sector addysg wrth wireddu'r filiwn. Hoffwn i achub ar y cyfle yn y cyswllt yma i dalu teyrnged i Gareth Pierce, cyn brif weithredwr Cyd Bwyllgor Addysg Cymru, fu farw yn ddisymwth iawn yn ddiweddar yma, un a wnaeth gymaint dros addysg Gymraeg, ac, yn wir, Gareth oedd awdur y papur trafod yma y gwnes i gyhoeddi nôl yn yr haf 2019, oedd yn symud y drafodaeth ymlaen i edrych ar gnewyllyn Deddf addysg Gymraeg, ac mi fyddai pasio Deddf uchelgeisiol o'r fath yna yn y Senedd yma yn deyrnged arbennig i Gareth Pierce a'i waith dros nifer o flynyddoedd. Felly, a fedrwch chi roi syniad i ni o'r amserlen ar gyfer cyhoeddi'r Bil a'r amserlen ar gyfer tywys Bil o'r fath drwy'r Senedd?

Rydych chi'n nodi y byddwch chi yn ystyried effaith safonau'r Gymraeg ar ddefnydd iaith wrth wneud penderfyniadau ynghylch paratoi rheoliadau pellach. Mae'r dystiolaeth yn dangos bod y safonau wedi cael effaith gadarnhaol ar unigolion a chyrff yn y meysydd y maen nhw wedi'u cyflwyno. Mae'n bryd rŵan gweld amserlen yn cael ei chyhoeddi ar gyfer ymestyn y safonau i feysydd eraill, felly dwi'n siomedig efo'r agwedd yma.

A fedrwch chi gadarnhau'r amserlen a'r cylch gorchwyl ar gyfer ystyried effaith y safonau? A beth ydy effaith yr oedi yma ar y rheoliadau sydd eisoes wedi cael eu hymgynghori arnyn nhw, sef y rheoleiddwyr iechyd a'r cwmnïau dŵr? Mae angen cydnabod cyfraniad pwysig y safonau at y strategaeth a chael eglurder am symud ymlaen efo gweithredu mewn meysydd newydd.

Yn olaf, rydych chi'n cyfeirio at sefydlu comisiwn i gryfhau sefyllfa'r Gymraeg fel iaith gymunedol. A fedrwch chi ddweud mwy am y comisiwn sydd dan sylw? Ai ryw fath o grŵp gorchwyl a gorffen fyddai o, achos dwi'n sicr nad ydyn ni ddim eisiau siop siarad arall? Neu, os nad yw'n gorff neu'n grŵp gorchwyl a gorffen, ai ryw fath o gorff datblygu pwrpasol sydd gennych chi o dan sylw, efo pwerau i adfywio cymunedau Cymraeg a denu swyddi i'r gorllewin ac yn y blaen?

Fel cam tuag at sefydlu corff pwrpasol o'r math hwnnw, sef yr hyn y mae Plaid Cymru'n meddwl sydd ei angen, a wnewch chi roi diweddariad i ni ar gynllun Arfor, ac yn benodol ar arian ar gyfer parhau efo'r cynllun pwysig yma, os gwelwch yn dda? Diolch yn fawr.

16:15

Diolch i Siân Gwenllian am ei chroeso am y rhaglen waith. Mae yma newid gêr. Mae pob Senedd yn gyfle newydd i edrych o'r newydd ar yr hyn rŷn ni wedi'i gyflawni a, hefyd, ar yr hyn sydd o'n blaenau ni, ac yn gyfle i ni osod targedau newydd a blaenoriaethau newydd yn sgil ein profiad ni. Mae hynny'n beth da; mae'n beth anorfod. Felly, mae gennyn ni dargedau pellach yn y ddogfen hon o ran mudiadau meithrin, er enghraifft, ond wnaethon ni guro'r targedau yn y Senedd ddiwethaf, gyda llaw, ynglŷn â rhifau mudiadau meithrin, felly mae sail dda gennym ni yn fanna. 

