Y Cyfarfod Llawn
Plenary
15/06/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber and those joining virtually.
Felly, yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan John Griffiths.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from John Griffiths.
1. Pa gamau cynnar y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â llygredd aer yng Nghymru? OQ56616
1. What early action will the Welsh Government take to tackle air pollution in Wales? OQ56616
Llywydd, the programme for government, published today, reiterates our commitment to a clean air Act for Wales. As early as this week, we will support and promote Clean Air Day Wales, raising awareness of air pollution and the part that each one of us can play to make the air cleaner and healthier.
Llywydd, mae'r rhaglen lywodraethu, sy’n cael ei chyhoeddi heddiw, yn ailadrodd ein hymrwymiad i Ddeddf aer glân i Gymru. Mor gynnar â'r wythnos hon, byddwn yn cefnogi ac yn hyrwyddo Diwrnod Aer Glân Cymru, gan godi ymwybyddiaeth o lygredd aer a'r rhan y gall pob un ohonom ni ei chwarae i wneud yr aer yn lanach ac yn iachach.
First Minister, the impact of air pollution is very significant in terms of our health, as shown in asthma rates and other respiratory conditions, for example, and also with regard to environment and climate change. I know, First Minister, you are fully committed to radical and timely action for this Welsh Government, and that's certainly needed with regard to public health and our precious environment. We need to find practical and productive ways forward that have a real positive impact in our communities, and, as far as air pollution is concerned, road traffic is quite a major part of the problem. The transition to electric vehicles will make a very welcome impact on these issues, and, indeed, Newport Transport has a fleet of electric buses, which is a good example of progress. First Minister, will you look at Welsh Government schemes and support for the switch to electricity for vehicles for those most in use in our communities—buses, taxis, local authority—[Inaudible.]—and local delivery vehicles as well?
Prif Weinidog, mae effaith llygredd aer yn sylweddol iawn o ran ein hiechyd, fel y dangosir gan gyfraddau asthma a chyflyrau anadlol eraill, er enghraifft, a hefyd o ran yr amgylchedd a newid yn yr hinsawdd. Gwn, Prif Weinidog, eich bod chi wedi ymrwymo yn llwyr i weithredu radical ac amserol gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, ac yn sicr mae angen hynny o ran iechyd y cyhoedd a'n hamgylchedd gwerthfawr. Mae angen i ni ddod o hyd i ffyrdd ymarferol a chynhyrchiol ymlaen sy'n cael effaith wirioneddol gadarnhaol yn ein cymunedau, ac o ran llygredd aer, mae traffig ar y ffyrdd yn rhan eithaf mawr o'r broblem. Bydd y newid i gerbydau trydan yn cael effaith a fydd i'w chroesawu yn fawr ar y materion hyn, ac, yn wir, mae gan Newport Transport fflyd o fysiau trydan, sy'n enghraifft dda o gynnydd. Prif Weinidog, a wnewch chi ystyried cynlluniau a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i'r newid i drydan ar gyfer cerbydau i'r rhai sy'n cael eu defnyddio fwyaf yn ein cymunedau—bysiau, tacsis, awdurdod lleol—[Anghlywadwy.]—a cherbydau danfon lleol hefyd?
Well, Llywydd, I thank John Griffiths for that supplementary question and, of course, agree with him about the significance of clean air to human health, to the environment, to biodiversity, and indeed to our economy. The Welsh Government, Llywydd, is investing nearly £30 million in electric and low-emission buses, in taxis, and in improving our charging infrastructure, particularly in those places where people are most likely to be travelling—so, at railway station car parks and public car parks. Our £4 million green taxi pilots have purchased 50 fully electric wheelchair-compliant taxis, so that taxi drivers can take them on a use-and-decide basis, so that they can see the advantages for themselves.
And, Llywydd, can I particularly commend the actions of Newport council for the leadership they have shown with the extended flexi bus service that has recently been introduced? On Thursday of this week, the Deputy Minister for Climate Change will be visiting Newport council to celebrate the launch of their new active travel routes as part of Clean Air Day, and I know that that's going to take place at Lliswerry, where the council will be showcasing some of the 15 new electric buses that they have available as part of their electric vehicle fleet and which will help significantly to provide clean air for the citizens of Newport.
Wel, Llywydd, diolchaf i John Griffiths am y cwestiwn atodol yna ac, wrth gwrs, rwy'n cytuno ag ef am arwyddocâd aer glân i iechyd pobl, i'r amgylchedd, i fioamrywiaeth, ac yn wir i'n heconomi. Mae Llywodraeth Cymru, Llywydd, yn buddsoddi bron i £30 miliwn mewn bysiau trydan ac allyriadau isel, mewn tacsis, ac mewn gwella ein seilwaith gwefru, yn enwedig yn y mannau hynny lle mae pobl yn fwyaf tebygol o fod yn teithio—felly, ym meysydd parcio gorsafoedd rheilffordd a meysydd parcio cyhoeddus. Mae ein treialon tacsis gwyrdd gwerth £4 miliwn wedi prynu 50 o dacsis cwbl drydanol sydd â lle i gadeiriau olwyn, fel y gall gyrwyr tacsis eu cymryd nhw ar sail defnyddio a phenderfynu, fel y gallan nhw weld y manteision drostynt eu hunain.
A, Llywydd, a gaf i ganmol yn arbennig weithredoedd cyngor Casnewydd am yr arweinyddiaeth y maen nhw wedi ei ddangos gyda'r gwasanaeth bws hyblyg estynedig a gyflwynwyd yn ddiweddar? Ddydd Iau yr wythnos hon, bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ymweld â chyngor Casnewydd i ddathlu lansiad eu llwybrau teithio llesol newydd yn rhan o'r Diwrnod Aer Glân, a gwn y bydd hynny yn digwydd yn Llysweri, lle bydd y cyngor yn arddangos rhai o'r 15 o fysiau trydan newydd sydd ganddyn nhw ar gael yn rhan o'u fflyd cerbydau trydan ac a fydd yn helpu'n sylweddol i sicrhau aer glân i ddinasyddion Casnewydd.
I do find it somewhat amusing that John Griffiths, our colleague, speaks of early action on air pollution. As the First Minister and I know, he's already very late on this argument. In fact, in May 2019, he told the Senedd that this debate had been ongoing for a decade, and we all know that you, First Minister, have failed to deliver on your leadership promise, and I quote,
'to develop a new clean air Act'.
Now, whilst I appreciate that the responses to the White Paper consultation are currently being reviewed, it does remain the case that we may not see regulations set until spring 2024. So, I warn John Griffiths that positive action does seem set to be ever further delayed.
However, turning to you, First Minister, there is a short-term step that you can take. The £3.4 million revenue funding and £17 million capital funding, allocated for air quality action in 2021-22, represents a real-terms cut from the previous year. So, will you undo this cut and invest further in tackling the world's largest single environmental health risk? Diolch, Llywydd.
Rwy'n ei gweld hi braidd yn ddoniol bod John Griffiths, ein cyd-Aelod, yn siarad am weithredu cynnar ar lygredd aer. Fel y mae'r Prif Weinidog a minnau yn gwybod, mae eisoes yn hwyr iawn ar y ddadl hon. Yn wir, ym mis Mai 2019, dywedodd wrth y Senedd fod y ddadl hon wedi bod yn mynd rhagddi ers degawd, ac rydym ni i gyd yn gwybod eich bod chi, Prif Weinidog, wedi methu â chyflawni eich addewid arweinyddiaeth, a dyfynnaf,
'i ddatblygu Deddf aer glân newydd'.
Nawr, er fy mod i'n sylweddoli bod yr ymatebion i ymgynghoriad y Papur Gwyn yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd, mae'n dal yn wir efallai na fyddwn ni'n gweld rheoliadau yn cael eu pennu tan wanwyn 2024. Felly, rwy'n rhybuddio John Griffiths ei bod hi'n ymddangos y bydd camau cadarnhaol yn cael eu gohirio ymhellach fyth.
Fodd bynnag, gan droi atoch chi, Prif Weinidog, mae cam byrdymor y gallwch chi ei gymryd. Mae'r £3.4 miliwn o gyllid refeniw a'r £17 miliwn o gyllid cyfalaf, a ddyrannwyd ar gyfer gweithredu ar ansawdd aer yn 2021-22, yn doriad mewn termau real o'r flwyddyn flaenorol. Felly, a wnewch chi ddadwneud y toriad hwn a buddsoddi ymhellach mewn mynd i'r afael â risg iechyd yr amgylchedd unigol mwyaf y byd? Diolch, Llywydd.
Well, Llywydd, despite the climate health emergency, and the constraints that that placed both on the Senedd in terms of legislation and on the Welsh Government's capacity, having had to divert significant resources to the burden of coronavirus legislation that has had to pass through the Senedd, we published our clean air plan in August 2020, we published the clean air White Paper in January 2021. We published alongside it a consultation on reducing emissions from domestic burning of solid fuels. And we are responding now to the consultation—the significant replies to consultations, which have come in from all parts of Wales. I expect to be able to publish a summary of those responses in September.
So, Llywydd, despite our capacity to move ahead with the clean air legislation that I had hoped we would be able to bring forward in the last Senedd term, we have been able to make significant steps ahead, and we will continue to invest. We'll continue to invest in the way I've already explained—in those practical actions that John Griffiths pointed to, that make a practical difference.
Wel, Llywydd, er gwaethaf yr argyfwng iechyd hinsawdd, a'r cyfyngiadau y gwnaeth hwnnw eu gosod ar y Senedd o ran deddfwriaeth ac ar gapasiti Llywodraeth Cymru, ar ôl gorfod dargyfeirio adnoddau sylweddol i faich deddfwriaeth coronafeirws y bu'n rhaid iddi basio drwy'r Senedd, cyhoeddwyd ein cynllun awyr glân ym mis Awst 2020, cyhoeddwyd y Papur Gwyn ar aer glân ym mis Ionawr 2021. Fe wnaethom gyhoeddi, ochr yn ochr â hyn, ymgynghoriad ar leihau allyriadau o losgi tanwydd solet yn y cartref. Ac rydym ni'n ymateb i'r ymgynghoriad nawr—yr atebion sylweddol i ymgynghoriadau, sydd wedi dod i mewn o bob rhan o Gymru. Rwy'n disgwyl gallu cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion hynny ym mis Medi.
Felly, Llywydd, er gwaethaf ein capasiti i fwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth aer glân yr oeddwn i wedi gobeithio y byddem ni wedi gallu ei chyflwyno yn nhymor diwethaf y Senedd, rydym ni wedi gallu cymryd camau sylweddol ymlaen, a byddwn yn parhau i fuddsoddi. Byddwn yn parhau i fuddsoddi yn y ffordd yr wyf i eisoes wedi esbonio—yn y camau ymarferol hynny y cyfeiriodd John Griffiths atyn nhw, sy'n gwneud gwahaniaeth ymarferol.
There is a street in my region, in Hafodyrynys, that's known as the most polluted street in Wales. The likelihood is that there are many other streets like that in Hafodyrynys but we don't know about the pollution because the monitoring isn't there. Now, the clean air Act that you've mentioned, First Minister, which we all await, should provide an opportunity to increase air monitoring, to highlight the problem areas and to help get to grips with these issues, to avoid other streets from choking in fumes from congestion and domestic burning, like the previous residents of Hafodyrynys. This Act should be tabled within the first 100 days of this Government. Will you bring forward the timetable, First Minister, and start the clock on saving thousands of lives?
Mae stryd yn fy rhanbarth i, yn Hafodyrynys, a adnabyddir fel y stryd fwyaf llygredig yng Nghymru. Y tebygolrwydd yw bod llawer o strydoedd eraill fel yr un yn Hafodyrynys ond nad ydym ni'n gwybod am y llygredd gan nad yw'r monitro ar gael yno. Nawr, dylai'r Ddeddf aer glân yr ydych chi wedi ei chrybwyll, Prif Weinidog, yr ydym ni i gyd yn aros amdani, roi cyfle i gynyddu monitro aer, i amlygu'r ardaloedd lle ceir problemau a helpu i fynd i'r afael â'r problemau hyn, er mwyn osgoi strydoedd eraill yn tagu mewn mygdarthau oherwydd tagfeydd a llosgi domestig, fel trigolion blaenorol Hafodyrynys. Dylid cyflwyno'r Ddeddf hon yn ystod 100 diwrnod cyntaf y Llywodraeth hon. A wnewch chi gyhoeddi'r amserlen, Prif Weinidog, a dechrau'r cloc ar achub miloedd o fywydau?
Llywydd, I will make a statement on the legislative programme before the summer break. It will set out our plans for legislation. It will inevitably have to attend to the continuing constraints that coronavirus places on us and the demands that it makes on our legislative services. We have not finished yet with Brexit legislation, which the Senedd will have to find a way of dealing with. But, nevertheless, I will set out the legislative programme. It will include our ambition to bring forward a clean air Bill for debate in the Senedd. And Delyth Jewell is right, Llywydd, that monitoring is an essential part of the way in which we can identify clean air difficulties, and then marshall a response to them, as my colleague Lesley Griffiths did in relation to Hafodyrynys, confirming the plans that Caerphilly County Borough Council put forward to us and funding them in full. So, the record of this Government in dealing with those clean air hotspots, where monitoring has identified them, I think stands up very clearly to examination.
Llywydd, byddaf yn gwneud datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol cyn gwyliau'r haf. Bydd yn nodi ein cynlluniau ar gyfer deddfwriaeth. Mae'n anochel y bydd yn rhaid iddi roi sylw i'r cyfyngiadau parhaus y mae coronafeirws yn eu gosod arnom ni a'r galwadau y mae'n eu gwneud ar ein gwasanaethau deddfwriaethol. Nid ydym ni wedi gorffen eto gyda deddfwriaeth Brexit, y bydd yn rhaid i'r Senedd ddod o hyd i ffordd o ymdrin â honno. Ond, serch hynny, byddaf yn cyflwyno'r rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd yn cynnwys ein huchelgais i gyflwyno Bil aer glân i'w drafod yn y Senedd. Ac mae Delyth Jewell yn iawn, Llywydd, bod monitro yn rhan hanfodol o'r ffordd y gallwn ni nodi anawsterau aer glân, ac yna rhoi trefn ar ymateb iddyn nhw, fel y gwnaeth fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yng nghyswllt Hafodyrynys, gan gadarnhau'r cynlluniau a gyflwynodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i ni a'u hariannu yn llawn. Felly, mae hanes y Llywodraeth hon o ran ymdrin â'r mannau lle ceir problemau o ran aer glân, lle mae gwaith monitro wedi eu nodi, yn sefyll yn gadarn iawn i'w archwilio.
2. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cysylltedd trafnidiaeth ledled Cymru? OQ56609
2. What action will the Welsh Government take to improve transport connectivity across Wales? OQ56609
Llywydd, our strategy for transport connectivity across Wales is set out in the Wales transport strategy, 'Llwybr Newydd'. For south-east Wales, for example, this draws on the recommendations of the Burns commission and its 58 recommendations, ranging from improvements on the south Wales main line to local measures.
Llywydd, mae ein strategaeth ar gyfer cysylltedd trafnidiaeth ledled Cymru wedi ei chyflwyno nodi yn strategaeth drafnidiaeth Cymru, 'Llwybr Newydd'. Ar gyfer y de-ddwyrain, er enghraifft, mae hon yn manteisio ar argymhellion comisiwn Burns a'i 58 o argymhellion, yn amrywio o welliannau ar brif reilffordd de Cymru i fesurau lleol.
Thank you, First Minister. Yesterday, I met with the representatives of Paragon ID, the leading providers of smartcards for transport and smart cities. They are responsible for providing smartcards for over 150 cities worldwide and were behind the Oyster card, as seen here, in London. First Minister, it is a passion of mine to see an all-Wales travel card. I'm hoping to have a card just like this that will allow people from all socioeconomic backgrounds and age groups to use this card. For example, a person could board a bus from their home in Newport to the railway station and then use the same card on the train to Swansea and get the bus from Swansea station, for example, to Swansea University. During our discussion, it became apparent that much of the technology for an all-Wales travel card is already in place, and all that is required to bring this about is for the Welsh Government to work with stakeholders and provide the investment. Establishing a Wales travel pass for use on local or sub-regional networks across all operators will ensure more seamless journeys for residents, tourists, commuters and students all across Wales, and ultimately encourage tourism, assisting visitors to travel easily and conveniently from north to south, from east to west Wales. Will you, First Minister, commit to exploring the possibility of introducing an all-Wales travel card, similar to the Oyster card here, in Wales? And I promise not to make you call it the Natasha Asghar travel card if you do.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Ddoe, cefais gyfarfod â chynrychiolwyr Paragon ID, prif ddarparwyr cardiau clyfar ar gyfer trafnidiaeth a dinasoedd deallus. Maen nhw'n gyfrifol am ddarparu cardiau clyfar ar gyfer dros 150 o ddinasoedd ledled y byd a nhw oedd yn gyfrifol am y cerdyn Oyster, fel y'i gwelir yma, yn Llundain. Prif Weinidog, mae gweld cerdyn teithio i Gymru gyfan yn rhywbeth yr wyf i'n angerddol amdano. Rwy'n gobeithio cael cerdyn yn union fel hyn a fydd yn caniatáu i bobl o bob cefndir economaidd-gymdeithasol a grŵp oedran ddefnyddio'r cerdyn hwn. Er enghraifft, gallai person fynd ar fws o'i gartref yng Nghasnewydd i'r orsaf reilffordd ac yna defnyddio'r un cerdyn ar y trên i Abertawe a dal y bws o orsaf Abertawe, er enghraifft, i Brifysgol Abertawe. Yn ystod ein trafodaeth, daeth yn amlwg bod llawer o'r dechnoleg ar gyfer cerdyn teithio i Gymru gyfan eisoes ar waith, a'r cyfan sydd ei angen i wireddu hyn yw i Lywodraeth Cymru weithio gyda rhanddeiliaid a darparu'r buddsoddiad. Bydd sefydlu tocyn teithio i Gymru i'w ddefnyddio ar rwydweithiau lleol neu isranbarthol ar draws yr holl weithredwyr yn sicrhau teithiau mwy di-dor i drigolion, twristiaid, cymudwyr a myfyrwyr ledled Cymru gyfan, ac yn y pen draw yn annog twristiaeth, gan gynorthwyo ymwelwyr i deithio'n rhwydd ac yn gyfleus o'r gogledd i'r de, o'r dwyrain i'r gorllewin. A wnewch chi, Prif Weinidog, ymrwymo i archwilio'r posibilrwydd o gyflwyno cerdyn teithio i Gymru gyfan, yn debyg i'r cerdyn Oyster yma, yng Nghymru? Ac rwy'n addo peidio â gwneud i chi ei alw'n gerdyn teithio Natasha Asghar os gwnewch chi.
Well, Llywydd, I congratulate the Member on her appointment as the transport spokesperson for the opposition, and thank her for the ideas that she's explored this afternoon. While she was meeting her group yesterday, I was meeting a group of entrepreneurs from Cardiff who were promoting the idea of a Welsh card to me that they have been developing, which would have some of the same characteristics as the card that she has just outlined. So, in principle, I think there is a great deal that is worth exploring in the ideas that the Member has set out. I don't think it would be right for me to commit to a particular solution promoted by a particular company or a group of companies, but she asks me whether I will commit to exploring the possibility of a card that would improve transport connectivity across Wales, and I'm very happy to give that commitment.
Wel, Llywydd, hoffwn longyfarch yr Aelod ar ei phenodiad fel llefarydd trafnidiaeth yr wrthblaid, a diolch iddi am y syniadau y mae hi wedi sôn amdanynt y prynhawn yma. Tra'r oedd hi'n cyfarfod â'i grŵp ddoe, roeddwn i'n cyfarfod â grŵp o entrepreneuriaid o Gaerdydd a oedd yn hyrwyddo'r syniad o gerdyn i Gymru i mi y maen nhw wedi bod yn ei ddatblygu, a fyddai â rhai o'r un nodweddion â'r cerdyn y mae hi newydd ei amlinellu. Felly, mewn egwyddor, credaf fod llawer iawn sy'n werth ei archwilio yn y syniadau y mae'r Aelod wedi eu nodi. Nid wyf i'n credu y byddai'n iawn i mi ymrwymo i ateb penodol wedi'i hybu gan gwmni penodol neu grŵp o gwmnïau, ond mae hi'n gofyn i mi a wnaf i ymrwymo i archwilio'r posibilrwydd o gerdyn a fyddai'n gwella cysylltedd trafnidiaeth ledled Cymru, ac rwy'n hapus iawn i roi'r ymrwymiad hwnnw.
Os ydym ni am gael rhwydwaith trafnidiaeth sydd yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, yna mae'n rhaid iddo wasanaethu'r cerbydau fydd yn teithio ar hyd y ffyrdd hynny. Hyd yma, nid yw'r rhwydwaith yn addas i'r pwrpas hwnnw. Nid oes yna ddigon o bwyntiau gwefru, heb sôn am orsafoedd hydrogen. Dwi'n nodi bod eich rhaglen ddeddfwriaethol, y byddwch chi'n cyfeirio ati yn nes ymlaen prynhawn yma, yn dweud y byddwch yn creu sylfaen ddeddfwriaethol fodern ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru, ond does yna ddim manylion yn hynny. A gawn ni sicrwydd y bydd ein rhwydwaith ffyrdd yn addas i bwrpas ar gyfer cerbydau newydd ac na fydd ardaloedd cefn gwlad yn colli allan? Ac a gawn ni hefyd amserlen ar gyfer datblygu'r pwyntiau gwefru a gorsafoedd hydrogen fydd eu hangen arnom ni? Diolch.
If we are to have a transport network that is fit for the twenty-first century, then it must service the vehicles using those roads. To date, the network isn't fit for purpose in that regard. There aren't enough charging points, never mind hydrogen stations. Now, I note that your programme for government, which you will refer to later on this afternoon, will state that you will create a modern legislative framework for transport in Wales, but there is no detail contained. Can we have an assurance that our road network will be fit for purpose for new vehicles and that rural areas will not lose out? And can we also have a timetable for the development of the charging points and hydrogen stations that will be necessary? Thank you.
Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn, ac, wrth gwrs, dwi'n cytuno â phwysigrwydd creu pethau yn eu lle ac yn y maes sy'n addas inni yn y dyfodol. Dwi ddim yn setio mas y rhaglen ddeddfwriaethol brynhawn yma; bydd hynny'n dod o flaen y Senedd cyn diwedd y tymor, ond roedd deddfu ym maes bysiau a thacsis yn enwedig yn rhywbeth a oedd yn ein rhaglen ni cyn yr etholiad, a dŷn ni'n awyddus i fwrw ymlaen i ddeddfu yn y maes yna i helpu creu system i'r dyfodol sydd yn addas. Ac, wrth gwrs, rydym ni'n meddwl am gefn gwlad. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi fel Llywodraeth mewn charging points. Ym marn Llywodraeth y Deyrnas Unedig, mae lan i'r farchnad i greu posibiliadau fel yna, ond rydym ni'n gwybod na fydd hynny'n digwydd dros Gymru gyfan os ydym ni jest yn dibynnu ar y farchnad breifat. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi fel Llywodraeth ac rydym ni'n buddsoddi yng nghefn gwlad hefyd.
Well, Llywydd, I thank Mabon ap Gwynfor for that question, and, of course, I agree about the importance of creating and putting things in place that are appropriate for us and fit for the future. I am not setting out the legislative programme this afternoon; that will be laid before the Senedd before the end of term. However, to legislate in the areas of buses and taxis in particular was in our programme before the election, and we're eager to press ahead to legislate in that area in order to create a system for the future that is fit for purpose. And, of course, we're thinking about rural areas. That's why we're investing as a Government in charging points. The UK Government's opinions is that it's up to the market to create those kinds of possibilities, but we know that that won't happen across the whole of Wales if we just depend on the private market. That's why we're investing as a Government and we're investing in rural Wales as well.
First Minister, I think there's a very broad welcome for the £70 million that the Welsh Government is going to be providing to enhance the Ebbw valley line over the coming years, and, in making this investment, of course, the Welsh Government is making good the failure of the United Kingdom Government to invest in these matters, and I think many of us would wish that the UK Government would spend as much on Welsh infrastructure as they do on their own press officers; we might be in a better position. First Minister, could you give us this afternoon an outline of the timescale for the enhancements that we hope to see on the Ebbw valley line? Could you also give me an undertaking that you and the Government will continue to campaign for the devolution of rail infrastructure to ensure that we will have the tools and the funds to do the job ourselves?
Prif Weinidog, rwy'n credu bod croeso eang iawn i'r £70 miliwn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i wella rheilffordd cwm Ebwy dros y blynyddoedd nesaf, a thrwy wneud y buddsoddiad hwn, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud iawn am fethiant Llywodraeth y Deyrnas Unedig i fuddsoddi yn y materion hyn, ac rwy'n credu y byddai llawer ohonom ni'n dymuno i Lywodraeth y DU wario cymaint ar seilwaith Cymru ag y maen nhw ar eu swyddogion y wasg eu hunain; efallai y byddem ni mewn gwell sefyllfa. Prif Weinidog, a allech chi roi amlinelliad i ni y prynhawn yma o'r amserlen ar gyfer y gwelliannau yr ydym ni'n gobeithio eu gweld ar reilffordd cwm Ebwy? A allech chi hefyd roi addewid i mi y byddwch chi a'r Llywodraeth yn parhau i ymgyrchu dros ddatganoli seilwaith rheilffyrdd i sicrhau y bydd yr arfau a'r arian gennym ni i wneud y gwaith ein hunain?
I thank Alun Davies for that, Llywydd. It was a matter of great disappointment to us that when the UK Government finally published its long-delayed response to the Williams review, it made no mention at all in that response to the potential for future and further devolution of responsibility for rail infrastructure, as that was part of the original terms of reference that the UK Government itself set for the Williams review.
But, when it came to it, it chose to ignore that whole aspect, despite the fact that the Hendy review of union connectivity specifically says that devolution of transport responsibilities across the United Kingdom has been a success story. The Hendy review urges the UK Government to build on that success, and I look forward to that real test of the UK Government when it publishes its final response to the Hendy review this summer.
As far as the Ebbw valley line is concerned, I was very pleased that we were able to provide that £70 million to Blaenau Gwent County Borough Council. It will enable us, Llywydd, to move ahead with greater services for that part of Wales. From December of this year, a new hourly service will be brought about on the Ebbw Vale line from Crosskeys to Newport, and the £70 million that we have provided will allow two trains an hour to operate on that line from Ebbw Vale itself from 2023.
So, the plans are there to use that money to improve services in the way that the Member has suggested and to answer some of the questions already raised this afternoon, Llywydd, because not only will they bring better transport facilities to that part of Wales, but they will allow people to use an effective, convenient public transport system, leaving the car behind and adding to those benefits of clean air and other environmental improvements that we've already discussed today.
Diolchaf i Alun Davies am hynna, Llywydd. Roedd yn destun siom fawr i ni, pan gyhoeddodd Llywodraeth y DU o'r diwedd, ei hymateb a oedwyd am gyhyd i adolygiad Williams. Nid oedd yn sôn o gwbl yn yr ymateb hwnnw am y potensial ar gyfer datganoli cyfrifoldeb am seilwaith rheilffyrdd ymhellach yn y dyfodol, gan fod hynny yn rhan o'r cylch gorchwyl gwreiddiol a bennwyd gan Lywodraeth y DU ei hun ar gyfer adolygiad Williams.
Ond, yn y pen draw, dewisodd anwybyddu'r holl agwedd honno, er gwaethaf y ffaith bod adolygiad Hendy o gysylltedd yr undeb yn dweud yn benodol bod datganoli cyfrifoldebau trafnidiaeth ar draws y Deyrnas Unedig wedi bod yn llwyddiant. Mae adolygiad Hendy yn annog Llywodraeth y DU i adeiladu ar y llwyddiant hwnnw, ac edrychaf ymlaen at y prawf gwirioneddol hwnnw o Lywodraeth y DU pan fydd yn cyhoeddi ei hymateb terfynol i adolygiad Hendy yr haf hwn.
O ran rheilffordd cwm Ebwy, roeddwn i'n falch iawn ein bod ni wedi gallu darparu'r £70 miliwn hwnnw i Gyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent. Bydd yn ein galluogi ni, Llywydd, i fwrw ymlaen â mwy o wasanaethau i'r rhan honno o Gymru. O fis Rhagfyr eleni, bydd gwasanaeth newydd bob awr yn cael ei gyflwyno ar reilffordd Glyn Ebwy o Crosskeys i Gasnewydd, a bydd y £70 miliwn yr ydym ni wedi ei ddarparu yn caniatáu i ddau drên yr awr weithredu ar y rheilffordd honno o Lynebwy ei hun o 2023 ymlaen.
Felly, mae'r cynlluniau ar waith i ddefnyddio'r arian hwnnw i wella gwasanaethau yn y ffordd y mae'r Aelod wedi ei awgrymu ac i ateb rhai o'r cwestiynau a godwyd eisoes y prynhawn yma, Llywydd, oherwydd nid yn unig y byddan nhw'n dod â gwell cyfleusterau trafnidiaeth i'r rhan honno o Gymru, ond byddan nhw hefyd yn caniatáu i bobl ddefnyddio system gludiant cyhoeddus effeithiol a chyfleus, gan adael y car gartref ac ychwanegu at y manteision hynny o aer glân a gwelliannau amgylcheddol eraill yr ydym ni eisoes wedi eu trafod heddiw.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Andrew R.T. Davies, arweinydd y Ceidwadwyr.
Questions now from the party leaders. Andrew R.T. Davies, leader of the Conservatives.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, you've previously said that your Government will not raise Welsh rates of income tax until at least the economic impact of coronavirus has passed, but you've also said that you will not rule out a rise in taxes before the end of the Senedd term. Will you be raising income tax at some point during this Senedd term?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rydych chi wedi dweud yn y gorffennol na fydd eich Llywodraeth chi yn codi cyfraddau treth incwm Cymru o leiaf tan fod effaith economaidd coronafeirws wedi mynd heibio, ond rydych chi hefyd wedi dweud na wnewch chi ddiystyru cynnydd i drethi cyn diwedd tymor y Senedd. A fyddwch chi'n codi treth incwm rywbryd yn ystod tymor y Senedd hon?
Well, the Member will have to wait to see. As we said in our manifesto, it will depend on the circumstances. While the economy is recovering, there are no plans for this Government to raise taxes in Wales, because we know that the recovery depends on making sure there's effective demand in the pockets of Welsh citizens to go out there, spend money and help with the economic recovery—the economic recovery that is underway, Llywydd. There are encouraging figures out today on employment rates in Wales that demonstrate that that recovery is underway here.
What lies beyond the recovery can only sensibly be decided in the circumstances that we will face when we get there. The Member will understand that in the last 15 months we have gone through a period that none of us could have anticipated even 18 months ago, yet he invites me to make decisions today for what will happen years into this Senedd term. It's not a sensible thing to do and I won't be doing it.
Wel, bydd yn rhaid i'r Aelod aros i weld. Fel y dywedasom yn ein maniffesto, bydd yn dibynnu ar yr amgylchiadau. Er bod yr economi yn gwella, nid oes unrhyw gynlluniau i'r Llywodraeth hon godi trethi yng Nghymru, gan ein bod ni'n gwybod bod yr adferiad yn dibynnu ar wneud yn siŵr bod galw effeithiol ym mhocedi dinasyddion Cymru i fynd allan yna, gwario arian a helpu gyda'r adferiad economaidd—yr adferiad economaidd sydd ar y gweill, Llywydd. Cyhoeddwyd ffigurau calonogol heddiw ar gyfraddau cyflogaeth yng Nghymru sy'n dangos bod yr adferiad hwnnw ar y gweill yma.
Ni ellir ond penderfynu yn synhwyrol beth fydd yn digwydd y tu hwnt i'r adferiad o dan yr amgylchiadau y byddwn ni'n eu hwynebu pan gyrhaeddwn ni yno. Bydd yr Aelod yn deall ein bod ni, yn ystod y 15 mis diwethaf, wedi mynd drwy gyfnod na allai yr un ohonom ni fod wedi ei ragweld hyd yn oed 18 mis yn ôl, ac eto mae e'n fy ngwahodd i wneud penderfyniadau heddiw am yr hyn a fydd yn digwydd flynyddoedd i mewn i dymor y Senedd hon. Nid yw'n beth doeth i'w wneud ac ni fyddaf yn ei wneud.
I think it's a perfectly reasonable question, seeing as your programme for government does touch on income tax rates and whether the Government will use them or not. Also, what's talked about are particular levies or surcharges for social care or, indeed, education, which was highlighted on the weekend by an academic here in Cardiff.
You have to pay for services someway, either through taxation or through levies or surcharges. So, what is your preferred route then, First Minister? If you're not prepared to give an indication of what you're likely to do with Welsh income tax, do you believe that there should be a sector-specific surcharge on social care or, indeed, on education, to help fund education, with the deficit that we know exists in the education budget?
Rwy'n credu ei fod yn gwestiwn hollol resymol, gan fod eich rhaglen lywodraethu yn sôn am gyfraddau treth incwm a pha un a fydd y Llywodraeth yn eu defnyddio ai peidio. Hefyd, yr hyn sy'n cael ei drafod yw ardollau neu ordaliadau penodol ar gyfer gofal cymdeithasol neu, yn wir, addysg, a amlygwyd dros y penwythnos gan academydd yma yng Nghaerdydd.
Mae'n rhaid i chi dalu am wasanaethau rywsut, naill ai drwy drethiant neu drwy ardollau neu ordaliadau. Felly, pa lwybr ydych chi'n ei ffafrio, Prif Weinidog? Os nad ydych chi'n barod i roi syniad o'r hyn yr ydych chi'n debygol o'i wneud gyda threth incwm Cymru, a ydych chi'n credu y dylid cael gordal sector-benodol ar ofal cymdeithasol neu, yn wir, ar addysg, i helpu i ariannu addysg, gyda'r diffyg yr ydym ni'n gwybod sy'n bodoli yn y gyllideb addysg?
Llywydd, my preferred route to paying for services in Wales is to grow the economy so that there are more buoyant receipts from an economy so there is a bigger cake for us all to be able to use to pay for services. So, that's where I start. I don't start, as he does, with asking about taxation; I begin by asking the questions about what we can do and what contribution the Government can make to growing the Welsh economy and providing, therefore, the investments that are necessary. There is no mention in my party’s manifesto of a levy for education, and that has no part in this Government’s plans. We did, in the last Senedd term, when we debated it extensively here, work on the Holtham proposals for a social care levy to help pay for the demographic changes that we are going to see in Wales. All of us here know that the future in Wales is of an ageing population, we have a higher proportion of our population over 65 than any other part of the United Kingdom, we’re the only part of the United Kingdom where people move into Wales at the age 65 to retire, and we have to think together about how that is to be paid for in the future. The Holtham proposals for a levy were a serious contribution to that debate, and we’ve done a lot of detailed work to see how that might work.
It will only be able to work when we know the proposals of the UK Government, signalled, briefly, in the Queen’s Speech, and promised by UK Ministers before the end of this calendar year. Then we will be able to see the interface between any proposals of the Holtham variety, or other ways of paying for social care, and the benefit system, which remains reserved to the United Kingdom. Only when we can see all parts of that complex jigsaw will we be able to make the most effective decisions about the way Welsh money can be used to pay for the social care services we will need in the future.
Llywydd, y llwybr y byddwn i'n ei ffafrio i dalu am wasanaethau yng Nghymru yw tyfu'r economi fel bod derbyniadau mwy bywiog gan economi fel bod cacen fwy i bob un ohonom ni allu ei defnyddio i dalu am wasanaethau. Felly, dyna ble rwyf i'n dechrau. Nid wyf i'n dechrau, fel y mae ef yn ei wneud, trwy ofyn am drethiant; rwy'n dechrau drwy ofyn y cwestiynau am yr hyn y gallwn ni ei wneud a pha gyfraniad y gall y Llywodraeth ei wneud at dyfu economi Cymru a darparu, felly, y buddsoddiadau sy'n angenrheidiol. Nid oes unrhyw sôn ym maniffesto fy mhlaid i am ardoll ar gyfer addysg, ac nid oes gan hynny unrhyw ran yng nghynlluniau'r Llywodraeth hon. Fe wnaethom ni, yn nhymor diwethaf y Senedd, pan gawsom ddadl helaeth yn ei gylch yn y fan yma, weithio ar gynigion Holtham ar gyfer ardoll gofal cymdeithasol i helpu i dalu am y newidiadau demograffig yr ydym ni'n mynd i'w gweld yng Nghymru. Mae pob un ohonom ni yn y fan yma yn gwybod mai'r dyfodol yng Nghymru yw poblogaeth sy'n heneiddio, mae gennym ni gyfran uwch o'n poblogaeth dros 65 oed nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, ni yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig lle mae pobl yn symud i Gymru yn 65 oed i ymddeol, ac mae'n rhaid i ni feddwl gyda'n gilydd sut y gellir talu am hynny yn y dyfodol. Roedd cynigion Holtham ar gyfer ardoll yn gyfraniad difrifol at y ddadl honno, ac rydym ni wedi gwneud llawer o waith manwl i weld sut y gallai hynny weithio.
Bydd yn gallu gweithio dim ond pan fyddwn ni'n gwybod beth yw cynigion Llywodraeth y DU, a nodwyd, yn gryno, yn Araith y Frenhines, ac a addawyd gan Weinidogion y DU cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Yna byddwn ni'n gallu gweld y rhyngwyneb rhwng unrhyw gynigion o fath Holtham, neu ffyrdd eraill o dalu am ofal cymdeithasol, a'r system fudd-daliadau, sy'n dal i gael ei chadw yn ôl i'r Deyrnas Unedig. Dim ond pan allwn ni weld pob rhan o'r jig-so cymhleth hwnnw y byddwn ni'n gallu gwneud y penderfyniadau mwyaf effeithiol am y ffordd y gellir defnyddio arian Cymru i dalu am y gwasanaethau gofal cymdeithasol y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol.
Well, First Minister, you will not indicate your use of income tax powers. You have indicated more clearly in your second answer the use of a social care levy, surcharge—call it what you will—and ruled out an education levy surcharge, which I’m grateful for you doing that. But one thing your programme for government does talk about is a tourism tax and actually consulting on the legislative proposals that such a measure would require to be brought in here in Wales. Can you indicate to me how you believe such a measure would help the tourism sector here in Wales when we know that high taxation actually impedes economic growth? I start from the position of low taxes encourage economic growth because they encourage people to go out, take the risks, take the challenges, and grow that economy. But your programme for government clearly indicates that you’re going to bring in a tourism tax, so how on earth will that help a vital sector of our economy repair itself after the COVID crisis?
Wel, Prif Weinidog, nid ydych chi'n fodlon nodi eich defnydd o bwerau treth incwm. Rydych chi wedi nodi yn fwy eglur yn eich ail ateb y defnydd o ardoll gofal cymdeithasol, gordal—galwch ef yr hyn a fynnwch—a diystyru gordal ardoll addysg, ac rwy'n ddiolchgar i chi am wneud hynny. Ond un peth y mae eich rhaglen lywodraethu yn sôn amdano yw treth dwristiaeth ac ymgynghori mewn gwirionedd ar y cynigion deddfwriaethol y byddai eu hangen i gyflwyno mesur o'r fath yma yng Nghymru. A allwch chi ddweud wrthyf i sut yr ydych chi'n credu y byddai mesur o'r fath yn helpu'r sector twristiaeth yma yng Nghymru pan ein bod ni'n gwybod bod trethiant uchel mewn gwirionedd yn rhwystro twf economaidd? Rwy'n dechrau o'r safbwynt bod trethi isel yn annog twf economaidd gan eu bod nhw'n annog pobl i fynd allan, i gymryd y risgiau, i ymateb i'r heriau, a thyfu'r economi honno. Ond mae eich rhaglen lywodraethu chi yn nodi yn eglur eich bod chi'n mynd i gyflwyno treth dwristiaeth, felly sut ar y ddaear y bydd hynny yn helpu sector hanfodol o'n heconomi i drwsio ei hun ar ôl argyfwng COVID?
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
Indeed. Well, Llywydd, I look forward to bringing forward proposals for debate here in the Senedd on a tourism tax, an idea, as I heard my colleague Mike Hedges say, that has taken root, and very successfully, right across the globe, and has been put forward by a series of local authorities of very different political persuasions in recent times. Whether it’s a Lib Dem-controlled Bath and North East Somerset Council, whether it’s a Labour-controlled Liverpool City Council or whether it’s a Tory-controlled Aberdeen City Council, there are proposals for tourism taxes at that level, and that is what the proposal in my party’s manifesto is about. It is about giving the power and the authority to local authorities in Wales to make a decision for themselves as to whether or not a tourism levy would allow them better to go on investing in the circumstances that make those areas attractive to tourism.
I’m very clear in my own mind, Llywydd, that a tourism tax, properly done, will benefit the industry because what it will allow those local authorities to do is to invest in the things that make those areas attractive to tourists in the first place. At the moment it is those local resident populations who pay for everything. They pay for the toilets, they pay for the car parks, they pay for the local museum, they pay for the local festival—anything that is put there to attract people into the area, it is those local residents who bear the cost in full.
A tourism levy, charged on people who choose to go to those areas, in a very modest way, when you add it all up, could be a significant opportunity for local authorities to invest in the conditions that make tourism a success. Where local authorities don’t believe that it would be a tool that they would seek to use, they’d be under no obligation to do it, but I’ve had many encounters on the floor of the Senedd with the leader of the opposition when he urges me to devolve—not simply to Cardiff, but onwards to local authorities to strengthen their ability to make decisions for their local populations—and that is what we will bring forward when we talk about a tourism tax. More powers for local authorities to make decisions that are right for their local areas and populations.
Yn wir. Wel, Llywydd, edrychaf ymlaen at gyflwyno cynigion i'w trafod yma yn y Senedd ar dreth dwristiaeth, syniad, fel y clywais fy nghyd-Aelod Mike Hedges yn ei ddweud, sydd wedi bwrw gwreiddiau, a hynny yn llwyddiannus iawn, ledled y byd, ac a gyflwynwyd gan gyfres o awdurdodau lleol a chanddynt ddaliadau gwleidyddol gwahanol iawn yn ddiweddar. Pa un a yw'n Gyngor Caerfaddon a Gogledd Ddwyrain Gwlad yr Haf a reolir gan y Democratiaid Rhyddfrydol, yn Gyngor Dinas Lerpwl a reolir gan Lafur neu'n Gyngor Dinas Aberdeen a reolir gan y Torïaid, ceir cynigion ar gyfer trethi twristiaeth ar y lefel honno, a dyna ddiben y cynnig ym maniffesto fy mhlaid. Mae'n ymwneud â rhoi'r grym a'r awdurdod i awdurdodau lleol yng Nghymru wneud penderfyniad drostynt eu hunain ynghylch pa a fyddai ardoll dwristiaeth yn caniatáu yn well iddyn nhw barhau i fuddsoddi o dan yr amgylchiadau sy'n gwneud yr ardaloedd hynny yn ddeniadol i dwristiaeth.
Rwy'n eglur iawn yn fy meddwl fy hun, Llywydd, y bydd treth dwristiaeth, o'i chyflwyno yn briodol, o fudd i'r diwydiant oherwydd yr hyn y bydd yn caniatáu i'r awdurdodau lleol hynny ei wneud yw buddsoddi yn y pethau sy'n gwneud yr ardaloedd hynny yn ddeniadol i dwristiaid yn y lle cyntaf. Ar hyn o bryd, y poblogaethau preswyl lleol hynny sy'n talu am bopeth. Nhw sy'n talu am y toiledau, nhw sy'n talu am y meysydd parcio, nhw sy'n talu am yr amgueddfa leol, nhw sy'n talu am yr ŵyl leol—unrhyw beth a roddir yno i ddenu pobl i'r ardal, y trigolion lleol hynny sy'n ysgwyddo'r gost yn llawn.
Gallai ardoll dwristiaeth, sy'n cael ei chodi ar bobl sy'n dewis mynd i'r ardaloedd hynny, mewn ffordd fychan iawn, pan fyddwch chi'n ei adio i gyd at ei gilydd, fod yn gyfle sylweddol i awdurdodau lleol fuddsoddi yn yr amodau sy'n gwneud twristiaeth yn llwyddiant. Pan nad yw awdurdodau lleol yn credu y byddai'n arf y bydden nhw'n ceisio ei ddefnyddio, ni fydden nhw o dan unrhyw rwymedigaeth i'w wneud, ond rwyf i wedi cael llawer o drafodaethau ar lawr y Senedd gydag arweinydd yr wrthblaid pan fydd yn fy annog i ddatganoli—nid yn unig i Gaerdydd, ond ymlaen i awdurdodau lleol i gryfhau eu gallu i wneud penderfyniadau dros eu poblogaethau lleol—a dyna'r hyn y byddwn ni'n ei wneud pan fyddwn ni'n sôn am dreth dwristiaeth. Mwy o bwerau i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau sy'n iawn i'w ar gyfer eu hardaloedd a'u poblogaethau lleol.
Ar ran Plaid Cymru nawr, Rhun ap Iorwerth.
On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Yng ngeiriau’r Gweinidog Newid Hinsawdd, mae angen i Gymru wneud dwywaith cymaint i daclo newid hinsawdd yn y degawd nesaf ag y gwnaeth hi yn y 30 mlynedd ddiwethaf. Y Llynedd, mi ddywedodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, sy’n cynghori Llywodraethau’r Deyrnas Gyfunol, bod absenoldeb strategaeth eglur i’r economi gyfan ar gyfer 2050, ar lefel Llywodraethau Cymru a’r Deyrnas Unedig, yn golygu nad yw Cymru ar y ffordd i gyrraedd y targed o 80 y cant, heb sôn am net zero. Os edrychwn ni'n ôl, 31 y cant mae allyriadau wedi gostwng yng Nghymru ers 1990, o’i gymharu efo 41 y cant ar draws y Deyrnas Gyfunol. Pam ydych chi’n meddwl bod Cymru ar ei hôl hi?
Thank you, Llywydd. In the words of the Minister for Climate Change, Wales needs to do twice as much to tackle climate change in the next decade as it did in the previous 30 years. Last year, the Climate Change Committee that advises UK Governments said that the absence of a clear strategy for the whole economy for 2050, at Welsh and UK Government levels, means that Wales is not on the road to reaching the target of 80 per cent, never mind net zero. If we look back, emissions have dropped by 31 per cent in Wales since 1990, as opposed to 41 per cent across the UK. Why do you think Wales is falling behind?
Wel, Llywydd, mae achos rŷn ni wedi cymryd o ddifrif nifer o'r pwyntiau mae Rhun ap Iorwerth wedi'u gwneud. Hwnna yw y rheswm dŷn ni wedi creu Gweinidog ac adran newydd gyda’r cyfrifoldebau i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd; Gweinidog gyda’r pwerau yn y maes tai, egni, trafnidiaeth, a chyda’r amgylchedd hefyd. So, yfory, bydd y pwyllgor ar lefel y Deyrnas Unedig yn mynd i gyhoeddi'r adroddiad diweddaraf, ac ar ddydd Mercher—fel, Llywydd, dwi’n gwybod eich bod chi’n ymwybodol, dydyn ni fel Llywodraeth ddim fel arfer yn rhoi pethau lawr ar yr agenda ar y dydd Mercher—roedden ni wedi rhoi datganiad ar yr agenda am yfory i roi cyfle i’r Aelodau glywed oddi wrth y Gweinidog newydd am ei chynlluniau hi ac ymateb y Llywodraeth i’r pwyllgor a’r adroddiad diweddaraf.
Well, Llywydd, it's because we've taken seriously a number of the points that Rhun ap Iorwerth has made. That's the reason that we have been able to create a new Minister and department with the responsibility to tackle climate change; a Minister with the powers in housing, energy, transport, and the environment too. Therefore, the UK committee will publish the latest report on Wednesday, as I know, Llywydd, that you are aware, we as a Government don't usually put items down on the agenda for Wednesday, but we have put a statement down on the agenda for tomorrow, to give an opportunity for Members to hear from the new Minister about her plans and about the response of the Government to the committee and the latest report.
Dwi’n croesawu’r ffaith bod yna Weinidog Newid Hinsawdd. Roeddwn i’n gwrando ar y cyfweliad cyntaf gwnaeth hi ar y BBC—roedd yna lot o siarad am drafnidiaeth a ffyrdd, ac mi fydd y Prif Weinidog yn gwybod fy mod i’n eiddgar iawn i annog symudiad tuag at gerbydau trydan a’r math yna o beth. Felly, mae hyn i gyd yn bwysig, ond mae adeiladau yn defnyddio mwy o ynni na thrafnidiaeth.
I welcome the fact that there is a Minister for Climate Change. I listened to her first interview on the BBC, and there was a great deal of talk about transport and roads, and the First Minister will know that I'm very eager to encourage a shift towards electric vehicles and so on. And that's all important, but buildings use more energy than transport.
If we're serious about tackling climate change, we have to be serious about tackling energy use in buildings. And to cut emissions from heating in domestic premises, we have to replace fossil-fuel burning boilers and we have to invest in energy efficiency, and given that the majority of the housing stock—the vast majority of the housing stock in 2050—will be the inefficient housing stock that we have today, when are we going to see work beginning in earnest and at scale on the kind of retrofitting of heating and insulation needed to get us to where we need to go?
Os ydym ni o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd, mae'n rhaid i ni fod o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r defnydd o ynni mewn adeiladau. Ac i leihau allyriadau o wresogi mewn adeiladau domestig, mae'n rhaid i ni ddisodli bwyleri sy'n llosgi tanwydd ffosil ac mae'n rhaid i ni fuddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni, ac o gofio mai'r rhan fwyaf o'r stoc dai—y mwyafrif llethol o'r stoc dai yn 2050—fydd y stoc dai aneffeithlon sydd gennym ni heddiw, pryd ydym ni'n mynd i weld gwaith yn dechrau o ddifrif ac ar raddfa fawr ar y math o ôl-osod systemau gwresogi ac insiwleiddio sydd ei angen i'n cael ni i ble yr ydym ni angen mynd?
Well, look, I entirely agree, Llywydd, with the points that Rhun ap Iorwerth is making about the vital importance of a retrofitting programme. The Welsh Government will bring forward such a programme. We will invest significant sums in it, because the energy that is given off by the houses we live in is one of the major challenges we face. It is also why we are so determined that the 20,000 new social rent houses that we will build will be houses that will generate as much energy as they use. And the investment that we made in the last Senedd term, in our innovative housing programme, has given us some really vital experience and information that we can use, with real-life examples of housing being built in Wales, that does exactly that—generates more energy than it consumes. Then that has given us a really solid platform from which we can build the sort of houses of the future that will contribute to the effort to address climate change, rather than being another drain on it.
Wel, edrychwch, rwy'n cytuno yn llwyr, Llywydd, gyda'r pwyntiau y mae Rhun ap Iorwerth yn eu gwneud am bwysigrwydd hanfodol rhaglen ôl-osod. Bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno rhaglen o'r fath. Byddwn yn buddsoddi symiau sylweddol ynddi, oherwydd yr ynni sy'n deillio o'r tai yr ydym ni'n byw ynddyn nhw yw un o'r prif heriau sy'n ein hwynebu. Dyna hefyd pam yr ydym ni mor benderfynol y bydd yr 20,000 o dai rhent cymdeithasol newydd y byddwn ni'n eu hadeiladu yn dai a fydd yn cynhyrchu cymaint o ynni ag y maen nhw'n ei ddefnyddio. Ac mae'r buddsoddiad a wnaed gennym ni yn nhymor diwethaf y Senedd, yn ein rhaglen dai arloesol, wedi rhoi profiad a gwybodaeth wirioneddol hanfodol i ni y gallwn ni eu defnyddio, gydag enghreifftiau gwirioneddol o dai yn cael eu hadeiladu yng Nghymru, sy'n gwneud yr union beth hwnnw—cynhyrchu mwy o ynni nag y maen nhw'n ei ddefnyddio. Yna mae hynny wedi rhoi llwyfan cadarn iawn i ni ar gyfer adeiladu'r math o dai yn y dyfodol a fydd yn cyfrannu at yr ymdrech o fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd, yn hytrach na bod yn dreth arall arno.
It's perhaps worth looking a little closer at what you mean by 'significant sums'. I think your Government last November said you wanted, between now and 2050, to decarbonise 1.4 million homes. I think my sums, if they're right, say that's 132 homes every day for the next 29 years. Perhaps you can tell us how many Welsh homes were decarbonised last year, because from where I'm looking, it feels as if we're at a bit of a standstill.
Retrofitting, of course, is an investment; it's an investment in the environment, but it's an actual investment also in making savings through energy efficiency. It could create tens of thousands of jobs. It's exactly the kind of project that could attract investment—real financial investment—through Government bonds, for example, and Plaid Cymru has talked of maybe a multi-billion pound scheme over a period of time, financed in that kind of way.
Now, your Government has had to admit that the £20 million invested in the optimised retrofit programme is, and I quote:
'not…going to come anywhere close to decarbonising Welsh homes.'
Well, you can say that again. So, First Minister, it's more than two years now since the declaration of a climate emergency, we're something like 7 per cent of the way to 2050 already, so when will you put the financial model and the detailed strategy in place to begin retrofitting at pace, because the clock is ticking and the emergency is deepening?
Efallai ei bod hi'n werth edrych ychydig yn fanylach ar yr hyn yr ydych chi'n ei olygu wrth ddweud 'symiau sylweddol'. Rwy'n credu bod eich Llywodraeth wedi dweud fis Tachwedd diwethaf eich bod chi eisiau datgarboneiddio 1.4 miliwn o gartrefi rhwng nawr a 2050. Rwy'n credu bod fy symiau i, os ydyn nhw'n iawn, yn dweud bod hynny yn 132 o gartrefi bob dydd am y 29 mlynedd nesaf. Efallai y gallwch chi ddweud wrthym ni faint o gartrefi yng Nghymru a gafodd eu datgarboneiddio y llynedd, oherwydd o ble yr wyf i'n edrych, mae'n teimlo fel pe byddem ni'n aros yn ein hunfan.
Mae ôl-osod, wrth gwrs, yn fuddsoddiad; mae'n fuddsoddiad yn yr amgylchedd, ond mae'n fuddsoddiad gwirioneddol hefyd mewn gwneud arbedion drwy effeithlonrwydd ynni. Gallai greu degau o filoedd o swyddi. Dyma'r union fath o brosiect a allai ddenu buddsoddiad—buddsoddiad ariannol gwirioneddol—drwy fondiau Llywodraeth, er enghraifft, ac mae Plaid Cymru wedi sôn am gynllun gwerth biliynau o bunnoedd efallai dros gyfnod o amser, wedi'i ariannu yn y math hwnnw o fodd.
Nawr, bu'n rhaid i'ch Llywodraeth chi gyfaddef nad yw'r £20 miliwn a fuddsoddwyd yn y rhaglen ôl-osod er mwyn Optimeiddio, a dyfynnaf, yn:
'ddigon o bell ffordd i ddatgarboneiddio cartrefi Cymru.'
Wel, gallwch chi ddweud hynny eto. Felly, Prif Weinidog, mae dros ddwy flynedd bellach ers datgan argyfwng hinsawdd, rydym ni oddeutu 7 y cant o'r ffordd i 2050 eisoes, felly pryd wnewch chi roi'r model ariannol a'r strategaeth fanwl ar waith i ddechrau ôl-osod yn gyflym, oherwydd mae'r cloc yn tician ac mae'r argyfwng yn dwysáu?
Well, Llywydd, again, I don't demur for a moment about the urgency of the crisis that we are facing. The Cabinet met yesterday and agreed a proposal from the finance Minister as to how we will create the budget for next year over the summer and bring proposals to the floor of the Senedd in the normal way in the autumn, and that will be the way in which we will create the budgets that we need for the many, many different demands that there are on our public services. The one thing we will not be able to use, Llywydd—and I've had this discussion with the leader of Plaid Cymru in the last Senedd—is Government bonds, because Government bonds do not add a single pound to the spending capacity of the Welsh Government. All they offer you is a different stream of funding to the funding streams we have already, and they don't add to it. They're just a different way of funding, and, actually, a more expensive way of funding, much of the expenditure that we use. But, in the system that we have, for every pound that you raise through a Welsh Government bond, you lose a pound of money that comes to us in capital expenditure from the UK Government. So, it's not that they are a bad idea in themselves, and we've taken some steps to be able to create to Welsh Government bonds, were they to be cheaper than borrowing money from the UK Government. But what they don't do is to add to the total amount of money that you can spend, and therefore they're not an answer to some of the challenges that Rhun ap Iorwerth has quite properly raised this afternoon. The sums of money that we have, for the purposes for which we are responsible, are fixed through the Barnett formula and the decisions that the UK Government make. I hope that the UK Government will be true to its commitment to climate change and everything that was said in Cornwall last week and in preparation for COP26. Then we will see the flow of investment through to Wales that will allow us to do more and to do more things more quickly, just as we would like to do.
Wel, Llywydd, unwaith eto, nid wyf i'n gwrthwynebu am eiliad y ffaith fod brys o ran yr argyfwng yr ydym ni'n ei wynebu. Cafodd y Cabinet gyfarfod ddoe a chytunodd ar gynnig gan y Gweinidog cyllid ynghylch sut y byddwn ni'n creu'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf dros yr haf ac yn dod â chynigion i lawr y Senedd yn y ffordd arferol yn yr hydref, a dyna'r ffordd y byddwn ni'n creu'r cyllidebau sydd eu hangen arnom ni ar gyfer y llawer iawn o wahanol ofynion sydd ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Yr un peth na fyddwn ni'n gallu ei ddefnyddio, Llywydd—ac rwyf i wedi cael y drafodaeth hon gydag arweinydd Plaid Cymru yn y Senedd ddiwethaf—yw bondiau Llywodraeth, gan nad yw bondiau Llywodraeth yn ychwanegu yr un bunt at allu gwario Llywodraeth Cymru. Y cwbl y maen nhw'n ei gynnig i chi yw gwahanol ffrwd o gyllid i'r ffrydiau ariannu sydd gennym ni eisoes, ac nid ydyn nhw'n ychwanegu ati. Dim ond ffordd wahanol o ariannu ydyn nhw, ac, mewn gwirionedd, mae'n ffordd ddrutach o ariannu llawer o'r gwariant yr ydym ni'n ei ddefnyddio. Ond, yn y system sydd gennym ni, am bob punt y byddwch chi'n ei chodi trwy fond Llywodraeth Cymru, rydych chi'n colli punt o arian sy'n dod i ni mewn gwariant cyfalaf gan Lywodraeth y DU. Felly, nid eu bod nhw'n syniad gwael ynddynt eu hunain, ac rydym ni wedi cymryd rhai camau i allu creu i fondiau Llywodraeth Cymru, pe bydden nhw'n rhatach na benthyg arian gan Lywodraeth y DU. Ond yr hyn nad ydyn nhw'n ei wneud yw ychwanegu at gyfanswm yr arian y gallwch chi ei wario, ac felly nid ydyn nhw'n ateb i rai o'r heriau y mae Rhun ap Iorwerth wedi eu codi yn gwbl briodol y prynhawn yma. Mae'r symiau o arian sydd gennym ni, at y dibenion yr ydym ni'n gyfrifol amdanyn nhw, yn cael eu pennu drwy fformiwla Barnett a'r penderfyniadau y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn cadw at ei hymrwymiad i'r newid yn yr hinsawdd a phopeth a ddywedwyd yng Nghernyw yr wythnos diwethaf ac wrth baratoi ar gyfer COP26. Yna byddwn yn gweld llif y buddsoddiad drwodd i Gymru a fydd yn caniatáu i ni wneud mwy a gwneud mwy o bethau yn gyflymach, yn union fel yr hoffem ni ei wneud.
3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y mae'r pandemig wedi'i chael ar y gallu i recriwtio staff iechyd a gofal cymdeithasol yn y dyfodol? OQ56607
3. What assessment has the Welsh Government made of the impact that the pandemic has had on the ability to recruit future health and social care staff? OQ56607
I thank the Member for that question, Llywydd. The pandemic has vividly demonstrated the vital importance of health and social care services. This heightened awareness, positive changes in working practices and the development of new models of care all provide the basis to recruit future staff, joining the record numbers already employed by our NHS in Wales.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r pandemig wedi dangos yn eglur bwysigrwydd hanfodol gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'r ymwybyddiaeth gynyddol hon, newidiadau cadarnhaol mewn arferion gwaith a datblygu modelau gofal newydd i gyd yn darparu'r sail ar gyfer recriwtio staff yn y dyfodol, gan ymuno â'r niferoedd uchaf erioed sydd eisoes yn cael eu cyflogi gan ein GIG yng Nghymru.
Thank you, First Minister. As you are no doubt aware, the UK Parliament's Health and Social Care Committee, in their damning report, stated that NHS staff and care staff are so burnt out that the future of health and social care services are at risk. Whist their report relates solely to England, I dare say things are not much better on this side of Offa's Dyke. Even before the pandemic hit these shores, our health and care staff were exhausted and overstretched; COVID-19 has only made the situation worse. Having worked in the sector for over a decade, I can tell you first hand that many staff struggle to cope with the burden placed upon them due to staff shortages. Whistleblowers at the weekend spoke of the pressures managers place on staff to work longer hours. Unless urgent action is taken, more and more staff will be forced to leave. First Minister, what will your Government do to ensure that we have sufficient staff working in healthcare in order to reduce the burden on existing staff and ensure patient safety?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Fel y gwyddoch chi, rwy'n siŵr, dywedodd Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol Senedd y DU, yn ei adroddiad damniol, bod staff y GIG a staff gofal mor flinedig fel bod dyfodol gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol mewn perygl. Er bod eu hadroddiad yn ymwneud â Lloegr yn unig, rwy'n siŵr nad yw pethau yn llawer gwell ar yr ochr hon i Glawdd Offa. Hyd yn oed cyn i'r pandemig daro'r glannau hyn, roedd ein staff iechyd a gofal wedi blino yn lân ac wedi eu gorymestyn; y cwbl y mae COVID-19 wedi ei wneud yw gwaethygu'r sefyllfa. Ar ôl gweithio yn y sector am dros ddegawd, gallaf ddweud wrthych chi yn bersonol bod llawer o staff yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r baich a roddir arnyn nhw oherwydd prinder staff. Siaradodd chwythwyr chwiban dros y penwythnos am y pwysau y mae rheolwyr yn ei roi ar staff i weithio oriau hwy. Oni bai bod camau brys yn cael eu cymryd, bydd mwy a mwy o staff yn cael eu gorfodi i adael. Prif Weinidog, beth fydd eich Llywodraeth chi yn ei wneud i sicrhau bod gennym ni ddigon o staff yn gweithio ym maes gofal iechyd er mwyn lleihau'r baich ar staff presennol a sicrhau diogelwch cleifion?
Llywydd, I've no doubt at all that the pressures felt by our fantastic health and social care staff are very real. They have worked through one of the most difficult periods in our lifetimes, and they're now working equally hard to try and make up for all those things that have not been possible while dealing with coronavirus, and they're doing so now against the backcloth of the rising delta variant here in Wales, with the realistic prospect that it will be sending more people back into the health and social care system. So, I agree with what Mr Davies has said about the pressures that people have worked under.
What are we doing to help address that? Well, we are employing more staff. At the start of the last Senedd term, there were 74,000 staff in the NHS in Wales; as we go into this term, there are more than 85,000 members of staff. Those are full-time equivalent: in head count, it's well over 100,000, and that's more than 11,000 more staff in the NHS in a single term, and that at a time when his Government in Westminster was cutting the budgets of the Welsh Government year after year after year. I see him shaking his head, but it's a simple matter of fact, a fact not denied by his Government in England, who told us that austerity was something that was completely unavoidable. Despite that, we went on employing more staff in the NHS here in Wales. Over the last six years, we've increased the training places for physiotherapists by 44 per cent, for nurse training places by 72 per cent, for midwifery by 97 per cent. Those people will come out of training, including the new medical school that we're committed to in north Wales, to make sure that staffing in north Wales has a particular focus—they will be available to work in the Welsh health service. They will join those extra staff that are already there, and they will help—they will help. And it's not a solution by itself, I understand, but they will help to address the impact that the last 12 months have had on our staff in health and social care and help to lift that burden from them.
Llywydd, nid oes gennyf i amheuaeth o gwbl bod y pwysau a deimlir gan ein staff iechyd a gofal cymdeithasol ardderchog yn real iawn. Maen nhw wedi gweithio drwy un o'r cyfnodau anoddaf yn ein hoes ni, ac maen nhw bellach yn gweithio yr un mor galed i geisio gwneud iawn am yr holl bethau hynny nad ydyn nhw wedi bod yn bosibl wrth ymdrin â'r coronafeirws, ac maen nhw'n gwneud hynny nawr mewn amgylchedd o gynnydd yr amrywiolyn delta yma yng Nghymru, gyda'r posibilrwydd realistig y bydd yn anfon mwy o bobl yn ôl i'r system iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, rwy'n cytuno â'r hyn y mae Mr Davies wedi ei ddweud am y pwysau y mae pobl wedi gweithio oddi tano.
Beth ydym ni'n ei wneud i helpu i fynd i'r afael â hynny? Wel, rydym ni'n cyflogi mwy o staff. Ar ddechrau tymor diwethaf y Senedd, roedd 74,000 o staff yn y GIG yng Nghymru; wrth i ni gychwyn y tymor hwn, mae dros 85,000 o aelodau staff. Mae'r rheini yn gyfwerth ag amser llawn: mewn cyfrif pen, mae ymhell dros 100,000, ac mae hynny dros 11,000 yn fwy o staff yn y GIG mewn un tymor, a hynny ar adeg pan yr oedd ei Lywodraeth ef yn San Steffan yn torri cyllidebau Llywodraeth Cymru flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rwy'n ei weld yn ysgwyd ei ben, ond mae'n fater syml o ffaith, ffaith nad yw'n cael ei gwadu gan ei Lywodraeth ef yn Lloegr, a ddywedodd wrthym ni fod cyni cyllidol yn rhywbeth na ellid ei osgoi yn llwyr. Er gwaethaf hynny, aethom ati i gyflogi mwy o staff yn y GIG yma yng Nghymru. Dros y chwe blynedd diwethaf, rydym ni wedi cynyddu'r lleoedd hyfforddi ar gyfer ffisiotherapyddion gan 44 y cant, ar gyfer lleoedd hyfforddi nyrsys gan 72 y cant, ar gyfer bydwreigiaeth gan 97 y cant. Bydd y bobl hynny yn dod allan o hyfforddiant, gan gynnwys yr ysgol feddygol newydd yr ydym ni wedi ymrwymo iddi yn y gogledd, i wneud yn siŵr bod pwyslais penodol ar staffio yn y gogledd—byddan nhw ar gael i weithio yng ngwasanaeth iechyd Cymru. Byddan nhw'n ymuno â'r staff ychwanegol hynny sydd eisoes yno, a byddan nhw'n helpu—byddan nhw'n helpu. Ac nid yw'n ateb ar ei ben ei hun, rwy'n deall hynny, ond byddan nhw'n helpu i fynd i'r afael â'r effaith y mae'r 12 mis diwethaf wedi ei chael ar ein staff ym maes iechyd a gofal cymdeithasol ac yn helpu i godi'r baich hwnnw oddi arnyn nhw.
Mae recriwtio doctoriaid yn parhau i fod yn broblem yn ardal y gogledd, fel rydych chi'n gwybod, efo gormod o lawer o arian yn mynd ar gyflogi locyms a gormod o lawer o swyddi gwag mewn meddygfeydd. Dwi'n falch iawn eich bod chi yn cefnogi galwadau cyson Plaid Cymru am ysgol feddygol ym Mangor, ac rydych chi newydd gadarnhau hynny rŵan eto, a bod hyn yn cael ei weithredu arno fo erbyn hyn. Felly, wnewch chi gadarnhau y gallai'r ysgol feddygol agor yn y flwyddyn 2025, ymhen pedair blynedd, sef yr hyn mae'r bwrdd iechyd wedi ei gyhoeddi yn ddiweddar?
The recruitment of doctors continues to be a problem in the north Wales area, as you're aware, with far too much being spent on locums and far too many vacancies in surgeries. I am very pleased that you have supported the consistent calls made by Plaid Cymru for a new medical school in Bangor, and you've just confirmed that once again, and that this is now being implemented. So, will you confirm that the new medical school could open in the year 2025? That's in four years' time, and that is what the health board has announced recently.
Well, Llywydd, as the Member will know, there is a group that is chaired by Professor Elizabeth Treasure, the vice-chancellor of Aberystwyth University, and herself a very distinguished senior clinician in the Welsh NHS, to develop the plans for the medical school in Bangor. Stage one of their work is complete; stage two of their work is being carried out at the moment. It involves the local health board, it involves professional representatives as well, it involves some other voices who will be directly involved in making sure that that project is properly completed and makes the contribution we all want to see to making sure there are doctors and other members of the clinical team available in north Wales. The team plan to complete stage two of their work in July, and, provided that it arrives in that way, I know that the Minister will look to make a statement to Members here, drawing on their advice and setting out the timetable of the sort to which Siân Gwenllian has referred this afternoon.
Wel, Llywydd, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, ceir grŵp sy'n cael ei gadeirio gan yr Athro Elizabeth Treasure, is-ganghellor Prifysgol Aberystwyth, hi ei hunan yn uwch glinigydd nodedig iawn yn GIG Cymru, i ddatblygu'r cynlluniau ar gyfer yr ysgol feddygol ym Mangor. Mae cam un eu gwaith wedi'i gwblhau; mae cam dau eu gwaith yn cael ei wneud ar hyn o bryd. Mae'n cynnwys y bwrdd iechyd lleol, mae'n cynnwys cynrychiolwyr proffesiynol hefyd, mae'n cynnwys rhai lleisiau eraill a fydd yn cymryd rhan uniongyrchol yn y gwaith o wneud yn siŵr bod y prosiect hwnnw yn cael ei gwblhau yn briodol ac yn gwneud y cyfraniad yr ydym ni i gyd eisiau ei weld i wneud yn siŵr bod meddygon ac aelodau eraill o'r tîm clinigol ar gael yn y gogledd. Mae'r tîm yn bwriadu cwblhau cam dau eu gwaith ym mis Gorffennaf, ac ar yr amod ei fod yn cyrraedd yn y ffordd honno, gwn y bydd y Gweinidog yn bwriadu gwneud datganiad i'r Aelodau yn y fan yma, gan fanteisio ar eu cyngor a gosod yr amserlen yn unol â'r hyn y mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio ato y prynhawn yma.
It was a—[Inaudible.]—to visit the Princess of Wales Hospital in my constituency of Bridgend last week, and meet with the incredible staff. They have been tremendous throughout the pandemic, and I know that everyone here today recognises, appreciates and thanks them for their bravery, for the sacrifices that they've made, and for their steadfast commitment to patient care. They and I welcome the Welsh Government's commitment to now addressing the waiting list for operations, particularly orthopaedic and ophthalmology, as well as the £100 million funding for our health boards to begin this vital work. As I know our First Minister is aware, in order to clear the backlog of surgical operations, we will need to have enough theatre staff to assist. However, there is currently a shortage of operating department practitioners, leading to a limit on the number of surgeries that can take place. Please will our First Minister tell us how Welsh Government will ensure that we not only attract enough ODPs to help clear the current backlog but also ensure that we have a pipeline of them in the future for our Welsh NHS?
Roedd yn—[Anghlywadwy.]—ymweld ag Ysbyty Tywysoges Cymru yn fy etholaeth i, Pen-y-bont ar Ogwr, yr wythnos diwethaf, a chyfarfod â'r staff anhygoel. Maen nhw wedi bod yn aruthrol drwy gydol y pandemig, a gwn fod pawb yn y fan yma heddiw yn eu cydnabod, yn eu gwerthfawrogi ac yn diolch iddyn nhw am eu dewrder, am yr aberthau y maen nhw wedi eu gwneud, ac am eu hymrwymiad cyson i ofal cleifion. Maen nhw a minnau yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael nawr â'r rhestr aros am lawdriniaethau, yn enwedig orthopedeg ac offthalmoleg, yn ogystal â'r £100 miliwn o gyllid i'n byrddau iechyd i ddechrau ar y gwaith hanfodol hwn. Fel y gwn fod ein Prif Weinidog yn ymwybodol, er mwyn clirio'r ôl-groniad o lawdriniaethau llawfeddygol, bydd angen i ni gael digon o staff theatr i gynorthwyo. Fodd bynnag, ceir prinder o ymarferwyr adrannau llawdriniaeth ar hyn o bryd, sy'n arwain at gyfyngiad ar nifer y llawdriniaethau y gellir eu cyflawni. A wnaiff ein Prif Weinidog ddweud wrthym ni sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau ein bod ni nid yn unig yn denu digon o ODPs i helpu i glirio'r ôl-groniad presennol ond hefyd i sicrhau bod gennym ni gyflenwad ohonyn nhw yn y dyfodol ar gyfer ein GIG yng Nghymru?
Well, Llywydd, I thank Sarah Murphy for that important question. She's right to highlight the key role of operating department practitioners within the surgical team. She will know from her visit to the Princess of Wales that the current challenge in operating theatres is not simply one of staff, it is also dealing with the restrictions that safe practice in the coronavirus context also requires. She'll have heard, I'm sure, directly from staff about how theatres have to be cleaned thoroughly between every operation, as to how some procedures—where it was possible to have an operating list with eight procedures in a day, they can now only manage three in a day, even when fully staffed, because of coronavirus restrictions. Nevertheless, she is absolutely right to point to operating department practitioners as key.
She will know that we have already announced an extra £100 million of investment in the health service here in Wales to help it with the recovery from the pandemic, and that is already helping to recruit additional theatre staff. But the Member made another important point: it isn't simply recruiting more staff who are already trained; it's making sure that the training system in Wales produces the staff that we will need for the future. And Health Education and Improvement Wales has set out its plans to do that. It has ambitious plans to increase the number of not simply doctors but all those other people on whom the health service depends, and operating department practitioners are amongst that number.
Wel, Llywydd, diolchaf i Sarah Murphy am y cwestiwn pwysig yna. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at swyddogaeth allweddol ymarferwyr adrannau llawdriniaeth o fewn y tîm llawfeddygol. Bydd hi'n gwybod o'i hymweliad ag Ysbyty Tywysoges Cymru nad staff yn unig yw'r her bresennol o ran theatrau llawdriniaeth, ond hefyd ymdrin â'r cyfyngiadau sy'n ofynnol yng nghyd-destun y coronafeirws ar gyfer sicrhau arfer diogel. Bydd hi wedi clywed, rwy'n siŵr, yn uniongyrchol gan staff am sut y mae'n rhaid glanhau theatrau yn drylwyr rhwng pob llawdriniaeth, o ran sut yr oedd rhai llawdriniaethau—lle'r oedd hi'n bosibl cael rhestr lawdriniaeth yn cynnwys wyth llawdriniaeth mewn diwrnod, dim ond tri mewn diwrnod y gallan nhw eu cyflawni ar hyn o bryd, hyd yn oed pan fyddan nhw wedi eu staffio yn llawn, oherwydd cyfyngiadau coronafeirws. Serch hynny, mae yn llygad ei lle wrth nodi bod ymarferwyr adrannau llawdriniaeth yn allweddol.
Bydd hi'n gwybod ein bod ni eisoes wedi cyhoeddi buddsoddiad ychwanegol o £100 miliwn yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru i'w helpu gyda'r adferiad yn sgil y pandemig, ac mae hynny eisoes yn helpu i recriwtio staff theatr ychwanegol. Ond fe wnaeth yr Aelod bwynt pwysig arall: nid yw'n fater syml o recriwtio mwy o staff sydd eisoes wedi'u hyfforddi; mae angen gwneud yn siŵr hefyd bod y system hyfforddi yng Nghymru yn cynhyrchu'r staff y bydd eu hangen arnom ni ar gyfer y dyfodol. Ac mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi nodi ei gynlluniau i wneud hynny. Mae ganddo gynlluniau uchelgeisiol i gynyddu nifer y meddygon, ond hefyd yr holl bobl eraill hynny y mae'r gwasanaeth iechyd yn dibynnu arnyn nhw, ac mae ymarferwyr adrannau llawdriniaeth ymhlith y bobl hynny.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella diogelwch ar y ffyrdd yng Nghymru? OQ56579
4. What action is the Welsh Government taking to improve road safety in Wales? OQ56579
I thank the Member for that question. We routinely monitor data such as personal injury collisions, road geometry and use by pedestrians and cyclists to inform the need for road safety improvements. We are also taking forward initiatives to roll out 20 mph speed limits on restricted roads and tackling pavement parking.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rydym ni'n monitro data fel gwrthdrawiadau anafiadau personol, geometreg ffyrdd a defnydd gan gerddwyr a beicwyr fel mater o drefn i hysbysu'r angen am welliannau diogelwch ar y ffyrdd. Rydym ni hefyd yn bwrw ymlaen â mentrau i gyflwyno terfynau cyflymder 20 mya ar ffyrdd cyfyngedig a mynd i'r afael â pharcio ar balmentydd.
Thank you for that answer, First Minister. The twenty seventh of June will mark the second anniversary of the tragic death of my constituent Olivia Alkir. She was just 17 years old and was killed in a car crash on a rural Denbighshire road. As a result of that tragedy, Olivia's mum, Jo, and Olivia's best friend, Joe Hinchcliffe, started a campaign, the Olivia's Legacy campaign, to promote safer driving, particularly amongst first-year drivers. And their campaign includes the request for all first-year drivers to have telematics devices in their vehicles, which, as you know, can promote improved, safer driving. First Minister, we've managed to secure the support of the chief constable of North Wales Police, Carl Foukes, and many others on this journey with this particular campaign. I appreciate that some of these things are not devolved matters, but can I ask: will you support now the Olivia Alkir legacy campaign to ensure that telematics devices can be something that we can encourage all young people to have in their cars in that critical first year after they've passed their test in order to avoid the awful tragedy that Olivia's family have suffered?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Bydd yn ddwy flynedd ers marwolaeth drasig fy etholwr Olivia Alkiry ar y seithfed ar hugain o Fehefin. Dim ond 17 oed oedd hi ac fe'i lladdwyd mewn damwain car ar ffordd wledig yn sir Ddinbych. O ganlyniad i'r drasiedi honno, dechreuodd mam Olivia, Jo, a ffrind gorau Olivia, Joe Hinchcliffe, ymgyrch, ymgyrch Olivia's Legacy, i hyrwyddo gyrru mwy diogel, yn enwedig ymhlith gyrwyr blwyddyn gyntaf. Ac mae eu hymgyrch yn cynnwys y cais i bob gyrrwr blwyddyn gyntaf fod â dyfeisiau telemateg yn eu cerbydau, sy'n gallu, fel y gwyddoch, hybu gyrru gwell a mwy diogel. Prif Weinidog, rydym ni wedi llwyddo i sicrhau cefnogaeth prif gwnstabl Heddlu Gogledd Cymru, Carl Foukes, a llawer o bobl eraill ar y daith hon gyda'r ymgyrch benodol hon. Rwy'n sylweddoli nad yw rhai o'r pethau hyn yn faterion datganoledig, ond a gaf i ofyn: a wnewch chi gefnogi ymgyrch etifeddiaeth Olivia Alkir nawr i sicrhau y gall dyfeisiau telemateg fod yn rhywbeth y gallwn ni annog pob person ifanc i'w rhoi yn eu ceir yn y flwyddyn gyntaf hollbwysig honno ar ôl iddyn nhw basio eu prawf er mwyn osgoi'r drasiedi ofnadwy y mae teulu Olivia wedi ei dioddef?
I thank Darren Millar for that. I do remember very well the very, very sad death of Olivia 12 months ago, and I can only imagine the impact that that will have had on her family. Like so many families, they have, as Darren Millar said, channelled their grief into trying to make sure that the same experience isn't shared by others. As far as I am aware, telematic services are not a responsibility devolved to us here in Wales, but I'm very happy to make sure I look carefully at the work of the campaign.
One of the things that we do fund as a Welsh Government is the Pass Plus scheme for young people. So, it's free for young people in Wales. So, having passed their test, they can then go on to have a further six modules, as I remember, making sure that they don't think that just because they've passed their test, they're fit for all the challenges that driving on modern roads will face them. So, I very much want to associate myself with the general points that the Member has made, and give him an undertaking that I will look carefully at what the campaign is saying on the matter of telematics.
Diolchaf i Darren Millar am hynna. Rwy'n cofio yn dda iawn farwolaeth drist dros ben Olivia 12 mis yn ôl, ac ni allaf ond dychmygu'r effaith y bydd hynny wedi ei chael ar ei theulu. Fel cynifer o deuluoedd, maen nhw, fel y dywedodd Darren Millar, wedi sianelu eu galar i geisio gwneud yn siŵr nad yw pobl eraill yn rhannu'r un profiad. Hyd y gwn i, nid yw gwasanaethau telemataidd yn gyfrifoldeb sydd wedi'i ddatganoli i ni yma yng Nghymru, ond rwy'n hapus iawn i wneud yn siŵr fy mod i'n edrych yn ofalus ar waith yr ymgyrch.
Un o'r pethau yr ydym ni'n ei ariannu fel Llywodraeth Cymru yw'r cynllun Pass Plus ar gyfer pobl ifanc. Felly, mae am ddim i bobl ifanc yng Nghymru. Felly, ar ôl pasio eu prawf, gallan nhw fynd ymlaen wedyn i gael chwe modiwl arall, fel y cofiaf, gan wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n credu, dim ond am eu bod nhw wedi pasio eu prawf, eu bod nhw'n barod ar gyfer yr holl heriau y byddan nhw'n eu hwynebu wrth yrru ar ffyrdd modern. Felly, rwyf i'n awyddus iawn i gysylltu fy hun â'r pwyntiau cyffredinol y mae'r Aelod wedi eu gwneud, ac i roi addewid iddo y byddaf yn edrych yn ofalus ar yr hyn y mae'r ymgyrch yn ei ddweud am delemateg.
Gwent Police covers the South Wales East region that I represent. In recent years, they were the only police force to record a rise in road traffic accidents. A closer look at these figures shows that incidents where someone was seriously injured have more than doubled from 82 in 2015 to 179 in 2019. I've been involved in a speed reduction campaign on the streets of Six Bells in Blaenau Gwent; residents are worried that if something isn't done soon, somebody will be seriously injured before long. One of the barriers to introducing traffic calming measures is that a serious incident hasn't happened yet. We should be able to act before somebody dies. What can the Welsh Government do to streamline the process to enable communities like Six Bells to have more control over the traffic calming measures on their streets?
Mae Heddlu Gwent yn cwmpasu rhanbarth Dwyrain De Cymru yr wyf i'n ei chynrychioli. Yn y blynyddoedd diwethaf, nhw oedd yr unig heddlu i gofnodi cynnydd i ddamweiniau traffig ar y ffyrdd. Mae edrych yn fanylach ar y ffigurau hyn yn dangos bod digwyddiadau lle cafodd rhywun ei anafu yn ddifrifol wedi mwy na dyblu o 82 yn 2015 i 179 yn 2019. Rwyf i wedi bod yn rhan o ymgyrch lleihau cyflymder ar strydoedd Six Bells ym Mlaenau Gwent; os na fydd rhywbeth yn cael ei wneud yn fuan, mae trigolion yn poeni y bydd rhywun yn cael ei anafu yn ddifrifol cyn bo hir. Un o'r rhwystrau i gyflwyno mesurau gostegu traffig yw na fu digwyddiad difrifol hyd yma. Dylem ni allu gweithredu cyn i rywun farw. Beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i symleiddio'r broses i alluogi cymunedau fel Six Bells i gael mwy o reolaeth dros y mesurau gostegu traffig ar eu strydoedd?
Llywydd, I thank the Member for the question. The annual police recorded road accident figures for 2020 will be published later this month, and we'll be able to take those into account in all local circumstances. I'm aware of the issue raised by the Member because it's been mentioned to me previously by the Senedd Member for Blaenau Gwent.
The call for investment in safety on all roads is a very genuine one, Llywydd, but the only way we are able to respond to it is by an evidence base. And I know that that can be frustrating for some communities, but it's the way in which we're able to make decisions that are fair across the whole of Wales. There is a very established way of doing that, using the GoSafe Wales system, and that allows us to collect evidence on a uniform basis through the whole of Wales and then to make investment decisions according to where the need is greatest. I understand the frustration of local campaigners at that, but making decisions on investment in advance of the facts would only serve to disadvantage some other areas where the calls will be equally insistent and equally important to a local population.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Bydd y ffigurau damweiniau ffyrdd blynyddol a gofnodwyd gan yr heddlu ar gyfer 2020 yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach y mis hwn, a byddwn yn gallu cymryd y rheini i ystyriaeth yn yr holl amgylchiadau lleol. Rwy'n ymwybodol o'r mater a godwyd gan yr Aelod oherwydd mae'r Aelod o'r Senedd dros Flaenau Gwent wedi ei grybwyll i mi o'r blaen.
Mae'r alwad am fuddsoddiad mewn diogelwch ar bob ffordd yn un ddilys iawn, Llywydd, ond yr unig ffordd y gallwn ni ymateb iddi yw drwy sylfaen dystiolaeth. A gwn y gall hynny fod yn rhwystredig i rai cymunedau, ond dyna'r ffordd yr ydym ni'n gallu gwneud penderfyniadau sy'n deg ledled Cymru gyfan. Ceir ffordd sefydledig iawn o wneud hynny, gan ddefnyddio system GanBwyll Cymru, ac mae hynny yn caniatáu i ni gasglu tystiolaeth ar sail unffurf trwy Gymru gyfan ac yna i wneud penderfyniadau buddsoddi ar sail ble mae'r angen mwyaf. Rwy'n deall rhwystredigaeth ymgyrchwyr lleol ynghylch hynny, ond y cwbl y byddai gwneud penderfyniadau am fuddsoddiad cyn cael y ffeithiau yn ei wneud fyddai rhoi rhai ardaloedd eraill dan anfantais lle bydd y galwadau yr un mor daer ac yr un mor bwysig i boblogaeth leol.
Fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai rhai o'r ffyrdd gorau o wella diogelwch ar y ffyrdd yw gostwng cyfyngiadau cyflymder mewn ardaloedd adeiledig, creu ardaloedd di-draffig a rhoi active travel yn gyntaf ar frig y pyramid teithio? Ond sut allwn ni sicrhau ein bod ni'n perswadio pobl i ddod gyda ni ar y siwrnai hon i ddyfodol tecach, gwyrddach a gwell? Sut ydyn ni'n ei gwneud hi'n haws i bobl wneud y dewisiadau doeth drosom ni ein hunain, i'n cymunedau, ac i'r blaned hefyd?
Would the First Minister agree with me that some of the best ways of improving road safety are to reduce speed limits in built-up areas, creating traffic-free zones and putting active travel at the peak of the travel pyramid? But how can we ensure that we persuade people to come with us on this journey to a fairer, greener and better future? How do we make it easier for people to make the wise choices for ourselves, for our communities, and for the planet, too?