Mae gennyn ni faterion newydd sy'n delio yma â'r sialens ddaearyddol, o ran cymunedau yn y gorllewin a'r gogledd yn benodol; ymestyn rôl y Coleg Cymraeg Cenedlaethol; gwaith pellach i'r ganolfan ddysgu genedlaethol; gwarantu addysg mynediad at ddysgu iaith rhwng 16 a 25 am ddim. Felly, mae camau breision newydd yn y strategaeth hon, yn adeiladu ar y gwaith a wnaethpwyd gan fy rhagflaenydd, Eluned Morgan, ar ddiwedd y Senedd ddiwethaf.

Hefyd, rŷch chi'n gofyn cwestiwn am y Bil addysg Gymraeg. Mae hynny'n ymrwymiad; mae hynny'n glir yn y ddogfen hon eto. Mae gwaith yn digwydd eisoes ynglŷn â sgôp a chynnwys y Bil hwnnw. Byddai'n hapus i ddiweddaru'r Senedd ymhellach ynglŷn â hynny yn y tymor nesaf.

O ran safonau—mae'r Dirprwy Lywydd wedi gofyn i mi fod yn fyr fan hyn, felly rwyf jest yn cyffwrdd ar y cwestiynau rŷch chi wedi'u gofyn. O ran safonau, mae'n bwysig sicrhau bod yr hyn rŷn ni'n ei wneud fel Llywodraeth yn cael effaith gadarnhaol ar ddefnydd y Gymraeg. Dyna'r prif nod: sicrhau bod pob peth rŷn ni'n ei wneud—pob ymyrraeth rŷn ni'n ei wneud—yn sicrhau cefnogaeth i ddefnydd y Gymraeg fel iaith fyw yn ein cymunedau ni. Dyna fy mlaenoriaeth i, ac mae gan y safonau, fel pob ymyrraeth arall, rôl i'w chwarae yn hynny. Ond, y llinyn mesur ym mhob achos, ar draws pob peth rŷn ni'n ei wneud, yw defnydd, ac rwyf wedi cael trafodaethau cadarnhaol iawn â'r comisiynydd ynglŷn ag edrych ar y ddau beth hynny ar y cyd—safonau a'u cyfraniad tuag at ddefnydd.

Ar y cwestiwn olaf, mi oeddech chi'n sôn am gomisiwn. Dwi ddim yn sôn yma am greu corff ac isadeiledd newydd. Dyma grŵp o bobl a fydd yn gallu'n cynghori ni ar y sialensiau penodol, fel y disgrifiodd Dr Simon Brooks, er enghraifft, yn ei adroddiad e. Un o'i argymhellion e oedd sefydlu'r math yma o gomisiwn, ac rŷn ni'n falch iawn o hynny ac yn frwdfrydig dros sefydlu hynny a mynd ag ef yn ei flaen.

16:20

Nid oeddwn i'n gallu clywed eich llais, Dirprwy Lywydd. Mae etholwr wedi cysylltu â mi sydd â mab yn dod i ddiwedd blwyddyn wyth, ac mae'n pryderu bod cyfyngiadau symud olynol wedi golygu bod ei fab ar ei hôl hi'n sylweddol o ran ei Gymraeg llafar ac ysgrifenedig mewn ysgol cyfrwng Cymraeg. Mae wedi cysylltu â'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i holi am hyfforddiant ychwanegol i'w fab dros wyliau haf yr ysgol, dim ond i gael gwybod na fydd yn bosibl gan fod cylch gwaith y Ganolfan, a bennwyd gan Lywodraeth Cymru, yn ei gwneud yn ofynnol iddi addysgu oedolion, 18 oed neu hŷn yn unig.

A fydd y Gweinidog yn ystyried ehangu cylch gwaith NCLW, efallai ar gyfer yr haf hwn yn unig, o ystyried yr amgylchiadau eithriadol, er mwyn caniatáu iddynt ddarparu cefnogaeth a hyfforddiant ychwanegol i blant o dan 18 oed, er enghraifft i ddisgyblion ysgolion uwchradd cyfrwng Cymraeg o gartrefi Saesneg eu hiaith?

Diolch i Hefin David am y cwestiwn hwnnw; mae'n gwestiwn pwysig. Mae disgyblion o aelwydydd sydd ddim yn siarad Cymraeg wedi cael sialensiau penodol yn ystod y cyfnod diwethaf a dwi eisiau talu teyrnged i waith y ganolfan ddysgu am ei harloesi dros y flwyddyn ddiwethaf yn ymestyn yr hyn y maen nhw wedi gallu ei wneud ar-lein a datblygu cynnig diddorol iawn i fwy a fwy o bobl mewn cyfnod anodd iawn.

Fel efallai y bydd yr Aelod yn gwybod, mae adolygiad wedi bod yn digwydd o waith y ganolfan ddysgu, a byddaf i'n bwriadu bod mewn sefyllfa i ddweud mwy am hynny dros yr wythnosau nesaf, ac felly efallai bydd y cwestiwn mae e wedi'i godi heddiw yn berthnasol yn y cyd-destun hwnnw.

Prif amcan strategaeth 'Cymraeg 2050', wrth gwrs, yw sicrhau mwy o ddefnydd o’r Gymraeg, a ffordd arwyddocaol o wneud hynny yw drwy addysg. Serch hynny, mae sawl teulu ym Mhencoed yn dal yn aros am apêl i glywed a fydd eu plant nhw yn cael mynd i Ysgol Bro Ogwr ym mis Medi. Os yw’r apêl yn methu, wedyn bydd angen i’r teuluoedd yma ddewis rhwng anfon eu plant ymhellach i ffwrdd i dderbyn addysg Gymraeg neu ddewis addysg Saesneg. Bydd y Gweinidog yn gwybod, o dan y cod mynediad i ysgolion, mae pwynt 3.5 yn sôn bod gan awdurdodau lleol yr hawl i newid y nifer derbyn disgyblion os oes cynlluniau ar y gweill i ehangu darpariaeth addysg, fel sydd yn digwydd yn achos Ysgol Bro Ogwr. Mae’n hollol amlwg i fi y dylai cyngor Pen-y-bont warantu lle i’r plant sydd wedi cael gwrthod lle yn Ysgol Bro Ogwr, a dwi’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cyfleu hynny i’w gydweithwyr yn sir Pen-y-bont.

Ond mae yna gwestiwn sylfaenol yn fan hyn hefyd: ble mae’r tegwch? Pam ddylai plant Pencoed deithio tu fas i Bencoed er mwyn derbyn addysg Gymraeg? Yn reit syml, bydd ardaloedd fel Pen-y-bont yn parhau i fethu cyrraedd eu targedau os nad oes rhywbeth yn newid yn fuan.

Dwi eisiau adlewyrchu’r pwynt mae’r Aelod wedi’i ddweud am bwysigrwydd mynediad teg ymhob cwr o Gymru i ddisgyblion sydd eisiau addysg Gymraeg. Dyna’n sicr yw nod Llywodraeth Cymru. Dyna’n sicr yw’r galw oddi wrthym ni i lywodraeth leol dros y cyfnod nesaf o ran cynlluniau strategol uchelgeisiol i sicrhau ein bod ni’n symud yn gyflymach tuag at wireddu’r nod hwnnw.

O ran y sefyllfa benodol mae wedi’i chodi heddiw, mae fy swyddogion i wedi bod mewn trafodaethau gyda swyddogion y cyngor, a byddaf i’n hapus i ysgrifennu ymhellach at yr Aelod ynglŷn â hynny.

Liciwn i groesawu’r Gweinidog newydd i’r swydd a hefyd ddiolch iddo fe am y cyfle i gael y drafodaeth yma’n fuan iawn yn ystod y Senedd yma. Dwi’n croesawu’r dôn y mae’r Gweinidog wedi’i gosod yn ystod ei sylwadau cychwynnol.