Diolch yn fawr unwaith eto i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn, a dwi'n cytuno â fe: mae'n un peth i'r Llywodraeth wneud pethau—y Llywodraeth fan hyn, neu awdurdodau lleol—ac mae lot o bethau rŷn ni yn gallu eu gwneud, ac mae yna lot o bethau rŷn ni'n mynd i'w gwneud yn y dyfodol, ond mae'n rhywbeth arall i berswadio pobl i wneud y pethau rŷn ni i gyd yn gallu eu gwneud yn ein bywydau ni. Yn fy marn i, y ffordd fwyaf effeithiol i'w wneud e yw trwy berswadio pobl, i roi popeth allwn ni yn ei le i'w helpu nhw, ac i berswadio pobl, pan fyddan nhw'n teithio mewn ffordd sydd ddim yn creu newid yn yr hinsawdd neu yn yr amgylchedd lleol, eu bod nhw'n helpu; maen nhw'n helpu eu teuluoedd ac maen nhw'n helpu plant ac maen nhw'n helpu'r gymuned lle maen nhw'n byw. Pan ydym ni'n gallu perswadio pobl i fihafio yn y ffordd yna, maen nhw'n gallu gwneud popeth maen nhw'n gallu ei wneud a defnyddio'r cyfleusterau mae'r Llywodraeth yn gallu eu rhoi yn eu lle i'w helpu nhw.
Thank you very much once again to Huw Irranca-Davies for that question, and I do agree with him: it's one thing for the Government to do things—the Government here, or local authorities—and there are lots of things that we can do, and there are lots of things that we are going to do in the future, but it's another thing to persuade people to do the things that we can all do in our everyday lives. In my opinion, the most effective way to do this is through persuasion, to put everything in place to help them, and to persuade people, when they travel in a way that doesn't lead to climate change or changes in local environmental conditions, they're helping; they're helping their families and they're helping children and they're helping the community where they live. When we can persuade people to behave in that fashion, they can do everything that they can do and use the facilities that the Government can put in place to help them.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lefelau'r dreth gyngor yng Nghymru? OQ56610
5. Will the First Minister make a statement on council tax levels in Wales? OQ56610
Llywydd, the average band D council tax in Wales for 2021-22 is £1,731. Local authorities and police and crime commissioners in Wales are given the flexibility to set their annual budgets and council tax levels in order to reflect their local priorities. They are then accountable to their residents for the decisions they make.
Llywydd, £1,731 yw'r dreth gyngor band D gyfartalog yng Nghymru ar gyfer 2021-22. Rhoddir yr hyblygrwydd i awdurdodau lleol a chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru bennu eu cyllidebau blynyddol a lefelau'r dreth gyngor er mwyn adlewyrchu eu blaenoriaethau lleol. Yna, maen nhw'n atebol i'w trigolion am y penderfyniadau y maen nhw'n eu gwneud.
I thank the First Minister for his answer. Council tax payers in two councils in my region, Neath Port Talbot and Bridgend, are forced to pay some of the highest rates of council tax anywhere in the UK. In both areas, they pay in excess of £1,900 per year on average for a band D property. We know that Welsh councils generally charge more on their council tax bills than their counterparts in England, and yet these councils have even managed to set rates above that high average. I know in your programme for government, which has been published on the Welsh Government website today, you say you'll seek to reform council tax in Wales, which clearly, based on these figures, is long overdue. Therefore, can I ask you for the specific detail of how you'll achieve this, to ease the burden of council tax on hard-working people across Wales?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Mae talwyr y dreth gyngor mewn dau gyngor yn fy rhanbarth i, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr, yn gorfod talu rhai o'r cyfraddau uchaf o dreth gyngor o unman yn y DU. Yn y ddwy ardal, maen nhw'n talu mwy na £1,900 y flwyddyn ar gyfartaledd am eiddo band D. Rydym ni'n gwybod bod cynghorau Cymru yn codi mwy ar eu biliau treth gyngor yn gyffredinol na'u cymheiriaid yn Lloegr, ac eto mae'r cynghorau hyn hyd yn oed wedi llwyddo i bennu cyfraddau uwchlaw'r cyfartaledd uchel hwnnw. Rwy'n gwybod yn eich rhaglen lywodraethu, a gyhoeddwyd ar wefan Llywodraeth Cymru heddiw, eich bod chi'n dweud y byddwch chi'n ceisio diwygio'r dreth gyngor yng Nghymru, ac yn amlwg, yn seiliedig ar y ffigurau hyn, mae'n hen bryd. Felly, a gaf i ofyn i chi am fanylion penodol sut y byddwch chi'n gwneud hyn, er mwyn lleddfu baich y dreth gyngor ar bobl sy'n gweithio'n galed ledled Cymru?
Llywydd, it would help if the Member's question were based on just a few simple facts, wouldn't it? It is nonsense to say that council tax bills in Wales are higher than they are in England. The average band D council tax in Wales is £167 a year less than the English average. The average rise in council tax in Wales for the current financial year is 3.8 per cent; it's 4.4 per cent in England. He gets his basic facts wrong, and it doesn't help the case that he wants to make. No doubt he will be welcoming the fact that Neath Port Talbot council has agreed a council tax rise of 3.1 per cent for its local residents this year, significantly below the level agreed, for example, by Conservative Monmouthshire. So, his residents are lucky, aren't they, to be living with a Labour council?
Now, where I do agree with the Member is that the system we currently have does not fairly distribute the need to fund local services, and we will bring forward proposals during this Senedd term to reform council tax to make it fairer for Welsh citizens. That will not be an easy thing to do, because in any system that you look to make fairer, there will be some people who will have to pay more in order that those people less able to pay can pay less, and I look forward to his support when those proposals are brought forward.
Llywydd, byddai o gymorth pe byddai cwestiwn yr Aelod yn seiliedig ar ddim ond ychydig o ffeithiau syml, oni fyddai? Lol yw dweud bod biliau'r dreth gyngor yng Nghymru yn uwch nag y maen nhw yn Lloegr. Mae'r dreth gyngor band D gyfartalog yng Nghymru £167 y flwyddyn yn llai na chyfartaledd Lloegr. Tri phwynt wyth y cant yw'r cynnydd cyfartalog i'r dreth gyngor yng Nghymru ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfredol; mae'n 4.4 y cant yn Lloegr. Mae'n cael ei ffeithiau sylfaenol yn anghywir, ac nid yw'n helpu'r ddadl y mae eisiau ei gwneud. Rwy'n siŵr y bydd yn croesawu'r ffaith bod cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi cytuno ar gynnydd o 3.1 y cant i'r dreth gyngor i'w drigolion lleol eleni, sy'n sylweddol is na'r lefel y cytunwyd arni, er enghraifft, gan Geidwadwyr sir Fynwy. Felly, mae ei drigolion ef yn lwcus, onid ydynt, i fod yn byw gyda chyngor Llafur?
Nawr, ble rwy'n cytuno â'r Aelod yw nad yw'r system sydd gennym ni ar hyn o bryd yn dosbarthu yn deg yr angen i ariannu gwasanaethau lleol, a byddwn yn cyflwyno cynigion yn ystod tymor y Senedd hon i ddiwygio'r dreth gyngor i'w gwneud yn decach i ddinasyddion Cymru. Ni fydd hynny yn rhywbeth hawdd i'w wneud, oherwydd mewn unrhyw system yr ydych chi'n ceisio ei gwneud yn decach, bydd rhai pobl y bydd yn rhaid iddyn nhw dalu mwy er mwyn i'r bobl hynny sy'n llai abl i dalu gael talu llai, ac edrychaf ymlaen at ei gefnogaeth pan gaiff y cynigion hynny eu cyflwyno.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o rôl llywodraeth leol yn ystod pandemig COVID-19? OQ56617
6. What assessment has the First Minister made of the role of local government during the COVID-19 pandemic? OQ56617
Llywydd, the significance of the part played by local government has quite rightly been highlighted during the pandemic. The partnership of Welsh Government, local government, private businesses and the third sector has been at the heart of our collective efforts to keep Wales safe.
Llywydd, mae arwyddocâd y rhan sy'n cael ei chwarae gan lywodraeth leol wedi cael sylw cwbl briodol yn ystod y pandemig. Mae partneriaeth Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol, busnesau preifat a'r trydydd sector wedi bod yn ganolog i'n hymdrechion cyfunol i gadw Cymru yn ddiogel.
Sam Rowlands.
Sam Rowlands.
Diolch, Llywydd. I was struggling with the mute button there.
Thank you, First Minister, for your response to that point. I too would like to praise the work of councils specifically through this very difficult time of the pandemic. I know from my own experience the sacrifice, hard work and dedication that council staff have shown through this crisis, and they of course deserve a lot of credit, right from our recycling crews through to our librarians, social care workers, right through to our teaching assistants, all of whom have gone above and beyond. In light of this exceptional demonstration of delivering for our communities, this again surely shows that, rather than decision making being withdrawn from local authorities into regional bodies through things like corporate joint committee, actually, more should be decentralised and devolved from Cardiff to councils. So, aside from your previous reference to a tourism tax, what plans do you have to show further commitment to our councils and communities by devolving more power and financial support to them?
Diolch, Llywydd. Roeddwn i'n cael trafferth gyda'r botwm dad-dawelu yn y fan yna.
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb i'r pwynt yna. Hoffwn innau hefyd ganmol gwaith cynghorau yn benodol trwy'r cyfnod anodd iawn hwn oherwydd y pandemig. Gwn o'm profiad fy hun yr aberth, y gwaith caled a'r ymroddiad y mae staff y cyngor wedi eu dangos drwy'r argyfwng hwn, ac maen nhw'n haeddu llawer o glod wrth gwrs, o'n criwiau ailgylchu i'n llyfrgellwyr, gweithwyr gofal cymdeithasol, i'n cynorthwywyr addysgu, y mae pob un ohonyn nhw wedi mynd y tu hwnt i'w dyletswyddau. Yng ngoleuni'r arddangosiad eithriadol hwn o gyflawni dros ein cymunedau, mae hyn yn dangos yn sicr unwaith eto, yn hytrach na thynnu'r broses o wneud penderfyniadau oddi wrth awdurdodau lleol a'u rhoi i gyrff rhanbarthol drwy bethau fel cydbwyllgor corfforaethol, mewn gwirionedd, dylid datganoli mwy a'u datganoli o Gaerdydd i gynghorau. Felly, ar wahân i'ch cyfeiriad blaenorol at dreth dwristiaeth, pa gynlluniau sydd gennych chi i ddangos ymrwymiad pellach i'n cynghorau a'n cymunedau trwy ddatganoli mwy o rym a chymorth ariannol iddyn nhw?
Llywydd, I'll begin by agreeing with what the Member said about the tireless commitment of staff in local authorities right across Wales during the pandemic, and, indeed, of the leadership of those councils. Throughout the pandemic, we will have met leaders of local authorities in Wales at least weekly, sometimes daily, in order to make the very challenging decisions that were there for us to make in order to keep all parts of Wales safe. I think that local authorities have demonstrated the significance of the part that they play in those local communities.
I don't agree with what Mr Rowlands said about the need for regional working between local authorities, and, indeed, I've often thought that the way that the six local authorities across north Wales come together in the north Wales growth deal, and in other aspects, is a bit of a model for the rest of Wales as to how local authorities can operate on a regional footprint, and therefore enhance the services that can be provided to local residents. And the legislation that was passed by this Senedd during its last term, I think, will underpin the efforts of those councils who look to make sure that by pooling their resources, sharing the solutions that they can develop, that they will all benefit as a result.
It is an irony, Llywydd, isn't it, that earlier in the afternoon a proposal that the Welsh Government would bring forward to offer more powers and more choices for local authorities is being opposed by the leader of the Conservative party, while I'm urged by other members of his party to do exactly that?
Llywydd, hoffwn ddechrau trwy gytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am ymrwymiad diflino aelodau staff mewn awdurdodau lleol ledled Cymru yn ystod y pandemig, ac, yn wir, arweinyddiaeth y cynghorau hynny. Drwy gydol y pandemig, byddwn wedi cyfarfod ag arweinyddion awdurdodau lleol yng Nghymru o leiaf unwaith yr wythnos, weithiau bob dydd, er mwyn gwneud y penderfyniadau heriol iawn a oedd yno i ni eu gwneud er mwyn cadw pob rhan o Gymru yn ddiogel. Rwy'n credu bod awdurdodau lleol wedi dangos arwyddocâd y rhan y maen nhw'n ei chwarae yn y cymunedau lleol hynny.
Nid wyf i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Mr Rowlands am yr angen am weithio rhanbarthol rhwng awdurdodau lleol, ac, yn wir, rwyf i wedi meddwl yn aml bod y ffordd y mae'r chwe awdurdod lleol ar draws y gogledd yn dod at ei gilydd ym margen twf y gogledd, ac mewn agweddau eraill, yn dipyn o fodel i weddill Cymru o ran sut y gall awdurdodau lleol weithredu ar ôl troed rhanbarthol, ac felly gwella'r gwasanaethau y gellir eu darparu i drigolion lleol. A bydd y ddeddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd hon yn ystod ei thymor diwethaf, rwy'n credu, yn sail i ymdrechion y cynghorau hynny sy'n ceisio gwneud yn siŵr, drwy gyfuno eu hadnoddau, a rhannu'r atebion y gallan nhw eu datblygu, y byddan nhw i gyd yn elwa o ganlyniad.
Mae'n destun eironi, Llywydd, onid yw, bod cynnig y byddai Llywodraeth Cymru yn ei gyflwyno i gynnig mwy o bwerau a mwy o ddewisiadau i awdurdodau lleol yn cael ei wrthwynebu gan arweinydd y blaid Geidwadol yn gynharach yn y prynhawn, tra fy mod i'n cael fy annog gan aelodau eraill o'i blaid i wneud yr union beth hwnnw?
7. Beth yw amserlen Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflwyno terfyn cyflymder diofyn o 20 mya mewn ardaloedd trefol? OQ56618
7. What is the Welsh Government's timetable for introducing a default 20 mph speed limit in urban areas? OQ56618
Following completion of the necessary statutory procedures, a national roll-out to a default 20 mph limit is planned for April 2023.
Ar ôl cwblhau'r gweithdrefnau statudol angenrheidiol, bwriedir cyflwyno terfyn diofyn o 20 mya yn genedlaethol ym mis Ebrill 2023.
Thank you very much for that, First Minister. Clearly, it's interesting to see that there is a lot of interest in road safety in today's questions, as well as the impact on air pollution and on carbon emissions. I just want to focus on the impact on children of speeding, because you say that persuading people is the most effective way of doing something about these things, but, unfortunately, in my constituency we have a significant number of drivers who think they have a God-given right to speed past school entrances, to not stop for pedestrians on zebra crossings, even when they are children, and also to park on prohibited zig-zag lines that you often find around schools, as well as around zebra crossings. And that obviously doesn't help the fact that we have one of the highest child pedestrian death rates in Europe, closely following behind Scotland and Northern Ireland. So, how does legislating for a 20 mph limit in residential areas as the default—? How will that be effective if we cannot change this culture of simply ignoring the law as it currently exists?
Diolch yn fawr iawn am hynna, Prif Weinidog. Yn amlwg, mae'n ddiddorol gweld bod llawer o ddiddordeb mewn diogelwch ar y ffyrdd yn y cwestiynau heddiw, yn ogystal â'r effaith ar lygredd aer ac ar allyriadau carbon. Hoffwn ganolbwyntio ar effaith goryrru ar blant, oherwydd rydych chi'n dweud mai perswadio pobl yw'r ffordd fwyaf effeithiol o wneud rhywbeth am y pethau hyn, ond, yn anffodus, yn fy etholaeth i, mae gennym ni nifer sylweddol o yrwyr sy'n credu bod ganddyn nhw hawl gan Dduw i yrru'n gyflym heibio mynedfeydd ysgolion, i beidio â stopio i gerddwyr ar groesfannau sebra, hyd yn oed pan mai plant ydyn nhw, a hefyd i barcio ar linellau igam-ogam gwaharddedig yr ydych chi'n aml yn eu gweld o amgylch ysgolion, yn ogystal ag o amgylch croesfannau sebra. Ac mae'n amlwg nad yw hynny yn helpu'r ffaith bod gennym ni un o'r cyfraddau marwolaethau cerddwyr sy'n blant uchaf yn Ewrop, gan ddilyn yn agos y tu ôl i'r Alban a Gogledd Iwerddon. Felly, sut mae deddfu ar gyfer terfyn o 20 mya mewn ardaloedd preswyl fel y sefyllfa ddiofyn—? Sut y bydd hynny yn effeithiol os na allwn ni newid y diwylliant hwn o anwybyddu'r gyfraith fel y mae hi'n bodoli ar hyn o bryd?
Llywydd, the Member makes a number of very important points. Pedestrians are five times more likely to be killed at 30 mph compared to traffic moving at 20 mph, so decreasing speed reduces accidents and saves lives. And that is particularly important for children, as the Member has said. We've talked about a series of interconnected things this afternoon in relation to air pollution and traffic. I could have said, and maybe should have said in my answer to the very first question this afternoon, Llywydd, that Clean Air Day in Wales on Thursday has as its main theme protecting our children's health from air pollution. And Darren Millar reminded us earlier of the very sad death of a young person in his constituency, and Members will I'm sure be aware of the death of Ella Adoo-Kissi-Debrah, a young child, where the coroner concluded that her death had been caused by the induction and exacerbation of asthma caused by polluted air in the town and street on which she was living.
So, these are very important points, indeed, that the Member raises, and maybe not as pessimistic as maybe the very end of her question suggested about the possibility of culture change. Culture change always seems very hard, but in our own lifetimes, we've seen it happen. When the very first Assembly sat after the elections in 1999, people smoked in offices, smoked in canteens, smoked on the bus on the way to work, smoked when children were present at the table, and now we wouldn't think, would we, of doing that, and this is only 20 years later. I think had we said back then that we could change the culture of smoking in that way, we would have thought that was a pretty ambitious thing to have done. So, I think culture change can happen, and it happens by a combination of efforts.
As I said in my earlier answer to Huw Irranca-Davies, I believe it best starts by persuading and encouraging people—even people who do very bad things, as the Member said, around schools and so on. I don't think demonising people changes people's minds and it doesn't change the way that they behave. We have to be able to make a case to them that doing something different is better for them and for the people that they care for. Then we need to take the sort of positive actions that I also referred to in an earlier answer—all the things that we are doing as a Welsh Government to create that infrastructure for active travel, to make public transport more available and accessible. Then, we have to have enforcement. And we know that when people deliberately park on double yellow lines outside schools, causing the potential dangers that they do, then enforcement sometimes has to be the answer where persuasion has failed.
So, Government action is important, but it's only part of the way in which we can make the culture change that Jenny Rathbone has referred to happen. I don't think we should rule out, Llywydd, the possibility that public opinion may already be in advance of the appetite for political action in just the way that we saw with smoking; I remember the debates here, where there was a lot of fear that somehow we were ahead of where the public were, and the public turned out to be there before us.
Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig iawn. Mae cerddwyr bum gwaith yn fwy tebygol o gael eu lladd ar 30 mya o'i gymharu â thraffig yn symud ar 20 mya, felly mae lleihau cyflymder yn lleihau damweiniau ac yn achub bywydau. Ac mae hynny yn arbennig o bwysig i blant, fel y mae'r Aelod wedi ei ddweud. Rydym ni wedi sôn am gyfres o bethau rhyng-gysylltiedig y prynhawn yma o ran llygredd aer a thraffig. Gallwn fod wedi dweud, ac efallai y dylwn i fod wedi dweud yn fy ateb i'r cwestiwn cyntaf un y prynhawn yma, Llywydd, mai diogelu iechyd ein plant rhag llygredd aer yw prif thema Diwrnod Aer Glân yng Nghymru ddydd Iau. Ac fe'n hatgoffwyd ni gan Darren Millar yn gynharach o farwolaeth drist iawn person ifanc yn ei etholaeth ef, a bydd yr Aelodau yn siŵr o fod yn ymwybodol o farwolaeth Ella Adoo-Kissi-Debrah, plentyn ifanc, y daeth y crwner i'r casgliad bod ei marwolaeth wedi ei hachosi gan sefydliad a gwaethygiad asthma a achoswyd gan aer llygredig yn y dref a'r stryd lle'r oedd hi'n byw.
Felly, mae'r rhain yn bwyntiau pwysig iawn, yn wir, y mae'r Aelod yn eu codi, ac efallai nad ydyn nhw mor besimistaidd ag yr awgrymwyd efallai ar ddiwedd un ei chwestiwn am y posibilrwydd o newid diwylliant. Mae newid diwylliant bob amser yn ymddangos yn anodd iawn, ond yn ystod ein hoes ein hunain, rydym ni wedi ei weld yn digwydd. Pan eisteddodd y Cynulliad cyntaf un ar ôl yr etholiadau ym 1999, roedd pobl yn ysmygu mewn swyddfeydd, yn ysmygu mewn ffreuturau, yn ysmygu ar y bws ar y ffordd i'r gwaith, yn ysmygu pan oedd plant yn bresennol wrth y bwrdd, a nawr ni fyddem ni'n meddwl, fyddem ni, am wneud hynny, a dim ond 20 mlynedd yn ddiweddarach yw hyn. Rwy'n credu pe byddem ni wedi dweud yn ôl bryd hynny y gallem ni newid diwylliant ysmygu yn y ffordd honno, byddem ni wedi meddwl bod hynny yn beth eithaf uchelgeisiol i'w wneud. Felly, rwy'n credu y gall newid diwylliant ddigwydd, ac mae'n digwydd drwy gyfuniad o ymdrechion.
Fel y dywedais yn fy ateb cynharach i Huw Irranca-Davies, rwy'n credu mai'r ffordd orau o ddechrau yw drwy berswadio ac annog pobl—hyd yn oed pobl sy'n gwneud pethau drwg iawn, fel y dywedodd yr Aelod, o amgylch ysgolion ac yn y blaen. Nid wyf i'n credu bod demoneiddio pobl yn newid meddyliau pobl ac nid yw'n newid y ffordd maen nhw'n ymddwyn. Mae'n rhaid i ni allu gwneud dadl iddyn nhw bod gwneud rhywbeth yn wahanol yn well iddyn nhw ac i'r bobl sy'n bwysig iddyn nhw. Yna mae angen i ni gymryd y math o gamau cadarnhaol y cyfeiriais atyn nhw hefyd mewn ateb cynharach—yr holl bethau yr ydym ni'n eu gwneud fel Llywodraeth Cymru i greu'r seilwaith hwnnw ar gyfer teithio llesol, er mwyn sicrhau bod cludiant cyhoeddus ar gael ac yn fwy hygyrch. Yna, mae'n rhaid i ni gael gorfodaeth. Ac rydym ni'n gwybod, pan fydd pobl yn parcio yn fwriadol ar linellau melyn dwbl y tu allan i ysgolion, gan achosi'r peryglon posibl y maen nhw'n eu hachosi, yna mae'n rhaid mai gorfodaeth yw'r ateb weithiau pan fo perswâd wedi methu.
Felly, mae gweithredu gan y Llywodraeth yn bwysig, ond nid yw ond rhan o'r ffordd y gallwn ni sicrhau bod y newid diwylliant y mae Jenny Rathbone wedi cyfeirio ato yn digwydd. Nid wyf i'n credu y dylem ni ddiystyru, Llywydd, y posibilrwydd y gallai barn y cyhoedd eisoes fod ar y blaen i'r awydd am weithredu gwleidyddol yn yr union ffordd a welsom ni gydag ysmygu; rwy'n cofio'r dadleuon yn y fan yma, lle'r oedd llawer o ofn ein bod ni rywsut ar y blaen i ble'r oedd y cyhoedd, ac yn y pen draw roedd y cyhoedd yno o'n blaenau ni.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Altaf Hussain.
And finally, question 8, Altaf Hussain.
Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o farwolaethau sy'n gysylltiedig ag alcohol yn ystod y pandemig? OQ56588
8. What assessment has the First Minister made of alcohol-related deaths during the pandemic? OQ56588
Can I thank Dr Hussain for that question, Llywydd? Despite fluctuating, alcohol-specific deaths have remained relatively stable over recent years. Provisional figures suggest a rise in numbers in 2020, but more data is needed to confirm and to assess this. The reasons for any rise may be complex and will need additional analysis.
A gaf i ddiolch i Dr Hussain am y cwestiwn yna, Llywydd? Er gwaethaf amrywiadau, mae marwolaethau yn ymwneud ag alcohol yn benodol wedi aros yn gymharol sefydlog dros y blynyddoedd diwethaf. Mae ffigurau rhagarweiniol yn awgrymu cynnydd i'r niferoedd yn 2020, ond mae angen mwy o ddata i gadarnhau ac asesu hyn. Gallai'r rhesymau am unrhyw gynnydd fod yn gymhleth a bydd angen eu dadansoddi ymhellach.
The First Minister will be aware that figures on alcohol-specific deaths only include those where each death is as a direct consequence of alcohol misuse—that is, wholly attributable causes, for example alcoholic liver disease. Screening and referral systems in general hospitals and seamless access to detoxification and residential rehabilitation services are the proven means of reducing such deaths, by identifying those at risk of serious illness and providing services for their recovery from alcohol dependency. Does the First Minister agree with me that all health boards should report on the screening and referral systems in general medical departments to identify patients with an alcohol dependency, and will the Welsh Government commit to provide funding to ensure that all patients who need it have access to detoxification and residential rehabilitation? Thank you.
Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod ffigurau ynglŷn â marwolaethau yn ymwneud ag alcohol yn benodol ddim ond yn cynnwys y rhai hynny lle mae pob marwolaeth o ganlyniad uniongyrchol i gamddefnyddio alcohol—hynny yw, achosion y gellir eu priodoli yn llwyr i alcohol, er enghraifft clefyd alcoholig yr afu. Systemau sgrinio ac atgyfeirio mewn ysbytai cyffredinol a mynediad di-dor at wasanaethau dadwenwyno ac adsefydlu preswyl yw'r ffyrdd profedig o leihau marwolaethau o'r fath, drwy nodi'r rhai sydd mewn perygl o salwch difrifol a darparu gwasanaethau ar gyfer eu gwellhad o ddibyniaeth ar alcohol. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y dylai pob bwrdd iechyd adrodd ar y systemau sgrinio ac atgyfeirio mewn adrannau meddygol cyffredinol i nodi cleifion â dibyniaeth ar alcohol, ac a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddarparu cyllid i sicrhau bod dadwenwyno ac adsefydlu preswyl ar gael i bob claf sydd ei angen? Diolch.
I thank the Member for that supplementary question. He is, of course, entirely correct that the figures that are published are 'direct cause of alcohol' deaths, and the problem of alcohol misuse is a far wider one than that. On the final specific point that the Member raised, the Welsh Government rehabilitation framework has 30 different providers of residential drug and alcohol services on it. Between April 2020 and May of this year, there were 194 referrals to those centres, of which 93 were to Brynawel, a residential centre I know the Member has a particular interest in. I was very pleased myself, when health Minister, to visit Brynawel and to see the services that it provides. During 2020-21, the Welsh Government made available an extra £750,000 to support residential provision of alcohol and drug recovery services, of which £250,000 went directly to Brynawel, to support additional placements there. I know that he speaks with authority on this matter, from the work that he does, and I hope that he will recognise the additional investment the Welsh Government has made, and the difference that that is making in the lives of people with alcohol dependency and their ability to access excellent services of the sort that Brynawel provides.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Mae'n gwbl gywir, wrth gwrs, wrth ddweud bod y ffigurau a gyhoeddir yn farwolaethau 'achos uniongyrchol alcohol', ac mae'r broblem o gamddefnyddio alcohol yn un llawer ehangach na hynny. O ran y pwynt penodol olaf a godwyd gan yr Aelod, mae fframwaith adsefydlu Llywodraeth Cymru yn cynnwys 30 o wahanol ddarparwyr gwasanaethau cyffuriau ac alcohol preswyl. Rhwng mis Ebrill 2020 a mis Mai eleni, bu 194 o atgyfeiriadau i'r canolfannau hynny, ac roedd 93 ohonyn nhw i Frynawel, canolfan breswyl y gwn fod gan yr Aelod ddiddordeb arbennig ynddi. Roeddwn i'n falch iawn fy hun, pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, o ymweld â Brynawel a gweld y gwasanaethau y mae'n eu darparu. Yn ystod 2020-21, rhoddodd Llywodraeth Cymru £750,000 yn ychwanegol ar gael i gynorthwyo darpariaeth breswyl o wasanaethau adfer ar gyfer alcohol a chyffuriau, ac aeth £250,000 ohono yn uniongyrchol i Frynawel, i gefnogi lleoliadau ychwanegol yno. Gwn ei fod yn siarad ag awdurdod ar y mater hwn, o'r gwaith y mae'n ei wneud, ac rwy'n gobeithio y gwnaiff ef gydnabod y buddsoddiad ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud, a'r gwahaniaeth y mae hynny yn ei wneud ym mywydau pobl â dibyniaeth ar alcohol a'u gallu i gael gafael ar wasanaethau rhagorol o'r math y mae Brynawel yn eu darparu.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I've added two statements to this week's business. Today, the First Minister will make a statement on the programme for government, and tomorrow, the Deputy Minister for Climate Change will make a statement on climate change. Finally, tomorrow's short debate has been postponed until next week. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Rwyf wedi ychwanegu dau ddatganiad at fusnes yr wythnos hon. Heddiw, bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ynghylch y rhaglen lywodraethu, ac yfory, bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ynghylch newid hinsawdd. Yn olaf, mae'r ddadl fer yfory wedi'i gohirio tan yr wythnos nesaf. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Trefnydd, can I call for two separate statements, please? The first is from the Minister responsible for culture. The Welsh Government will be aware that, for UK City of Culture applications this year, the deadline for expressions of interest is coming up next month. For the first time ever, groups of small towns will be able to apply for city of culture status, rather than just larger cities. That obviously opens this opportunity up to many towns and villages across the whole of Wales. I've already been contacted by an enthusiastic group of volunteers in the Vale of Clwyd area—not the Vale of Clwyd constituency—and they are very much hoping that they can put a bid together to take advantage of this wonderful opportunity that it presents. I think it would be good if the Welsh Government could encourage these sorts of applications to come forward, and give some guidance to those smaller towns and communities, because, otherwise, I think we may miss this opportunity, and it would be great if Wales was able to seize it with both hands.
Secondly, can I call for a statement from the Minister for health in relation to referrals and treatment for prostate cancer in Wales? I was astonished to be told recently that the number of referrals for prostate cancer had fallen by over 2,000 in Wales due to fewer people being tested following the restrictions during the coronavirus pandemic. Clearly, that's very alarming—it could mean that there's undetected prostate cancer out there, and people's health could be damaged as a result. So, I think it would be good to know what the Government's strategy is to get on top of that in the future. Thank you.
Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad ar wahân, os gwelwch yn dda? Daw'r cyntaf gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am ddiwylliant. Bydd Llywodraeth Cymru yn ymwybodol fod y dyddiad cau ar gyfer datganiadau o ddiddordeb o ran ceisiadau Dinas Diwylliant y DU eleni yn digwydd fis nesaf. Am y tro cyntaf erioed, bydd grwpiau o drefi bach yn gallu gwneud cais am statws dinas diwylliant, yn hytrach na dim ond y dinasoedd mwy o faint. Mae hynny'n amlwg yn cynnig cyfle i lawer o drefi a phentrefi ledled Cymru. Mae grŵp brwdfrydig o wirfoddolwyr yn ardal Dyffryn Clwyd eisoes wedi cysylltu â mi—nid etholaeth Dyffryn Clwyd—ac maen nhw'n gobeithio'n fawr y gallant roi cais at ei gilydd i fanteisio ar y cyfle gwych hwn. Rwy'n credu y byddai'n dda o beth pe gallai Llywodraeth Cymru annog y trefi a'r cymunedau llai hynny i gyflwyno'r mathau hyn o geisiadau, a rhoi rhywfaint o arweiniad iddynt, oherwydd, fel arall, rwy'n credu y byddem yn colli'r cyfle, a byddai'n wych pe bai Cymru'n gallu manteisio arno'n llawn.
Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn ag atgyfeiriadau a thriniaeth ar gyfer canser y prostad yng Nghymru? Cefais i fy synnu o gael gwybod yn ddiweddar fod nifer yr atgyfeiriadau ar gyfer canser y prostad wedi gostwng dros 2,000 yng Nghymru oherwydd bod llai o bobl yn cael eu profi yn dilyn y cyfyngiadau yn ystod pandemig y coronafeirws. Yn amlwg, mae hynny'n frawychus iawn—gallai olygu bod canser y prostad allan yno, heb ei ddarganfod, ac o ganlyniad gallai niweidio iechyd pobl. Felly, rwy'n credu y byddai'n dda gwybod beth yw strategaeth y Llywodraeth i fynd i'r afael â hynny yn y dyfodol. Diolch.
Thank you, Darren Millar. As you say, it's a very exciting opportunity for small towns, and it's good to hear that there are groups of volunteers in your own constituency who are looking to put forward a bid in relation to the city of culture. I will certainly ensure that any guidance or information that we are able to give to interested groups is given out.
In relation to your second point, I think with any health issue—and you refer specifically to prostate disease—awareness should be raised about screening. You might be aware that this week is Cervical Screening Awareness Week, and it is really important that we do all we can to make sure people are aware of what is on offer, particularly around screening, which obviously can provide a level of protection. I think you make an important point around the COVID-19 pandemic as well—there are so many other harms. So, it is really important that we do raise awareness.
Diolch, Darren Millar. Fel y dywedwch chi, mae'n gyfle cyffrous iawn i drefi bach, ac mae'n dda clywed bod grwpiau o wirfoddolwyr yn eich etholaeth chi eich hun sy'n awyddus i gyflwyno cais o ran y ddinas diwylliant. Yn sicr, byddaf i'n sicrhau y gallwn ddosbarthu unrhyw ganllawiau neu wybodaeth i'r grwpiau sydd â diddordeb.
O ran eich ail bwynt, rwy'n credu, gydag unrhyw fater iechyd—ac yr ydych yn cyfeirio'n benodol at glefyd y prostad—dylid codi ymwybyddiaeth ynghylch sgrinio. Efallai eich bod chi'n ymwybodol ei bod yn Wythnos Ymwybyddiaeth Sgrinio Serfigol yr wythnos hon, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r hyn sydd ar gael, yn enwedig o ran sgrinio, sy'n amlwg yn gallu darparu lefel o ddiogelwch. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig o ran pandemig COVID-19 hefyd—mae yna gymaint o niweidiau eraill. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n codi ymwybyddiaeth.
Could I ask for a statement on the accessibility of the public transport network in Wales, please, not just relating to the actual trains and buses themselves, but bus stops and train stations, particularly the stations that aren't staffed? A number of constituents have raised with me the lack of sheltered seating and room for wheelchair users and people with prams, and, in one case that I'm aware of, a ticket machine being in a confined space with very little room to access it at all. I'm sure the Trefnydd agrees with me that the public transport network in Wales should be easily accessible for all.
A gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch hygyrchedd y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, os gwelwch yn dda, nid yn unig yn o ran y trenau a'r bysiau eu hunain, ond safleoedd bysiau a gorsafoedd trenau, yn enwedig y gorsafoedd nad ydynt wedi'u staffio? Mae nifer o etholwyr wedi codi'r pwynt gyda mi am y diffyg seddau gwarchodol a'r diffyg lle i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn a phobl â phramiau, ac, mewn un achos yr wyf yn ymwybodol ohono, beiriant tocynnau wedi'i osod mewn man cyfyng gydag ond ychydig o le i fynd ato. Rwy'n siŵr bod y Trefnydd yn cytuno â mi y dylai'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru fod yn hygyrch ac yn hawdd i bawb ei ddefnyddio.
Thank you, Luke Fletcher, for that. Absolutely, I agree with you that all aspects of public transport—as you say, it's not just the buses or the trains, it is the infrastructure around there—should be accessible. I am unclear whether there is a piece of work being done to look into that, but I will certainly mention it to the Minister with responsibility.
Diolch, Luke Fletcher, am hynny. Yn sicr, rwy'n cytuno â chi y dylai pob agwedd ar drafnidiaeth gyhoeddus—fel y dywedwch chi, nid dim ond y bysiau neu'r trenau, ond y seilwaith o'u cwmpas—fod yn hygyrch. Nid wyf yn glir a oes darn o waith yn cael ei wneud i ymchwilio i hynny, ond yn sicr, byddaf yn sôn amdano wrth y Gweinidog sy'n gyfrifol.
I'm asking for a Government statement on proposed tree planting, to include how the public can become involved. If everyone in Wales who has a garden planted a new tree then we'd have an additional 1 million trees. I am sure that some Members will remember as children 'Plant a tree in '73, plant one more in '74'. Will the Government consider implementing such a scheme for 2023 and 2024?
I would also like a Government statement on supply teachers. I believe it is fundamentally wrong that they are not directly employed by councils or groups of councils. i think it is abysmal the way they are treated, and I would like a statement from the Government on supply teacher employment.
Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar gynlluniau arfaethedig i blannu coed, gan gynnwys sut y gall y cyhoedd gymryd rhan. Pe bai pawb yng Nghymru sydd â gardd yn plannu coeden newydd yna byddai gennym 1 miliwn o goed ychwanegol. Rwy'n siŵr y bydd rhai Aelodau yn cofio pan oedden nhw'n blant am 'Plannwch goeden yn '73, plannwch un arall yn '74'. A wnaiff y Llywodraeth ystyried gweithredu cynllun o'r fath ar gyfer 2023 a 2024?
Hoffwn hefyd gael datganiad gan y Llywodraeth ynghylch athrawon cyflenwi. Rwy'n credu ei bod yn gwbl anghywir nad ydyn nhw'n cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan gynghorau neu grwpiau o gynghorau. Rwy'n credu eu bod yn cael eu trin mewn ffordd echrydus, a hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth ar gyflogaeth athrawon cyflenwi.
Thank you. I'm certainly old enough to remember the planting of trees in 1973 and 1974. You may be aware, Mike Hedges, that the Deputy Minister for Climate Change is going to be leading a deep-dive exercise into how we can increase tree planting. Clearly, I'm sure he'll be very interested in your suggestion. We've also begun to create the national forest, which was one of the First Minister's manifesto commitments. Again, I'm sure there is something we can do around the national forest also.
In relation to supply teachers, as you say, they can be employed either directly via local authorities or schools or via commercial supply agencies. Obviously, headteachers and governing bodies are responsible for all staffing decisions and to make sure that they've got an effective workforce. We introduced the National Procurement Service supply agency framework back in September 2019, and that has resulted in a number of improvements to pay and conditions for agency supply teachers. We've also got the inclusion of a minimum pay rate, which resulted in a pay increase for framework agency teachers.
Diolch. Rwyf i'n sicr yn ddigon hen i gofio plannu coed yn 1973 a 1974. Efallai eich bod chi'n ymwybodol, Mike Hedges, y bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn arwain ymarfer sy'n mynd at wraidd y mater o ran y ffordd y gallwn gynyddu nifer y coed sy'n cael eu plannu. Yn amlwg, rwy'n siŵr y bydd ganddo ddiddordeb mawr yn eich awgrym chi. Rydym hefyd wedi dechrau creu'r goedwig genedlaethol, a oedd yn un o ymrwymiadau maniffesto'r Prif Weinidog. Unwaith eto, rwy'n siŵr bod rhywbeth y gallwn ni ei wneud ynghylch y goedwig genedlaethol hefyd.
O ran athrawon cyflenwi, fel y dywedwch chi, mae modd eu cyflogi naill ai'n uniongyrchol drwy awdurdodau lleol neu ysgolion neu drwy asiantaethau cyflenwi masnachol. Yn amlwg, penaethiaid a chyrff llywodraethu sy'n gyfrifol am bob penderfyniad staffio a sicrhau bod ganddyn nhw weithlu effeithiol. Cyflwynwyd fframwaith asiantaeth gyflenwi'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn ôl ym mis Medi 2019, ac mae hynny wedi arwain at nifer o welliannau i gyflogau ac amodau athrawon cyflenwi asiantaethau. Rydym hefyd wedi cynnwys cyfradd isafswm cyflog, a arweiniodd at gynnydd cyflog i athrawon asiantaeth fframwaith.
I call for a debate or oral statement in Welsh Government time on care for people with learning disabilities and/or autism. The thirty-first of May was the 10-year anniversary of the Winterbourne View scandal, when abuse of people with learning disabilities and/or autism was exposed. In January 2013, the then Welsh Government Deputy Minister for Children and Social Services published a ministerial statement laying out the Welsh Government's plans to ensure that a similar situation did not happen in Wales. However, many people with learning disabilities and/or autism are still being placed long distances from where their families live. And, last week, we also heard shocking claims that autistic children were abused at a residential home in Wales—punished for engaging in autistic behaviour.
The learning disability consortium, including Learning Disability Wales and Mencap Cymru, is calling on the Welsh Government to do six things, including committing to working with key partners on the strategy to ensure we can bring people with learning disabilities placed in all out-of-area residential services back near their families and friends, if it is their wish to do so; to outline what guarantees the Welsh Government have that people with learning disabilities are having regular care reviews; and measure what access people with learning disabilities have with advocacy services and how that information is being fed into Welsh Government. I call for a Welsh Government debate or oral statement on this urgent matter accordingly, because this urgent matter merits Government time for the Senedd to properly scrutinise them on this important matter.
Rwy'n galw am ddadl neu ddatganiad llafar yn amser Llywodraeth Cymru ar ofal i bobl ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth. Yr unfed ar ddeg ar hugain o Fai oedd pen-blwydd 10 mlynedd sgandal Winterbourne View, pan amlygwyd cam-drin pobl ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth. Ym mis Ionawr 2013, cyhoeddodd Dirprwy Weinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru ddatganiad gweinidogol yn nodi cynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau na fyddai sefyllfa debyg yn digwydd yng Nghymru. Fodd bynnag, mae llawer o bobl ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth yn dal i gael eu lleoli ymhell o ble mae eu teuluoedd yn byw. A'r wythnos diwethaf, clywsom honiadau brawychus hefyd fod plant awtistig yn cael eu cam-drin mewn cartref preswyl yng Nghymru—yn cael eu cosbi oherwydd ymddygiad awtistig.
Mae'r consortiwm anabledd dysgu, gan gynnwys Anabledd Dysgu Cymru a Mencap Cymru, yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud chwe pheth. Mae hynny'n cynnwys ymrwymo i weithio gyda phartneriaid allweddol ar y strategaeth i sicrhau y gallwn ni ddod â phobl ag anableddau dysgu sydd wedi'u lleoli ym mhob gwasanaeth preswyl y tu allan i'r ardal yn ôl yn agos at eu teuluoedd a'u ffrindiau, os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny; amlinellu pa sicrwydd sydd gan Lywodraeth Cymru bod pobl ag anableddau dysgu yn cael adolygiadau gofal rheolaidd; a mesur pa gyfle sydd gan bobl ag anableddau dysgu i ddefnyddio gwasanaethau eirioli a sut mae'r wybodaeth honno'n cael ei chyfleu i Lywodraeth Cymru. Rwy'n galw am ddadl neu ddatganiad llafar ar y mater brys hwn gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny, oherwydd mae'r mater brys hwn yn haeddu amser y Llywodraeth i'r Senedd graffu'n briodol arno.
I think we would all agree that children and young people with learning disabilities should be educated and cared for as close to home as possible. I'm sure the Minister for education is aware of the report, will be looking at what the recommendations are and will bring forward further information at the most appropriate time.FootnoteLink
Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn cytuno y dylai plant a phobl ifanc ag anableddau dysgu gael eu haddysgu a chael gofal mor agos i'w cartrefi â phosibl. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog addysg yn ymwybodol o'r adroddiad, ac y bydd yn ystyried beth yw'r argymhellion ac yn cyflwyno rhagor o wybodaeth ar yr adeg fwyaf priodol.FootnoteLink
Rydym ni i gyd yn croesawu'r Ddeddf aer glân hirddisgwyliedig yn y rhaglen lywodraethu. Mae ganddi lwyth o gefnogaeth yma yn y Senedd a thu hwnt. Fis Ebrill y llynedd, gwnes i alw ar ein trefi a'n dinasoedd i fod yn fwy ystyriol o bobl, gan awgrymu cau Stryd y Castell o flaen Castell Caerdydd er mwyn creu man cyhoeddus dymunol. Roeddwn i'n falch iawn bod hynny wedi digwydd, bod Cyngor Caerdydd wedi cau'r stryd ar gyfer cerbydau cyhoeddus, ond mae e'n siomedig iawn bod yna drafodaethau nawr a bod yna sôn am dro pedol yn cael ei grybwyll.
We all welcome the long-awaited clean air Act in the programme for government. It has a lot of support here in the Senedd and beyond. In April last year, I called on our cities and towns to be more considerate of people, suggesting closing Castle Street in front of the castle to create a nice public place. I was pleased that Cardiff Council did close the street for public vehicles, but we're very disappointed that there are discussions about making a u-turn.
Does the Trefnydd agree with me that it's very odd, to say the least, that Cardiff's Labour council are using clean air funding from Welsh Government on something that will, in fact, increase pollution and affect the air quality of residents and the 45 million visitors to Cardiff every year? Could we please have a written statement from the Welsh Government on their position on reopening Castle Street, and on local authorities removing measures that in fact reduce air pollution levels? Diolch.
A yw'r Trefnydd yn cytuno â mi ei bod yn rhyfedd iawn, a dweud y lleiaf, fod cyngor Llafur Caerdydd yn defnyddio cyllid aer glân gan Lywodraeth Cymru ar gyfer ei wario ar rywbeth a fydd, mewn gwirionedd, yn cynyddu llygredd ac yn effeithio ar ansawdd aer trigolion a'r 45 miliwn o ymwelwyr â Chaerdydd bob blwyddyn? A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, o ran eu safbwynt ar ailagor Stryd y Castell, ac ar awdurdodau lleol yn dileu mesurau sydd mewn gwirionedd yn lleihau lefelau llygredd aer? Diolch.
Thank you. As the Minister then responsible, I was certainly very pleased to launch the clean air plan last August in Castle Street in Cardiff. Obviously, any funding that is given from Welsh Government to local authorities in relation to clean air or any other matter is closely monitored, and I will make sure the Minister has heard your question and writes to you specifically about the point you raise.
Diolch. Fel y Gweinidog a oedd yn gyfrifol bryd hynny, roeddwn i'n sicr yn falch iawn o lansio'r cynllun aer glân fis Awst diwethaf yn Stryd y Castell yng Nghaerdydd. Yn amlwg, mae unrhyw gyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i awdurdodau lleol o ran aer glân neu unrhyw fater arall yn cael ei fonitro'n ofalus, a byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog wedi clywed eich cwestiwn ac yn ysgrifennu atoch chi'n benodol ynghylch y pwynt yr ydych wedi'i godi.
Minister, as has already been mentioned, this is Learning Disability Week. Many of us are pleased to mark this and celebrate, I have to say, the contribution of children and adults with learning disabilities to our lives and at work, but we also note the continuing challenges faced and the social and economic barriers that make life far more difficult.
Minister, this is also the dark anniversary of 10 years since the Winterbourne View scandal, so could I echo the call of others here today to have a statement or a debate on the way in which Welsh Government will work with the asks of the learning disability advisory group in Wales: to reduce the numbers of people with learning disabilities being placed out of county and out of Wales and a long way from home and family and friends, if it is contrary to their wishes; assess the quality and the universality of discharge plans; assess the adequacy of advocacy services and the consistency of those services; and commit to employing people with a learning disability and their carers in regular care setting reviews, which are Welsh led whether the residential setting is in Wales or not? That would be a tremendous step forward, if we could have a statement or a debate on how we can match those six asks.
Gweinidog, fel y soniwyd eisoes, mae hon yn Wythnos Anabledd Dysgu. Mae llawer ohonom yn falch o nodi hyn a dathlu, rhaid i mi ddweud, gyfraniad plant ac oedolion ag anableddau dysgu i'n bywydau ac yn y gwaith, ond rydym hefyd yn nodi'r heriau parhaus sy'n cael eu hwynebu a'r rhwystrau cymdeithasol ac economaidd sy'n gwneud bywyd yn llawer anoddach.
Gweinidog, dyma hefyd ben-blwydd tywyll 10 mlynedd ers sgandal Winterbourne View, felly a gaf i ategu'r alwad gan eraill yma heddiw i gael datganiad neu ddadl ar y ffordd y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda gofynion y grŵp cynghori ar anabledd dysgu yng Nghymru: lleihau nifer y bobl ag anableddau dysgu sy'n cael eu rhoi y tu allan i'r sir a thu allan i Gymru ac ymhell o'u cartref, teulu a ffrindiau, os yw'n groes i'w dymuniadau; asesu ansawdd a chyffredinolrwydd cynlluniau rhyddhau; asesu digonolrwydd gwasanaethau eirioli a chysondeb y gwasanaethau hynny; ac ymrwymo i gyflogi pobl ag anabledd dysgu a'u gofalwyr mewn adolygiadau rheolaidd o leoliadau gofal, sy'n cael eu harwain gan Gymru p'un a yw'r lleoliad preswyl yng Nghymru ai peidio? Byddai cael datganiad neu ddadl ar sut y gallwn ni ymdrin â'r chwe chais hynny yn gam enfawr ymlaen.
Thank you. You will have heard me say in my earlier answer to Mark Isherwood that I believe we all agree that individuals with a learning disability have the right to lead fulfilling, independent lives as close to home as possible. Sometimes, obviously, specialised care is required, and we know that should be safe, effective and high quality, and absolutely focused on supporting the individual.
The Minister, you may be aware, has the learning disability ministerial advisory group—I think that's the name of the group who advise her—and she is meeting with them this month to discuss their views around priorities going forward, so that we can build on the achievements of the previous Government and, obviously, with the new Government, decide on the most appropriate way forward. I think the Minister would say they've provided an invaluable source of advice and she's agreed that their work must continue, going forward. I think what the membership of that group does is really provide the expertise that the Minister requires on deciding future action.
Diolch. Byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud yn fy ateb cynharach i Mark Isherwood fy mod yn credu ein bod ni i gyd yn gytûn bod gan unigolion ag anabledd dysgu yr hawl i fyw bywydau bodlon ac annibynnol mor agos i'w cartrefi â phosibl. Weithiau, yn amlwg, mae angen gofal arbenigol, ac rydym yn ymwybodol y dylai hynny fod yn ddiogel, yn effeithiol ac o ansawdd uchel, ac yn canolbwyntio'n llwyr ar gefnogi'r unigolyn.
Efallai eich bod yn ymwybodol fod gan y Gweinidog grŵp cynghori'r Gweinidog ar anabledd dysgu—rwy'n credu mai dyna enw'r grŵp sy'n ei chynghori—ac mae'n cyfarfod â nhw y mis hwn i drafod eu safbwyntiau o ran blaenoriaethau wrth symud ymlaen, fel y gallwn adeiladu ar gyflawniadau'r Llywodraeth flaenorol ac, yn amlwg, gyda'r Llywodraeth newydd, benderfynu ar y ffordd fwyaf priodol ymlaen. Rwy'n credu y byddai'r Gweinidog yn dweud eu bod wedi darparu ffynhonnell werthfawr o gyngor ac mae hi wedi cytuno bod yn rhaid i'r gwaith barhau, wrth symud ymlaen. Rwy'n credu mai'r hyn y mae aelodau'r grŵp hwnnw'n ei wneud yw darparu'r arbenigedd sydd ei angen ar y Gweinidog i benderfynu ar weithredu yn y dyfodol.
Last week, BBC Wales exposed a culture of bullying among NHS staff. The Welsh Government's statement said that,
'Any form of discrimination, bullying and harassment within the NHS is entirely unacceptable and we take these matters very seriously.'
Will the business Minister schedule a debate for the Senedd to explore how these matters are taken seriously and what measures now need to be put in place to give staff, and potential new staff, confidence that our health service respects and values people?
And also, the public consultation on the Welsh Government's race equality action plan closes on 15 July, as the Senedd is about to go into recess. This is clearly an important piece of work, so would the Minister schedule an oral statement from the Minister for Social Justice for the first week back in the autumn term? Thank you very much.
Yr wythnos diwethaf, datgelodd BBC Cymru ddiwylliant o fwlio ymhlith staff y GIG. Dywedodd datganiad Llywodraeth Cymru,
'Mae unrhyw fath o wahaniaethu, bwlio ac aflonyddu o fewn y GIG yn gwbl annerbyniol ac rydym ni'n cymryd y materion hyn o ddifrif.'
A wnaiff y Gweinidog busnes drefnu dadl i'r Senedd archwilio sut y caiff y materion hyn eu cymryd o ddifrif a pha fesurau y mae angen eu rhoi ar waith bellach i roi hyder i staff, a darpar staff newydd, fod ein gwasanaeth iechyd yn parchu ac yn gwerthfawrogi pobl?
A hefyd, daw'r ymgynghoriad cyhoeddus ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Llywodraeth Cymru i ben ar 15 Gorffennaf, gan fod y Senedd ar fin dechrau'r toriad. Mae hwn yn amlwg yn ddarn pwysig o waith, felly a wnaiff y Gweinidog drefnu datganiad llafar gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gyfer yr wythnos gyntaf yn ôl yn nhymor yr hydref? Diolch yn fawr iawn.
I'm sure we all agree that bullying or any form of discrimination is completely unacceptable, and I know the Minister for Health and Social Services is taking this very seriously and will be discussing these issues with the health boards in her regular meeting with the chairs and the chief executive.
I'm sorry, I didn't quite catch the second part of the question.
Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cytuno bod bwlio neu unrhyw fath o wahaniaethu yn gwbl annerbyniol, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cymryd hyn o ddifrif a byddwn ni'n trafod y materion hyn gyda'r byrddau iechyd yn ei chyfarfod rheolaidd â'r cadeiryddion a'r prif weithredwr.
Mae'n ddrwg gennyf, wnes i ddim dal ail ran y cwestiwn.
The public consultation on the Welsh Government's race equality action plan closes on 15 July, as the Senedd is about to go into recess. This is clearly an important piece of work, so would the Minister arrange an oral statement from the Minister for Social Justice for the first week back in the autumn term?
Daw'r ymgynghoriad cyhoeddus ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Llywodraeth Cymru i ben ar 15 Gorffennaf, gan fod y Senedd ar fin dechrau'r toriad. Mae hwn yn amlwg yn ddarn pwysig o waith, felly a wnaiff y Gweinidog drefnu datganiad llafar gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gyfer yr wythnos gyntaf yn ôl yn nhymor yr hydref?
[Inaudible.]—look at that as part of our planning for the autumn term.
[Anghlywadwy.]—ystyriwch hynny fel rhan o'n gwaith cynllunio ar gyfer tymor yr hydref.
Mae yna bedair blynedd nawr ers i Bwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd ddiwethaf gynnal ymchwiliad yn edrych ar iechyd meddwl amenedigol yng Nghymru—perinatal mental health. Nawr, ymhlith yr argymhellion a dderbyniwyd gan y Llywodraeth oedd bod y Llywodraeth, yng ngoleuni'r ffaith nad yw'r uned mamau a babanod sydd wedi ei leoli yn ne Cymru yn addas i famau a theuluoedd yn y canolbarth a'r gogledd, yn ymgysylltu fel mater o frys gyda'r gwasanaeth iechyd yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu canolfan yn y gogledd-ddwyrain a allai, wrth gwrs, wasanaethu poblogaethau bob ochr i'r ffin. Rŷn ni yn y gogledd yn dal i aros am ddarpariaeth o'r math yna.
Ac fe fyddwch chi efallai wedi gweld, dwi'n siŵr, y sylw a roddwyd yr wythnos yma i achos Nia Foulkes o Bentrecelyn ger Rhuthun a'i phrofiad hi o orfod mynd i Fanceinion am wasanaethau iechyd meddwl wedi genedigaeth ei mab hi. Nid yn unig oedd y profiad o fod mor bell o'i chartref a'i phlentyn yn hunllefus iddi hi a'i theulu, ond mi oedd yr holl ofal a'r therapi a gafodd Nia, wrth gwrs, drwy gyfrwng y Saesneg ac roedd hi'n teimlo na allai hi fynegi ei hun yn iawn, yn enwedig yn y cyflwr yr oedd hi ynddo fe. Nawr, mae Nia wedi esbonio sut mae hi'n credu y byddai ei hadferiad hi wedi bod yn wahanol ac yn llawer cyflymach pe bai uned ar gael yn nes at gartref a oedd yn cynnig gwasanaethau iddi hi yn ei mamiaith. Dwi'n siŵr y gwnewch chi ymuno â fi i ddiolch i Nia am ei dewrder wrth siarad allan am y profiad anodd gafodd hi. A gaf fi ofyn, felly, am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd i ddiweddaru'r Senedd ar ba fwriad sydd gan y Llywodraeth yma i ailymweld ag argymhelliad yr adroddiad gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i ailystyried opsiynau ar gyfer y gwasanaethau ac i edrych o'r newydd wedyn, wrth gwrs, ar sefydlu uned iechyd meddwl arbenigol i famau a babanod yng ngogledd Cymru?
It's four years now since the Children, Young People and Education Committee of the last Senedd held an inquiry into perinatal mental health in Wales. Now, among the recommendations accepted by the Government was that the Government, in light of the fact that the mother and baby unit situated in south Wales isn't appropriate for mothers and parents in north and mid Wales, should engage as a matter of urgency with the health service in England to discuss options for the creation of a centre in the north-east that could serve populations on both sides of the border. We in the north are still waiting for such provision.
You may have seen the coverage given this week to the case of Nia Foulkes from Pentrecelyn near Ruthin and her experience of having to travel to Manchester for mental health services after the birth of her son. Not only was the experience of being so far from home and so far from her child nightmarish for her and her family, but all of the care and therapy provided was through the medium of English and she felt that she couldn't express herself properly, particularly given her state. Now, Nia has explained how she thinks her recovery would've been very different and far swifter had there been a unit available closer to home that provided services to her in her mother tongue. I'm sure you will join with me in thanking Nia for her courage in speaking out about that difficult experience. Can I ask, therefore, for a statement from the health Minister to update the Senedd on what intentions the Government here has to revisit the recommendation made in that Children, Young People and Education Committee report to consider options for that service and look anew at establishing a specialist mental health unit for mothers and babies in north Wales?
Diolch. I would certainly join you in thanking your constituent for speaking out. I think it's really important that, as Ministers and Members of the Senedd, we hear about people's experiences.
The issue around providing the right care in the right place is really important and, obviously, you mentioned the issue around the Welsh language issues that your constituent faced with going over the border in England. I would think that the best way forward would be for you to write to the Minister for Health and Social Services for her to be able to update you.
Diolch. Yn sicr, byddwn i'n ymuno â chi i ddiolch i'ch etholwraig am godi'i llais. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni, fel Gweinidogion ac Aelodau'r Senedd, yn clywed am brofiadau pobl.
Mae'r mater sy'n ymwneud â darparu'r gofal cywir yn y lle cywir yn bwysig iawn ac, yn amlwg, fe wnaethoch chi sôn am y materion sy'n ymwneud â'r iaith Gymraeg yr oedd eich etholwr yn eu hwynebu wrth fynd dros y ffin i Loegr. Byddwn i'n ystyried mai'r ffordd orau ymlaen fyddai ichi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol er mwyn iddi hi allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi.
Can I take this opportunity to put on record the Senedd's best wishes to our national team ahead of tomorrow's game, and also to offer our thoughts and prayers on behalf of Senedd Members to Denmark's Christian Eriksen, to his family and team mates, after the tragic scenes over the weekend?
Trefnydd, I'd like to request a written statement on access to funding via student finance for people seeking to study a PGCE. Residents have contacted me who wish to study in Cheshire East school-centred initial teacher training, but currently cannot do so and get funding from Student Finance Wales. Now, students living in England and Northern Ireland can get funding to take this course from their respective student finance organisations. I would be really grateful if the Minister responsible could report back to the Senedd on this matter. Diolch.
A gaf i fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi dymuniadau gorau'r Senedd i'n tîm cenedlaethol cyn y gêm yfory, a hefyd i gynnig ein dymuniadau gorau a'n gweddïau ar ran Aelodau'r Senedd i Christian Eriksen o Ddenmarc, i'w deulu a'i ffrindiau yn y tîm, ar ôl y golygfeydd trasig dros y penwythnos?
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig ar y cyfle i fanteisio ar gyllid drwy Gyllid Myfyrwyr ar gyfer pobl sy'n ceisio astudio'r TAR. Mae trigolion wedi cysylltu â mi sy'n dymuno astudio ar gwrs hyfforddiant cychwynnol athrawon ysgol yn Nwyrain Swydd Gaer, ond ar hyn o bryd ni allant wneud hynny a chael arian gan Gyllid Myfyrwyr Cymru. Nawr, gall myfyrwyr sy'n byw yn Lloegr a Gogledd Iwerddon gael cyllid i ddilyn y cwrs hwn gan eu sefydliadau cyllid myfyrwyr perthnasol. Byddwn i'n ddiolchgar iawn os gallai'r Gweinidog sy'n gyfrifol adrodd yn ôl i'r Senedd ar y mater hwn. Diolch.
Thank you. I, too, would like to join Jack Sargeant in wishing our national men's team well in their match against Turkey tomorrow and to send our thoughts and best wishes to Christian Eriksen. It was certainly very, very disturbing, what we saw on Saturday evening.
In relation to your specific request around funding access to student finance for people who are studying a PGCE, under the current regulatory arrangements, the Cheshire East teacher training programme has to apply for specific designation of its courses in order for Welsh students to be able to then access that student support if they wish to study there, and I'm sure—. You know, we have to safeguard taxpayers' money, so it's really important that we are able to confirm that all such providers and courses can demonstrate that they meet the specific criteria that we set out in order to provide that. There are other incentives available to eligible students who wish to study a postgraduate initial teacher education priority subject in Wales that can then lead to a qualified teacher status, and there is a lot of information available on the Government website.
Diolch. Hoffwn innau hefyd ymuno â Jack Sargeant i ddymuno'n dda i'n tîm pêl-droed dynion cenedlaethol yn eu gêm yn erbyn Twrci yfory ac i anfon ein dymuniadau gorau at Christian Eriksen. Roedd yn sicr yn peri pryder mawr iawn, yr hyn a welsom nos Sadwrn.
O ran eich cais penodol ynghylch ariannu cyfle i ddefnyddio Cyllid Myfyrwyr ar gyfer pobl sy'n astudio'r TAR, o dan y trefniadau rheoleiddio presennol, rhaid i raglen hyfforddi athrawon Dwyrain Swydd Gaer wneud cais i'w cyrsiau gael eu dynodi'n benodol er mwyn i fyfyrwyr o Gymru allu defnyddio'r cymorth hwnnw os ydynt y dymuno astudio yno, ac rwy'n siŵr—. Wyddoch chi, mae'n rhaid inni ddiogelu arian trethdalwyr, felly mae'n bwysig iawn inni allu cadarnhau y gall pob darparwr a chwrs o'r fath ddangos eu bod yn bodloni'r meini prawf penodol sydd wedi'u nodi gennym ni er mwyn darparu hynny. Mae cymhellion eraill ar gael i fyfyrwyr cymwys sy'n dymuno astudio pwnc blaenoriaeth addysg gychwynnol athrawon ôl-raddedig yng Nghymru a all wedyn arwain at statws athro cymwysedig, ac mae llawer o wybodaeth ar gael ar wefan y Llywodraeth.
May I ask for a statement from the Minister for Climate Change on the impact of the proposed closure of the A465 on residents and businesses in Gilwern? Last Friday, I met with Monmouthshire councillor Jane Pratt and local businesswoman Fay Bromfield, who expressed their concerns on behalf of residents and businesses about plans by the Welsh Government and Costain for six weekend closures of the A465 between Gilwern and Brynmawr during the summer. This will create utter chaos, I'm told, for visitors, local residents and anyone passing through the area on what is now a very important route to west Wales. If these six full weekend closures go ahead, they will have a profound effect on tourist traffic as many UK residents are taking their holidays in Wales and this route is very popular to get to west Wales's beaches and the Brecon Beacons, and it will, naturally, be very busy. There has been no consultation with local people on this issue and no guarantee has been provided to local businesses that they will be compensated for the damage done to their businesses by this programme of closures.
Welsh Government officials could not confirm on which weekends the A465 would be closed, and it would be desirable if the closures were made after the summer holidays and the scheme extended, as it already is three years over time and another few weeks avoiding the summer holidays would be far better. Please could we have a statement from the Minister addressing the serious concerns of the people of Gilwern?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar effaith y bwriad i gau'r A465 ar drigolion a busnesau yn Gilwern? Ddydd Gwener diwethaf, fe wnes i gyfarfod â'r cynghorydd o sir Fynwy Jane Pratt a'r wraig fusnes leol Fay Bromfield, a fynegodd eu pryderon ar ran trigolion a busnesau am gynlluniau gan Lywodraeth Cymru a Costain i gau'r A465 am chwe phenwythnos rhwng Gilwern a Bryn-mawr yn ystod yr haf. Bydd hyn yn creu anhrefn mawr rwy'n clywed, i ymwelwyr, trigolion lleol ac unrhyw un sy'n mynd trwy'r ardal ar yr hyn sydd erbyn hyn yn llwybr pwysig iawn i orllewin Cymru. Os bydd y bwriad i gau'r ffordd dros y chwe phenwythnos llawn hyn yn cael ei wireddu, yna bydd yn cael effaith enfawr ar draffig twristiaeth gan fod llawer o drigolion y DU yn mynd i Gymru ar eu gwyliau ac mae'r llwybr hwn yn boblogaidd iawn er mwyn cyrraedd traethau'r gorllewin a Bannau Brycheiniog, ac fe fydd, yn naturiol, yn brysur iawn. Ni fu ymgynghori â phobl leol ar y mater hwn ac nid yw busnesau lleol wedi cael sicrhad y byddant yn cael iawndal am y niwed a wneir i'w busnesau gan y rhaglen hon o gau'r ffordd.
Ni allai swyddogion Llywodraeth Cymru gadarnhau ar ba benwythnosau y bydd yr A465 ar gau, a byddai'n ddymunol pe gellid cau'r ffordd ar ôl gwyliau'r haf a bod y cynllun yn cael ei ymestyn, gan ei fod eisoes yn dair blynedd dros amser, a byddai ychydig wythnosau ychwanegol er mwyn osgoi gwyliau'r haf yn llawer gwell. A gawn ni datganiad gan y Gweinidog, os gwelwch yn dda, yn ymdrin â phryderon difrifol pobl Gilwern?
The Member raises a very specific concern. The Minister for Climate Change does have oral questions tomorrow, so, if there is a suitable opportunity, I think it would be best to raise it in her question session tomorrow.
Mae'r Aelod yn codi pryder penodol iawn. Mae gan y Gweinidog Newid Hinsawdd gwestiynau llafar yfory. Felly, os bydd cyfle'n codi, rwy'n credu y byddai'n well gwneud hynny yn y sesiwn gwestiynau yfory.
Trefnydd, as the agriculture Minister, I'm sure you'll be delighted to celebrate the fact that Food Cardiff has won the silver award from Sustainable Food Places. It's a real tribute to the work they've done over the last five years, when they got the bronze award—one of the first cities in the whole of the UK to get that—to improve food in hospitals and in care homes, and, generally, to help all of the organisations involved—all 74 of them—to tackle food poverty and ensure that everybody has access to healthy food.
As it's also diabetes awareness week, which really reminds us why this is so important, because of diet-related ill health, I wondered whether we could ask for a statement from the Welsh Government on how we are going to get all public services, as well as Welsh Government procurement processes, ensuring that we make healthy eating and local, sustainable food networks a much greater priority in order to counter the billions spent by food manufacturers to promote the sale of processed food that condemns far too many of our citizens to poor health and an early death.
Trefnydd, fel Gweinidog amaeth, rwy'n siŵr y byddwch chi'n falch iawn o ddathlu'r ffaith bod Bwyd Caerdydd wedi ennill y wobr arian gan Fannau Bwyd Cynaliadwy. Mae'n deyrnged wirioneddol i'r gwaith a wnaed ganddynt yn ystod y pum mlynedd diwethaf, pan gawson nhw'r wobr efydd—un o'r dinasoedd cyntaf yn y DU gyfan i gyflawni hynny—i wella bwyd mewn ysbytai ac mewn cartrefi gofal ac, yn gyffredinol, i helpu'r holl sefydliadau dan sylw—bob un o'r 74 ohonyn nhw—i ymdrin â thlodi bwyd a sicrhau bod bwyd iach ar gael i bawb.
Mae hefyd yn wythnos ymwybyddiaeth o ddiabetes, sy'n ein hatgoffa ni pam mae hyn mor bwysig, oherwydd salwch sy'n gysylltiedig â deiet. Felly tybed a gawn ni ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut yr ydym ni'n mynd i gael yr holl wasanaethau cyhoeddus, yn ogystal â phrosesau caffael Llywodraeth Cymru, i sicrhau ein bod yn rhoi llawer mwy o flaenoriaeth i fwyta'n iach a rhwydweithiau bwyd cynaliadwy. Byddai hyn yn gwrthsefyll y biliynau sy'n cael eu gwario gan weithgynhyrchwyr bwyd i hyrwyddo gwerthu bwyd wedi'i brosesu sy'n condemnio gormod o lawer o'n dinasyddion i iechyd gwael a marwolaeth gynamserol.
Thank you. I certainly would like to, first, congratulate Cardiff in attaining a silver Sustainable Food Places award. What I really like about this scheme is that it shares the same values as the well-being of future generations Act in embedding those sustainability values and ways of working. They're very much central to our development of a food strategy for Wales, going forward.
Local authorities and schools, or their contracted caterers, have the responsibility for purchasing food for use in school meals. They're obviously able to establish cost-effective procurement arrangements with local food producers, and I think there are clear benefits from that and it absolutely should be encouraged. Work is under way to boost food resilience in communities and increase local sourcing through supporting our food wholesalers to increase the supply of Welsh food supplies right across Wales.
Through 'Healthy Weight: Healthy Wales', we've invested £6.5 million to support our revised delivery plan through 2021-22, and that includes a specific £1 million towards the delivery of a diabetes prevention programme in Wales. A key part of the strategy is to take forward legislation on price promotions, planning and calorie labelling so that we can help improve the food environment.
Of course, we use our food clusters—in the just over five years I've been in post, I've been a massive advocate of that cluster programme we've had within the food division. There are some really strong networks being created, and I think that's added significant local value to our food producers.
Diolch. Yn sicr, hoffwn i, yn gyntaf, longyfarch Caerdydd ar ennill gwobr Mannau Bwyd Cynaliadwy. Yr hyn yr wyf yn hoff iawn ohono yn y cynllun hwn yw ei fod yn rhannu'r un gwerthoedd â Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol wrth ymgorffori'r gwerthoedd cynaliadwyedd a'r ffyrdd hynny o weithio. Maen nhw'n ganolog iawn i'n gwaith ni o ddatblygu strategaeth fwyd i Gymru, wrth symud ymlaen.
Awdurdodau lleol ac ysgolion, neu eu harlwywyr dan gontract, sy'n gyfrifol am brynu bwyd i'w ddefnyddio ar gyfer prydau ysgol. Yn amlwg maen nhw'n gallu sefydlu trefniadau caffael cost-effeithiol gyda chynhyrchwyr bwyd lleol, ac rwy'n credu bod manteision amlwg yn hynny a dylid yn wir ei annog. Mae gwaith ar y gweill i hybu cadernid bwyd mewn cymunedau a mwy o gyrchu lleol drwy gefnogi ein cyfanwerthwyr bwyd i gynyddu'r cyflenwadau bwyd o Gymru ar draws Cymru.
Drwy 'Pwysau Iach: Cymru Iach', rydym wedi buddsoddi £6.5 miliwn i gefnogi ein cynllun cyflawni diwygiedig yn ystod 2021-22, ac mae hynny'n cynnwys £1 miliwn penodol tuag at gyflawni rhaglen atal diabetes yng Nghymru. Rhan allweddol o'r strategaeth yw bwrw ymlaen â deddfwriaeth ar hyrwyddo prisiau, cynllunio a labelu calorïau fel y gallwn ni helpu i wella'r amgylchedd bwyd.
Wrth gwrs, rydym yn defnyddio ein clystyrau bwyd—yn ystod yr ychydig dros bum mlynedd yn y swydd hon, rwyf wedi bod yn eiriolwr brwd dros y rhaglen glwstwr honno o fewn yr adran fwyd. Mae rhai rhwydweithiau cryf iawn yn cael eu creu, ac rwy'n credu bod hynny wedi ychwanegu gwerth lleol sylweddol i'n cynhyrchwyr bwyd.
Minister, could we have an urgent statement from the Government on their analysis of the trade deal that seems to have been agreed last night between the United Kingdom and Australia? It appears from reports, and it certainly is the view of the two farming unions in Wales, that this is an opportunity for the UK Government to sacrifice agriculture in Wales, with the associated impact on rural communities, our language and culture, on the basis of short-term profits for Conservative donors in the City of London, and to sacrifice our rural communities on the basis of that prospectus, I think, is quite appalling. So, it would be useful if we could have a statement from the Government on the Government’s analysis of the potential impact of that trade deal.
Could I also seek to invite the Government and the Presiding Office to work together to ensure that we do have legislation to ensure that there are defibrillators available across the whole of Wales? Members will not be surprised that some of us found the scenes on Saturday night in Copenhagen particularly distressing. Certainly my memory of what happened to me was very similar to what happened to Christian Eriksen, and I think our hearts go out to him in what he has experienced, and his family, and we would all wish him a very good recovery.
But his life was saved, and other lives were saved, and my life was saved by passers by and people who had both the equipment and the skills required to save those lives. It doesn’t happen by accident, and Government can make that happen. Government has a power to do that. My life was saved because there was somebody close to me who could do cardiopulmonary resuscitation. We moved in a direction of ensuring that there is training available for CPR in the last Senedd, and the work that Kirsty Williams led on that is something for which we are all very grateful to her, but there are still not sufficient defibrillators. I know there are many charities and many people working extraordinarily hard on this, but unless there is a statutory framework ensuring there are defibrillators in every one of our communities—defibrillators that work and are maintained and where there is public access to them—there will still be too many lives lost that could have been saved.
I know there’s an opportunity for a Member’s legislative statement later this month, but what we need is the space and the time and the resources from both Government and the Presiding Office to ensure that this Parliament can act on the basis of what we know, what we understand, the appalling scenes we saw on Saturday night, and the experience of many of us, particularly those of us in this Chamber who have lost loved ones because we don’t have the facilities and the infrastructure in place.
Gweinidog, a gawn ni ddatganiad brys gan y Llywodraeth o ran eu dadansoddiad o'r cytundeb masnach yr ymddengys ei bod wedi'i gytuno neithiwr rhwng y Deyrnas Unedig ac Awstralia? Mae'n ymddangos yn yr adroddiadau, ac yn sicr ym marn y ddau undeb ffermio yng Nghymru, fod hwn yn gyfle i Lywodraeth y DU aberthu amaethyddiaeth yng Nghymru, gyda'r effaith gysylltiedig ar gymunedau gwledig, ein hiaith a'n diwylliant, ar sail elw tymor byr i roddwyr Ceidwadol yn Ninas Llundain. Mae aberthu ein cymunedau gwledig ar sail y prosbectws hwnnw, yn fy marn i, yn hollol warthus. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallem ni gael datganiad gan y Llywodraeth ar ddadansoddiad y Llywodraeth o effaith bosibl y cytundeb masnach hwnnw.
A gaf i hefyd geisio gwahodd y Llywodraeth a Swyddfa'r Llywydd i weithio gyda'i gilydd i sicrhau bod gennym ni'r ddeddfwriaeth i sicrhau bod diffibrilwyr ar gael ledled Cymru? Ni fydd yr Aelodau'n synnu, i rai ohonom, fod y golygfeydd nos Sadwrn yn Copenhagen yn arbennig o ofidus. Yn sicr, roedd fy atgof i o'r hyn a ddigwyddodd i mi yn debyg iawn i'r hyn a ddigwyddodd i Christian Eriksen, ac rwy'n credu ein bod yn cydymdeimlo'n fawr ag ef yn ei brofiad, ac â'i deulu, a byddem i gyd yn dymuno gwellhad da iawn iddo.
Ond achubwyd ei fywyd, ac mae bywydau eraill yn cael eu hachub, a chafodd fy mywyd i ei achub gan bobl a oedd yn mynd heibio a phobl oedd â'r offer a'r sgiliau sydd eu hangen i achub y bywydau hynny. Nid yw'n digwydd drwy ddamwain, a gall y Llywodraeth wneud i hynny ddigwydd. Mae gan y Llywodraeth y pŵer i wneud hynny. Cafodd fy mywyd i ei achub oherwydd roedd rhywun yn fy ymyl i yn gallu cyflawni adfywio cardio-pwlmonaidd. Roeddem wedi symud i'r cyfeiriad o sicrhau bod hyfforddiant ar gael ar gyfer CPR yn y Senedd ddiwethaf, ac mae'r gwaith a arweiniodd Kirsty Williams ar hynny'n rhywbeth yr ydym ni i gyd yn ddiolchgar iawn iddi amdano. Ond nid oes digon o ddiffibrilwyr o hyd. Rwy'n gwybod bod llawer o elusennau a llawer o bobl yn gweithio'n eithriadol o galed ar hyn, ond oni bai fod fframwaith statudol yn sicrhau bod diffibrilwyr ym mhob un o'n cymunedau ni—diffibrilwyr sy'n gweithio ac yn cael eu cynnal a lle mae mynediad cyhoeddus iddynt—bydd gormod o fywydau'n dal i gael eu colli y byddai wedi bod modd eu hachub.
Rwy'n gwybod bod cyfle i gael datganiad deddfwriaethol gan Aelod yn ddiweddarach y mis hwn, ond yr hyn sydd ei angen arnom yw'r lle a'r amser a'r adnoddau gan y Llywodraeth a Swyddfa'r Llywydd i sicrhau y gall y Senedd hon weithredu ar sail yr hyn a wyddom, yr hyn a ddeallwn, y golygfeydd gwarthus a welsom nos Sadwrn, a phrofiad llawer ohonom, yn enwedig y rheini yn y Siambr hon sydd wedi colli anwyliaid gan nad yw'r cyfleusterau a'r seilwaith ar waith.
Thank you. I will start with your second question first, and I know that it, obviously, is deeply personal to you, but they were, I thought, incredibly harrowing scenes on Saturday. I thought we saw far too much than we should have done on Saturday evening, but you make a really important point about a 29-year-old man’s life being saved because of the quick thinking of many people—the referee, his team mates, and the fact they got medical equipment—and you make the point about defibrillators.
Certainly, from a Welsh Government point of view, we’ve provided funding to the Save a Life campaign. That’s working with organisations right across Wales, so we can raise awareness of the importance of CPR and the use of defibrillators through the Touch Someone’s Life campaign. I think it’s fair to say the number of defibrillators right across our communities is building. We really need to encourage people to register them with the ambulance service so that the ambulance service are aware of them, and you referred to the new curriculum statutory guidance that does include an expectation that schools should include life-saving skills and first aid as part of a range of strategies.
In relation to the Australia trade deal, we, obviously, as a Government, will be bringing forward a statement—either myself as the Minister responsible for agriculture, or my colleague, Vaughan Gething, the Minister for Economy with responsibility for trade policy. We have made it clear to the UK Government for years that what they were proposing is unacceptable to us. I’ve met with the farming unions. They’re very clear on their views—they too have made representations—and we certainly will bring forward a statement when we have all the information.
Diolch. Dechreuaf gyda'ch ail gwestiwn yn gyntaf, ac rwy'n gwybod ei fod, yn amlwg, yn bersonol iawn i chi, ond roedden nhw, yn fy marn i, yn olygfeydd anhygoel o ysgytwol ddydd Sadwrn. Roeddwn i'n credu inni weld llawer mwy nag y dylem fod wedi ei weld nos Sadwrn, ond rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn o ran achub bywyd dyn 29 oed oherwydd ymateb cyflym llawer o bobl—y dyfarnwr, ei ffrindiau yn y tîm, a'r ffaith bod ganddyn nhw offer meddygol—ac rydych chi'n gwneud y pwynt am y diffibrilwyr.
Yn sicr, o safbwynt Llywodraeth Cymru, rydym ni wedi darparu cyllid i'r ymgyrch Achub Bywyd. Mae hynny'n gweithio gyda sefydliadau ledled Cymru, fel y gallwn ni godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd CPR a'r defnydd o ddiffibrilwyr drwy'r ymgyrch Cyffwrdd â Bywyd. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod nifer y diffibrilwyr ledled ein cymunedau yn cynyddu. Mae gwir angen inni annog pobl i'w cofrestru gyda'r gwasanaeth ambiwlans fel bod y gwasanaeth ambiwlans yn ymwybodol ohonyn nhw, ac fe wnaethoch chi gyfeirio at ganllawiau statudol y cwricwlwm newydd sy'n cynnwys disgwyliad y dylai ysgolion gynnwys sgiliau achub bywyd a chymorth cyntaf fel rhan o amrywiaeth o strategaethau.
O ran cytundeb masnach Awstralia, byddwn ni, yn amlwg, fel Llywodraeth, yn cyflwyno datganiad—naill ai fi fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am amaethyddiaeth, neu fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, Gweinidog yr Economi â chyfrifoldeb dros bolisi masnach. Rydym wedi egluro wrth Lywodraeth y DU ers blynyddoedd fod yr hyn yr oedden nhw'n ei gynnig yn annerbyniol i ni. Rwyf wedi cwrdd ag undebau'r ffermwyr. Maen nhw'n glir iawn eu barn—maen nhw hefyd wedi cyflwyno eu sylwadau—a byddwn ni'n sicr yn cyflwyno datganiad pan fydd gennym yr holl wybodaeth.
In the programme for government, the document says that the Welsh Government will ensure that estate management charges for public open spaces and facilities are paid for in a way that is fair. So says the programme for government. These are ordinary householders, in most cases, paying for green spaces that most of us pay for through our council tax. So, the fairest way to do it would be for local authorities to pay for them, and I know that the way that this has grown over the past 20 or 30 years makes that very difficult to do in one swoop. Perhaps in future local authorities can make sure they adopt green land, but at the moment we’re in a position that is very difficult. Cwm Calon in Ystrad Mynach, in my constituency, for example, now faces a wooded area being added to their estate, to which they would have to pay for, and the issue of estate management charges is something of a wild west. There are no caps on fees and there is no prevention from estate companies from charging astronomical fees. At the very least we need a cap.
Now, the Welsh Government has done the hard yards on this already by engaging in a consultation last term, which took place through the course of last year. A great deal of information has been gathered by both residents and organisations that know a great deal about this. So, I think now is the time to progress this and resolve this issue once and for all. So, please could we have an early statement from the Minister to explain how that will happen and end this injustice faced by home owners in Wales?
Yn y rhaglen lywodraethu, mae'r ddogfen yn dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd taliadau rheoli ystadau ar gyfer mannau agored a chyfleusterau cyhoeddus yn cael eu talu mewn ffordd sy'n deg. Felly y dywed y rhaglen lywodraethu. Mae'r rhain yn ddeiliaid tai cyffredin, yn y rhan fwyaf o achosion, yn talu am fannau gwyrdd y mae'r rhan fwyaf ohonom ni'n talu amdanyn nhw drwy ein treth gyngor. Felly, y ffordd decaf o wneud hynny fyddai i awdurdodau lleol dalu amdanynt, ac rwy'n ymwybodol bod y ffordd y mae hyn wedi tyfu yn ystod y 20 neu 30 mlynedd diwethaf yn gwneud hynny'n anodd iawn ei gyflawni mewn un weithred. Efallai y gall awdurdodau lleol yn y dyfodol sicrhau eu bod nhw'n mabwysiadu tir gwyrdd, ond ar hyn o bryd rydym mewn sefyllfa anodd iawn. Mae Cwm Calon yn Ystrad Mynach, yn fy etholaeth i, er enghraifft, nawr yn wynebu ardal goediog yn cael ei hychwanegu at eu hystâd, a byddai'n rhaid iddynt dalu am hyn, ac mae mater taliadau rheoli ystadau mewn cryn dipyn o anhrefn. Nid oes cap ar ffioedd ac nid oes dim byd yn atal cwmnïau ystadau rhag codi ffioedd aruthrol o uchel. O leiaf mae angen cap arnom ni.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud y gwaith caled ar hyn eisoes drwy gymryd rhan mewn ymgynghoriad y tymor diwethaf, a gynhaliwyd y llynedd. Casglwyd llawer iawn o wybodaeth gan drigolion a sefydliadau sy'n gwybod llawer am hyn. Felly, rwy'n credu mai dyma'r amser i ddatblygu hyn a datrys y mater hwn unwaith ac am byth. Felly, a gawn ni ddatganiad cynnar gan y Gweinidog i egluro sut y bydd hynny'n digwydd a rhoi terfyn ar yr anghyfiawnder hwn sy'n wynebu perchnogion cartrefi yng Nghymru?
Thank you. Obviously, the First Minister, straight after this item, will be leading a statement on our programme for government, and it does reflect our manifesto promise to ensure that estate charges for public open spaces and facilities are paid for in a way that is fair. You, I think, point out quite rightly there's a great deal of information out there now, and I know the UK Government announced a package of reforms, and the Welsh Government have worked closely with the UK Government in relation to this. We held a call for evidence on estate charges, as you referred to, and the Minister for Climate Change is considering all options available before coming to any further decisions.
Diolch i chi. Yn amlwg, fe fydd y Prif Weinidog, yn syth ar ôl yr eitem hon, yn arwain datganiad ar ein rhaglen lywodraethu, ac mae honno'n adlewyrchu ein haddewid maniffesto i sicrhau y caiff taliadau ystadau ar gyfer mannau agored a chyfleusterau cyhoeddus eu talu mewn ffordd sy'n deg. Rwy'n credu eich bod chi'n gwbl gywir i nodi bod llawer iawn o wybodaeth ar gael nawr, ac fe wn i fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi pecyn o ddiwygiadau, ac mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio yn agos gyda Llywodraeth y DU yn hyn o beth. Cynhaliwyd galwad am dystiolaeth o ran taliadau ystadau, fel roeddech chi'n dweud, ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn ystyried yr holl ddewisiadau sydd ar gael cyn dod i unrhyw benderfyniadau eraill.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad yna gan y Prif Weinidog ar y rhaglen lywodraethu. Felly'r Prif Weinidog Mark Drakeford.
The next item is that statement by the First Minister on the programme for government. First Minister Mark Drakeford.
Llywydd, diolch yn fawr. Heddiw, llai na chwe wythnos ar ôl yr etholiad, mae rhaglen lywodraethu'r Llywodraeth Lafur Cymru newydd hon wedi’i chyhoeddi. Mae’n gynllun uchelgeisiol a radical sy’n cyflawni’r addewidion maniffesto a wnaethom ni yn ystod yr etholiad. Bydd yn helpu i greu Cymru gryfach, wyrddach a thecach. Mae’r rhaglen lywodraethu hon yn cael ei chyhoeddi’n llawer cynt nag yn y gorffennol. Mae hynny oherwydd yr heriau sy’n ein hwynebu yng Nghymru a’r angen i’w taclo ar frys. Mae’r rhain yn heriau na welid eu tebyg o’r blaen, sydd wedi eu hachosi gan effaith barhaus y pandemig, gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac, wrth gwrs, newid hinsawdd. Mae’r Llywodraeth hon yn benderfynol o fwrw ymlaen â’n gwaith ar y materion hyn a dechrau cyflawni’r ymrwymiadau a wnaethom i'n gwlad ac er mwyn ein gwlad.