Mae yna gwpl o bethau dwi eisiau eu dweud yn ystod fy nghyfraniad y prynhawn yma. Yn gyntaf, pwysigrwydd cymunedau Cymraeg, cymunedau lle mae’r Gymraeg yn cael ei defnyddio bob dydd, ac mae hynny’n hynod o bwysig ac mae’n rhaid bod hynny yn rhan o strategaeth y Llywodraeth.

Ac yn ail, yr hawl i bob un ohonom ni ddysgu Cymraeg. Mi fydd y Gweinidog yn gwybod bod yna ysgol Gymraeg newydd yn cael ei hagor yn Nhredegar. Pan oeddwn i yn yr ysgol yn Nhredegar, wrth gwrs, doedd gyda ni ddim hawl hyd yn oed i ddysgu'r Gymraeg, ac felly dŷn ni wedi gweld trawsnewid yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod gan bobl y gallu a'r hyder i ddefnyddio'r Gymraeg.

Ac yn olaf, liciwn i ddweud hyn: mae'n bwysig, pan wnaethom ni osod yr amcan o 1 miliwn o siaradwyr, roedd e amboutu defnyddio'r Gymraeg a defnyddio'r Gymraeg bob dydd. Dwi erioed wedi becso gormod amboutu'r safonau. Dŷn ni ddim eisiau gweld iaith fiwrocrataidd sy'n bodoli mewn llyfrau a pholisïau; dŷn ni eisiau gweld y Gymraeg fel iaith sy’n cael ei defnyddio gan deuluoedd gartref ac mewn tafarn, pan dŷch chi’n gwylio pêl-droed neu rygbi. Dyna lle rŷn ni eisiau gweld y Gymraeg. Ac a fuasech chi—

16:25

—yn cydweithio â Chymdeithas Bêl-droed Cymru, ac eraill, i sicrhau ein bod ni’n normaleiddio’r Gymraeg lle dŷn ni’n cymdeithasu, lle dŷn ni’n byw a lle dŷn ni’n gweithio?

Diolch, Alun Davies, am y cwestiwn hwnnw, a diolch iddo fe hefyd am ei waith e yn y Senedd ddiwethaf ar yr agenda hon, sydd mor bwysig i'r gwaith rŷn ni'n cario ymlaen ar ddiwedd y tymor diwethaf ac ar ddechrau'r tymor hwn. Felly, diolch yn fawr iddo fe am ei waith arloesol yn y maes hwn.

A dwi eisiau ategu beth mae e'n ei ddweud am bwysigrwydd defnydd yn ein cymunedau ni hefyd. Rwy'n cyhoeddi hefyd ein hymateb ni i'r adroddiad ar impact COVID ar ddefnydd y Gymraeg mewn mudiadau cymunedol, ac mae'r impact wedi bod yn sylweddol iawn. Felly, mae angen eu cefnogi nhw i weithio mewn ffyrdd sydd yn eu cefnogi nhw ar gyfer y dyfodol. Ond y pwynt gwnaeth e orffen arno, sef pwysigrwydd y Gymraeg yn y gweithle, mae hynny'n rili creiddiol i'r hyn rŷn ni'n ceisio ei sicrhau, a dyna un o'r mannau pwyslais yn y ddogfen hon o ran cefnogi defnydd y Gymraeg.