Llywydd, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn rhoi fframwaith unigryw i Gymru, ac mae nifer o’r rhai sydd dal yma yn y chweched Senedd hon wedi helpu i’w gosod ar y llyfr statud. Dim ond ceidwaid dros dro ydym ni ar y wlad wych rydym ni’n byw ynddi, ac mae gan bob un ohonom ddyletswydd i wneud Cymru’n lle gwell a chryfach i’n plant. Rydym ni’n cyhoeddi heddiw yr amcanion llesiant, sy’n ofynnol dan y Ddeddf, er mwyn pwysleisio eto y rhan ganolog sydd gan y Ddeddf yn ein syniadau a’n polisïau.
Thank you very much, Llywydd. Today, less than six weeks after the election, this new Welsh Labour Government's programme for government has been published. This is an ambitious and radical plan that delivers on the manifesto promises that we made during the election. It will help us create a stronger, greener and fairer Wales. The programme for government is being published much earlier than in the past, and that's because of the challenges we face in Wales and the need to tackle them with urgency. These are challenges that are unprecedented that have been caused by the ongoing impact of the pandemic, leaving the European Union, and, of course, climate change. This Government is determined to get to work on these issues and to start achieving the commitments that we made to and for our country.
Llywydd, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 provides a unique framework for Wales, and a number of those who are still here in this sixth Senedd helped to place it on the statute book. We are only temporary custodians of the wonderful country that we live in, and we all have a duty to make Wales a better and stronger place for our children. We publish today the well-being objectives that are required under the Act in order to reaffirm again the central part the Act plays in our thinking and our policies.
Llywydd, this programme for government is built around those well-being objectives; a set of objectives intended to maximise our contribution to the well-being goals and deliver actions over this Government term that will leave a positive legacy for future generations.
We start this sixth Senedd still in the midst of a public health emergency and still living with restrictions and measures to protect our public health. Cases may have fallen markedly, but the emergence and spread of the new delta variant is a sobering reminder that the pandemic has not gone away. It's a pandemic that has had an enormous impact on us all and on every part of our lives. It has laid bare the deepening inequalities in our society. Our brilliant vaccination programme offers us a different relationship with the virus, but we will be living with it and with the many consequences of it for some time to come.
Llywydd, fe luniwyd y rhaglen lywodraethu hon o amgylch yr amcanion llesiant hynny; cyfres o amcanion a fwriadwyd i wneud y mwyaf o'n cyfraniad ni at y nodau o ran llesiant a chyflawni camau gweithredu dros dymor y Llywodraeth hon a fydd yn waddol cadarn i genedlaethau'r dyfodol.
Mae'r argyfwng iechyd cyhoeddus yn parhau ar ddechrau'r chweched Senedd hon ac rydym ni'n dal i fyw gyda chyfyngiadau a mesurau i ddiogelu iechyd ein cyhoedd. Efallai fod yr achosion wedi gostwng yn sylweddol, ond mae ymddangosiad ac ymlediad amrywiolyn newydd delta yn ein hatgoffa nad yw'r pandemig wedi dod i ben. Mae'r pandemig hwn wedi cael effaith enfawr arnom ni i gyd ac ar bob rhan o'n bywydau ni. Mae wedi dinoethi'r anghydraddoldebau sy'n dyfnhau yn ein cymdeithas ni. Mae ein rhaglen frechu wych ni'n cynnig perthynas wahanol â'r feirws, ond fe fyddwn yn byw gyda'r feirws a'i ganlyniadau niferus am gryn amser i ddod.
Our programme for government therefore is, first and foremost, about recovering from the pandemic, about ensuring our NHS can care for everyone who needs its help, especially all those who are struggling with mental health problems and with prolonged pain. It is also about supporting children and young people who have had their education disrupted over the last 15 months. No-one here, across this whole Chamber, wants a single child's future to be blighted because of the pandemic. And that is why there is a catch-up programme for education, and a young person's guarantee of an offer of training, education or work for everyone under 25 in this programme for government. And because this has been an economic emergency as well as a public health crisis, the programme for government also sets out our determination to go on supporting businesses to full recovery, and then to create that fairer economic future for Wales where no-one is left behind and no-one is held back.
And then, at the heart of this programme for government, Llywydd, and at the heart of this Government, is the urgent need to respond to that other great emergency of our time: the emergency of biodiversity loss and of climate change. Six weeks ago, a ministry for climate change was established, bringing together housing, transport, planning, energy and the environment—a clear signal that we will use all the powers we have to play our part in tackling the climate and nature emergencies.
This programme for government sets out the key areas where we will make the greatest difference in shaping Wales's future, and the actions we will take to deliver the change we have been trusted to deliver. The green industries of the future that will create new jobs and opportunities for people in every part of Wales. This Government will invest in these industries and build a new green economy constructed on the foundations of fair work, equality and sustainability. We will launch a new 10-year Wales infrastructure investment plan to support a zero-carbon economy, and deliver our transport and digital strategies to re-energise communities and make Wales a better, greener place to live and to work. That green transformation will include championing locally-generated renewable energy, introducing that clean air Act for Wales and designating the first new national park in Wales for 65 years. We will promote local green spaces, reduce waste and continue our work on a national forest that will reach across the whole of Wales. We will make sure that our farmers have a key role to play in our green future, and that the homes we build will be low-carbon homes. We will promote and support the Wales Trades Union Congress's plans for green representatives in all work places, extending our social partnership agenda to capture the vital contribution of workers and workplaces to tackling climate change.
And this Government will continue to challenge embedded power structures and push for fair pay. We will implement our race equality action plan, and address the systemic causes of racism, tackle the stigma of HIV and address the structures that disable too many of our fellow citizens. We will also continue to treasure the Welsh language and culture, as well as our dynamic and vibrant tourism, sports and arts industries. We will continue to work towards our goal of a million Welsh speakers by 2050, taking legislative action to do so, and support people to find affordable homes in the communities in which they have grown up.
Llywydd, this year has shown the full value of a distinctly Welsh tradition of volunteering and community organisation, and we will continue to ensure that local organisations and local democracy can thrive. Our plans permanently to embed the remote working practices we have learned over the past 15 months will allow us to make our communities even better places to live, but also to work.
This Government will also lead a forward-looking and inclusive conversation with the people of Wales about our constitutional future, including through an independent commission. At the same time, we will continue to strengthen our position on the world stage, using our global networks to work for a better Wales and for a better future for the world.
Across all of these areas, we will need to be radical, forward-thinking and determined to achieve the far-reaching change that is needed. That is why, Llywydd, the programme for government contains nearly 100 key and cross-cutting commitments that require the attention and the action of the whole Government. Around 150 more, equally important, commitments are identified to be taken forward by Ministers in their own portfolios. Every one of these commitments will help us deliver on the promises we made in our manifesto, making those practical changes that deliver change for people across our nation.
Llywydd, let me end where I began. This programme for government reinforces the importance that this Government attaches to the well-being of future generations Act, its seven goals and its five ways of working. The well-being objectives and the well-being statement that accompanies them demonstrate our commitment to make the Act bite not simply on the processes of Government, but on the actions that we will pursue over this Senedd term. Where there are others in this Chamber who have an appetite to work constructively to pursue and, indeed, improve the proposals we have put forward, they will find this Government keen to engage positively with them. These actions, then, set out in the programme prioritise kindness and collaboration over division and competition. They are rooted in the preferences and choices made by people in Wales on 6 May, and it's in that spirit, Llywydd, that I commend the document to the Senedd.
Felly, mae ein rhaglen lywodraethu ni, yn bennaf oll, yn ymwneud ag adferiad o'r pandemig, o ran sicrhau y gall ein GIG ni ofalu am bawb sydd angen ei gymorth, yn enwedig pawb sy'n cael trafferth gyda phroblemau iechyd meddwl a phoen am gyfnod maith. Mae'n ymwneud hefyd â chefnogi plant a phobl ifanc yr amharwyd ar eu haddysg dros y 15 mis diwethaf. Nid oes neb sydd yma, ar draws y Siambr hon i gyd, sy'n dymuno gweld dyfodol un plentyn yn cael ei andwyo oherwydd y pandemig. A dyna pam y ceir rhaglen dal i fyny ar gyfer addysg ac y ceir gwarant yn y rhaglen lywodraethu hon sy'n rhoi cynnig o hyfforddiant, addysg neu waith i bob unigolyn ifanc dan 25 oed. Ac am fod hwn wedi bod yn argyfwng economaidd yn ogystal ag argyfwng iechyd cyhoeddus, mae'r rhaglen lywodraethu yn nodi hefyd ein penderfyniad i ddal ati i gefnogi busnesau hyd nes y byddant wedi adfer yn llwyr, a llunio'r dyfodol economaidd tecach hwnnw i Gymru wedyn lle nad oes neb yn cael ei adael ar ôl a lle nad oes neb yn cael ei ddal yn ôl.
Ac yna, wrth galon y rhaglen lywodraethu hon, Llywydd, ac wrth galon y Llywodraeth hon, mae taer angen ymateb i argyfwng mawr arall ein dyddiau ni: argyfwng colli bioamrywiaeth a newid hinsawdd. Chwe wythnos yn ôl, sefydlwyd gweinidog newid hinsawdd, gan ddwyn tai, trafnidiaeth, cynllunio, ynni a'r amgylchedd at ei gilydd—arwydd clir y byddwn ni'n defnyddio'r holl bwerau sydd gennym i chwarae ein rhan wrth fynd i'r afael â'r argyfyngau o ran hinsawdd a byd natur.
Mae'r rhaglen lywodraethu hon yn nodi'r meysydd allweddol lle byddwn ni'n gweithredu'r gwahaniaethau mwyaf wrth lunio dyfodol Cymru, a'r camau y byddwn ni'n eu cymryd i gyflawni'r newid am fod cyflawni hynny wedi cael ei roi yn ein gofal ni. Fe fydd diwydiannau gwyrdd y dyfodol yn creu swyddi a chyfleoedd newydd i bobl ym mhob rhan o Gymru. Fe fydd y Llywodraeth hon yn buddsoddi yn y diwydiannau hyn ac yn adeiladu economi werdd newydd ar sylfeini gwaith teg, cydraddoldeb, a chynaliadwyedd. Fe fyddwn ni'n lansio cynllun buddsoddi seilwaith 10 mlynedd newydd i Gymru i gefnogi economi ddi-garbon, ac yn cyflawni ein strategaethau trafnidiaeth a digidol ni ar gyfer adfywio cymunedau a llunio Cymru sy'n wlad well a gwyrddach i fyw a gweithio ynddi. Fe fydd y trawsnewid gwyrdd hwn yn cynnwys hyrwyddo ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol, a chyflwyno'r Ddeddf aer glân hon i Gymru a sefydlu'r parc cenedlaethol newydd cyntaf yng Nghymru ers 65 o flynyddoedd. Fe fyddwn ni'n hyrwyddo mannau gwyrdd lleol, yn lleihau gwastraff, ac yn parhau â'n gwaith ni ynghylch coedwig genedlaethol a fydd yn ymestyn ledled Cymru. Fe fyddwn ni'n sicrhau bod gan ein ffermwyr swyddogaeth allweddol yn ein dyfodol gwyrdd ni, ac fe fydd y cartrefi y byddwn ni'n eu codi nhw'n gartrefi carbon isel. Fe fyddwn ni'n hyrwyddo ac yn cefnogi cynlluniau Cyngres Undebau Llafur Cymru ar gyfer cynrychiolwyr gwyrdd ym mhob gweithle, gan ymestyn ein hagenda partneriaeth gymdeithasol i gipio cyfraniad hanfodol gweithwyr a gweithleoedd i fynd i'r afael â newid hinsawdd.
Ac fe fydd y Llywodraeth hon yn parhau i herio strwythurau pŵer sydd wedi gwreiddio ac yn pwyso am gyflog teg. Fe fyddwn ni'n rhoi ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ar waith, ac yn mynd i'r afael ag achosion systemig hiliaeth, yn mynd i'r afael â stigma HIV ac yn mynd i'r afael â'r strwythurau sy'n analluogi llawer gormod o'n cyd-ddinasyddion. Fe fyddwn ni'n parhau i drysori'r iaith Gymraeg a'r diwylliant Cymreig hefyd, yn ogystal â'n diwydiannau twristiaeth, chwaraeon, a chelfyddydau deinamig a bywiog. Rydym ni am barhau i weithio tuag at ein nod ni o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, gan gymryd camau deddfwriaethol i wneud hynny, a chefnogi pobl i ddod o hyd i dai fforddiadwy yn y cymunedau y cawsant eu magu ynddynt.
Llywydd, mae eleni wedi dangos gwerth llawn y traddodiad amlwg o wirfoddoli a threfniadaeth gymunedol yng Nghymru, ac fe fyddwn ni'n parhau i sicrhau ffyniant sefydliadau lleol a democratiaeth leol. Fe fydd ein cynlluniau ni i wreiddio, a hynny'n barhaol, yr arferion gweithio o bell a ddysgwyd dros y 15 mis diwethaf yn ein galluogi ni i wneud ein cymunedau yn lleoedd gwell eto i fyw a hefyd i weithio ynddynt.
Fe fydd y Llywodraeth hon yn arwain sgwrs flaengar a chynhwysol gyda phobl Cymru hefyd o ran ein dyfodol cyfansoddiadol ni, gan gynnwys drwy gomisiwn annibynnol. Ar yr un pryd, fe fyddwn ni'n parhau i gryfhau ein safle ar lwyfan byd, gan ddefnyddio ein rhwydweithiau byd-eang i weithio tuag at Gymru well a dyfodol gwell i'r byd.
Ar draws y meysydd hyn i gyd, fe fydd angen inni fod yn radical, yn flaengar ac yn benderfynol o ran cyflawni'r newid pellgyrhaeddol sy'n angenrheidiol. Dyna pam, Llywydd, mae'r rhaglen lywodraethu yn cynnwys bron 100 o ymrwymiadau allweddol a thrawsbynciol sy'n gofyn am sylw a gweithredu gan y Llywodraeth gyfan. Fe gaiff tua 150 o ymrwymiadau eto, sydd yr un mor bwysig, eu nodi ar gyfer eu datblygu gan Weinidogion yn eu portffolios eu hunain. Fe fydd pob un o'r ymrwymiadau hyn yn ein helpu ni i gyflawni'r addewidion a wnaed yn ein maniffesto, gan weithredu o ran y newidiadau ymarferol hynny sy'n sicrhau newid i bobl ledled ein gwlad.
Llywydd, gadewch imi orffen yn y fan lle dechreuais. Mae'r rhaglen lywodraethu hon yn atgyfnerthu'r pwysigrwydd y mae'r Llywodraeth hon yn ei roi ar Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ei saith nod hi a'i phum ffordd o weithio. Mae'r amcanion llesiant a'r datganiad llesiant sy'n cyd-fynd â nhw'n amlygu ein hymrwymiad ni i wneud i'r Ddeddf gydio nid yn unig ym mhrosesau'r Llywodraeth, ond yn y camau y byddwn ni'n eu cymryd drwy gydol y tymor Seneddol hwn. Er y bydd eraill yn y Siambr hon yn awyddus i weithio'n adeiladol i fynd ar eu trywydd nhw ac, yn wir, i wella'r cynigion sy'n cael eu cyflwyno, fe welan nhw fod y Llywodraeth hon yn un sy'n awyddus i ymgysylltu yn gadarnhaol â nhw. Felly, mae'r camau hyn a nodir yn y rhaglen yn blaenoriaethu cymwynasgarwch a chydweithredu dros ben ymraniad a chystadleuaeth. Fe gânt eu gwreiddio yn y blaenoriaethau a'r dewisiadau a wnaeth pobl yng Nghymru ar 6 Mai, ac yn yr ysbryd hwnnw, Llywydd, rwy'n cymeradwyo'r ddogfen i'r Senedd.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon and the document that was released this morning that we've had a chance now to read—all 17 pages of the programme for government that is available for Members and the public. Obviously, the public did vote for the Labour Party to be the Government here on 6 May, I accept that, and the questions—[Interruption.] I recognise that; I'm not disputing that, and the questions I put to you—[Interruption.] The questions I put to you today aren't out of churlishness, they are to try and seek more information on the commitments that you've made within your programme for government, in particular when it comes to health, for example, where the programme for government doesn't even mention the 12,000 extra members of the NHS staff that you're looking to recruit over this term that we know the NHS will require. Can you give us more information as to will they be in the early part of this Senedd term, or will it be over the whole part of the Assembly term that you will be looking to recruit these 12,000 additional hands to help our wonderful NHS, because we know the demands from the waiting lists are great? And also, can you give us information as to what programme the Government is putting in place to deal with those waiting times, because the programme for government does not touch on the specific plans about dealing with the near 600,000 people that are on a waiting list here in Wales.
When it comes to education, the programme for government talks about 1,800 tutors being put into the education system here in Wales. Can you give us an indication again of when those tutors are likely to be integrated into the educational establishments here in Wales? Because we know that the catch-up programme is desperately needed here in Wales, and, again, those extra hands within our education system are vital so that pupils who have missed out over the last 12 months can benefit from that catch-up programme that you referred to. Also, the programme for government talks about the reform of the school day and term. Is this just a specific part of the catch-up programme, or is it more of a fundamental change to the way education is delivered here in Wales? If it is more of a fundamental change, can you indicate how that change will be delivered and at what point in the Senedd term more proposals will be coming forward, so that we can scrutinise those proposals?
When it comes to the economy, the Labour manifesto talked about a stronger and better-paid workforce in Wales. It is vital for us to understand how the proposals within the programme for government will close the wage gap that exists between Welsh workers and other workers in the United Kingdom, which we know has grown over the first 21 years of devolution. So, can you explain to us how this programme for government will close that wage gap that now seeks to discriminate against Welsh workers as opposed to other workers in other parts of the United Kingdom? And can you indicate where you believe gross value added will be in 2026, at the end of this Senedd term? When you were an adviser to the Welsh Government and the then First Minister, the first Labour Government did put GVA targets there so that we, as an opposition, could scrutinise the progress of that particular Government. I note from this particular programme for government that targets are sorely missing, and it would be beneficial to understand, especially when it comes to the economy, how much ambition you have for the economy here in Wales.
House building is of critical importance if we're to close the gap in the aspirations of people wishing to have their own home and the reality of people having a roof over their heads. I welcome the point about 20,000 new social houses being part of the programme for government, but can you inform us: is that an additional 20,000 social homes that would be constructed on the instructions of the Welsh Government, or is it part of the overall planning process that sees section 106 obligations instruct builders to build those homes? Because we do know that, from completions here in Wales, the market is far short of being fulfilled at the moment. We need about 10,000 to 12,000 completions a year and, at the moment, only about 6,000 completions are happening here in Wales. There are, in fact, more empty homes in Wales than there are second homes. It is important we understand what policy the Government has to bring those empty homes back into beneficial use. And I note the programme for government doesn't talk at all about that particular aspect.
When it comes to local government, the programme for government talks about council tax reform and, indeed, reforming the voting system. Are you in a position to enlighten us as to exactly what these reforms might look like this afternoon? Because they are fundamental to the make-up of local government here in Wales and, in particular, as we have local government elections here in Wales, I assume such reforms will be focused on the 2027 local government elections, rather than the 2022 local government elections.
We fully support the clean air Act. We believe that that's a vital piece of legislation that needs to be put on the statute book, but I'll leave my comments on the legislative proposals to the statement that the First Minister has already alluded to, which will come later in the parliamentary term.
When it comes to flooding, the programme for government talks about 45,000 homes being protected by additional measures. I'd be grateful to understand how the programme for government has identified only 45,000 homes needing that protection, when we know all parts of Wales suffer from chronic flooding episodes because of the very issue that the First Minister has rightly identified as being one of the greatest challenges we face—climate change. And so I'd like to understand why 45,000 homes and the areas that have been identified for that future flooding investment that will be made available.
I'd also like to just, in conclusion, understand the standing commission to consider the constitutional future, which the First Minister addressed in his opening remarks in his statement. Is that a sensible use of taxpayers' money, given that one of the remits that has been made available is to promote and support the work of the UK-wide constitutional commission being established by the UK Labour Party? It's perfectly right that the Welsh Labour Party, if it wishes to support such work, uses its own funds to do that, but is it right that taxpayers fund a specific party-political project that you identify in your terms of reference for such an independent constitutional committee that you've talked about in your statement? I appreciate for many people out there the focus will be on waiting times, the economy and education, but constitutional change does occupy a considerable amount of time and space within this Parliament, and I'd like to understand exactly why that is going to be informing UK Labour policy at taxpayers' expense. Thank you, Presiding Officer.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma a'r ddogfen a ryddhawyd y bore yma yr ydym ni wedi cael cyfle nawr i'w darllen—bob un o'r 17 tudalen o'r rhaglen lywodraethu sydd ar gael i'r Aelodau ac i'r cyhoedd. Yn amlwg, fe wnaeth y cyhoedd bleidleisio ar 6 Mai dros Lywodraeth gan y Blaid Lafur yma, rwy'n derbyn hynny, a'r cwestiynau—[Torri ar draws.] Rwy'n cydnabod hynny; nid wyf i'n anghytuno â hynny, a'r cwestiynau a ofynnaf ichi heddiw—[Torri ar draws.] Nid yw'r cwestiynau a ofynnaf ichi heddiw yn tarddu o ddiffyg moesgarwch, ond yn ceisio rhagor o wybodaeth am yr ymrwymiadau a wnaethoch chi yn eich rhaglen lywodraethu, yn arbennig o ran iechyd, er enghraifft, lle nad yw'r rhaglen lywodraethu hyd yn oed yn sôn am y 12,000 o aelodau ychwanegol o staff y GIG yr ydych chi'n gwybod y bydd eu hangen ar y GIG. A wnewch chi roi rhagor o wybodaeth inni ynghylch a fyddan nhw'n dod ar ddechrau'r tymor Seneddol hwn, yn hytrach na'ch bod chi'n ceisio recriwtio'r 12,000 o weithwyr ychwanegol hyn dros y tymor cyfan i helpu ein GIG rhagorol ni, oherwydd fe wyddom fod y niferoedd ar y rhestrau aros yn enfawr? A hefyd, a wnewch chi roi gwybodaeth inni ynghylch pa raglen y mae'r Llywodraeth yn ei rhoi ar waith i ymdrin â'r amseroedd aros hyn, oherwydd nid yw'r rhaglen lywodraethu yn sôn am gynlluniau penodol ynghylch ymdrin â bron 600,000 o bobl sydd ar restrau aros yma yng Nghymru.
O ran addysg, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am roi 1,800 o diwtoriaid yn y system addysg yma yng Nghymru. A wnewch chi roi syniad eto inni pryd mae'r tiwtoriaid hynny'n debygol o gael eu hintegreiddio i'r sefydliadau addysgol yma yng Nghymru? Oherwydd fe wyddom fod taer angen y rhaglen dal i fyny hon yng Nghymru, ac, unwaith eto, mae'r gweithwyr ychwanegol hynny yn ein system addysg ni'n hanfodol fel y gall disgyblion sydd wedi colli allan dros y 12 mis diwethaf elwa ar y rhaglen dal i fyny hon yr oeddech chi'n cyfeirio ati. Hefyd, mae'r rhaglen lywodraethu'n sôn am ddiwygio'r diwrnod ysgol a thymhorau ysgol. Ai dim ond rhan arbennig o'r rhaglen dal i fyny yw hynny, yn hytrach na bod yn newid mwy sylfaenol i'r ffordd y caiff addysg ei chyflwyno yma yng Nghymru? Os yw hwn yn newid mwy sylfaenol, a wnewch chi ddweud wrthym sut y caiff y newid hwnnw ei gyflawni ac ar ba bwynt yn nhymor y Senedd y bydd mwy o gynigion yn cael eu cyflwyno, fel y gallwn ni graffu ar y cynigion hynny?
O ran yr economi, fe soniodd maniffesto Llafur am weithlu mwy grymus yng Nghymru sy'n ennill cyflogau gwell. Mae'n hanfodol inni ddeall sut y bydd y cynigion o fewn y rhaglen lywodraethu yn cau'r bwlch cyflogau sy'n bodoli rhwng gweithwyr Cymru a gweithwyr eraill yn y Deyrnas Unedig, y gwyddom ei fod wedi ehangu dros 21 mlynedd gyntaf datganoli. Felly, a wnewch chi egluro sut y bydd y rhaglen lywodraethu hon yn cau'r bwlch cyflog hwn sydd bellach yn achosi gwahaniaethu yn erbyn gweithwyr Cymru ac yn ffafrio gweithwyr eraill o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig? Ac a wnewch chi roi syniad inni beth fydd cyfradd gwerth ychwanegol crynswth yn 2026, ar ddiwedd y tymor Seneddol hwn? Pan oeddech chi'n gynghorydd i Lywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog ar y pryd, fe osododd y Llywodraeth Lafur gyntaf dargedau GYC fel y gallem ni, yn yr wrthblaid, graffu ar gynnydd y Llywodraeth benodol honno. Rwy'n sylwi o'r rhaglen lywodraethu arbennig hon na cheir targedau ynddi, yn ddigalon iawn, ac fe fyddai hi'n dda iawn gennym ni gael deall, yn enwedig felly o ran yr economi, faint o uchelgais sydd gennych chi o ran yr economi yma yng Nghymru.
Mae adeiladu tai yn hollbwysig os ydym yn awyddus i gau'r bwlch yn nyheadau pobl sy'n dymuno byw ar eu haelwyd eu hunain a bod gan bobl do gwirioneddol uwch eu pennau nhw. Rwy'n croesawu'r pwynt bod 20,000 o dai cymdeithasol newydd yn rhan o'r rhaglen lywodraethu, ond a wnewch chi ddweud wrthym: a yw'r 20,000 o gartrefi cymdeithasol hyn yn rhai ychwanegol a fyddai'n cael eu hadeiladu yn ôl cyfarwyddiadau Llywodraeth Cymru, neu a ydynt yn rhan o'r broses gynllunio gyffredinol sy'n golygu mai rhwymedigaethau adran 106 a fydd yn cyfarwyddo adeiladwyr i adeiladu'r cartrefi hynny? Oherwydd fe wyddom ni fod y farchnad, ar sail gwerthiannau a gwblhawyd yma yng Nghymru, yn brin yn ei chyflenwad ar hyn o bryd. Mae angen cwblhau tua 10,000 i 12,000 o dai bob blwyddyn, ac ar hyn o bryd, dim ond tua 6,000 o dai sy'n cael eu cwblhau yma yng Nghymru. Mewn gwirionedd, ceir mwy o gartrefi gwag yng Nghymru nag o ail gartrefi. Mae'n bwysig inni ddeall pa bolisi sydd gan y Llywodraeth i sicrhau bod y cartrefi gwag hynny'n cael eu defnyddio'n fuddiannol. Ac rwy'n nodi nad oes unrhyw sôn o gwbl yn y rhaglen lywodraethu am yr agwedd arbennig honno.
O ran llywodraeth leol, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am ddiwygio'r dreth gyngor ac, yn wir, am ddiwygio'r system bleidleisio. A ydych chi mewn sefyllfa'r prynhawn yma i'n goleuo ni ynghylch sut beth fydd y diwygiadau hyn? Gan eu bod nhw'n hanfodol i wneuthuriad llywodraeth leol yma yng Nghymru ac, yn benodol, gan fod gennym ni etholiadau llywodraeth leol yma yng Nghymru, rwy'n tybio y bydd diwygiadau o'r fath yn canolbwyntio ar etholiadau llywodraeth leol 2027, yn hytrach nag ar etholiadau llywodraeth leol 2022.
Rydym ni'n cefnogi'n llwyr y Ddeddf aer glân. Rydym ni o'r farn fod hwnnw'n ddarn hanfodol o ddeddfwriaeth y mae angen ei roi ar y llyfr statud, ond rwy'n hepgor am y tro fy sylwadau i ar y cynigion deddfwriaethol i'r datganiad y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi cyfeirio ato, a fydd yn dod yn nes ymlaen yn y tymor seneddol.
Ac o ran llifogydd, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am ddiogelu 45,000 o gartrefi drwy fesurau ychwanegol. Fe fyddai'n dda gennyf i gael deall pam mae'r rhaglen lywodraethu wedi nodi mai dim ond ar 45,000 o gartrefi y mae angen yr amddiffyniad hwnnw, a ninnau'n gwybod bod pob rhan o Gymru yn dioddef oherwydd achosion o lifogydd difrifol, o achos yr union fater y nododd y Prif Weinidog yn briodol yw un o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu ni—newid hinsawdd. Ac felly fe hoffwn i gael deall pam 45,000 o gartrefi, a'r ardaloedd hynny a glustnodwyd ar gyfer y buddsoddiad hwnnw a fydd ar gael iddynt yn y dyfodol.
Fe hoffwn i hefyd, i gloi, ddeall y comisiwn sefydlog wrth ystyried y dyfodol cyfansoddiadol, y rhoddodd y Prif Weinidog sylw iddo yn ei sylwadau agoriadol yn ei ddatganiad. A yw hwnnw'n ddefnydd synhwyrol o arian trethdalwyr, o gofio mai un o'r cylchoedd gwaith sydd ar gael yw hyrwyddo a chefnogi gwaith y comisiwn cyfansoddiadol ledled y DU sy'n cael ei sefydlu gan Blaid Lafur y DU? Mae'n berffaith briodol bod Plaid Lafur Cymru, pe byddai'n dymuno cefnogi gwaith o'r fath, yn defnyddio ei harian ei hun i wneud hynny. Ond a yw'n iawn i drethdalwyr ariannu prosiect sy'n benodol wleidyddol gan eich plaid chi, yr ydych chi'n ei nodi yn eich cylch gorchwyl ar gyfer pwyllgor cyfansoddiadol annibynnol o'r fath y soniwyd amdano yn eich datganiad? Rwy'n gwerthfawrogi y bydd yr amseroedd aros, yr economi ac addysg yn bwysig iawn yng ngolwg llawer o bobl, ond mae newid cyfansoddiadol yn cymryd cryn dipyn o ofod ac amser yn y Senedd hon, ac fe hoffwn i ddeall pam yn union y bydd hynny'n llywio polisi Llafur y DU ar gost y trethdalwyr. Diolch, Llywydd.
Llywydd, I thank the Member for those detailed questions. I'll do my best to answer as many of them as I can as quickly as I can. The 12,000 additional staff for the health service is, of course, a five-year commitment because these are new staff coming out of treatment—out of training, I beg your pardon. A nurse who began training two years ago will be available in the NHS this year; a nurse who began training in September of last year will not be trained for three years. So, this is a production line of doctors, nurses, physiotherapists, speech therapists, occupational therapists—all those many, many people that we rely on for the health service. Three years is the minimum length of time that it takes to train for any of those roles, and many of them are five and more years, and the investment that we make is an investment that doesn't see its payoff sometimes even into the Senedd term beyond the one that we are now beginning. So, those will be staff that will become available over the whole term, beginning immediately at the end of the current academic year.
Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiynau manwl hynny. Fe wnaf i fy ngorau glas i ateb cymaint ohonyn nhw ag y gallaf mor gyflym ag y gallaf. Mae'r 12,000 o staff ychwanegol ar gyfer y gwasanaeth iechyd, wrth gwrs, yn ymrwymiad o bum mlynedd gan fod y rhain yn staff newydd sydd newydd gwblhau eu triniaeth—gwblhau eu hyfforddiant, mae'n ddrwg gennyf. Fe fydd nyrs a ddechreuodd ei hyfforddiant ddwy flynedd yn ôl ar gael i'r GIG eleni; ni fydd nyrs a ddechreuodd ei hyfforddiant ym mis Medi'r llynedd yn cwblhau ei hyfforddiant am dair blynedd arall. Felly, mae hon yn llinell gynhyrchu o feddygon, nyrsys, ffisiotherapyddion, therapyddion lleferydd, therapyddion galwedigaethol—yr holl bobl hynny yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw i gynnal gwasanaeth iechyd. Tair blynedd yw'r cyfnod lleiaf y mae'n ei gymryd i hyfforddi ar gyfer unrhyw un o'r swyddi hynny, ac mae llawer ohonyn nhw'n gyfnodau o bum mlynedd a mwy, ac mae'r buddsoddiad a wnawn ni'n fuddsoddiad nad yw'n cael ei weld yn cael ei dalu'n ôl weithiau, hyd yn oed, nes y byddwn ni i mewn i dymor Seneddol yn dilyn yr un yr ydym ni'n dechrau arno nawr. Felly, fe fydd y rhain yn staff a fydd ar gael dros y tymor cyfan, gan ddechrau ar unwaith ar ddiwedd y flwyddyn academaidd gyfredol.
The 1,800 tutors that the Member mentioned: 1,000 of them are already recruited by local authorities as a result of the funding that we provided earlier last year, when we provided further funding. Local authority colleagues have begun immediately to add to that recruitment, and, with the £19 million that my colleague Jeremy Miles announced just a couple of weeks ago, they will have the confidence of knowing that those staff will be paid for by the Welsh Government to do the job that we have asked them to do.
The reform of the school day and the school term is a fundamental change, in my view, not a matter just of responding to the pandemic. It's very much an issue on which I will hope to work with others in this Chamber, including the Member's own party, if there are ideas and possibilities that he'd like to contribute to that. He'll know that the pattern of the school year in Wales is still the pattern that was established at the end of the nineteenth century, and reflects an agricultural economy. Even when I was growing up in Carmarthen, the autumn half term, Llywydd, was known as potato week, and that's because I and others were sent out to collect potatoes on the farm during it. We need an approach to the school year and the school day that reflects the needs of a modern economy and contemporary Wales. We'll do that in partnership; there are a lot of people we will need to take with us on that journey, and, where there are Members in this Chamber and political parties who wish to make a contribution to it, then I'm very, very open to exploring that together to get a form of education that best suits today's needs.
The way to close the wage gap in Wales, Llywydd, is by improving productivity, and the Resolution Foundation, in a report that it published towards the end of the last term, said that Wales was the only part of the United Kingdom where there had been significant productivity gains in recent years. Now, we need to work from the help that that gives us. We need to work with our colleagues in private businesses, so that they put the investment in place that will allow those businesses to become more productive, because productivity is the key to a better-paid economy and it's central to our thinking about it. I'm a First Minister, not a soothsayer, Llywydd, and I'm not going to make guesses of what figures will look like five years from now.
On house building, the 20,000 social rented homes are the total number of rented homes at that social rented level that we expect to be created in this Senedd term, but it's certainly not the whole number of homes we expect to see built in Wales, which will be well more than that. And on empty homes, we will of course continue the successful work that began in the Valleys taskforce, with a significant amount of investment and hundreds of homes brought back into beneficial use as a result. I think we've learnt a formula there, and our ambition will be to extend that formula to other parts of our country.
The reform of council tax came up in questions earlier, Llywydd; it will not be easy to bring about, because any such reform, as I said, creates losers as well as winners, but the current form of council tax is too regressive, it's too unfair; it puts an unfair burden on the least well-off in our society to pay for the services from which we all benefit, and, using the work of the Institute for Fiscal Studies that was published towards the end of the last Senedd term, we will move forward with reform.
There'll be no changes to the voting system in local government next year, but the Act that this Senedd put on the statute book now allows local authorities to choose the electoral system that they think most reflects the needs and wishes of their own populations. And of course, there are parties in this Chamber who support different methods of election, and, where they're in charge, they'll now be able to make different choices if they wish to do so.
Forty-five thousand homes protected from flooding is the largest number that will ever have been protected during any Senedd term. So, it is not a small ambition, and I won't delay the discussion this afternoon, Llywydd, only to say that the rationale by which those homes have been identified, and the projects that are proposed, come through all local authorities and NRW colleagues, and are then endorsed and funded by the Welsh Government.
Finally, to the standing commission, its work will be available to all political parties and to all the different efforts that are made to fashion a future for the United Kingdom that allows the United Kingdom to go on succeeding. And whether that is the work of the select committees in the House of Lords and the House of Commons, who are currently involved in this work; whether it is work carried out in conversations with the UK Government, where we are still hopeful that we will conclude the inter-governmental review before many more weeks go by; or whether it is the work that Gordon Brown will be overseeing for the Labour Party, it is absolutely right that there is a commission here in Wales that brings together opinion from across Wales, within political parties and beyond, that fosters a proper debate here in Wales about our constitutional future, and makes sure that when other and wider debates are taking place, there is an authoritative source of advice that can be drawn on to make sure that the voice of Welsh people is properly heard in whatever forum that discussion may be being carried out.
Soniodd yr Aelod am 1,800 o diwtoriaid: mae 1,000 ohonyn nhw wedi cael eu recriwtio eisoes gan awdurdodau lleol o ganlyniad i'r cyllid a ddarparwyd gennym ni'n gynharach y llynedd, pan wnaethom ddarparu cyllid pellach. Mae cydweithwyr mewn awdurdodau lleol wedi dechrau ychwanegu at y recriwtio hwnnw ar unwaith, a chyda'r £19 miliwn a gyhoeddodd fy nghyd-Aelod Jeremy Miles ychydig wythnosau yn ôl, fe fydd yr hyder ganddyn nhw o wybod y bydd Llywodraeth Cymru yn talu am y staff hynny i wneud y gwaith yr ydym ni wedi gofyn iddyn nhw ei wneud.
Mae diwygio'r diwrnod ysgol a thymor yr ysgol yn newid sylfaenol, yn fy marn i, ac nid mater o ymateb i'r pandemig yn unig mohono. Mae hwn yn fater yr wyf i'n gobeithio gweithio arno gydag eraill yn y Siambr hon, gan gynnwys plaid yr Aelod ei hunan, pe byddai syniadau a phosibiliadau yr hoffai eu cyfrannu at hynny. Mae e'n gwybod mai patrwm y flwyddyn ysgol o hyd yng Nghymru yw'r patrwm a sefydlwyd ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, sy'n adlewyrchu'r economi amaethyddol. Hyd yn oed pan oeddwn i'n tyfu i fyny yng Nghaerfyrddin, yr enw oedd gennym ar gyfer hanner tymor yr hydref, Llywydd, oedd wythnos tatws, a hynny am fy mod i fel eraill yn cael eu hanfon allan i gasglu tatws ar y fferm yn ystod y gwyliau. Mae angen dull arnom o weithredu'r flwyddyn ysgol a'r diwrnod ysgol sy'n adlewyrchu anghenion economi fodern a Chymru gyfoes. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny mewn partneriaeth; mae llawer o bobl y bydd angen inni weithio gyda nhw ar y daith honno, ac os oes Aelodau yn y Siambr hon a phleidiau gwleidyddol yn dymuno bod â rhan yn y gwaith, rwy'n fwy na pharod i gydweithio i ddod o hyd i ffurf ar addysg sy'n fwyaf addas ar gyfer anghenion heddiw.
Y ffordd o gau bwlch cyflogau yng Nghymru, Llywydd, yw drwy wella cynhyrchiant, ac fe ddywedodd y Resolution Foundation, mewn adroddiad a gyhoeddodd tua diwedd y tymor diwethaf, mai Cymru oedd yr unig ran o'r Deyrnas Unedig lle bu cynnydd sylweddol mewn cynhyrchiant yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Nawr, mae angen inni weithio o'r cymorth y mae hynny'n ei roi inni. Mae angen gweithio gyda chydweithwyr mewn busnesau preifat, fel eu bod nhw'n rhoi'r buddsoddiad ar waith a fydd yn caniatáu i'r busnesau hynny fod yn fwy cynhyrchiol. Oherwydd cynhyrchiant yw'r allwedd i economi sy'n talu'n well ac mae'n ganolog i'n hamgyffrediad ni o hynny. Prif Weinidog wyf i, nid proffwyd, Llywydd, ac nid wyf am ddyfalu sut olwg fydd ar y ffigurau ymhen pum mlynedd eto.
O ran adeiladu tai, yr 20,000 o gartrefi rhent cymdeithasol yw cyfanswm nifer y cartrefi rhent ar y lefel rhentu cymdeithasol y disgwyliwn iddynt gael eu codi yn y tymor Seneddol hwn. Ond yn sicr nid dyma gyfanswm y cartrefi yr ydym ni'n disgwyl eu gweld nhw'n cael eu hadeiladu yng Nghymru, a fydd yn llawer mwy na hynny. Ac o ran cartrefi gwag, fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn parhau â'r gwaith llwyddiannus a ddechreuwyd yn Nhasglu'r Cymoedd, gyda swm sylweddol o fuddsoddiad a channoedd o gartrefi yn cael eu defnyddio'n fuddiannol o ganlyniad i hynny. Rwy'n credu ein bod ni wedi dysgu fformiwla yno, a'n huchelgais fydd ymestyn y fformiwla honno i rannau eraill o'n gwlad ni.
Fe godwyd diwygio'r dreth gyngor mewn cwestiynau yn gynharach, Llywydd; nid peth hawdd fydd cyflwyno hynny, oherwydd mae unrhyw ddiwygiad o'r fath, fel y dywedais i, yn peri i rai fod ar eu colled ac eraill ar eu hennill, ond mae ffurf bresennol y dreth gyngor yn rhy anflaengar, ac mae'n rhy annheg; mae'n rhoi baich annheg ar y rhai lleiaf abl yn ein cymdeithas i dalu am y gwasanaethau yr ydym ni i gyd yn elwa arnyn nhw, a chan ddefnyddio gwaith y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd tua diwedd y tymor Seneddol diwethaf, rydym ni am symud ymlaen gyda'r diwygio.
Ni fydd unrhyw newidiadau i'r system bleidleisio o ran llywodraeth leol yn ystod y flwyddyn nesaf, ond mae'r Ddeddf a roddodd y Senedd hon ar y llyfr statud yn caniatáu i awdurdodau lleol ddewis y system etholiadol erbyn hyn a fydd, yn eu barn nhw, yn adlewyrchu anghenion a dymuniadau eu poblogaethau nhw eu hunain yn fwyaf effeithiol. Ac wrth gwrs, mae pleidiau yn y Siambr hon sy'n cefnogi gwahanol ddulliau o bleidleisio, ac os mai nhw sy'n arwain yn y mannau hynny, fe fydden nhw'n gallu gwneud dewisiadau gwahanol nawr yn hynny o beth pe byddent yn dymuno gwneud felly.
Pedwar deg a phump o filoedd o gartrefi yn cael eu diogelu rhag llifogydd yw'r rhif mwyaf a ddiogelwyd erioed yn ystod unrhyw dymor Seneddol. Felly, nid uchelgais bach mohono, ac nid wyf am ohirio'r drafodaeth y prynhawn yma, Llywydd, dim ond dweud bod y rhesymeg o ran nodi'r cartrefi hynny, a'r prosiectau a gynigir, yn dod trwy gyfrwng pob awdurdod lleol a chydweithwyr Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yna'n cael cymeradwyaeth a chyllid gan Lywodraeth Cymru.
Yn olaf, ynglŷn â'r comisiwn sefydlog, fe fydd gwaith y comisiwn ar gael i bob plaid wleidyddol ac i'r holl ymdrechion amrywiol a wneir i saernïo dyfodol i'r Deyrnas Unedig sy'n caniatáu i'r Deyrnas Unedig barhau i brofi llwyddiant. Ac er bod hwnnw'n waith i'r pwyllgorau dethol yn Nhŷ'r Arglwyddi a Thŷ'r Cyffredin, sy'n ymwneud â'r gwaith hwn ar hyn o bryd; ac er ei fod yn waith a wneir mewn sgyrsiau â Llywodraeth y DU, lle'r ydym ni'n dal i obeithio y byddwn yn cwblhau'r adolygiad rhynglywodraethol cyn i lawer mwy o wythnosau fynd heibio; neu'n waith y bydd Gordon Brown yn ei oruchwylio ar ran y Blaid Lafur, mae'n gwbl briodol fod yna gomisiwn yma yng Nghymru hefyd sy'n dwyn ynghyd farn o bob rhan o Gymru, o fewn pleidiau gwleidyddol a thu hwnt, sy'n meithrin dadl briodol yma yng Nghymru ynglŷn â'n dyfodol cyfansoddiadol ni, ac yn sicrhau, pan fydd dadleuon eraill ac ehangach yn cael eu cynnal, fod yna ffynhonnell awdurdodol o gyngor y gellir ei defnyddio i sicrhau bod llais pobl Cymru yn cael ei glywed mewn ffordd briodol ym mha fforwm bynnag y cynhelir y drafodaeth honno.