Bydd y Gweinidog yn ymwybodol bod cwm Tawe yn ei etholaeth ei hun yn ardal ieithyddol arwyddocaol, am ei bod yn cynnwys y nifer a'r canrannau uchaf o siaradwyr Cymraeg yng Nghastell-nedd Port Talbot, ac ymysg yr uchaf yng Nghymru gyfan. Mewn perthynas â'r amcanion sydd wedi eu hamlinellu ganddo heddiw o ran datblygu addysg Gymraeg, gwarchod a thyfu'r Gymraeg fel iaith gymunedol, a sicrhau a darparu cyfleon ar gyfer defnydd y Gymraeg y tu hwnt i'r ystafell ddosbarth, hoffwn holi sut mae'r Gweinidog am sicrhau nad yw awdurdodau lleol yn cymryd camau a fyddai'n bygwth hynny, fel y cynllun, er enghraifft, gan Gastell-nedd Port Talbot, sydd am agor ysgol cyfrwng Saesneg newydd enfawr ym Mhontardawe, yn groes i ddymuniadau cymunedau'r ysgolion fydd yn gorfod cau i wneud hynny, a hefyd barn arbenigwyr fel Heini Gruffudd, Dyfodol i'r Iaith, a Rhieni dros Addysg Gymraeg, sy'n dweud ei fod e'n mynd i fod yn ergyd andwyol i hyfywedd yr iaith ac addysg Gymraeg yn y cwm. Fe fydd y Gweinidog wrth gwrs yn ymwybodol nad yw Castell-nedd Port Talbot wedi agor yr un ysgol gynradd Gymraeg newydd ers ad-drefnu llywodraeth leol yn 1996. Felly, mae yna waith i'w wneud.

Does dim sôn chwaith, yn y rhaglen waith, am adeiladu ar fuddsoddiad sylweddol y Llywodraeth o ran sefydlu canolfannau cymunedol Cymraeg, er bod rhai fel Tŷ'r Gwrhyd ym Mhontardawe—ac fe fydd Alun Davies efallai'n cofio dod draw i agor y ganolfan honno—wedi profi'n llwyddiant ysgubol wrth ehangu defnydd a chaffael y Gymraeg—

—y tu hwnt i'r byd addysg. Beth yw'r cynlluniau, felly, o ran cefnogi'r rhain fel rhan o'r rhaglen waith? Diolch.

Wel, wrth gwrs, rwy'n ateb yn sgil fy rôl fel Gweinidog addysg yn hytrach nag Aelod lleol yng Nghastell-nedd. Gallaf ddweud bod achos busnes llawn Castell-nedd Port Talbot dros gynnig yr ysgol yng nghwm Tawe wedi'i ohirio ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru, a bydd swyddogion yn cyfarfod â'r awdurdod yr wythnos nesaf i drafod eu hasesiad o'r effaith ar y Gymraeg yn fanylach cyn bwrw ymlaen ymhellach. Mae'n bwysig pan fydd awdurdodau lleol yn ystyried cynigion cynllunio ysgolion, ar gyfer darpariaeth cyfrwng Cymraeg neu Saesneg ai peidio, eu bod nhw'n parhau i edrych ar y darlun ehangach. Mae cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi nodi ardal Pontardawe fel ardal ieithyddol sensitif, felly mae'n rhaid i'r awdurdod gymryd pob cam posib i liniaru unrhyw effaith andwyol y gallai cynigion newydd eu cael ar yr iaith.

O ran impact ar sefydliadau a chanolfannau cymunedol, mae'r adroddiad rwy'n ei gyhoeddi heddiw, mae ffocws hwnna ar impact COVID yn benodol ar grwpiau cymunedol ac isadeiledd cymunedol Cymraeg. Felly, byddwn i'n cyfeirio sylw'r Aelod at gynnwys y ddogfen honno.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o glywed bod y Gweinidog o ddifrif ynghylch cyrraedd 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae cymryd camau bach yn gwneud gwahaniaeth enfawr. Fel miloedd o bobl ledled Cymru, rwy'n defnyddio Duolingo bob bore i ddysgu mwy o eiriau. Ond yn bwysicach na hyn, mae plant ledled Cymru yn siarad Cymraeg yn eu hystafelloedd dosbarth bob dydd, fel y plant yn Ysgol Gyfun Cwm Rhondda. Mae'r Gweinidog yn gwybod y gwnes i ymweld ag Ysgol Gyfun Cwm Rhondda yn ddiweddar i gyfarfod â'r pennaeth newydd, i drafod dyfodol yr ysgol, ac edrychaf ymlaen at gyfarfod â'r Gweinidog i drafod y cynlluniau ymhellach. Pa gamau bydd y Gweinidog yn eu cymryd i annog mwy o bobl i ddechrau dysgu Cymraeg ac annog mwy o rieni i anfon eu plant i ysgolion Cymraeg?