Diolch i'r Prif Weinidog am y datganiad heddiw. Braint unrhyw Lywodraeth newydd, wrth gwrs, ydy cael gosod agenda, gosod y cywair, a gosod uchelgais ar ddechrau tymor seneddol newydd. Roeddwn i'n sylwi bod y Prif Weinidog yn ymfalchïo mai dim ond chwe wythnos sydd yna ers yr etholiad. Roeddwn i'n digwydd edrych ar bapurau newydd o 10 mlynedd yn ôl, a rhyw chwe wythnos oedd wedi pasio bryd hynny hefyd.
Thank you to the First Minister for today's statement. It's the privilege of any new Government to set the agenda, to set the tone and the ambition at the beginning of a new parliamentary term. And I noted that the First Minister took pride in the fact that it's only six weeks since the election. I happened to look at newspapers from 10 years ago, and it was six weeks that had passed then too.
'Finally we get a hint of a programme from the First Minister',
'O'r diwedd fe gawn ni ryw arwydd o raglen gan y Prif Weinidog',
meddai'r Western Mail bryd hynny. A'r pennawd, rhag ofn,
Those were the words of the Western Mail at that time. And the headline was,
'Is that all you've got, First Minister?'
'Ai dyna'r cyfan sydd gyda chi, Prif Weinidog?',
Felly, o bosib, fe ofynnaf i rywbeth tebyg mewn ffordd ychydig yn wahanol. Fel rhestr o bethau digon dilys a chlodwiw, mae yna lawer iawn dwi'n cyd-fynd â fo yn sicr yn y rhaglen yma. Mae yna lawer o syniadau dwi'n eu hadnabod o faniffesto diweddar Plaid Cymru hyd yn oed, ac mae'r gwerthoedd sylfaenol sydd wedi cael eu hamlinellu yn rhai dwi'n eu rhannu: egwyddorion o gydweithio a chydsefyll nid cystadlu; cenedl yn seiliedig ar chwarae teg, lle mae pawb yn cyflawni eu potensial; darparu gwasanaethau cyhoeddus er budd y cyhoedd, nid er elw, ac yn y blaen; yn ogystal â chreu cenedl lle mae'r Gymraeg, er enghraifft, wrth ei chalon hi ac wrth galon bywyd cyhoeddus.
Ond y cwestiwn sylfaenol dwi'n meddwl sydd gen i yn fan hyn ydy: o edrych ar hyn, beth fydd yn wahanol ymhen pum mlynedd, hyd yn oed os ydy'r Llywodraeth yn llwyddo i weithredu ar lawer o'r addewidion? Mi glywon ni'r Prif Weinidog yn cyfeirio at y rhaglen fel un uchelgeisiol a radical. Maen nhw'n eiriau hawdd iawn i'w dweud, wrth gwrs, ond mae arnaf i ofn nad ydw i wedi fy argyhoeddi mai'r rhaglen lywodraethu yma fydd yn cynnig y cyfeiriad newydd sydd ei angen ar Gymru, yn cynnig y trawsnewid sydd ei angen arnom ni er mwyn llunio dyfodol mwy cyfiawn, mwy ffyniannus ac ati. Pan ddaw hi at y pandemig, mae Cymru wedi dangos gwerth pwyll dwi'n meddwl. Ond siawns, pan ydyn ni'n sôn am y gwaith o adeiladu cenedl, fod yn rhaid symud ychydig yn gyflymach; bod yn glyfrach, ie, ond gweithio'n galetach hefyd ac anelu yn uwch.
Dwi'n derbyn mai gosod fframwaith ydy llawer o hyn. Mi fyddwn ni'n trio dylanwadu ar gryfhau'r fframwaith hwnnw, ac o bosib gallai'r Prif Weinidog wneud sylw, sydd ddim yn y rhaglen yma, ynglŷn â diwygiadau i'r Senedd yma, achos o fewn gweithgareddau'r Senedd yma rydyn ni eisiau dylanwadu ar y fframwaith hwnnw, ond mae yna gwestiwn ynglŷn â fframwaith i beth. Mae yna ddiffyg targedau mewn meysydd eithaf sylfaenol yma. Felly, sut fyddwn ni'n mesur llwyddiant?
Dwi wedi cyhuddo Llywodraethau Llafur yn y gorffennol o fod yn rhy managerial, o fodloni ar weinyddu Cymru yn hytrach na chynnig gweledigaeth. Sut mae'r rhaglen yma yn cynrychioli newid gêr o reoli Cymru i weddnewid Cymru? Pa obaith sydd yna o ran gweddnewid bywydau'r 67,000 o bobl sydd ar restrau aros am dai cymdeithasol, y 70,000 sydd yn byw mewn tlodi ond sydd ddim yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim? Ble mae'r deffroad yn y sylweddoliad o sgêl yr argyfwng o ran impact ail gartrefi ar dai yng nghefn gwlad? Ble mae'r targedu statudol ar warchod bioamrywiaeth? Mae yna gwestiynau sylfaenol iawn yma, ac mi gawn ni gyfle yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf, wrth gwrs, i fynd at y rheini mewn manylder.
So, perhaps I'll ask something similar in a slightly different way. As a list of valid and praiseworthy ambitions, there's a great deal that I would agree with in this programme. There are many ideas that I recognise from Plaid Cymru's recent manifesto even, and the values, the fundamental values set out, are ones that I share: principles of collaboration and co-operation not competition; a nation based on fairness, where everyone achieves their potential; providing public services for the benefit of the public, not for profit, and so on; as well as creating a nation where the Welsh language is at its heart and at the heart of public life.
But the fundamental question I think I have here, in looking at this, is: what will be different in five years' time, even if the Government does manage to deliver against many of these pledges? We heard the First Minister referring to the programme as ambitious and radical. They are warm words, of course, but I fear that I remain unconvinced that it's this programme for government that will provide the new direction that Wales needs, the transformation that we need in order to create a more just and prosperous future. When it comes to the pandemic, Wales has shown the value of caution I think. But surely, when we're talking about the work of nation building, we have to move a little more quickly. We have to be smarter, yes, but we also have to work harder and to aim higher.
I accept that much of this is setting out the framework. We will try and influence and try and strengthen that framework, and perhaps the First Minister could comment on something that isn't in the programme, on reforms to this Senedd, because it's within the activities of this Senedd that we will seek to influence that framework, but there is a question as to what the framework is for. There is an absence of targets in some fundamental areas. So, how can we measure success?
I've accused Labour Governments in the past of being too managerial in their approach, of being satisfied with administering Wales rather than offering a vision. So, how does this programme provide a gear change from managing Wales to transforming Wales? What hope is there in terms of transforming the lives of 67,000 people on waiting lists for social housing, the 70,000 people living in poverty who don't qualify for free school meals? So, where's the realisation of the scale of the crisis in terms of the impact of second homes on rural housing? Where are the statutory targets on safeguarding biodiversity? There are fundamental questions here, and we'll have opportunities in the next weeks and months, of course, to deal with those in some detail.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Llywydd, this Parliament will—. Dirprwy Lywydd, this Parliament will understand what I mean when I, as a Plaid Cymru Member, say that I fear we are currently limiting our ambitions as a nation. We have different viewpoints on the potential offered by independence. In our vision of a Wales that can build its own relationships with other nations in these islands and beyond, we look towards ambitions that aren't limited by UK Government or Whitehall. We heard the First Minister say, 'We will use all the powers we have to tackle climate change.' I think it's an hour and a half ago he was saying how frustrated he was at the limitations being placed on our ability to tackle climate change by Whitehall rules on borrowing, for example. We can be more ambitious in that way.
If the Labour Government, like the Conservatives, are determined that it's by continuing, effectively, to give an ultimate veto to Westminster, to allow UK Government to set the parameters within which we can try to forge a new future for our nation, then it's up to this Government to show that a truly transformative programme for government can be put in place within that UK context. I'm afraid that that is not what I see in this programme for government, but, as I wish the First Minister well in embarking on the next five years, I guess it's up to his Government to prove me wrong.
Llywydd, fe fydd y Senedd hon—. Dirprwy Lywydd, fe fydd y Senedd hon yn deall yr hyn yr wyf i'n ei olygu pan ddywedaf i, yn Aelod o Blaid Cymru, fy mod yn ofni ein bod yn cyfyngu ar ein huchelgeisiau fel cenedl ar hyn o bryd. Mae gennym ni wahanol safbwyntiau ar y posibiliadau y gallai annibyniaeth eu cynnig. Yn ein gweledigaeth ni o Gymru fel gwlad a all feithrin ei pherthynas ei hun â chenhedloedd eraill yn yr ynysoedd hyn a thu hwnt, rydym yn anelu at uchelgeisiau na chyfyngwyd arnynt gan Lywodraeth y DU na Whitehall. Fe glywsom ni'r Prif Weinidog yn dweud, 'Fe fyddwn ni'n defnyddio'r holl bwerau sydd gennym i fynd i'r afael â newid hinsawdd.' Rwy'n credu mai rhyw awr a hanner yn ôl yr oedd yn dweud pa mor rhwystredig y mae gyda'r cyfyngiadau a roddir ar ein gallu ni i fynd i'r afael â newid hinsawdd gan reolau Whitehall ar fenthyca, er enghraifft. Fe allem ni fod yn fwy uchelgeisiol yn hynny o beth.
Os yw'r Llywodraeth Lafur, fel y Ceidwadwyr, yn credu'n bendant mai drwy barhau, i bob pwrpas, i roi'r feto i San Steffan yn y pen draw, a chaniatáu i Lywodraeth y DU bennu'r paramedrau y gallwn ni geisio llunio dyfodol newydd i'n cenedl oddi mewn iddynt, yna gwaith y Llywodraeth hon yw dangos y gellir rhoi rhaglen lywodraethu wirioneddol drawsnewidiol ar waith yng nghyd-destun y DU. Rwy'n ofni nad hynny a welaf i yn y rhaglen lywodraethu hon, ond gan fy mod i'n dymuno'n dda i'r Prif Weinidog wrth ddechrau ar y pum mlynedd nesaf, rwy'n credu mai gwaith y Llywodraeth fydd dangos fy mod i'n cyfeiliorni.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am beth ddywedodd e ar ddechrau beth roedd e wedi ei ddweud am y posibiliadau o gydweithio ar nifer o bethau sydd yn y rhaglen lle mae'r syniadau sydd gyda ni yn syniadau o'r un fath ac yn yr un maes ag a oedd ym maniffesto Plaid Cymru. Dwi'n edrych ymlaen at gydweithio lle mae posibiliadau fel yna yn codi. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, Dirprwy Lywydd, bydd yn rhaid i'r Aelodau aros am rai o'r manylion roedd e'n gofyn amdanynt.
Thank you very much to Rhun ap Iorwerth for what he said at the outset of his speech, about the possibility to collaborate on a number of things that are in the programme where we have the same ideas, similar ideas, in the areas outlined in the Plaid Cymru manifesto. And I'm looking forward to collaborating where those possibilities arise. As Rhun ap Iorwerth said, Dirprwy Lywydd, Members will have to wait for some of the detail that he was requesting.
Llywydd, it was nearly 18 months, I think, in the last Senedd term before the Government published its programme for government, and it was a deeply detailed document; it had all of those bells, whistles, targets, and so on, that he might have been looking for, and indeed we could have decided to do that this time. Because in order to produce a document of that sort, you need an extensive amount of time and effort. My own view is that it was better to put in front of the Senedd a programme for government that captured the essence of what we were committed to in the election, what we wish to achieve as a Government, particularly those things where a cross-Government effort is required to meet the urgency of the tasks that lie in front of us. And that is why, as Rhun ap Iorwerth very properly recognised, some of the detail will be provided by Ministers as the commitments in the manifesto are worked through and the practical actions that lie behind the programme for government can be fleshed out in the detail that he was asking for.
On the issue of independence, he's right, of course, that we do take a different view. I would not describe it as being limited by Westminster. I think the scope for independent action by this Senedd has never been more vividly illustrated than over the last 12 months. But I continue to believe that Wales's future is best secured by powerful devolution, entrenched devolution, devolution that cannot be stolen or turned back, but within a United Kingdom in which we voluntarily choose to pool our sovereignty for common purposes, which are better discharged by a population working together on those issues, and climate change would surely be one of those.
So, we probably won't need to rehearse the arguments that we set out at extensive length in front of the electorate only weeks ago, and where the electorate has delivered its verdict. We will go on defending this Senedd; we will go on making the case for extended devolution, where we think that is the right thing to do; we will certainly go on making the case for a different future for the United Kingdom; and the commission that we will set up, and the work that will be led by my colleague Mick Antoniw, will allow us to have the depth of understanding and the depth of support from the Welsh public that will give those ideas the credence that they deserve.
Llywydd, roedd yn bron 18 mis i mewn i dymor diwethaf y Senedd, rwy'n credu, cyn i'r Llywodraeth gyhoeddi ei rhaglen lywodraethu, ac roedd honno'n ddogfen fanwl dros ben; roedd ynddi'r holl sioe, y nodau a'r targedau, ac ati, y gallai ef fod yn chwilio amdanynt, ac yn wir, fe allem ni fod wedi penderfynu gwneud hynny'r tro hwn. Oherwydd er mwyn cynhyrchu dogfen fel honno, mae angen rhoi llawer iawn o amser ac egni. Fy marn i yw ei bod yn well inni gyflwyno rhaglen lywodraethu gerbron y Senedd a fyddai'n cyfleu hanfod yr hyn yr oeddem wedi ymrwymo iddo yn yr etholiad, yr hyn y dymunwn ei gyflawni yn y Llywodraeth, yn enwedig y pethau y mae angen ymdrech draws-Lywodraethol i ymateb ar fyrder i'r tasgau sydd o'n blaenau. A dyna pam, fel roedd Rhun ap Iorwerth yn iawn i'w gydnabod, y bydd rhai o'r manylion yn cael eu darparu gan Weinidogion wrth i'r ymrwymiadau yn y maniffesto gael eu datblygu ac fe ellir rhoi cnawd ar esgyrn y camau ymarferol sydd wrth gefn y rhaglen lywodraethu yn y manylder yr oedd yn gofyn amdano.
O ran annibyniaeth, mae'n gywir i ddweud, wrth gwrs, fod gennym safbwynt gwahanol. Ni fyddwn i'n ei ddisgrifio fel bod wedi ein cyfyngu gan San Steffan. Rwy'n credu na welwyd erioed gyfle mor fywiog i'r Senedd hon weithredu'n annibynnol na'r hyn a ddigwyddodd dros y 12 mis diwethaf. Ond rwy'n dal i gredu mai datganoli grymus, datganoli sefydledig, datganoli na ellir ei ddwyn na'i wrthdroi fyddai'n sicrhau'r dyfodol gorau i Gymru, a hynny o fewn i Deyrnas Unedig lle rydym yn dewis cyfuno ein sofraniaeth ni'n wirfoddol at ddibenion cyffredin, sy'n cael eu cyflawni'n well gan boblogaeth sy'n gweithio gyda'i gilydd ar y materion hynny, ac mae'n siŵr y byddai newid hinsawdd yn un o'r pethau hyn.
Felly, mae'n debyg nad oes angen inni ailadrodd y dadleuon a fynegwyd yn drylwyr iawn i'r etholwyr ychydig wythnosau yn ôl, ac ar ôl i'r etholwyr roi eu dyfarniad nhw. Rydym ni'n bwriadu dal ati i amddiffyn y Senedd hon; fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau'r achos dros ddatganoli estynedig, lle credwn ni mai dyna'r peth cywir i'w wneud; fe fyddwn ni'n sicr yn parhau i ddadlau'r achos dros ddyfodol arall i'r Deyrnas Unedig; ac fe fydd y comisiwn y byddwn ni'n ei sefydlu, a'r gwaith a arweinir gan fy nghyd-Aelod Mick Antoniw, yn caniatáu inni gael dyfnder deall a dyfnder cefnogaeth gan y cyhoedd yng Nghymru a fydd yn rhoi'r hygrededd i'r syniadau hynny y maen nhw'n ei lawn haeddu.
Before I call other speakers, can I remind everyone that I fully appreciate the importance of the programme for government statement and that people want to ask questions about the future direction of the Government, but we have a limited time, and, therefore, I want to call everybody on the list? So, if you can keep yourselves to your minute and be succinct, I'd be very grateful. Rhianon Passmore.
Cyn imi alw ar eraill i siarad, a gaf i atgoffa pawb fy mod i'n deall arwyddocâd datganiad y rhaglen lywodraethu yn llwyr ac y bydd rhai yn awyddus i ofyn cwestiynau ynglŷn â chyfeiriad y Llywodraeth i'r dyfodol, ond mae ein hamser ni'n gyfyngedig? Felly, rwy'n dymuno galw pawb sydd ar y rhestr. Felly, pe byddech yn cadw at y munud sydd gennych a bod yn gryno, fe fyddwn innau'n ddiolchgar iawn. Rhianon Passmore.
Diolch, Deputy Presiding Officer. First Minister, on behalf of the people of Islwyn, firstly, I wanted to briefly congratulate you on a stunning election victory in May, and for all that you have done personally in keeping Wales safe during the pandemic.
The unprecedented pandemic continues to rightly dominate all our minds and has changed all assumptions about how we will live, work and play in the years ahead, but simultaneously Wales continues to cope with 10 long years of underfunding and continued cuts to Welsh budgets, cuts to UK welfare support, cuts to trade and the Brexit downturn, all as we stare into the eye of the climate change storm. First Minister, the Climate Change Committee has warned that Governments must act swiftly and consciously in all public policy decision making. So, how, with this context, will Wales put climate change at the very heart of transforming our economy? And how will our Welsh Labour programme for government deliver a cleaner, greener and fairer country and a more equal society within those circumstances?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, ar ran pobl Islwyn, yn gyntaf, rwy'n awyddus i ddweud gair byr i'ch llongyfarch chi am eich buddugoliaeth ysgubol yn etholiad mis Mai, ac am y cyfan a wnaethoch chi'n bersonol i gadw Cymru yn ddiogel yn ystod y pandemig.
Mae'r pandemig, na welwyd ei debyg, yn parhau i feddiannu ein meddyliau, a hynny'n briodol. Mae wedi newid pob rhagdybiaeth sydd gennym ni o ran sut rydym yn byw, gweithio a gorffwys yn y blynyddoedd i ddod, ond ar yr un pryd mae Cymru yn parhau i ymlafnio oherwydd 10 mlynedd hir o danariannu a thoriadau parhaol i gyllidebau Cymru, a thoriadau i gymorth lles y DU, toriadau i fasnach a'r wasgfa oherwydd Brexit, a'r cyfan wrth inni rythu ar drychineb newid hinsawdd. Prif Weinidog, mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd wedi rhybuddio bod yn rhaid i Lywodraethau weithredu'n gyflym a chydwybodol ym mhob penderfyniad polisi cyhoeddus. Felly, sut, yn y cyd-destun hwn, y bydd Cymru yn rhoi newid hinsawdd wrth wraidd trawsnewid ein heconomi ni? A sut wnaiff rhaglen lywodraethu Llafur Cymru sicrhau gwlad sy'n lanach, yn wyrddach a thecach; a chymdeithas sy'n fwy cyfartal yn yr amgylchiadau hyn?
Well, Llywydd, I thank Rhianon Passmore for that. I hope she'll recognise that climate change is at the heart of this Government, that we have created a ministry and a Minister to draw together all the different threads that the Welsh Government has to make the maximum contribution that we can to that agenda. We do need a UK Government that is equally committed to playing its part alongside us, and I look forward to the opportunities that there will be to discuss that and to work collaboratively and co-operatively with other Governments in the United Kingdom to make the difference that we all need to make, if we are to hand on the beautiful, but very fragile part of the globe that we are privileged to occupy in a state that would stand up to examination by those who come after us.
Wel, Llywydd, rwy'n diolch i Rhianon Passmore am hynny. Rwy'n gobeithio y bydd hi'n cydnabod bod newid hinsawdd wrth galon y Llywodraeth hon, a'n bod ni wedi creu gweinyddiaeth a Gweinidog i ddwyn ynghyd yr edafedd amrywiol sydd gan Lywodraeth Cymru i wneud y cyfraniad mwyaf posibl i'r agenda hon. Mae angen i Lywodraeth y DU fod yr un mor ymrwymedig i chwarae ei rhan hi ochr yn ochr â ni. Rwy'n edrych ymlaen at y cyfleoedd sydd i ddod ar gyfer trafod hynny a chydweithio a chydweithredu â Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig i wneud y gwahaniaeth y mae angen i bob un ohonom ni ei wneud, os ydym eisiau trosglwyddo'r rhan brydferth ond bregus iawn o'r byd yr ydym yn freintiedig i'w meddiannu mewn cyflwr a wnaiff oddef ei harchwilio gan y rhai sy'n dod ar ein holau ni.
Thank you, First Minister, for outlining your programme for government. You talked earlier about growing the Welsh economy and, indeed, there's a section there—I briefly had a chance to look at it—looking at the economy, and we welcome anything that drives the economy, especially in a bounce-back following this awful pandemic. But I'm sure you will agree with me that it's so important that Wales features on the world stage. I heard you saying about global networks earlier, but I don't see it in the programme as to how we're going to actually promote Wales on the world stage, because at the moment we're seeing GDP per capita at the lowest across the UK in Wales and we're seeing research and development investment at the lowest levels in Wales, hardly touching 1 per cent of R&D investment in the UK. And it's fundamentally important, because we have all of the ingredients in Wales to make us strong, yet we're not cementing them together in the right way, and we've lost many opportunities over many years through not doing things as fast as we should have done. Yet, Wales is home to globally recognised businesses and boasts huge economic credentials, including the compound semiconductor industry—
Diolch, Prif Weinidog, am amlinellu eich rhaglen lywodraethu. Roeddech chi'n sôn yn gynharach am dyfu economi Cymru ac, yn wir, mae adran yno—fe gefais gyfle yn fyr i edrych arni—sy'n edrych ar yr economi, ac rydym yn croesawu unrhyw beth sydd am sbarduno'r economi, yn arbennig mewn adferiad yn dilyn y pandemig ofnadwy hwn. Ond rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi ei bod yn bwysig iawn fod Cymru yn ymddangos ar lwyfan y byd. Fe wnes i eich clywed yn dweud rhywbeth am rwydweithiau byd-eang yn gynharach, ond nid wyf i'n gweld hynny yn y rhaglen o ran sut y byddwn ni'n hyrwyddo Cymru ar lwyfan y byd, oherwydd ar hyn o bryd rydym ni'n gweld CMC y pen ar ei isaf ledled y DU yng Nghymru ac rydym ni'n gweld buddsoddiad ymchwil a datblygu ar y lefelau isaf yng Nghymru, a phrin fod hynny'n cyffwrdd ag 1 y cant o fuddsoddiad ymchwil a datblygu yn y DU. Ac mae hynny'n hanfodol bwysig, oherwydd mae gennym yr holl gynhwysion yng Nghymru i'n gwneud ni'n gryf, ac eto nid ydym yn eu hasio gyda'i gilydd yn y ffordd iawn, ac rydym wedi colli llawer o gyfleoedd dros lawer o flynyddoedd drwy beidio â gwneud pethau mor gyflym ag y dylem fod wedi eu gwneud. Ac eto, mae Cymru yn breswylfa i fusnesau a gydnabyddir yn fyd-eang ac mae ganddi gymwysterau economaidd aruthrol, gan gynnwys y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd—
Can the Member come to a question now, please?
A fyddai'r Aelod mor garedig â gofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?
Sorry?
Mae'n ddrwg gennyf?
Can you come to a question now?
A wnewch chi ofyn cwestiwn nawr?
Right. Sorry, Deputy Presiding Officer. Well, the question is: First Minister, would you be focusing a lot harder on promoting Wales on an all-Wales and global scene so that we can actually reap the benefits of that opportunity and encourage inward investment? At the moment, we're not seen as a favourable place for investment because we haven't raised our profile enough on that global position and platform. I hope that we can do more in that regard going forward. Thank you, First Minister.
Iawn. Mae'n ddrwg gennyf, Dirprwy Lywydd. Wel, y cwestiwn yw: Prif Weinidog, a fyddwch chi'n canolbwyntio'n fwy o lawer ar hyrwyddo Cymru ar lwyfan Cymru gyfan a byd-eang fel y gallwn ni elwa'n wirioneddol ar y cyfle hwn ac ennyn mewnfuddsoddiad? Ar hyn o bryd, nid ydym yn cael ein hystyried yn gyrchfan ffafriol ar gyfer buddsoddi gan nad yw ein proffil yn ddigon uchel ar y safle a'r llwyfan byd-eang hwnnw. Rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud mwy i'r perwyl hwnnw wrth symud ymlaen. Diolch i chi, Prif Weinidog.
I thank the Member for those important points. The international strategy doesn't feature in the programme for government, but that is because it is a piece of work that continues from the last Senedd term. I took the decision in forming the new Government that the international strategy would be the responsibility of the First Minister's office, for many of the reasons that Peter Fox has set out.
Just in the next couple of weeks, Llywydd, I will be meeting ambassadors from different parts of the world with very different trading relationships with Wales. The new ambassador from Poland will be visiting Wales in the next couple of weeks, and the new ambassador from Japan will be visiting Wales. There, I take a slightly different view from the Member, because in terms of inward investment, we have secured inward investment from Japan for more than 40 years, and it's not the sort of inward investment that is sometimes rightly criticised by others—investment that comes, takes the money and is gone as soon as the money runs out. Investment by Japanese companies in Wales is long-term investment, and we go on being successful in drawing that investment into Wales.
The programme for government does indeed look to a Wales that is a global player, that is a welcoming place, that is outward looking, where people from other parts of the world want to come and make their futures and to invest in the fantastic things that we have to offer, not simply in terms of facilities and infrastructure, but particularly the workforce we have to offer here in Wales, with the skills and the commitment that it offers to so many companies from different parts of the world.
Diolch i'r Aelod am y pwyntiau pwysig yna. Nid yw'r strategaeth ryngwladol yn rhan o'r rhaglen lywodraethu, a'r rheswm am hynny yw ei fod yn ddarn o waith sy'n parhau ers tymor diwethaf y Senedd. Fe benderfynais wrth ffurfio'r Llywodraeth newydd mai swyddfa'r Prif Weinidog fyddai'n gyfrifol am y strategaeth ryngwladol, am lawer o'r rhesymau a nodwyd gan Peter Fox.
Yn ystod yr wythnosau nesaf, Llywydd, fe fyddaf i'n cwrdd â llysgenhadon o wahanol rannau o'r byd, bob un ohonynt â pherthynas fasnachu wahanol iawn â Chymru. Fe fydd y llysgennad newydd o Wlad Pwyl yn ymweld â Chymru yn ystod yr wythnosau nesaf, ac fe fydd y llysgennad newydd o Japan yn ymweld â Chymru. Yma, mae fy marn i ychydig yn wahanol i'r Aelod, oherwydd o ran mewnfuddsoddiad, rydym ni wedi sicrhau mewnfuddsoddiad o Japan ers dros 40 mlynedd, ac nid dyma'r math o fewnfuddsoddi sydd weithiau'n cael ei feirniadu gan eraill, yn briodol felly—buddsoddiad sy'n dod, yn cymryd yr arian ac yn mynd cyn gynted ag y bydd yr arian wedi dod i ben. Mae buddsoddiad gan gwmnïau o Japan yng Nghymru yn fuddsoddiad hirdymor, ac rydym ni'n dal i lwyddo i ddenu'r buddsoddiad hwnnw i Gymru.
Mae'r rhaglen lywodraethu yn wir yn edrych ar Gymru fel chwaraewr byd-eang, yn lle croesawgar, sy'n edrych tuag allan, lle mae pobl o rannau eraill o'r byd yn awyddus i ddod i wneud eu dyfodol nhw a buddsoddi yn y pethau gwych sydd gennym i'w cynnig, nid yn unig o ran cyfleusterau a seilwaith, ond yn arbennig y gweithlu sydd gennym i'w gynnig yma yng Nghymru, gyda'r sgiliau a'r ymrwymiad a gynigir i laweroedd o gwmnïau o wahanol rannau o'r byd.
First Minister, it is a good, sound programme for government—[Interruption.] It is a good, sound programme for government on which there is a strong mandate to actually deliver this now, despite the criticism from the opposition benches a moment ago. I'm going to focus on just two areas that I'd like to, because we stand up and we ask you to go further, do it faster; we've got a five-year programme for government here. But the two areas I'd like to focus on are, one, buses and public transport, which I understand we might well have a debate next week on. It's how soon we can get to that point where we can actually get more local control of our bus services and related community transport services as well, so we can deliver that. And the second one is on the clean air Act. There's wide cross-party support now to actually move very fast on that, and to have good, measurable, ambitious targets within it. So, how soon could we see that as well? There are over 100 items in here, and as you say, there are more, actually, with individual Ministers as well that aren't even within this document. But on those two, I think you'd find good support—we just need to get on with it.
Prif Weinidog, mae hon yn rhaglen lywodraethu dda a chadarn—[Torri ar draws.] Mae'n rhaglen dda a chadarn ar gyfer llywodraethu lle ceir mandad cryf i gyflawni hyn nawr, er gwaethaf y feirniadaeth gan feinciau'r gwrthbleidiau eiliad yn ôl. Rwyf am ganolbwyntio ar ddau faes yn unig yr hoffwn i eu codi, oherwydd rydym ni'n sefyll ac yn gofyn ichi fynd ymhellach, a gwneud hyn yn gyflymach; mae gennym raglen lywodraethu bum mlynedd yn y fan hon. Ond y ddau faes yr hoffwn ganolbwyntio arnynt yw, yn gyntaf, bysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus, ac rwy'n deall y gallem gael dadl yr wythnos nesaf ar hynny. Mae'n golygu pa mor fuan y gallwn ni gyrraedd y pwynt hwnnw lle mae gennym fwy o reolaeth leol ar ein gwasanaethau bysiau a gwasanaethau trafnidiaeth gymunedol cysylltiedig ni hefyd, er mwyn cyflawni hynny. Ac mae'r ail faes yn ymwneud â'r Ddeddf aer glân. Mae cefnogaeth drawsbleidiol eang nawr i symud yn gyflym iawn yn hyn o beth, a bod â thargedau pendant, mesuradwy ac uchelgeisiol. Felly, pa mor fuan y gallem ni weld hynny hefyd? Mae dros 100 o eitemau yma, ac fel y dywedwch chi, mae yna fwy, mewn gwirionedd, gyda Gweinidogion unigol hefyd nad ydynt hyd yn oed wedi eu cynnwys yn y ddogfen hon. Ond ar y ddau bwynt yna, rwy'n credu y cewch chi gefnogaeth dda—mae angen inni fwrw ymlaen â'r rhain.
Thanks to Huw Irranca-Davies for those questions, Llywydd. I chaired the meeting of the legislative programme board of the Welsh Government where we, with really heavy hearts, agreed that we could not take forward the bus reform Bill in the last year of the last Senedd term, and that was simply because of the circumstances we all know we were facing at the time, with so many people who we would have relied upon to work on those proposals with us—in local authorities, in the bus companies and so on—simply not able to come to the table to carry out that work. But we will be committed to reregulation of the bus service in Wales to make sure that it is run in the public interest in future. I look forward to having those discussions with the many sectors that have a direct interest in it before bringing proposals in front of the Senedd.
On the clean air Act, which we've discussed a number of times this afternoon, it's absolutely part of our commitment for five years, but I have to echo what the Member himself said—both the programme for government today and the legislative programme that I will bring in front of colleagues before the end of this term are a five-year commitment, and there will have to be a sense of how the programme is capable of being managed through the Senedd with all the many demands and ambitions that I know we have.
Diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiynau yna, Llywydd. Fe gadeiriais i gyfarfod o fwrdd rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru lle cytunwyd, gyda chalon drom iawn, na allem ddatblygu'r Bil diwygio bysiau ym mlwyddyn olaf tymor diwethaf y Senedd, a hynny oherwydd yr amgylchiadau yr ydym ni i gyd yn gwybod yr oeddem yn eu hwynebu ar y pryd, gyda chymaint o bobl y byddem ni wedi dibynnu arnynt i weithio ar y cynigion hynny gyda ni—mewn awdurdodau lleol, yn y cwmnïau bysiau ac yn y blaen—heb allu dod at y bwrdd i wneud y gwaith hwnnw. Ond byddwn yn ymrwymo i ailreoleiddio'r gwasanaeth bysiau yng Nghymru i sicrhau ei fod yn cael ei redeg yn y dyfodol er budd y cyhoedd. Rwy'n edrych ymlaen at gael y trafodaethau hynny gyda'r sectorau niferus sydd â diddordeb uniongyrchol yma cyn cyflwyno cynigion gerbron y Senedd.
O ran y Ddeddf aer glân, rydym wedi trafod honno sawl gwaith y prynhawn yma, ac mae'n rhan ganolog o'n hymrwymiad ni ers pum mlynedd. Ond mae'n rhaid imi adleisio'r hyn a ddywedodd yr Aelod ei hunan—mae'r rhaglen lywodraethu heddiw a'r rhaglen ddeddfwriaethol y byddaf i'n ei chyflwyno gerbron cydweithwyr cyn diwedd y tymor hwn yn ymrwymiad pum mlynedd, ac fe fydd yn rhaid inni gael ymdeimlad o sut y gellir rheoli'r rhaglen drwy'r Senedd gyda'r holl ofynion ac uchelgeisiau niferus yr wyf i'n gwybod sydd gennym ni.
Buaswn i'n licio jest canolbwyntio ar un maes pwysig iawn, sef gofal plant ac addysg blynyddoedd cynnar—sector hollbwysig ar gyfer adfer o'r COVID. Mae plant bach ar draws Cymru wedi colli cyfnod ffurfiannol pwysig o'u bywydau, ac mae yna dystiolaeth gynyddol mai yn y fan yma ddylai'r ffocws addysgol fod. Ond mae'n siomedig i weld diffyg uchelgais dybryd yn y rhaglen lywodraethu. Dydy o ddim yn gwneud dim synnwyr i gadw gofal plant ac addysg blynyddoedd cynnar allan o'r portffolio addysg. Oni ddylai fod o'n gwbl ganolog i waith y Gweinidog addysg? A wnewch chi esbonio pam nad ydy eich polisi gofal plant chi yn canolbwyntio ar y plentyn? Sgileffaith cadarnhaol gofal plant ydy creu gwell mynediad at waith i fwy o rieni, a mamau yn enwedig, ond mae'n rhaid edrych ar yr holl fanteision i'r plentyn, ac wedyn mi ddaw hi'n gwbl amlwg fod angen cynllun dros amser i ehangu'r ddarpariaeth dyngedfennol yma. Mae COVID wedi dangos hynny'n hollol glir.
I would like to focus on one very important area, namely childcare and early years education—a sector that's crucially important for recovery post COVID. Children the length and breadth of Wales have missed an important formative part of their lives, and there is increasing evidence that this is where the educational focus should lie. But it’s disappointing to see an appalling lack of ambition in the programme for government. It makes no sense to keep childcare and early years education out of the education portfolio. Surely it should be at the heart of the work of the education Minister. Can you explain why your childcare policy doesn’t focus on the child? The positive impact of childcare is to create better access to the workplace for parents, and mothers particularly, but we do have to look at all of the other benefits for the child, and then it will become quite apparent that we need a long-term plan to expand this crucial provision. COVID has demonstrated that quite clearly.
Llywydd, wrth gwrs rydw i'n cytuno â beth ddywedodd Siân Gwenllian ar y diwedd am yr effaith mae COVID wedi'i chael. Mae'r Llywodraeth hon yn awyddus dros ben i wneud popeth y gallwn ni wneud i helpu'r plentyn i ddod dros y pandemig. Dyna pam rŷm ni wedi siarad y prynhawn yma am y buddsoddiadau rŷm ni wedi eu cyhoeddi'n barod yn y tymor hwn i helpu ein hysgolion, a helpu pobl eraill yn y maes i fwrw ymlaen gyda'r gwaith pwysig maen nhw'n ei wneud. Mae popeth rŷm ni'n ei wneud yn y maes plant yn dibynnu ar fwy nag un Gweinidog ac, wrth gwrs, rŷm ni'n rhannu cyfrifoldebau gydag aelodau'r Llywodraeth. Mae'n rhaid i ni wneud hynny. Mae Julie Morgan yn gyfrifol am nifer o'r pethau sy'n berthnasol i'r pwyntiau mae Siân Gwenllian wedi'u gwneud. Mae hi'n bwrw ymlaen gyda'r gwaith roedd hi'n ei wneud yn y tymor diwethaf—gwaith pwysig—ac mae hi'n mynd i'w wneud e gyda'r Gweinidog newydd dros addysg a gyda'r Gweinidogion eraill yn y Llywodraeth. Ar ddiwedd y dydd, mae dewisiadau i'w gwneud o ran pwy sy'n mynd i fod yn gyfrifol am bethau ar bapur, ond pwrpas y rhaglen lywodraethu oedd i ddangos i bobl sut mae'r Llywodraeth hon yn mynd i weithio ar bynciau pwysig lle mae mwy nag un Gweinidog a sut mae'r Llywodraeth i gyd yn gallu cyfrannu at y pethau pwysig mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio atyn nhw y prynhawn yma.
Llywydd, of course I agree with what Siân Gwenllian said at the end about the impact that COVID has had. This Government is very eager to do everything that we can to help children to get over the pandemic. That’s why we’ve spoken this afternoon about the investments that we’ve already announced during this term to help our schools and to help other people in this area to press ahead with the important work that they’re doing. Everything that we do in the childcare area relies on more than one Minister and, of course, we share or divide responsibilities among the members of the Government. We have to do that. Julie Morgan is responsible for a number of things that are relevant to the points made by Siân Gwenllian. She is pressing ahead with the work that she was doing in the last term—very important work—and she’s going to do it with the new Minister for education and other Ministers in the Government. At the end of the day, there are choices to be made in terms of who is responsible for things on paper, but the purpose of the programme for government is to show people how this Government is going to work on very important subjects where there is more than one Minister, and how the whole Government can contribute to the important issues that Siân Gwenllian has referred to this afternoon.
Prif Weinidog, dwi'n croesawu'r datganiad y prynhawn yma, a dwi'n croesawu'r weledigaeth radical sy'n mynd trwyddo fe hefyd. Mae'n un peth cyflwyno dogfen fawr sych, ond mae'n beth gwahanol cyflwyno dogfen sy'n disgrifio taith radical i Gymru. Dwi'n croesawu'r ddogfen rydyn ni wedi'i gweld y prynhawn yma. Dwi'n croesawu nid jest y weledigaeth sydd ynddi hi, ond yr egwyddorion radical sydd ynddi hi hefyd. Dwi'n credu ei bod hi'n rhaglen bwerus o ganlyniad i hynny.
Mae yna ddau gwestiwn gen i. Dwi'n croesawu eich bod chi wedi gwneud datganiad clir eich bod chi'n mynd i gefnogi'r rhaglen Tech Valleys yn fy etholaeth i, ond o ran y Cymoedd ehangach, oes yna rywbeth yn y ddogfen sy'n mynd i weithredu fel adran neu fframwaith sy'n gallu delifro polisi ar draws y Cymoedd? Achos beth rydym ni wedi methu ei wneud yn y gorffennol yw—nid gweledigaeth, nid ymrwymiad i weithio yn y Cymoedd, ond y gallu i wneud hynny. Dwi'n gwybod bod yna awgrym mewn mannau gwahanol yn y ddogfen bod yna gyrff democrataidd ac atebol rydych chi eisiau eu creu, a dwi'n awyddus i ddeall mwy am hynny.
A'r cwestiwn olaf sydd gen i—a dwi'n gweld y Dirprwy Lywydd hyd yn oed heb fy sbectol—yw: sut fyddwn ni'n gwybod pryd fyddwch chi wedi delifro ar y weledigaeth? Achos roedd y cwestiwn gan Rhun ap Iorwerth yn gwestiwn pwysig iawn. Dydyn ni ddim eisiau dogfen gwasanaeth sifil fan hyn; rydyn ni eisiau dogfen wleidyddol—dwi'n cytuno gyda chi ar hynny—ond hefyd rydym ni eisiau dogfen sy'n ein galluogi ni fel Senedd i greu atebolrwydd a sicrhau ein bod ni'n deall, a bod pobl Blaenau Gwent yn gwybod, pan dŷch chi wedi cyrraedd eich nod a pan dŷch chi wedi delifro ar eich uchelgais.
First Minister, I welcome this afternoon’s statement and I welcome the radical vision that runs through it. It is one thing to present a lengthy, dry document, but there is something different about presenting a document that describes a radical journey for Wales. I welcome the document that we’ve had sight of today. I welcome not just the vision contained with it, but the radical principles that underpin it too. I do think that it’s a powerful programme as a result of that.
I have two questions. I welcome the fact that you’ve made a clear statement that you’re going to support the Tech Valleys programme in my constituency, but in terms of the Valleys more broadly, is there anything contained within the document that will act as a framework that can deliver policy across the Valleys? Because what we’ve failed to do in the past is not a failure of vision or a commitment to work in the Valleys, but the ability to deliver. I know that there is a suggestion in various sections of the document that there are democratic and accountable bodies that you want to create and I’m eager to understand more about that.
My final question—and I can see the Deputy Presiding Officer, even without my glasses—is: how will we know when you have delivered against that vision? Because the question that Rhun ap Iorwerth asked was a very important one. We don’t want a civil service document here; we need a political document, and I agree with you on that. But we also need a document that enables us as a Senedd to create accountability and to ensure that we understand and the people of Blaenau Gwent know when you have reached your objectives and when you have delivered against your ambitions.
Diolch yn fawr i Alun Davies am beth ddywedodd e am y ddogfen. Os rŷm ni'n mynd i fod yn radical, yn fy marn i roedd hi'n bwysig i ddod â'r ddogfen o flaen y Senedd cyn gynted ag yr oedd yn bosib i wneud hynny. Pan ŷm ni'n ei wneud e fel yna, fel yr esboniais i i Rhun ap Iorwerth, dydy hi ddim yn bosibl cael popeth—pob ffordd o sut rydym ni'n mynd i'w wneud e a beth fydd y targedau ac yn y blaen—yn yr un ddogfen. Ond, bydd Gweinidogion yn dod o flaen y Senedd a rhoi mwy o fanylion fel yna, i fod yn atebol, fel y dywedodd Alun Davies, i'r Senedd ac i bobl tu fas yng Nghymru hefyd. Rŷn ni'n dal yn trafod, Dirprwy Lywydd, tu fewn i'r Llywodraeth, y ffordd orau i fwrw ymlaen gyda phethau yn y Cymoedd, i fwrw ymlaen â'r gwaith roedd Alun Davies yn ei wneud yn y tymor diwethaf. Mae nifer o'r Gweinidogion yn y Llywodraeth yn cynrychioli'r Cymoedd, a bydd hynny'n help i ni. Rŷm ni'n dal i siarad gyda'n gilydd am y ffordd orau i wneud hynny.
I thank Alun Davies for what he said about the document. If we're going to be radical, in my opinion it was important to bring this document before the Senedd as soon as possible. When we do it that way, as I explained to Rhun ap Iorwerth, it's not possible to include everything—every way of working and delivery and targets and so forth—within the same document. But, Ministers will appear before the Senedd and they will provide more details and they will be accountable, as Alun Davies said, to the Senedd and to people outwith the Senedd throughout Wales. We're still discussing, Deputy Presiding Officer, within the Government, the best way of pressing ahead with issues in the Valleys and to press ahead with the work that Alun Davies did in the previous term. There are a number of Ministers within the Government who represent the Valleys, and that will be a help to us. We're still discussing the best ways of proceeding with that.