Wel, diolch i Buffy Williams am ei chwestiwn, ac mae'r ffaith ei bod hi wedi dweud rhan ohono fe yn Gymraeg yn ffantastig, rwy'n credu, hefyd.

O ran beth rŷn ni'n ei wneud i annog pobl i addysg Gymraeg, mae lot o'r gwaith mae'r Mudiad Meithrin yn ei wneud yn cael llawer iawn o effaith bositif ar y rhifau sy'n mynd i ysgolion Cymraeg. Felly, mae buddsoddi pellach yn y sector honno yn bwysig iawn. Mae'r uchelgais rŷn ni'n ei gosod i'n hawdurdodau lleol ar gyfer y ddarpariaeth dros y cyfnod nesaf yn mynd i gyfrannu at hynny, ond mae hefyd rôl i sicrhau, mewn addysg bellach ac uwch, ac addysg gydol oes, fod cyfleoedd gyda phobl ym mhob cyfnod yn eu bywydau i gael mynediad at addysg Gymraeg a dysgu'r Gymraeg. Mae'n hollbwysig, ac rŷn ni'n mynd i barhau, fel mae'r rhaglen waith hon yn disgrifio, i fuddsoddi a chefnogi'r gwaith hwnnw dros y cyfnod nesaf.

16:30
5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd: Coed a Phren

Eitem 5, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar goed a phren. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.

Diolch yn fawr. Gadewch i mi ddechrau trwy ddweud bod coed yn bethau da. Mae'n rhaid i ni ddiogelu'r coed sydd gennym ni, a phlannu 86 miliwn yn fwy ohonyn nhw yng Nghymru erbyn diwedd y degawd hwn, os ydym am fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Mae angen newid sylweddol arnom o ran creu coetiroedd, a thrawsnewid yn y ffordd y defnyddir coed Cymru ar draws ein heconomi.

Dros y mis diwethaf, rwyf wedi arwain ymarfer i fynd i wraidd mater i nodi ar frys y rhwystrau sy'n atal cynnydd a'r camau gweithredu i'w goresgyn. Rwyf wedi cael fy nghefnogi gan dasglu bach sy'n cynnwys arbenigwyr yn y meysydd hyn, a hoffwn i ddiolch i bob un ohonyn nhw am yr amser y maen nhw wedi ei roi, a'u hawydd i ysgogi newid. Rwyf i hefyd wedi siarad â chynrychiolwyr llawer o grwpiau sydd â diddordeb, gan gynnwys ffermwyr, coedwigwyr, sefydliadau anllywodraethol, proseswyr ac adeiladwyr tai.

Rydym yn derbyn y targedau plannu coed a bennwyd gan Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU. Er mwyn cyrraedd sero net, mae angen i ni blannu 43,000 hectar o goed newydd erbyn 2030, gan godi i 180,000 hectar erbyn 2050. I fod yn glir, Dirprwy Lywydd, bydd hyn yn gofyn am blannu 15 gwaith yn fwy o goed nag yr ydym wedi eu plannu yng Nghymru eleni. Dim ond trwy gynghrair ar gyfer newid y bydd hyn yn bosibl, gan gynnwys llawer o bartneriaid yn gweithio gyda'i gilydd. Felly, heddiw, hoffwn i alw ar bobl i ymuno â ni i gyflawni'r newid hanfodol hwn, ac mae'n dechrau gydag unigolion a chymunedau ledled Cymru. Am bob baban newydd-anedig yng Nghymru, rydym yn plannu coeden newydd yng Nghymru ac yn Uganda. Rydym ni wedi dysgu gwersi gwerthfawr o'n partneriaeth â phobl Mbale ac mae angen i ni eu gweithredu yn fwy eang yma erbyn hyn.

Gadewch i ni ddechrau gyda'r neges yr ydym ni'n ei chyflwyno gyda'r elusen Maint Cymru yn Affrica: mae coed yn anhygoel. Maen nhw'n achub bywydau drwy gadw ein haer yn lân. Mae coed yn gwella iechyd pobl; mae tystiolaeth glir o fanteision lluosog i'n llesiant, o ganlyniad i straen a phwysedd gwaed is pan fyddwn yn ymyl coed. Byddai'n dda gen i pe bawn i'n agos atyn nhw yn amlach. Lefelau uwch o weithgarwch corfforol, gwell iechyd meddwl, cynnydd mewn natur gymdogol, lefelau troseddu is hefyd; mae coed yn hanfodol ar gyfer mynd i'r afael â'n hargyfwng natur, ar gyfer helpu i wella bioamrywiaeth, ac, wrth gwrs, ar gyfer mynd i'r afael â newid hinsawdd, trwy amsugno carbon, lliniaru llifogydd a disodli cynhyrchion carbon-ddwys fel concrit wrth adeiladu tai. A gallan nhw ein helpu i greu mwy o swyddi hefyd. Mae gwaith wedi dechrau ar weithredu ymrwymiad ein maniffesto i ddatblygu strategaeth ddiwydiannol coed a chreu economi goed gryfach i Gymru.

Rydym ni eisiau i bob teulu sydd â gardd blannu mwy o goed, a phob ysgol a grŵp cymunedol i ymuno â chynllun coed am ddim Coed Cadw. Mae angen i ni ei gwneud yn haws i gymunedau blannu coed, ac yn haws iddyn nhw ryngweithio ag awdurdodau. O ganlyniad i'r ymarfer i fynd at wraidd y mater, rydym ni wedi cytuno bod angen i gyrff cyhoeddus fapio'r tir y maen nhw'n berchen arno a nodi'n rhagweithiol ble y gellir plannu mwy o goed.

Mae'n hanfodol ein bod ni'n gweithio gyda'r ffermwyr a thirfeddianwyr eraill yng Nghymru, ac yn dysgu oddi wrthyn nhw, a bydd angen iddyn nhw blannu llawer o'r coed hyn. Roedd yn amlwg o'n hymarfer nad dim ond mwy o gyngor sydd ei angen arnom; mwy o ymgysylltu sydd ei angen arnom—ymgysylltu gwirioneddol; miloedd o sgyrsiau â phob ffermwr i weld beth sy'n addas i'w fferm, i'w cael nhw yn rhan o'r ateb y mae angen i ni ei weld. A dangos iddyn nhw y gall plannu coed ddigwydd ochr yn ochr â gweithgareddau ffermio eraill, o safbwynt ariannol a chymdeithasol. Mae'r drefn grantiau bresennol yn gweithredu yn erbyn hynny, ac mae angen i hynny newid. Yn ogystal â phlannu coetiroedd newydd, mae angen i ni hefyd blannu'r hyn a ddisgrifir fel 'gwrychoedd ac ymylon', fel coed ar hyd ffiniau caeau, coed gwasgaredig, gwrychoedd a lleiniau cysgodi—rwyf i wedi dysgu rhai geiriau newydd, Dirprwy Lywydd, yn rhan o'r ymarfer hwn. Y mae wedi bod yn brofiad diddorol iawn.

Mae rhai enghreifftiau gwych i ddysgu ohonyn nhw, gan gynnwys y prosiect Cefnogi'r Coed ger y Fenni, yr ymwelais ag ef ddoe, prosiect dan arweiniad ffermwyr mewn consensws â chymunedau i blannu coed ar dir anghynhyrchiol a chreu ffynonellau incwm newydd gan ddiogelu eu cymunedau ar gyfer y tymor hwy. Mae angen mwy o enghreifftiau fel y rhain arnom, felly rwy'n sefydlu gweithgor newydd i ystyried modelau ar frys i ddenu buddsoddiad i faes creu coetiroedd, ac yn hollbwysig, heb amharu ar gymunedau presennol a phatrymau tirfeddiannaeth. Rwy'n poeni, Dirprwy Lywydd, am y duedd i rannau helaeth o dir fferm gael eu prynu gan fuddiannau allanol, trwy ymarfer gwyrddgalchu. Nid oes angen i hyn ddigwydd, fel yr ydym wedi ei weld gyda Cefnogi'r Coed, ac rwyf i'n awyddus i gymryd camau i sicrhau nad yw hynny'n mynd yn rhemp.