I would like, in welcoming this programme for government, to thank and congratulate the electors of Aberconwy for returning me to this place with the largest majority I've held.
On a more serious note, you explained that you would make sure, First Minister, that our farmers have a key role to play in our green future. However, the programme for government doesn't really address the issues that are facing them. The programme states, and I quote, that you will
'Forbid the culling of badgers to control the spread of TB in cattle.'
That isn't a strong enough statement. The Welsh Government has been issuing a tiny number of licences to mark, trap and take badgers to prevent the spread of disease on farms that have a TB chronic breakdown in a herd. For example, in 2020, you only issued seven licences. Compare that with the startling fact that over 10,000 cattle, in the prime of their productive lives, continue to be culled every year in Wales due to TB. The comprehensive approach adopted in England has seen an average reduction in the incidence of TB of at least 40 per cent in areas that have completed at least four years of badger culling. Just across the border in Gloucestershire, there has been a 66 per cent decline in new TB breakdowns. So, the prohibition on culling badgers is not supported by the evidence—
Hoffwn i, wrth groesawu'r rhaglen lywodraethu hon, ddiolch i etholwyr Aberconwy a'u llongyfarch am fy nychwelyd i i'r lle hwn gyda'r mwyafrif mwyaf rwyf i wedi'i gael.
Ar nodyn mwy difrifol, gwnaethoch chi egluro, Brif Weinidog, fod gan ein ffermwyr ran allweddol i'w chwarae yn ein dyfodol gwyrdd. Fodd bynnag, nid yw'r rhaglen lywodraethu yn ymdrin mewn gwirionedd â'r materion sy'n eu hwynebu. Mae'r rhaglen yn dweud, ac rwy'n dyfynnu, y byddwch chi'n
'Gwahardd difa moch daear i reoli lledaeniad TB mewn gwartheg.'
Nid yw hynny'n ddatganiad digon cryf. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhoi nifer fach iawn o drwyddedau i farcio, dal a chymryd moch daear i atal clefydau rhag lledaenu ar ffermydd sydd â TB cronig mewn buches. Er enghraifft, yn 2020, dim ond saith trwydded a gafodd eu rhoi gennych chi. Cymharwch hynny â'r ffaith syfrdanol bod dros 10,000 o wartheg, yn anterth eu bywydau cynhyrchiol, yn parhau i gael eu difa bob blwyddyn yng Nghymru oherwydd TB. Mae'r dull cynhwysfawr y mae Lloegr wedi'i fabwysiadu wedi gweld gostyngiad cyfartalog o 40 y cant yn nifer yr achosion o TB mewn ardaloedd sydd wedi cwblhau o leiaf bedair blynedd o ddifa moch daear. Ychydig dros y ffin yn swydd Gaerloyw, mae gostyngiad o 66 y cant yn nifer yr achosion newydd o TB wedi bod. Felly, nid yw'r gwaharddiad ar ddifa moch daear yn cael ei gefnogi gan y dystiolaeth—
Can the Member ask the question now, please?
A wnaiff yr Aelod ofyn y cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?
Yes, of course. That will result in infected badgers struggling—. Yesterday, I met with farmers and other colleagues in this place, and they're really upset, because Aberconwy now has gone from a low to an intermediary state. So, First Minister, when are you, and when are your Ministers, and when is the Wales vet going to acknowledge that we have a real problem with bovine TB and we have to address it and address it dramatically? Work with the farmers, stop working against them, and let's bring this to a satisfactory end. Thank you.
Wrth gwrs. Bydd hynny'n arwain at foch daear sydd wedi'u heintio yn ei chael hi'n anodd—. Ddoe, gwnes i gyfarfod â ffermwyr a chyd-Aelodau eraill yn y lle hwn, ac maen nhw wedi cynhyrfu'n fawr, oherwydd mae Aberconwy nawr wedi mynd o gyflwr isel i gyflwr cyfryngol. Felly, Prif Weinidog, pryd ydych chi, a phryd y mae eich Gweinidogion chi, a phryd y mae milfeddyg Cymru'n mynd i gydnabod bod gennym ni broblem wirioneddol gyda TB mewn gwartheg a bod yn rhaid i ni ymdrin ag ef ac ymdrin ag ef yn ddramatig? Gweithiwch gyda'r ffermwyr, rhowch y gorau i weithio yn eu herbyn nhw, a gadewch i ni ddod â hyn i ben yn foddhaol. Diolch.
Llywydd, it's a brave Member of the Conservative Party who decides to raise the interests of farmers on the floor of the Senedd this afternoon, when their Government has just signed a trade deal with Australia that will damage farmers in Wales without any doubt at all. I saw the document that the UK Government had published on the Australia trade deal. It dealt with the fate of farmers in a single sentence. It deals with the export of swimwear to Australia at equal length. I think that just tells you something about where the priorities of—[Interruption]. And our programme for government will have to deal with the impact of your Government's choices on the fate of farmers here in Wales.
If I've learnt anything about TB, Dirprwy Lywydd, it's that there is no point in just trying to trade statistics about it, because for every statistic that you will quote, there will be a counter-statistic that can be—[Interruption.] And the science behind it is disputed as well, as she knows. This is for sure: the reason why low area statuses have moved up is because of the importation of TB by farmers buying infected cattle and bringing them into the area. That is the single greatest reason why low-incidence areas have moved up that very sad hierarchy. The culling of badgers will not happen in Wales—just be clear about that. That was in the Labour Party manifesto; it was endorsed by the electorate. It will not happen. And if we want a serious debate, it is better for farmers to recognise that and to talk with us about the things that we can do, rather than complaining about things that are not going to happen. Inoculation is a far better long-term solution to it. That is why we have employed Professor Glyn Hewinson, one of the world's leading figures in this field, here in Wales—brought to Wales in order to assist us with this agenda—and the ideas that he and other colleagues in Aberystwyth are working on to provide a vaccine against the awful disease that is TB in cattle, an awful disease that is distressing—deeply distressing—for those farmers who have to deal with it. But the way of dealing with it is through the new methods that we are working on here in Wales, and not by harking after things that are simply not going to be part of our response here.
Llywydd, Aelod dewr o'r Blaid Geidwadol sy'n penderfynu codi buddiannau ffermwyr ar lawr y Senedd y prynhawn yma, pan fo eu Llywodraeth nhw newydd lofnodi cytundeb masnach gydag Awstralia a fydd yn niweidio ffermwyr yng Nghymru heb unrhyw amheuaeth o gwbl. Gwelais i'r ddogfen yr oedd Llywodraeth y DU wedi'i chyhoeddi ar gytundeb masnach Awstralia. Gwnaeth ymdrin â ffawd ffermwyr mewn un frawddeg. Mae'n ymdrin ag allforio dillad nofio i Awstralia i'r un graddau. Rwy'n credu bod hynny'n dweud rhywbeth wrthych chi ynghylch ble mae blaenoriaethau—[Torri ar draws]. A bydd yn rhaid i'n rhaglen lywodraethu ni ymdrin ag effaith dewisiadau eich Llywodraeth chi ar dynged ffermwyr yma yng Nghymru.
Os wyf i wedi dysgu unrhyw beth am TB, Dirprwy Lywydd, nid oes diben ceisio cyfnewid ystadegau amdano yn unig, oherwydd am bob ystadegyn y byddwch chi'n ei ddyfynnu, bydd gwrth-ystadegyn a all fod—[Torri ar draws.] Ac mae'r wyddoniaeth y tu ôl iddo yn destun dadl hefyd, fel y mae hi'n gwybod. Mae hyn yn sicr: y rheswm pam mae statws ardal isel wedi symud i fyny yw oherwydd mewnforio TB gan ffermwyr sy'n prynu gwartheg wedi'u heintio a dod â nhw mewn i'r ardal. Dyna'r rheswm mwyaf pam mae ardaloedd lle mae nifer isel o achosion wedi symud i fyny'r hierarchaeth drist iawn honno. Ni fydd difa moch daear yn digwydd yng Nghymru—i fod yn glir ynglŷn â hynny. Roedd hynny ym maniffesto'r Blaid Lafur; a chafodd ei gymeradwyo gan yr etholwyr. Ni fydd yn digwydd. Ac os ydych chi eisiau cael dadl ddifrifol, mae'n well i ffermwyr gydnabod hynny a siarad â ni ynghylch y pethau y gallwn ni eu gwneud, yn hytrach na chwyno am bethau nad ydyn nhw'n mynd i ddigwydd. Mae brechu yn ateb hirdymor llawer gwell iddo. Dyna pam yr ydym ni wedi cyflogi'r Athro Glyn Hewinson, un o brif ffigurau'r byd yn y maes hwn, yma yng Nghymru—a daethpwyd ag ef i Gymru er mwyn ein cynorthwyo ni gyda'r agenda hon—a'r syniadau y mae ef a chyd-Aelodau eraill yn Aberystwyth yn gweithio arnyn nhw i ddarparu brechlyn yn erbyn y clefyd ofnadwy hwnnw sef TB mewn gwartheg, clefyd ofnadwy sy'n peri gofid—gofid mawr—i'r ffermwyr hynny sy'n gorfod ymdrin ag ef. Ond y ffordd o ymdrin ag ef yw drwy'r dulliau newydd yr ydym yn gweithio arnyn nhw yma yng Nghymru, ac nid drwy fynd yn ar ôl at bethau nad ydyn nhw'n mynd i fod yn rhan o'n hymateb yma.
Thank you, First Minister. Three short questions. Firstly, I welcome the commitment to proceed with a basic income pilot. Are you able to provide any more detail on this, in particular around geographical criteria? I know that Rhondda Cynon Taf County Borough Council has expressed a willingness to work with Welsh Government on a pilot, so I'd be grateful if that could be considered. Secondly, I welcome the commitment to take action around coal tips, however, as many of the levers aren't devolved, what work is being undertaken to ensure that interventions are both substantive and lead to a real solution of the issue? Finally, will the Welsh Government continue to progress plans for a vacant land tax this Senedd term?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Tri chwestiwn byr. Yn gyntaf, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i fwrw ymlaen â chynllun treialu incwm sylfaenol. A wnewch chi roi rhagor o fanylion am hyn, yn enwedig ynghylch meini prawf daearyddol? Rwy'n gwybod bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf wedi mynegi parodrwydd i weithio gyda Llywodraeth Cymru ar gynllun treialu, felly byddwn i'n ddiolchgar os byddai modd ystyried hynny. Yn ail, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i weithredu ynghylch tipiau glo, fodd bynnag, gan nad yw llawer o'r ysgogiadau wedi'u datganoli, pa waith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod ymyriadau'n sylweddol ac yn arwain at ateb gwirioneddol i'r mater? Yn olaf, a fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddatblygu cynlluniau ar gyfer treth ar dir gwag yn nhymor hwn y Senedd?
Llywydd, I thank Vikki Howells for those very specific questions. I'm grateful to those local authorities that have come forward offering to assist us with a basic income pilot, offering to do it in their own areas. As the Member knows, we are working on ideas to involve looked-after children, young people leaving the care of public authorities, as the way in which we could mount a basic income pilot here in Wales, and I'm grateful to Rhondda Cynon Taf council and other local authority leaders who have come forward to offer to assist us with it.
I hope Members here will have had a chance to see the Law Commission's report published last week on coal tip safety. It's a sobering document. It touches on many of the things we've talked about this afternoon about the impact of climate change and rainfall in Valleys communities and the fact that standards of construction of coal tips, which were safe enough in their day, may well not be safe enough to go on protecting those communities from the impact of weather events, intensive rainfall and so on. It's a very, very good read, if anybody has a chance to look at it. It does rely on working with the UK Government, and let me say, I'm grateful for the fact that I've been able to co-chair, with the Secretary of State for Wales, the group that we have got together to work on coal tip safety. It was through that group that the possibility of Law Commission work was raised and then funded by my colleague, Lesley Griffiths when she was responsible for that area.
I wish I had as much positive stuff to say on the vacant land tax. The process we have attempted to run is the process set out in the Government of Wales Act 2017, passed by a Conservative Government. It's that Act that lays out how we can draw down the authority to create a vacant land tax here in Wales. We chose a vacant land tax, Dirprwy Lywydd, as you will remember, to test that machinery, with a relatively uncontentious and very specific piece of legislation. Since the election in December 2019, we have faced, I think, a blanket refusal by the UK Government to operate the machinery that they themselves set down. We'd had reasonable co-operation under the Theresa May Government and we were making I thought very good progress in getting an agreement with the Treasury and others on it. It's been a blank wall since December 2019, and that's deeply disappointing and I think it's preventing us from being able to take forward an idea that other parts of the United Kingdom would have been able to learn from, using that living laboratory that devolution provides, in which we can all try different things and then learn from one another.
Llywydd, rwy'n diolch i Vikki Howells am y cwestiynau penodol iawn hynny. Rwy'n ddiolchgar i'r awdurdodau lleol hynny sydd wedi camu ymlaen i gynnig ein cynorthwyo ni gyda chynllun treialu incwm sylfaenol, gan gynnig ei wneud yn eu hardaloedd eu hunain. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, rydym ni'n gweithio ar syniadau i gynnwys plant sy'n derbyn gofal, pobl ifanc sy'n gadael gofal awdurdodau cyhoeddus, fel y ffordd y gallem ni gyflwyno cynllun treialu incwm sylfaenol yma yng Nghymru, ac rwy'n ddiolchgar i gyngor Rhondda Cynon Taf ac arweinwyr awdurdodau lleol eraill sydd wedi dod ymlaen i gynnig ein cynorthwyo gydag ef.
Gobeithio y bydd yr Aelodau yma wedi cael cyfle i weld adroddiad Comisiwn y Gyfraith a gafodd ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf ar ddiogelwch tipiau glo. Mae'n ddogfen sobreiddiol. Mae'n cyffwrdd â llawer o'r pethau yr ydym ni wedi sôn amdanyn nhw'r prynhawn yma o ran effaith newid hinsawdd a glawiad yng nghymunedau'r Cymoedd a'r ffaith ei bod yn ddigon posibl na fydd safonau adeiladu tipiau glo, a oedd yn ddigon diogel yn eu hamser, yn ddigon diogel i barhau i ddiogelu'r cymunedau hynny rhag effaith digwyddiadau tywydd, glawiad dwys ac yn y blaen. Mae'n gyhoeddiad da iawn, os oes unrhyw un yn cael cyfle i edrych arno. Mae'n dibynnu ar weithio gyda Llywodraeth y DU, a gadewch i mi ddweud, rwy'n ddiolchgar ynghylch y ffaith fy mod i wedi gallu cyd-gadeirio, gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, y grŵp yr ydym ni wedi dod at ei gilydd i weithio ar ddiogelwch tipiau glo. Drwy'r grŵp hwnnw cafodd posibilrwydd gwaith Comisiwn y Gyfraith ei godi ac yna ei ariannu gan fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, pan yr oedd hi'n gyfrifol am y maes hwnnw.
Byddai'n dda gennyf i pe bai gennyf i gymaint o bethau cadarnhaol i'w dweud am y dreth ar dir gwag. Y broses yr ydym ni wedi ceisio'i chynnal yw'r broses sydd wedi'i nodi yn Neddf Llywodraeth Cymru 2017, a gafodd ei chymeradwyo gan Lywodraeth Geidwadol. Y Ddeddf honno sy'n nodi sut y gallwn ni ddefnyddio awdurdod i greu treth ar dir gwag yma yng Nghymru. Gwnaethom ni ddewis treth ar dir gwag, Dirprwy Lywydd, fel y cofiwch, i brofi'r peirianwaith hwnnw, gyda darn cymharol annadleuol a phenodol iawn o ddeddfwriaeth. Ers yr etholiad ym mis Rhagfyr 2019, rydym ni wedi wynebu gwrthodiad cyffredinol, rwy'n credu, gan Lywodraeth y DU i weithredu'r mecanwaith yr oedden nhw wedi'i osod. Roeddem ni wedi cael cydweithrediad rhesymol o dan Lywodraeth Theresa May ac wrth i ni ei wneud, ystyriais ein bod ni'n gwneud cynnydd da iawn o ran cael cytundeb gyda'r Trysorlys ac eraill arno. Mae wedi bod yn dalcen caled ers mis Rhagfyr 2019, ac mae hynny'n siomedig iawn ac rwy'n credu ei fod yn ein hatal ni rhag gallu bwrw ymlaen â syniad y byddai rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi gallu dysgu oddi wrthyn nhw, gan ddefnyddio'r labordy byw hwnnw y mae datganoli'n ei ddarparu, lle gallwn ni i gyd roi cynnig ar wahanol bethau ac yna dysgu oddi wrth ein gilydd.
Rwyf innau hefyd yn falch iawn o weld y bwriad i sicrhau diogelwch tomenni glo drwy gyflwyno deddfwriaeth, a hefyd wedi darllen papur ymgynghori Comisiwn y Gyfraith, a oedd yn frawychus, a dweud y gwir. Ond, fel rydyn ni'n gwybod, mae’n cymryd amser i gyflwyno deddfwriaeth ac mae yna bryder gwirioneddol mewn nifer o gymunedau y gellid gweld tirlithriadau pellach, fel y gwelwyd yn Tylorstown yn Chwefror 2020, os nad oes gweithredu pellach a brys.
Un gymuned sydd yn pryderu yn arw yw Ynyshir, lle mae cynlluniau i adeiladu tyrbinau gwynt ar ben hen domen, a allai greu risg bellach o lifogydd. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i gymunedau fel Ynyshir y bydd y Llywodraeth yn dysgu’r gwersi sydd eu hangen ac yn gweithredu ar frys i sicrhau diogelwch y tomenni glo presennol cyn i’r ddeddfwriaeth fod yn ei lle?
I'm very pleased to see the intention of safeguarding coal tips through the introduction of legislation; I've also read the Law Commission consultation paper, which was quite horrifying, if truth be told. But, as we know, it takes time to bring forward legislation, and there's real concern in many communities that we could see further landslides, as we saw in Tylorstown in February 2020, unless there is further, urgent action taken.
One community that's extremely concerned is Ynyshir, where there are plans to build wind turbines on top of old tips, which would create further risks of flooding. So, what assurances can you give to communities such as Ynyshir that the Government will learn the lessons necessary and take urgent action to secure the safety of current coal tips before the legislation is in place?
Dirprwy Lywydd, dwi'n cytuno â'r Aelod. Wrth gwrs, bydd rhaid i ni gymryd yr amser i weithio ar adroddiad y comisiwn a nifer o bethau eraill rŷn ni eisiau eu gwneud, a bydd y Ddeddf ar y rhestr o bethau rŷn ni eisiau eu gwneud yn ystod y tymor hwn, pan fydd cyfle i mi wneud datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol cyn diwedd y tymor.
Heddiw, Dirprwy Lywydd, dwi'n trio canolbwyntio ar y rhaglen lywodraethu. Does dim ateb gen i ar y pethau penodol y mae'r Aelod wedi'u codi yn ei chwestiwn hi, ond bydd cyfle nawr i ni ystyried y pwyntiau y mae hi wedi'u codi fel rhan o'r gwaith rŷn ni wedi rhoi mas yn y rhaglen.
Dirprwy Lywydd, I agree with the Member. Of course, we will have to take the time to work on the report by the commission and the number of other things that we want to do, and the Act will be on the list of things that we want to do during this term, when I have an opportunity to make a statement on the legislative programme before the end of the term.
Today, I'm trying to focus on the programme for government. I don't have a specific answer on the specific points that the Member has raised in her question, but there will be an opportunity for us to consider the points that she has raised as part of the work that we've set out in the programme.
I thank you for this programme to ensure that the world we leave our children is one that will not be a nightmare and will be worth inheriting. So, as we endeavour to tread more lightly on our production, consumption and waste of the resources of this world, I wondered whether you could tell us what the Government's plans are to ensure that private house builders are building the zero-carbon homes that we will need in future so we don't have to retrofit them.
I wonder whether you could tell us how well-being hubs, whether they're in practical reality, like the Maelfa well-being hub in Llanedeyrn, which will bring the important reform of primary care, general practitioners' services, pharmacy, social care and mental health all together—how will that be done virtually where well-being hubs have not physically been created yet?
Lastly, I wondered whether you could say a little bit more about the blue revolution. I know that David Melding would've reminded us about the wonders of the Welsh coast, but in light of the warnings that our oceans are in the worst state since humans started exploiting them—the words of Sylvia Earle, the first female chief scientist of the United States oceanography administration—I just wondered how we can do a bit more than the very welcome idea of supporting restoration of sea grass and salt marsh habitats.
Diolch i chi am y rhaglen hon i sicrhau bod y byd yr ydym yn gadael i'n plant yn un na fydd yn hunllef ac a fydd yn werth ei etifeddu. Felly, wrth i ni ymdrechu i droedio'n fwy ysgafn gyda'r modd yr ydym ni'n cynhyrchu, defnyddio a gwastraffu adnoddau'r byd hwn, tybed a allech chi ddweud wrthym ni beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i sicrhau bod adeiladwyr tai preifat yn adeiladu'r cartrefi di-garbon y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol fel nad oes rhaid i ni eu hôl-ffitio.
Tybed a allech chi ddweud wrthym ni sut y mae canolfannau llesiant, p'un ai ydyn nhw mewn gwirionedd yn ymarferol, fel canolfan llesiant Maelfa yn Llanedeyrn, a fydd yn dod â'r diwygiad pwysig gofal sylfaenol, gwasanaethau meddygon teulu, fferylliaeth, gofal cymdeithasol ac iechyd meddwl i gyd gyda'i gilydd—sut y bydd modd gwneud hynny pan nad yw canolfannau lles wedi'u creu'n ffisegol eto?
Yn olaf, tybed a allwch chi ddweud ychydig mwy am y chwyldro glas. Rwy'n gwybod y byddai David Melding wedi ein hatgoffa ni ynghylch rhyfeddodau arfordir Cymru, ond yng ngoleuni'r rhybuddion bod ein cefnforoedd yn y cyflwr gwaethaf ers i bobl ddechrau manteisio arnyn nhw—geiriau Sylvia Earle, prif wyddonydd benywaidd cyntaf gweinyddiaeth eigioneg yr Unol Daleithiau—meddwl oeddwn i tybed sut y gallwn ni wneud ychydig mwy na'r syniad y mae croeso mawr iddo, o gefnogi adfer cynefinoedd môrwellt a chors halen.
Llywydd, thank you very much to Jenny Rathbone. Of course, our ambition for zero-carbon homes extends beyond the public sector homes that will be built during this Senedd term. One of the reasons for putting housing alongside planning and alongside energy in the portfolio of the new Minister is to allow her to have all of the levers she needs, including further reform, as I believe we will need to see, in building-standards work to make sure that we are not creating houses today that we will then have to retrofit in the future.
There are Cardiff Members here who envy the Maelfa development and wish that we had similar things in our own parts of the city, but our twenty-first century surgeries programme in the programme for government is a programme to create those well-being hubs in more parts of Wales. In the meantime, in the virtual way that Jenny Rathbone referred to, we’ll be working through the 64 primary care clusters we have in Wales, and who, I think, have done so much to support and to energise the primary care response that we’ve seen during the pandemic.
And finally, in relation to the marine environment, Dirprwy Lywydd, I should report that there was a meeting of the British Irish Council last week where I was able to put on the record the new programme of work that we have agreed with the Republic of Ireland—a five-year programme of work—much of it focused on that shared marine environment that is the Irish sea. We’re committed to working with the Republic on an agenda that brings researchers from our universities together and third sector organisations together to make sure that we use that fantastic environment for the renewable energy that we will need for the future. But we do it in a way that fully respects the unique environment and the diversity of that marine environment where its occupants know nothing about, Llywydd, whether they are swimming in Welsh waters, or Irish waters, or waters in between.
Llywydd, diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone. Wrth gwrs, mae ein huchelgais ar gyfer cartrefi di-garbon yn ymestyn y tu hwnt i gartrefi'r sector cyhoeddus a fydd yn cael eu hadeiladu yn ystod tymor y Senedd hon. Un o'r rhesymau dros roi tai ochr yn ochr â chynllunio ac ochr yn ochr ag ynni ym mhortffolio'r Gweinidog newydd yw caniatáu iddi gael yr holl ysgogiadau sydd eu hangen arni, gan gynnwys rhagor o ddiwygio, fel yr wyf i'n credu y bydd angen i ni ei weld, mewn gwaith safonau adeiladu i sicrhau nad ydym ni'n creu tai heddiw y bydd yn rhaid i ni eu hôl-ffitio yn y dyfodol.
Mae Aelodau Caerdydd yma sy'n genfigennus o ddatblygiad Maelfa ac yn dymuno i ni gael pethau tebyg yn ein rhannau ein hunain o'r ddinas, ond mae ein rhaglen meddygfeydd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain yn y rhaglen lywodraethu yn rhaglen i greu'r canolfannau llesiant hynny mewn mwy o rannau o Gymru. Yn y cyfamser, yn y ffordd rithwir y cyfeiriodd Jenny Rathbone ati, byddwn ni'n gweithio drwy'r 64 clwstwr gofal sylfaenol sydd gennym ni yng Nghymru, ac sydd, rwy'n credu, wedi gwneud cymaint i gefnogi ac ysgogi'r ymateb gofal sylfaenol yr ydym ni wedi'i weld yn ystod y pandemig.
Ac yn olaf, o ran yr amgylchedd morol, Dirprwy Lywydd, Dylwn i adrodd bod cyfarfod o'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yr wythnos diwethaf lle'r oeddwn i'n gallu cofnodi'r rhaglen waith newydd yr ydym ni wedi cytuno arni gyda Gweriniaeth Iwerddon—rhaglen waith bum mlynedd—yr oedd llawer o'r gwaith yn canolbwyntio ar yr amgylchedd morol cyffredin hwnnw sef Môr Iwerddon. Rydym ni wedi ymrwymo i weithio gyda'r Weriniaeth ar agenda sy'n dod ag ymchwilwyr o'n prifysgolion at ei gilydd a sefydliadau'r trydydd sector at ei gilydd i sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r amgylchedd gwych hwnnw ar gyfer yr ynni adnewyddadwy y bydd ei angen arnom ni ar gyfer y dyfodol. Ond rydym ni'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n parchu'n llawn yr amgylchedd unigryw ac amrywiaeth yr amgylchedd morol hwnnw lle nad yw ei feddianwyr yn gwybod dim byd, Llywydd, ynghylch p'un a ydyn nhw'n nofio yn nyfroedd Cymru, neu ddyfroedd Iwerddon, neu ddyfroedd yn y canol.
Diolch, Prif Weinidog, and can I thank Members for their contributions this afternoon? Looking at the timescales, we’ve managed to get everybody speaking. But if you want to see a good example of how to ask questions in the timescales, look at Vikki Howells and Heledd Fychan who both got their questions well in within a minute. Okay.
Diolch, Prif Weinidog, ac a gaf i ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? O edrych ar yr amserlenni, rydym ni wedi llwyddo i gael pawb i siarad. Ond os ydych chi eisiau gweld enghraifft dda o sut i ofyn cwestiynau o fewn yr amser, edrychwch ar Vikki Howells a Heledd Fychan a gyflwynodd eu cwestiynau mewn llai na munud. Iawn.
Galwaf ar Tom Giffard i godi pwynt o drefn.
I call on Tom Giffard to raise a point of order.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I just wanted to clarify for the record my interest in the question I asked the First Minister earlier. I referenced Bridgend County Borough Council in my question without making clear I’m a sitting councillor on Bridgend council, and I’m grateful for the opportunity to make that clear now.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Roeddwn i ond eisiau egluro er mwyn y cofnod fy muddiant yn y cwestiwn yr oeddwn i wedi'i ofyn i'r Prif Weinidog yn gynharach. Cyfeiriais i at Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn fy nghwestiwn heb egluro fy mod yn gynghorydd sy'n eistedd ar gyngor Pen-y-bont ar Ogwr, ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i wneud hynny'n glir nawr.
Thank you for that, and it is now on the record, and therefore it's quite clear. Thank you.
Diolch am hynny, ac mae hynny wedi'i gofnodi nawr, ac felly mae'n eithaf clir. Diolch.
Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:12.
Plenary was suspended at 16:12.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:22, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:22, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—gwasanaethau sy'n helpu pobl i wella o COVID-19. Eluned Morgan.
The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services—services supporting people to recover from COVID-19. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wrth inni ddechrau canolbwyntio ar wahanol agweddau ar yr adferiad o bandemig y coronafeirws, rhaid inni beidio ag anghofio'r bobl y mae'r feirws wedi achosi niwed parhaol iddynt. I rai unigolion, er eu bod wedi cael profiad ysgafn iawn neu asymptomatig o'r feirws ei hun, rŷn ni'n ymwybodol bod nifer yn dioddef o un neu fwy o symptomau, gan gynnwys diffyg anadl, anallu i feddwl yn glir, blinder, poen yn y cymalau a nifer o symptomau eraill. Effeithiwyd hefyd ar iechyd a lles nifer sylweddol o bobl nad oeddent wedi dal y feirws eu hun. Mae'r NHS yng Nghymru yn gweithio'n eithriadol o galed i sicrhau bod yr adferiad yn helpu'r boblogaeth gyfan yn deg.
Mae COVID hir yn ganlyniad i'r feirws dŷn ni dal ddim yn ei ddeall yn llwyr. Dŷn ni ddim yn gwybod eto pam fod rhai yn dioddef ac eraill ddim. Dŷn ni ddim yn gwybod eto am ba hyd y bydd COVID hir yn para, na pham fod yr ystod o symptomau mor eang. A does dim modd ar hyn o bryd cynnig moddion penodol chwaith i wella’r symptomau. Er ein bod yn cefnogi ac yn monitro'r ymchwil yn y meysydd hyn, mae'n rhaid inni helpu pobl i reoli symptomau'r cyflwr hwn a byw bywyd mor llawn ag y gallant. Dyna pam, heddiw, dwi'n cyhoeddi buddsoddiad gwerth £5 miliwn i ddatblygu gwasanaethau sylfaenol a chymunedol i gefnogi'r unigolion hyn ac eraill sydd ag anghenion ychwanegol o ganlyniad i effeithiau'r pandemig. Bydd yr arian yn cefnogi rhaglen llwybr cleifion newydd o’r enw Adferiad, ac yn ehangu'r ddarpariaeth o ran rhoi diagnosis, triniaeth, adsefydlu a gofal i'r rhai sy'n dioddef effeithiau hirdymor COVID-19, gan gynnwys COVID hir yng Nghymru.
Rwy'n falch iawn o wneud y cyhoeddiad hwn ar y diwrnod rŷn ni'n cyhoeddi ein rhaglen lywodraethu. Yn ystod y tymor yma, rŷn ni wedi ymrwymo i gefnogi ein NHS i ailadeiladu, gan gynnwys bwrw ymlaen â'n cynlluniau i ddod â gwasanaethau meddygon teulu ynghyd â fferylliaeth, therapi, tai, gofal cymdeithasol, iechyd meddwl, y gymuned a'r trydydd sector.
Bydd yr arian ar gyfer rhaglen Adferiad yn cael ei ddefnyddio i ariannu gweithwyr proffesiynol iechyd a staff i adsefydlu a chreu seilwaith sylfaenol a chymunedol ychwanegol, gan gynnwys cymorth ar gyfer datblygu systemau diagnostig cymunedol ym maes gofal sylfaenol. Bydd yr arian hefyd yn cael ei ddefnyddio i ddarparu hyfforddiant ac adnoddau digidol o ansawdd uchel sy’n seiliedig ar dystiolaeth i helpu pob gweithiwr iechyd proffesiynol i ddatblygu eu harbenigedd wrth wneud diagnosis ac ymchwilio a thrin COVID hir a helpu pobl i gael eu hadsefydlu. Bydd hefyd yn cefnogi buddsoddiad mewn offer digidol a fydd yn gwella gwaith modelu ‘galw a chapasiti’ ac yn sicrhau bod yr NHS yn helpu pobl i wneud y penderfyniadau cywir o ran eu gofal a’u triniaeth.
Thank you very much, Llywydd. As we begin to focus on different aspects of recovery from the coronavirus pandemic, we must not forget those to whom the virus has caused lasting harm. For some individuals, even though they may have had a very mild or asymptomatic experience of the virus itself, we're aware that they may have been left with one or more symptoms, including breathlessness, brain fog, fatigue, joint pain and a number of other symptoms. There has also been an impact on the health and well-being of a significant number of people who did not contract the virus themselves. Our NHS in Wales is working extremely hard to ensure that the recovery supports the whole population equitably.
Long COVID is an outcome of the virus that we still don't completely understand. We don't yet know why some experience it and others do not. We don't know how long long COVID will last or why the range of symptoms is so wide, and it isn't possible at present either to prescribe a particular pill to improve the symptoms. And while we are supporting and monitoring research in these areas, we must help people to manage the symptoms of this condition and live as full a life as possible. That is why I am today announcing an investment worth £5 million to develop primary and community services to support these and other individuals who have additional needs as a result of the impacts of the pandemic. The funding will support a new patient pathway programme called Adferiad, or Recovery, and it will expand the provision in terms of diagnosis, treatment, rehabilitation and care for those suffering from the long-term effects of COVID-19, including long COVID in Wales.
And I'm very pleased to be making this announcement on the day that we publish our programme for government. During this term we have committed to supporting our NHS to recover, including pushing forward with our plans to bring together GP services with pharmacy, therapy, housing, social care, mental health, the community and the third sector.
This money for the Adferiad programme will be used to fund allied health professionals and rehabilitation staff to create primary and community infrastructure, including support for the development of community diagnostic hubs in primary care. It will also be used to provide training and digital resources that are of a high quality and that are evidence based, to help all health professionals to develop their expertise in diagnosing, investigating and treating long COVID and supporting people in their rehabilitation. It will also support investment in digital tools that will improve 'demand and capacity' modelling, and will ensure that the NHS helps people make the right decisions for their care and treatment.
In Wales, we aim to work together on the design of our services with those who use and deliver them. Our health professionals working with people who are experiencing these longer term impacts from COVID-19 are those best placed to understand people’s needs and what intervention will best meet those needs. Our health professionals are liaising closely with colleagues around the world to ensure that the latest evidence is informing our decisions and our responses. Additional resource and focus are currently required in primary and community care to ensure that we provide the right support and treatment to maximise people’s recovery. This also supports the strategic aim in 'A Healthier Wales' to provide appropriate and prudent care as close to home as possible.
I have spent time speaking with those experiencing long COVID, and one of the pieces of feedback—. And I was very pleased to meet with the newly established group at lunchtime today, the cross-party on long COVID. And the feedback I receive most often is that people don’t know how to access help, or, when they do ask, there's a possibility that the person that they're speaking with doesn't know what support may be available. So, in response to these concerns, alongside the Adferiad programme, we will this week launch the all-Wales guideline for the management of long COVID. This important guideline for health professionals offers the latest information for managing long COVID across the NHS in Wales, and is supported by a package of comprehensive education resources. This includes advice on the referral process into secondary care where needed and clear guidance on when to arrange diagnostics for people living with long COVID. Updates will be provided direct to users of the guidelines, and, when new evidence and changes to guidance emerge, so our guidelines will be updated. Most importantly, it will mean that across Wales health professionals will have access to the same information and treatment advice on this condition and will also have a clear guide on when and how to refer onwards for treatment and support. When people are referred onwards, it will be important to ensure, where necessary, that a co-ordinated response is put in place, giving the individual tailored support, ensuring multidisciplinary specialists are mobilised to support the individual, as is the model in the Aneurin Bevan health board.
For many people with long COVID, the symptoms they are experiencing can be managed at home, and some supportive advice and guidance is needed just to help individuals to understand how to help themselves and also give advice on how to monitor the progress they're making. That's why NHS Wales have launched the COVID recovery app, which has been downloaded around 6,000 times already, and is actively supporting people to manage their condition and monitor their progress of recovery.
I think it's worth being clear that this is not to replace professional advice, but rather to supplement it for those who do require the help of a professional, or allow people to help themselves and manage their own care where their symptoms are milder.
I want to reassure those experiencing ongoing symptoms who may be worried about the future that we haven't forgotten them. Professional advice and support is and continues to be available. As we start to relax our restrictions, it's important to remember that the effects of COVID-19 infection can be long lasting, and that's why it remains important that we work together to keep Wales safe. I have asked officials to revisit the Adferiad programme on a six-monthly basis to ensure that we're keeping abreast of the latest evidence and science. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Yng Nghymru, ein nod wrth gynllunio ein gwasanaethau yw cydweithio gyda'r rhai sy'n eu defnyddio a'u darparu. Ein gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio gyda phobl sy'n cael yr effeithiau tymor hwy hyn o COVID-19 yw'r rhai sydd yn y sefyllfa orau i ddeall anghenion pobl a pha ymyrraeth fydd yn diwallu'r anghenion hynny orau. Mae ein gweithwyr iechyd proffesiynol yn cysylltu'n agos â chydweithwyr ledled y byd i sicrhau bod y dystiolaeth ddiweddaraf yn llywio ein penderfyniadau a'n hymatebion. Mae angen adnoddau a phwyslais ychwanegol ar hyn o bryd ym maes gofal sylfaenol a chymunedol er mwyn sicrhau ein bod yn darparu'r cymorth a'r driniaeth gywir i sicrhau'r adferiad gorau posibl i bobl. Mae hyn hefyd yn cefnogi'r nod strategol yn 'Cymru Iachach' i ddarparu gofal priodol a darbodus mor agos i gartref â phosibl.
Rwyf wedi treulio amser yn siarad â'r rhai sy'n dioddef o COVID hir, ac un o'r darnau o adborth—. Ac roeddwn yn falch iawn o gwrdd â'r grŵp sydd newydd ei sefydlu amser cinio heddiw, y grŵp trawsbleidiol ar COVID hir. A'r adborth yr wyf yn ei gael amlaf yw nad yw pobl yn gwybod sut i gael gafael ar gymorth, neu, pan fyddan nhw'n gofyn, mae posibilrwydd nad yw'r unigolyn y maen nhw'n siarad ag ef yn gwybod pa gymorth a allai fod ar gael. Felly, mewn ymateb i'r pryderon hyn, ochr yn ochr â'r rhaglen Adferiad, byddwn yr wythnos hon yn lansio canllaw Cymru gyfan ar gyfer rheoli COVID hir. Mae'r canllaw pwysig hwn i weithwyr iechyd proffesiynol yn cynnig yr wybodaeth ddiweddaraf ar gyfer rheoli COVID hir ar draws y GIG yng Nghymru, ac fe'i cefnogir gan becyn o adnoddau addysg cynhwysfawr. Mae hyn yn cynnwys cyngor ar y broses atgyfeirio i ofal eilaidd lle bo angen a chanllawiau clir ynghylch pryd i drefnu diagnosteg i bobl sy'n byw gyda COVID hir. Bydd diweddariadau'n cael eu darparu'n uniongyrchol i ddefnyddwyr y canllawiau, a phan ddaw tystiolaeth newydd a newidiadau i ganllawiau i'r amlwg, bydd ein canllawiau'n cael eu diweddaru. Yn bwysicaf oll, bydd yn golygu y bydd gweithwyr iechyd proffesiynol ledled Cymru yn gallu cael yr un wybodaeth a chyngor o ran triniaeth ar gyfer y cyflwr hwn a bydd ganddyn nhw hefyd ganllaw clir ynghylch pryd a sut i atgyfeirio ar gyfer triniaeth a chymorth. Pan gaiff pobl eu hatgyfeirio, bydd yn bwysig sicrhau, pan fo angen, bod ymateb cydgysylltiedig yn cael ei roi ar waith, gan roi cymorth wedi'i deilwra i'r unigolyn, gan sicrhau bod arbenigwyr amlddisgyblaethol yn cael eu paratoi i gefnogi'r unigolyn, fel yn y model ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan.
I lawer o bobl sydd â COVID hir, gellir rheoli'r symptomau y maen nhw'n yn eu profi gartref, ac mae angen rhywfaint o gyngor ac arweiniad cefnogol i helpu unigolion i ddeall sut i helpu eu hunain a hefyd i roi cyngor ar sut i fonitro'r cynnydd y maen nhw'n ei wneud. Dyna pam y mae GIG Cymru wedi lansio ap adfer COVID, sydd wedi'i lawrlwytho tua 6,000 o weithiau'n barod, ac sy'n cefnogi pobl i reoli eu cyflwr a monitro eu cynnydd o ran adferiad.
Rwy'n credu ei bod hi'n werth bod yn glir nad disodli cyngor proffesiynol yw hyn, ond yn hytrach ei ategu ar gyfer y rhai sydd angen cymorth gweithiwr proffesiynol, neu ganiatáu i bobl helpu eu hunain a rheoli eu gofal eu hunain pan fo eu symptomau'n ysgafn.
Rwyf eisiau sicrhau y rhai hynny sy'n profi symptomau parhaus a allai fod yn poeni am y dyfodol nad ydym wedi'u hanghofio nhw. Mae cyngor a chymorth proffesiynol ar gael ac yn parhau i fod ar gael. Wrth i ni ddechrau llacio ein cyfyngiadau, mae'n bwysig cofio y gall effeithiau haint COVID-19 bara'n hir, a dyna pam y mae'n parhau i fod yn bwysig ein bod yn gweithio gyda'n gilydd i gadw Cymru'n ddiogel. Rwyf wedi gofyn i swyddogion ailedrych ar y rhaglen Adferiad bob chwe mis er mwyn sicrhau ein bod yn ymwybodol o'r dystiolaeth a'r wyddoniaeth ddiweddaraf. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
The Conservatives' spokesperson, Russell George.
Minister, can I thank you for your statement today? I certainly very much welcome what you've said, in terms of funding for diagnosis and support for long COVID. I, like many in this Chamber, I think, would have been shocked by the ONS figures that said as many as 50,000 people across Wales have been suffering from long COVID. I, myself, spoke to a constituent fairly recently about their experience—going to work, feeling fatigued, out of breath—and the impact it had on their work life and family life. Thankfully, the person I spoke to recently had a very understanding employer, but that's not always the case, and the effect on the family life with bringing up young children was huge in terms of how it affected them.
It's been about five months now since your predecessor announced the long COVID app, which you referred to in your statement today, and that app, of course, provides information about self-support for people. I'm pleased that you said in your statement this isn't a substitute, it's additional information. But can I ask what feedback you've received, or your officials, on whether this app has been successful in tracking systems and helping people with long COVID to recover? So, has the app been successful and how has it been successful, I suppose, is the question.
It's clear from your statement today, Minister, that you're looking to expand diagnosis and treatment for those suffering from long COVID, which of course is very much welcome. And Long Covid Wales has been, I know, calling for some time now for specific multidisciplinary clinics to help with rehabilitation, saying that the—. Well, what they said to the previous Health, Social Care and Sport Committee back in March was that one-stop-shop clinics are needed, because people have not got the energy or resources to go back and forth to their GP and be referred to different places; they need to go and get treatment from one place. That's what they told the previous committee. So, I'd be grateful, Minister, if you could confirm exactly how the £5 million is going to be used and whether there'll be physical or virtual long COVID clinics with multidisciplinary teams, as has been the case, as you know, in NHS England over the past seven months. I certainly think they should be physical clinics, and I was perhaps a bit disappointed that that wasn't mentioned in your statement today, but perhaps you can clarify. If there are physical clinics, then perhaps you could identify where those locations are going to be.
I see that you briefly referred to research on long COVID in your statement today, and I note the National Institute for Health Research announced in February that it was investing £18 million to fund four studies of long COVID and, in March, it launched another round of funding worth £20 million. The UK Biobank also plans to send self-testing kits to all its 500,000 patients so that those with COVID antibodies can be identified and invited for further study. So, in that context, can I ask what efforts the Welsh Government is making to feed into UK-wide and Welsh research into the effects of long COVID and what support you're providing the Welsh NHS with in this regard, so that we can use this research, of course, to diagnose and treat further and future long COVID sufferers effectively?