Mae llawer o'r coed sydd wedi eu plannu yng Nghymru ar hyn o bryd yn cael eu hariannu drwy ein cynllun creu coetir Glastir. Yn y gorffennol, mae cyllid trwy'r cynllun hwn wedi bod yn rhy anghyson a'r broses ar gyfer cael cyllid yn rhy gymhleth ac araf. Rwyf i wedi meddwl ar adegau, tybed sut yn y byd y gwnaethom ni lwyddo i blannu cynifer o goed ag sydd gennym ni, a bod yn onest. Mae'r tasglu wedi nodi nifer o gamau gweithredu i newid hyn. Byddwn yn agor ffenestr newydd yn y cynllun presennol i sicrhau bod y cyfan o'r £17 miliwn yr ydym wedi ei ddyrannu i blannu coed yn cael ei wario eleni, ac rwyf i wedi gofyn i CNC gyflwyno newidiadau ar unwaith i gyflymu'r broses gyflenwi, i arwain y gwaith o ailwampio'r canllawiau yr ydym yn eu darparu ar blannu coed, a chanolbwyntio yn hytrach ar allgymorth i helpu pobl i gyflawni pethau a sicrhau bod pethau'n iawn ar ddechrau prosiect.

O'r flwyddyn nesaf ymlaen, byddwn yn cyflwyno cynllun gwell i gefnogi'r gwaith o greu coetiroedd, gyda chyllid annibynnol i alluogi pobl i gynllunio coetir newydd fel ein bod yn creu llif o brosiectau sy'n barod i'w plannu pan fydd yr arian ar gael. Rwyf i'n awyddus i lawer o'r ardaloedd a gefnogir gan y cynlluniau hyn fod yn rhan o'r goedwig genedlaethol, i greu rhwydwaith o ardaloedd coetir o ansawdd uchel ledled Cymru. Mae angen i ni wneud mwy hefyd i gefnogi pobl i greu coetiroedd newydd neu wneud gwelliannau i goetiroedd presennol i fodloni safonau'r goedwig genedlaethol. Yn ddiweddarach yr wythnos hon, byddwn yn agor y grant buddsoddi mewn coetiroedd i ganiatáu i bobl wneud cais am y cymorth hwn.

Mae wythdeg y cant o'r pren sy'n cael ei ddefnyddio yn y DU yn cael ei fewnforio, a dim ond 4 y cant o'r 1.5 miliwn tunnell o bren wedi ei gynaeafu sy'n cael ei brosesu i'w ddefnyddio fel pren gradd adeiladu yng Nghymru. Felly mae cyfle gwirioneddol i broseswyr a gweithgynhyrchwyr coed yng Nghymru gyfrannu at yr economi goed hon, gan greu swyddi newydd yn y Gymru wledig yn ogystal â datblygu cadwyn gyflenwi arloesol ar gyfer defnydd bywyd hirach sydd â gwerth ychwanegol uchel. Dylem ni fod yn rhoi llai o sylw i gynhyrchu paletau, a rhoi mwy o'n sylw i ddefnyddio'r pren hwnnw i adeiladu cartrefi Cymru sy'n dal ac yn cadw carbon. Bydd hynny'n gofyn am gydgysylltu ar draws y gadwyn gyflenwi. Felly, mae gen i weithgor newydd arall i ystyried cynnwys strategaeth ddiwydiannol pren newydd i Gymru ar frys. Mae angen i ni greu gwerth ychwanegol trwy'r gadwyn gyfan, ac mae llawer y gallwn ei ddysgu oddi wrth Weriniaeth Iwerddon yn hyn o beth.

Rydym n