And lastly and quickly, you've put some emphasis on GPs being part of the diagnosis pathway, and they'll be issued with new guidance—you pointed that out in your statement today—so, I'd just like to ask, have you, and what discussions have you had with GP representatives on the guidance before making this announcement today? Thank you, Minister.
Gweinidog, a gaf i ddiolch ichi am eich datganiad heddiw? Rwy'n sicr yn croesawu'n fawr yr hyn yr ydych chi wedi'i ddweud, o ran cyllid ar gyfer diagnosis a chymorth ar gyfer COVID hir. Rwy'n credu y byddwn i, fel llawer yn y Siambr hon, wedi fy syfrdanu gan ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol a ddywedodd fod cynifer â 50,000 o bobl ledled Cymru wedi bod yn dioddef o COVID hir. Siaradais i, fy hun, ag etholwr yn weddol ddiweddar am ei brofiad—mynd i'r gwaith, teimlo'n flinedig, yn fyr o anadl—a'r effaith a gafodd ar ei fywyd gwaith a'i fywyd teuluol. Diolch byth, roedd gan yr unigolyn y siaradais ag ef yn ddiweddar, gyflogwr llawn cydymdeimlad, ond nid yw hynny'n wir bob amser, ac roedd yr effaith ar fywyd y teulu, magu plant ifanc, yn enfawr o ran sut yr effeithiodd arnyn nhw.
Mae tua phum mis wedi mynd heibio bellach ers i'ch rhagflaenydd gyhoeddi'r ap COVID hir, y cyfeirioch chi ato yn eich datganiad heddiw, ac mae'r ap hwnnw, wrth gwrs, yn darparu gwybodaeth am hunangymorth i bobl. Rwy'n falch eich bod wedi dweud yn eich datganiad nad yw hyn yn cymryd lle rhywbeth arall, mae'n wybodaeth ychwanegol. Ond a gaf i ofyn pa adborth yr ydych chi neu eich swyddogion wedi'i gael o ran a yw'r ap hwn wedi llwyddo i olrhain systemau a helpu pobl sydd â COVID hir i wella? Felly, a yw'r ap wedi bod yn llwyddiannus a sut y mae wedi bod yn llwyddiannus, mae'n debyg, yw'r cwestiwn.
Mae'n amlwg o'ch datganiad heddiw, Gweinidog, eich bod yn bwriadu ehangu diagnosis a thriniaeth i'r rhai sy'n dioddef o COVID hir, sydd wrth gwrs i'w groesawu'n fawr. Ac mae Covid Hir Cymru wedi bod, rwy'n gwybod, yn galw ers peth amser bellach am glinigau amlddisgyblaethol penodol i helpu gydag adsefydlu, gan ddweud bod—. Wel, yr hyn y gwnaethon nhw ei ddweud wrth y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon blaenorol yn ôl ym mis Mawrth oedd bod angen clinigau siop un stop, gan nad oes gan bobl yr egni na'r adnoddau i fynd yn ôl ac ymlaen at eu meddyg teulu a chael eu hatgyfeirio i wahanol leoedd; mae angen iddyn nhw fynd i gael triniaeth mewn un lle. Dyna y gwnaethon nhw ei ddweud wrth y pwyllgor blaenorol. Felly, byddwn yn ddiolchgar, Gweinidog, pe baech yn cadarnhau sut yn union y bydd y £5 miliwn yn cael ei ddefnyddio a pha un a fydd clinigau COVID hir yn rhai rhithwir neu ffisegol gyda thimau amlddisgyblaethol, fel sydd wedi digwydd, fel y gwyddoch, yn GIG Lloegr dros y saith mis diwethaf. Rwy'n sicr yn credu y dylen nhw fod yn glinigau ffisegol, ac efallai fy mod braidd yn siomedig na soniwyd am hynny yn eich datganiad heddiw, ond efallai y gwnewch chi egluro. Os oes clinigau ffisegol, yna efallai y gallech chi nodi ble y bydd y lleoliadau hynny.
Rwy'n gweld eich bod wedi cyfeirio'n fyr at ymchwil ar COVID hir yn eich datganiad heddiw, a nodaf i'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd gyhoeddi ym mis Chwefror ei fod yn buddsoddi £18 miliwn i ariannu pedair astudiaeth o COVID hir ac, ym mis Mawrth, lansiodd gylch arall o gyllid gwerth £20 miliwn. Mae Banc Bio'r DU hefyd yn bwriadu anfon pecynnau hunan-brofi at bob un o'i 500,000 o gleifion fel y gellir adnabod a gwahodd y rhai sydd â gwrthgyrff COVID i'w hastudio ymhellach. Felly, yn y cyd-destun hwnnw, a gaf i ofyn pa ymdrechion y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i gyfrannu at ymchwil ledled y DU ac yng Nghymru i effeithiau COVID hir a pha gymorth yr ydych yn ei roi i GIG Cymru yn hyn o beth, fel y gallwn ddefnyddio'r ymchwil hon, wrth gwrs, i ddiagnosio a thrin dioddefwyr COVID hir eraill a dioddefwyr yn y dyfodol yn effeithiol?
Ac yn olaf ac yn gyflym, rydych wedi rhoi rhywfaint o bwyslais ar wneud meddygon teulu yn rhan o'r llwybr diagnosis, a byddan nhw'n cael canllawiau newydd—gwnaethoch chi dynnu sylw at hynny yn eich datganiad heddiw—felly, hoffwn ofyn, a ydych chi wedi cael trafodaethau gyda chynrychiolwyr meddygon teulu ar y canllawiau, a beth oedd y trafodaethau hynny, cyn gwneud y cyhoeddiad hwn heddiw? Diolch Gweinidog.
Yes, the figures from the ONS were truly very large, and that's why I think it is important that we take this very seriously. We're still learning, as I say, about this particular very debilitating illness. One of the key things that people have said to me is that they need to be believed. So, there are hundreds of thousands of people across Wales who have contracted COVID. Now, a lot of them recover and don't have these long-term illnesses, but the ones who don't need to be believed, and that is one of the key things that they're asking for: 'We need this to be validated, exactly what we're going through to be validated.' That is why I think it's so important for us as a Welsh Government to make sure that we are standing by these people, and by launching this Adferiad programme, we're doing precisely that.
There have been about 6,000 people who have downloaded the app. What we're trying to do is to feed back to make sure that we're updating and getting better information, so that the efficiency and the effectiveness of that app are constantly updated, and hopefully that will lead to a better and more successful model, and hopefully even the debate today will help people to recognise that that app is available.
We have always in Wales used the GP surgery as our gateway to secondary care. That's the way that we really make sure that we're getting people to the right place within secondary care. And part of the issue that we're trying to avoid, particularly when people have particularly complex care, so they may have a problem with their lungs if they've been on a ventilator, but they may also have a heart problem, so where do you send them? Do you send them to the heart specialist or the lung specialist? What's the route to do that? So, that's why it's actually quite difficult to get clinics that really specialise in everything. So, I do think that the model that is being developed in places like Aneurin Bevan, where they will wrap around the individual and make sure that there is a team really looking at every aspect of how the individual responds, looking at their mental health, looking at their diet, looking at the really specific issues that they may have and the need to see both a specialist in lung surgery and a specialist in heart. Those things, I think, offer a much better route to go down rather than the clinics, and that's why we've gone and we've taken advice from clinical experts in this, and that's certainly what they have recommended.
In terms of the money, the money will go towards helping healthcare workers and allied health professionals to develop the infrastructure to deliver the services. We'll provide high-quality evidence-based training and digital resources, so making sure that those GPs know exactly what to look out for, and we'll be investing in digital tools that are going to provide data about services, demand, capacity and modelling. So, that's where the money is going to.
And when it comes to research, we are certainly co-operating very closely with the UK Government. We're all in this boat together; we need to understand and learn from each other, and we are helping and participating in the UK study called the post-hospitalisation COVID-19 study. That's being funded by the National Institute for Health Research and Medical Research Council UK, and that's being led by the NIHR Leicester Biomedical Research Centre. We're pleased to be one of the highest recruiters, with sites across Wales for an urgent public health study that has been established. We've also got the inspiratory muscle training post COVID-19 study, and that's being led by Swansea University. And of course, we have already established the COVID-19 evidence centre, and that's a 24-month investment of £3 million. What we're trying to do is to make sure that we're not duplicating the work that's done elsewhere with the UK Government, but working together, and I think that is the important way for us to work moving forward.
Oedd, roedd ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn wirioneddol fawr iawn, a dyna pam yr wyf i'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cymryd hyn o ddifrif. Rydym yn dal i ddysgu, fel y dywedais i, am y salwch gwanhaol iawn hwn. Un o'r pethau allweddol y mae pobl wedi'i ddweud wrthyf yw bod angen eu credu. Felly, mae cannoedd o filoedd o bobl ledled Cymru wedi cael COVID. Nawr, mae llawer ohonyn nhw yn gwella ac nid oes ganddyn nhw'r afiechydon hirdymor hyn, ond mae'n rhaid credu y rheini nad ydyn nhw'n gwella, a dyna un o'r pethau allweddol y maen nhw'n gofyn amdano: 'Mae angen dilysu hyn, dilysu yn union yr hyn yr ydym yn mynd drwyddo.' Dyna pam yr wyf yn credu ei bod mor bwysig i ni fel Llywodraeth Cymru sicrhau ein bod yn cefnogi'r bobl hyn, a thrwy lansio'r rhaglen Adferiad hon, rydym yn gwneud hynny'n union.
Mae tua 6,000 o bobl wedi lawrlwytho'r ap. Yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yw cael adborth i sicrhau ein bod yn diweddaru ac yn cael gwell gwybodaeth, fel bod effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd yr ap hwnnw'n cael eu diweddaru'n gyson, a gobeithio y bydd hynny'n arwain at fodel gwell a mwy llwyddiannus, a gobeithio y bydd hyd yn oed y ddadl heddiw yn helpu pobl i sylweddoli bod yr ap hwnnw ar gael.
Rydym bob amser yng Nghymru wedi defnyddio'r feddygfa fel ein porth i ofal eilaidd. Dyna'r ffordd yr ydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn cael pobl i'r lle iawn ym maes gofal eilaidd. A rhan o'r broblem yr ydym yn ceisio'i hosgoi, yn enwedig pan fydd gan bobl ofal cymhleth arbennig, felly efallai y bydd ganddyn nhw broblem gyda'u hysgyfaint os ydyn nhw wedi bod ar beiriant anadlu, ond efallai fod ganddyn nhw broblem ar y galon hefyd, felly i ble ydych chi'n eu hanfon? A ydych chi'n eu hanfon at arbenigwr y galon neu arbenigwr yr ysgyfaint? Beth yw'r llwybr ar gyfer hynny? Felly, dyna pam ei bod yn eithaf anodd cael clinigau sy'n arbenigo mewn popeth. Felly, rwy'n credu bod y model sy'n cael ei ddatblygu mewn lleoedd fel Aneurin Bevan, lle byddan nhw'n cynnig gofal cofleidiol i'r unigolyn ac yn sicrhau bod tîm yn edrych mewn gwirionedd ar bob agwedd ar sut y mae'r unigolyn yn ymateb, gan edrych ar ei iechyd meddwl, edrych ar ei ddeiet, edrych ar y problemau gwirioneddol benodol sydd ganddo a'r angen i weld arbenigwr mewn llawdriniaeth ar yr ysgyfaint ac arbenigwr y galon. Mae'r pethau hynny, rwy'n credu, yn cynnig llwybr llawer gwell yn hytrach na'r clinigau, a dyna pam yr ydym wedi mynd a chael cyngor gan arbenigwyr clinigol yn hyn o beth, a dyna'n sicr y maen nhw wedi'i argymell.
O ran yr arian, bydd yr arian yn mynd tuag at helpu gweithwyr gofal iechyd a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd i ddatblygu'r seilwaith i ddarparu'r gwasanaethau. Byddwn yn darparu hyfforddiant ac adnoddau digidol o ansawdd uchel sy'n seiliedig ar dystiolaeth, felly gwnewch yn siŵr bod y meddygon teulu hynny'n gwybod yn union beth i gadw llygaid ar agor amdano, a byddwn yn buddsoddi mewn offer digidol sy'n mynd i ddarparu data am wasanaethau, galw, capasiti a modelu. Felly, dyna i le mae'r arian yn mynd.
A phan ddaw'n fater o ymchwil, rydym yn sicr yn cydweithredu'n agos iawn â Llywodraeth y DU. Rydym ni i gyd yn y sefyllfa hon gyda'n gilydd; mae angen i ni ddeall a dysgu oddi wrth ein gilydd, ac rydym yn helpu ac yn cymryd rhan yn astudiaeth y DU o'r enw astudiaeth COVID-19 ar ôl mynd i'r ysbyty. Mae hynny'n cael ei ariannu gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd a Chyngor Ymchwil Feddygol y DU, ac mae hynny'n cael ei arwain gan Ganolfan Ymchwil Biofeddygol Caerlŷr y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd. Rydym yn falch o fod yn un o'r recriwtiwyr uchaf, gyda safleoedd ledled Cymru ar gyfer astudiaeth iechyd cyhoeddus frys sydd wedi'i sefydlu. Mae gennym hefyd yr astudiaeth o ymarfer y cyhyrau anadlu ar ôl COVID-19, ac mae hynny'n cael ei arwain gan Brifysgol Abertawe. Ac wrth gwrs, rydym eisoes wedi sefydlu canolfan dystiolaeth COVID-19, ac mae hynny'n fuddsoddiad o £3 miliwn dros 24 mis. Yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yw sicrhau nad ydym yn dyblygu'r gwaith sydd wedi'i wneud mewn mannau eraill gyda Llywodraeth y DU, ond gweithio gyda'n gilydd, ac rwy'n credu mai dyna'r ffordd bwysig inni weithio wrth symud ymlaen.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gwnaf wisgo dwy het, o bosib, yn fan hyn—ie, fel llefarydd Plaid Cymru ar iechyd a gofal, ond hefyd fel cyd-gadeirydd, ers yn gynharach heddiw, grŵp trawsbleidiol newydd sydd wedi cael ei sefydlu yma yn y Senedd. Dwi'n cyd-gadeirio efo'r Aelod dros Gaerffili. Mi oeddem ni'n gallu gweld bod sgêl y broblem mor fawr fel bod angen llwyfan o fewn y Senedd yma i roi ystyriaeth lawn i COVID hir, a dwi'n falch bod y Gweinidog wedi gallu dod atom ni am ychydig o funudau yn gynharach heddiw.
Does yna ddim amheuaeth gen i fod y Llywodraeth yng Nghymru, am ba bynnag rheswm, wedi bod yn rhy araf i ddeall beth yn union oeddem ni'n ei drafod yn fan hyn. Mae yna ddau beth gwahanol: pobl sydd yn cael trafferth dod dros salwch acíwt o COVID, a phroblemau ar ôl bod mewn adran gofal dwys, ac yn y blaen. Mae hwnna'n un broblem sy'n gallu bod yn hirdymor. Ond nid dyna ydy COVID hir. Mae COVID hir yn gallu bod yn rhywbeth sydd yn digwydd i bobl sydd ddim wedi cael symptomau o gwbl, fel dywedodd y Gweinidog.
Felly, dwi yn falch o glywed tôn y datganiad rydyn ni wedi'i gael heddiw yma, sydd, heb os, dwi'n meddwl, yn cydnabod rŵan ein bod ni'n siarad am rywbeth lle mae pobl yn haeddu gwybod eu bod nhw'n cael eu credu; bod yna ddarn o waith gan Lywodraeth sydd yn mynd i fod yn cymryd pryderon a symptomau a ballu o ddifrif. Wrth gwrs, beth dwi'n edrych ymlaen ato fo rŵan ydy gweld sut mae hwn yn cael ei weithredu.
Dwi innau wedi bod yn eiddgar i weld canolfannau arbenigol yn cael eu datblygu, a dwi'n rhannu'r rhwystredigaeth sydd wedi cael ei chodi yn barod, a'r genfigen yma yng Nghymru, ond mai dyna'r gair, o weld canolfannau yn cael eu datblygu dros y ffin. Un o'r manteision sydd wedi cael eu nodi o hynny ydy bod arbenigedd yn cael ei ddatblygu o fewn y canolfannau. Mae'r Gweinidog wedi siarad am rannu gwybodaeth a'r ganolfan dystiolaeth yma, sydd yn mynd i fod yn casglu gwybodaeth, ond tybed pa waith fydd y Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod arfer da a gwersi sy'n cael eu dysgu yn wirioneddol yn cael eu hadlewyrchu mewn triniaethau sy'n cael eu datblygu ar hyd y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Achos dysgu ydyn ni, ac mae angen dysgu yn gyflym iawn, ond pan fydd gwers yn cael ei dysgu, mae'n bwysig bod pobl yn gallu manteisio ar hynny drwy weld triniaethau newydd yn cael eu datblygu, ac ati.
Un cwestiwn penodol yr hoffwn ei ofyn i'r Gweinidog ydy: beth sy'n cael ei wneud o fewn y gwasanaeth iechyd ei hun? Dwi'n barod wedi ysgrifennu at y Gweinidog ar hyn i ymhelaethu, ond dwi'n ymwybodol o nifer o weithwyr iechyd a oedd ar y rheng-flaen, wrth gwrs, ac yn fwy tebyg o ddioddef o gael yr afiechyd yma. Dwi'n gweld sawl un sy'n cael trafferth cael cefnogaeth gan eu cyflogwr eu hunain, y gwasanaeth iechyd, i roi'r driniaeth y maen nhw ei hangen i'w cael nhw yn ôl i mewn i'r gweithle. Pa ddarn o waith all y Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod y gefnogaeth yna yn cael ei rhoi i'r gweithwyr iechyd a gofal yma fu mor anhunanol dros y 15 mis diwethaf, yn rhoi eu hunain mewn perygl, ac sydd rŵan yn gweld eu hunain yn methu cael cefnogaeth—yn cynnwys un sydd wedi gorfod mynd yn breifat yn Lloegr ac ati oherwydd bod hi'n methu cael y profion mae ei hangen o fewn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru?
Gwnaf ei gadael hi yn fanna am rŵan, ond i ddweud eto fy mod i'n croesawu'r tôn, fy mod i'n croesawu llawer o'r hyn rydyn ni wedi'i glywed, ond mai ym mesur llwyddiant y camau yma fydd y prawf go iawn. Dwi'n edrych ymlaen, o fewn y grŵp trawsbleidiol, at gadw llygad barcud drwy grŵp Long COVID Cymru ar ba mor llwyddiannus fydd y camau yma, a dwi'n gobeithio y bydd y Llywodraeth hefyd yn barod i newid cyfeiriad os oes tystiolaeth newydd a gofynion cleifion yn benodol yn cael eu hamlygu ymhellach yn y misoedd sydd i ddod.
Thank you very much, Deputy Llywydd. I will wear two hats, possibly, at this point—yes, as Plaid Cymru spokesperson on health and care, but also as joint chair, since earlier today, of a new cross-party group established here in the Senedd, which I jointly chair with the Member for Caerphilly. We could see that the scale of the problem was so great that we needed a platform within this Senedd to give full consideration to long COVID, and I'm pleased that the Minister was able to join us for a few minutes earlier today.
There is no doubt in my mind that the Government in Wales, for whatever reason, has been too slow in understanding what exactly we were discussing here. There are two different issues: people who have difficultly in getting over an acute illness, namely COVID, and problems after being in intensive care, for example. That's one problem that can be long term, but that's not what long COVID is. Long COVID can be something that happens to people who have been asymptomatic, as the Minister said.
So, I am pleased to hear the tone of the statement that we heard this afternoon, which without doubt, I think, recognises that we are discussing something where people deserve to know that they are believed; that there is a piece of work being done by Government that will take their concerns and symptoms seriously. Of course, what I'm looking forward to now is to see how this is to be implemented.
I've been keen to see specialist centres developed, and I share the frustration expressed already, and the jealousy, if that's the word, in seeing centres established over the border. Now, one of the benefits noted of that is that specialism is developed within these centres. The Minister has mentioned information sharing and this evidence centre, which will be gathering evidence, but I wonder what work the Government will do to ensure that good practice and lessons learned really are reflected in the treatments developed and provided across the health service in Wales. Because we are learning here, and we need to learn very quickly, but when lessons are learned it is very important that people benefit from that by seeing new treatments being developed.
One specific question I would like to ask the Minister: what's being done within the health service itself? I've already written to the Minister on this point, but I am aware of a number of health professionals who are on the front line, of course, and would have been more likely to have been infected. I see many people who have trouble getting support from their own employers within the health service to provide them with the treatment that they need so that they can return to the workplace. So, what work can the Government do to ensure that that support is provided to those health and care workers who were so selfless over the past 15 months, placing themselves in danger, who now find themselves not being supported—including one who's had to go private in England because she couldn't get the tests that she needed within the NHS in Wales?
I will leave it there for now, but I will say again that I welcome the tone, I welcome much of what we have heard, but the measure of success of these steps will be the real test. I look forward, within the cross-party group, to keeping a close eye through Long COVID Wales on how successful these steps will be, and I do hope that the Government will be willing to change direction if new evidence emerges and patient requirements are highlighted further in the coming months.
Diolch yn fawr. Gaf i yn gyntaf ddiolch i chi ac i Hefin David am greu a sefydlu'r grŵp trawsbleidiol COVID hir yma? Roeddwn i'n falch iawn fy mod i wedi gallu o leiaf fod yna am ychydig o funudau, fel roeddech chi'n ei ddweud, heddiw. Dwi'n ymwybodol bod angen inni wrando, a dwi wedi ceisio gwneud ymdrech yn ystod yr wythnosau diwethaf i siarad yn uniongyrchol gyda phobl sydd wedi bod yn dioddef. Mae COVID hir yn gymhleth—mae'n rili gymhleth. Dyw e ddim jest yn un peth, a dyna ran o'r broblem; mae hi'n anodd iawn rhoi eich breichiau o'i chwmpas hi. A dyna pam, dwi'n meddwl, mai'r ffordd i fewn i'r system yw drwy'r GPs yn lleol.
Dwi'n cytuno â chi ei bod hi'n hollbwysig, yn arbennig gyda chyflwr newydd, ein bod ni'n dysgu oddi wrth ein gilydd ac yn dysgu o arfer da. Dwi wedi cael rhestr o beth sy'n cael ei wneud ar draws y byrddau iechyd gwahanol, ac mae yn ddiddorol i weld bod pobl yn ei wneud e mewn ffyrdd gwahanol. Ond wrth inni ddysgu, dwi'n meddwl ei bod hi'n werth inni sicrhau bod yr arfer da yna yn cael ei rannu, a dwi'n gobeithio y bydd hi efallai yn creu model y gallwn ni ei ddilyn ar gyfer afiechydon eraill sydd yn gymhleth. Mae yna afiechydon eraill lle mae yna angen i weld mwy nag un arbenigwr, felly dwi'n gobeithio y gallwn ni jest meddwl am newid y system. Dwi'n gobeithio fyddwn ni ddim yn colli'r cyfle yma i wneud newidiadau yn ystod cyfnod o newid.
O ran pobl sydd yn dioddef tu fewn i'r gwasanaeth iechyd, mi welwch chi yn y rhaglen rŷm ni'n ei chyhoeddi heddiw, Adferiad, bod yna ddarn sydd yn cydnabod hynny, sydd yn dangos ein bod ni'n deall bod yna broblemau tu fewn i'r NHS, ac ein bod ni yn wyliadwrus a bod yna safonau sydd angen iddyn nhw gadw atyn nhw. Dwi'n meddwl bod mwy o waith i'w wneud pan fo'n dod i gyflogwyr eraill, a dwi'n edrych ymlaen i weithio efallai gyda'r undebau i sicrhau ein bod ni yn codi ymwybyddiaeth ymhlith cyflogwyr ar draws Cymru hefyd.
Thank you very much. Could I thank you and Hefin David for establishing the long COVID cross-party group? I was very pleased to be able to be there for at least a few minutes today, as you said. I am aware that we do need to listen, and I have been trying to make an effort in recent weeks to speak directly to people who have suffered from this. Long COVID is complex. It's not just one thing, and that's part of the problem; it's very difficult to wrap your arms around it. And that's why, I think, that the way into the system is through the GPs at a local level.
I agree with you that it's vital, particularly with a new condition, that we learn from each other and learn from good practice. I've received a list of what's being done across the different health boards, and it is interesting to see that people are dealing with this in different ways. But as we learn, I think it is worth us ensuring that that good practice is shared, and I do hope that it will create a model that we can follow for other complex conditions and illnesses. There are other illnesses where you need to see more than one specialist, so I do hope that we can think about changing the system. I do hope that we won't miss this opportunity to make changes during a period of great change.
In terms of those who are suffering from this within the health service, you'll see that within the Adferiad programme that there is a specific piece of work that recognises that and shows that we do understand that there are problems within the NHS, that we are very aware of this and that there are standards that need to be adhered to. I think there is more work to be done when it comes to other employers, and I'm looking forward to working with the unions, perhaps, to ensure that we do raise awareness among employers across Wales as well.
I warmly welcome this statement this afternoon from the Minister for Health and Social Services, and the recognition of the innovative work of Aneurin Bevan health board that was mentioned earlier. The Office for National Statistics has estimated that more than 1 million people in Britain have so far suffered from long COVID, and The Sunday Times only this week christened the UK as the long COVID capital of the world. The Welsh Government investment of a £5 million recovery programme to help patients living with this condition is to be very much welcomed. In Islwyn during the recent election campaign, I met many people who had experienced and survived acute COVID, only now to face their own battles with long COVID. One such Islwyn resident, Kate Alderson, has told me of the debilitating fatigue that still endures months later. So, Minister, as our scientific knowledge of acute and long COVID grows every day, will you commit to regularly updating this Senedd on the condition? And with the vast majority of health and social care workers being female and the typical long COVID sufferer being a working-age woman, what action can the Welsh Government take to ensure that women are not disproportionately damaged by the consequences of suffering from long COVID? Thank you.
Rwy'n croesawu y datganiad hwn yn gynnes y prynhawn yma gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a'r gydnabyddiaeth o waith arloesol bwrdd iechyd Aneurin Bevan a grybwyllwyd yn gynharach. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi amcangyfrif bod mwy nag 1 filiwn o bobl ym Mhrydain hyd yma wedi dioddef o COVID hir, a dim ond yr wythnos hon y bedyddiodd The Sunday Times y DU fel prifddinas COVID hir y byd. Mae buddsoddiad Llywodraeth Cymru o raglen adfer gwerth £5 miliwn i helpu cleifion sy'n byw gyda'r cyflwr hwn i'w groesawu'n fawr. Yn Islwyn yn ystod ymgyrch yr etholiad yn ddiweddar, cyfarfûm â llawer o bobl a oedd wedi profi a goroesi COVID acíwt, dim ond nawr i wynebu eu brwydrau eu hunain gyda COVID hir. Mae un o drigolion Islwyn o'r fath, Kate Alderson, wedi dweud wrthyf am y blinder gwanhaol sy'n dal i barhau fisoedd yn ddiweddarach. Felly, Gweinidog, wrth i'n gwybodaeth wyddonol am COVID acíwt a hir gynyddu'n ddyddiol, a wnewch chi ymrwymo i roi'r newyddion diweddaraf i'r Senedd hon yn rheolaidd am y cyflwr? A gyda'r mwyafrif helaeth o weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol yn fenywod a'r dioddefwr COVID hir nodweddiadol yn fenyw o oedran gweithio, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau nad yw menywod yn cael eu niweidio'n anghymesur gan ganlyniadau dioddef o COVID hir? Diolch.
Thanks very much, Rhianon. I'm very sad to hear that you, of course, like everyone else here, have constituents who have been really affected by this really difficult and long affecting illness. I have made a commitment to ensure that we look at this Adferiad programme on a six-monthly basis, because this is such a novel disease and there's always new evidence. The point that Rhun made earlier about the need to learn from best practice I think is something that I hope we can learn from and build into reforming this programme as we go along. So, I can very much give that commitment. I'm sure that the health committee will be interested in receiving regular updates, and if they ask, I'm sure we can make sure that happens.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Rwy'n drist iawn o glywed bod gennych chi, wrth gwrs, fel pawb arall yma, etholwyr y mae'r salwch gwirioneddol anodd hwn wedi effeithio arnyn nhw ac sy'n cael effaith hir. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau ein bod yn edrych ar y rhaglen Adferiad hon bob chwe mis, oherwydd mae hwn yn glefyd mor newydd ac mae tystiolaeth newydd bob amser. Mae'r pwynt a wnaeth Rhun yn gynharach am yr angen i ddysgu o arfer gorau yn rhywbeth y gobeithiaf y gallwn ddysgu ohono ac adeiladu arno wrth ddiwygio'r rhaglen hon wrth inni fynd ymlaen. Felly, gallaf wir roi'r ymrwymiad hwnnw. Rwy'n siŵr y bydd gan y pwyllgor iechyd ddiddordeb mewn cael diweddariadau rheolaidd, ac os byddant yn gofyn, rwy'n siŵr y gallwn sicrhau bod hynny'n digwydd.
I welcome the statement. Minister, can you inform us about the protocol for people who had their first AstraZeneca vaccination and developed complications like thrombosis and who are not listed to receive the second AstraZeneca vaccination? Should they have a booster using Pfizer? If so, when? Thank you.
Rwy'n croesawu'r datganiad. Gweinidog, a wnewch chi roi gwybod inni am y protocol ar gyfer pobl a gafodd eu brechiad AstraZeneca cyntaf gan ddatblygu cymhlethdodau fel thrombosis nad ydyn nhw ar y rhestr i gael ail frechiad AstraZeneca? A ddylen nhw gael pigiad atgyfnerthu gan ddefnyddio Pfizer? Os felly, pryd? Diolch.
Thank you, Altaf. I'm sure there's an opportunity to go into this in a bit more detail. It's not strictly speaking a long COVID issue. We are of course making sure that we follow the advice of the Joint Committee on Vaccination and Immunisation. That's the way that we determine who gets what vaccine. As the balance of risk is changing in the light of the delta variant, we'll be looking for that guidance to come out from the JCVI. You'll be aware that they did come up with a recommendation that AstraZeneca shouldn't be given to those in the younger cohort, but we're waiting to hear now whether they will want to update that advice in the light of the delta variant, which is moving very quickly, certainly in England, but increasing here in Wales as well.
Diolch, Altaf. Rwy'n siŵr bod cyfle i edrych ar hyn mewn ychydig mwy o fanylder. I fod yn fanwl gywir nid yw'n fater o COVID hir. Rydym, wrth gwrs, yn sicrhau ein bod yn dilyn cyngor y Cydbwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Dyna'r ffordd yr ydym yn penderfynu pwy sy'n cael pa frechlyn. Gan fod cydbwysedd y risg yn newid yng ngoleuni'r amrywiolyn delta, byddwn yn chwilio am y canllawiau hynny gan y Cydbwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Byddwch yn ymwybodol eu bod wedi cynnig argymhelliad na ddylid rhoi AstraZeneca i'r rhai yn y garfan iau, ond rydym yn aros i glywed nawr a fyddant eisiau diweddaru'r cyngor hwnnw yng ngoleuni'r amrywiolyn delta, sy'n symud yn gyflym iawn, yn sicr yn Lloegr, ond yn cynyddu yma yng Nghymru hefyd.
I'd like to thank the Minister, as Rhun did, as co-chair of the cross-party group on long COVID, for your attendance today. I think it demonstrated your seriousness to tackle this issue. I think equally so has been the decision you've taken to make it one of your priorities as one of the first things you do as health Minister. So, it's very pleasing to see that. Some of the issues that were raised by long COVID sufferers in the cross-party group today were particularly the fact that they find it difficult to get past the GP, because of the multitude of symptoms that present, and also the fact that children, they are concerned, are also being affected by this and not being identified. With that in mind, I think a key question for you will be: how will you consider the patient voice in everything that you do, and how will the patient voice scrutinise the decisions you take? Just as an early example of that, one of the things that Long Covid Wales are saying is that they want dedicated long COVID clinics. How do you explain to them that that is the path you've not chosen? How will you explain that to them? And then how will you return to that discussion later down the line when we see, hopefully, the fruits of the actions that you're taking today?
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog, fel y gwnaeth Rhun, fel cyd-gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar COVID hir, am eich presenoldeb heddiw. Rwy'n credu bod hyn yn dangos eich bod o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r mater hwn. Rwy'n credu hefyd bod y penderfyniad yr ydych wedi'i gymryd i'w wneud yn un o'ch blaenoriaethau fel un o'r pethau cyntaf a wnewch fel Gweinidog iechyd yr un mor bwysig. Felly, mae'n braf iawn gweld hynny. Rhai o'r materion a godwyd gan ddioddefwyr COVID hir yn y grŵp trawsbleidiol heddiw oedd y ffaith eu bod yn ei chael yn anodd mynd heibio'r meddyg teulu, oherwydd y llu o symptomau sy'n cael eu harddangos, a hefyd y ffaith bod hyn hefyd yn effeithio ar blant, ac maen nhw'n pryderu nad ydyn nhw'n cael eu nodi. Gyda hynny mewn golwg, rwy'n credu mai un cwestiwn allweddol i chi fydd: sut y byddwch yn ystyried llais y claf ym mhopeth a wnewch, a sut y bydd llais y claf yn craffu ar y penderfyniadau a wnewch chi? Fel enghraifft gynnar o hynny, un o'r pethau y mae COVID Hir Cymru yn ei ddweud yw eu bod eisiau cael clinigau COVID hir pwrpasol. Sut ydych chi'n esbonio iddyn nhw nad dyna'r llwybr yr ydych chi wedi'i ddewis? Sut y byddwch yn egluro hynny iddyn nhw? Ac yna sut y byddwch yn dychwelyd i'r drafodaeth honno yn nes ymlaen pan welwn, gobeithio, ffrwyth y camau yr ydych yn eu cymryd heddiw?
Thanks very much, Hefin. Can I thank you also for establishing this long COVID cross-party group? We've heard that complaint also—that many have found it difficult to get past the GP. That's why, on 18 June, the all-Wales guideline for the management of long COVID is going to be launched, giving much clearer guidance to GPs on what they should be looking out for and when they should be referring on. So, all of that should be in place, and I'm hoping that people on that call today will be comforted that it will be put in place. I hope that proves that, actually, we have been listening to patients. I've made a point of listening to patients, of looking at what is being said on social media channels. But also I think it's incumbent upon me to listen to the clinical advice that I'm given, and the advice that I have been given, very clearly, is that the route that we want to follow in Wales, and the route that conforms with our approach, which is to give care as close to home as possible, actually makes sense for us, to make sure that that route is through the GP. What we need to do is to strengthen the understanding of people in primary care, and to make sure that then they are directing into secondary care if and when necessary.
Diolch yn fawr iawn, Hefin. A gaf i ddiolch i chi hefyd am sefydlu'r grŵp trawsbleidiol hwn ar COVID hir? Rydym wedi clywed y gŵyn honno hefyd—bod llawer wedi ei chael hi'n anodd mynd heibio'r meddyg teulu. Dyna pam, ar 18 Mehefin, y bydd canllaw Cymru gyfan ar gyfer rheoli COVID hir yn cael ei lansio, gan roi arweiniad llawer cliriach i feddygon teulu ar yr hyn y dylen nhw fod yn edrych amdano a phryd y dylen nhw fod yn atgyfeirio. Felly, dylai hynny i gyd fod ar waith, ac rwy'n gobeithio y bydd pobl ar yr alwad honno heddiw yn cael eu cysuro y bydd yn cael ei roi ar waith. Gobeithio bod hynny'n profi ein bod, mewn gwirionedd, wedi bod yn gwrando ar gleifion. Rwyf wedi gwneud pwynt o wrando ar gleifion, o edrych ar yr hyn sy'n cael ei ddweud ar sianeli cyfryngau cymdeithasol. Ond hefyd rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnaf wrando ar y cyngor clinigol a roddir i mi, a'r cyngor a roddwyd i mi, yn glir iawn, yw bod y llwybr yr ydym eisiau ei ddilyn yng Nghymru, a'r llwybr sy'n cydymffurfio â'n dull gweithredu, sef rhoi gofal mor agos i gartref â phosibl, mewn gwirionedd yn gwneud synnwyr i ni, i sicrhau bod y llwybr hwnnw drwy'r meddyg teulu. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw cryfhau dealltwriaeth pobl mewn gofal sylfaenol, a sicrhau eu bod wedyn yn cael eu hatgyfeirio i ofal eilaidd os, a phan fo angen.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Just one short, single question. A few minutes ago, I received an e-mail from a constituent in north Wales, and I'd be grateful if you could answer their points, following on from your previous response:
'I was watching the news about the announcement of the money for long COVID. The trouble is there are not many staff with experience, and they won't listen to those of us who have the experience and are willing to talk.'
How can you assure that constituent and others like them that the staff who are charged with providing them with care will listen to them about the experience and are willing to talk to them about that experience, so that they can co-design the solutions together?
Dim ond un cwestiwn byr. Ychydig funudau'n ôl, cefais e-bost gan etholwr yn y gogledd, a byddwn yn ddiolchgar pe baech yn ateb eu pwyntiau, yn dilyn eich ymateb blaenorol:
'Roeddwn i'n gwylio'r newyddion am y cyhoeddiad am yr arian ar gyfer COVID hir. Y drafferth yw nad oes llawer o staff sydd â phrofiad, ac ni fyddan nhw'n gwrando ar y rheini ohonom sydd â'r profiad ac sy'n barod i siarad.'
Sut y gallwch sicrhau'r etholwr yna ac eraill tebyg y bydd y staff sy'n gyfrifol am ddarparu gofal iddyn nhw yn gwrando arnyn nhw'n sôn am y profiad ac yn barod i siarad â nhw am y profiad hwnnw, fel y gallant gyd-lunio’r atebion gyda'i gilydd?
Thanks very much, Mark. If you follow the logic of that, it would suggest that, actually, GPs couldn't refer anyone on unless they'd experienced the illness themselves. We have to follow the fact that, actually, GPs and people in primary care follow guidance and they follow guidelines that we have set for them, which is generally based on NICE guidelines, which has all been clinically proven. That's why we're making sure that we're going via the primary care route. I think it's really important that we give that advice, that we train people up within the primary care communities and that they know where they can go for help. I can assure you that the patient voice is being heard. That's why we are going down this route, because what they've told us is, 'Not enough GPs understand what we're going through'. That's why we're strengthening these guidelines.
Diolch yn fawr iawn, Mark. Os dilynwch resymeg hynny, byddai'n awgrymu, mewn gwirionedd, na allai meddygon teulu atgyfeirio unrhyw un oni bai eu bod wedi profi'r salwch eu hunain. Mae'n rhaid inni ddilyn y ffaith bod meddygon teulu a phobl mewn gofal sylfaenol, mewn gwirionedd, yn dilyn canllawiau a'u bod yn dilyn canllawiau yr ydym wedi'u gosod ar eu cyfer, sydd fel arfer yn seiliedig ar ganllawiau NICE, sydd i gyd wedi'u profi'n glinigol. Dyna pam ein bod ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n mynd ar hyd y llwybr gofal sylfaenol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn rhoi'r cyngor hwnnw, ein bod yn hyfforddi pobl o fewn y cymunedau gofal sylfaenol a'u bod yn gwybod i ble y gallan nhw fynd am help. Gallaf eich sicrhau bod llais y claf yn cael ei glywed. Dyna pam ein bod yn dilyn y trywydd hwn, oherwydd yr hyn y maen nhw wedi'i ddweud wrthym yw, 'Nid oes digon o feddygon teulu'n deall yr hyn yr ydym yn mynd drwyddo'. Dyna pam yr ydym yn cryfhau'r canllawiau hyn.
Diolch i'r Gweinidog.
Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 11) 2021 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2021 sydd nesaf. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig yma—o dan eitemau 5 a 6, felly—yn cael eu grwpio ar gyfer y ddadl, ond yn cael pleidleisiau ar wahân.
I thank the Minister.
The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 11) Regulations 2021 and the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2021 are next. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions, under items 5 and 6, will be grouped for debate, with votes taken separately.
Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad, felly dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i gyflwyno'r ddau set o reoliadau.
I see no objections, and therefore I call on the Minister for health to present the two sets of regulations.
Cynnig NDM7705 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 11) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Mehefin 2021.
Motion NDM7705 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 11) Regulations 2021 laid in the Table Office on 4 June 2021.
Cynnig NDM7709 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Mehefin 2021.
Motion NDM7709 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2021 laid in the Table Office on 8 June 2021.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig sydd ger ein bron. Roedd y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 yn gosod y fframwaith deddfwriaethol ar gyfer y pedair lefel rhybudd a ddisgrifir yn y cynllun rheoli coronafeirws. Bydd yr Aelodau'n gwybod bod yn rhaid cynnal adolygiad o'r cyfyngiadau bob tair wythnos. Cafodd yr adolygiad diwethaf ei gynnal ar 3 Mehefin. Mae'r holl reoliadau cyfyngiadau coronafeirws yn cael eu gwneud drwy'r weithdrefn gadarnhaol frys. Mae hyn yn caniatáu i'r Cabinet wneud newidiadau ar unwaith i'r rheoliadau, ond yn dal i alluogi Aelodau i'w trafod nhw o fewn 28 diwrnod iddynt ddod i rym. Mae'n bwysig ein bod yn cael gwared ar gyfyngiadau cyn gynted â phosibl os nad ydynt yn gymesur bellach, o gofio'r effaith gymdeithasol ac economaidd sylweddol y maen nhw'n gallu'i chael ar ryddid sylfaenol pobl a busnesau yng Nghymru. Am y rheswm yma, dwi'n annog yr Aelodau i gefnogi'r diwygiadau hyn.
Thank you very much, Llywydd. I formally move the motions before us. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) Regulations 2020 set the legislative framework for the four alert levels described in the coronavirus management plan. Members will know that a review of restrictions must be held on a three-weekly basis. The most recent review was conducted on 3 June. All regulations related to coronavirus are made through the urgent affirmative process. This allows the Cabinet to make changes immediately to the regulations whilst still enabling Members to discuss them within 28 days of them coming into force. It's important that we do scrap restrictions as soon as possible if they are no longer proportionate, given the significant social and economic impact that they can have on the basic freedoms of people and businesses in Wales. For this reason, I encourage Members to support these amendments.
Wales still has the lowest rates of confirmed cases of coronavirus in the United Kingdom. Alongside this, the incredible pace of our vaccination roll-out continues. Yesterday marked a key milestone whereby every adult in Wales has been offered the vaccine. However, the worrying rise in the number of delta variant cases brings a new level of uncertainty. Public Health Wales has reported that this more transmissible variant is now the dominant variant in Wales.
The No. 11 amendment regulations before us today provided for Wales to move in part to alert level 1 from 7 June. We're moving to alert level 1 in a phased way rather than in one step. This reflects the uncertainty surrounding the delta variant. It's also consistent with the cautious approach that we've adopted in Wales throughout the pandemic.
This first phase has focused mainly on easing restrictions on outdoor events and activities. This will give time for more data on the delta variant to become available and for more people to be vaccinated. Up to 30 people can now meet outdoors, including in private gardens, outdoor hospitality and public places. Larger outdoor organised gatherings and events for up to 4,000 people standing and 10,000 people seated can now also take place. This includes some concerts, football matches and sporting activities like organised running groups. All organisers must undertake a full risk assessment and put in place measures to minimise the risk of exposure to and spread of coronavirus, including social distancing.
Finally, regulations now will allow for an extended household to be made up of three households who can meet and have contact indoors. We'll consider further changes to the regulations focusing on whether we want to allow further indoor activity later this week. We will remain cautious; we will only introduce further relaxation if public health conditions allow.
Members will be aware that when we make these decisions, of course, in the future few days, there are signs that the UK is entering a third wave. The UK Government has paused its relaxation and we will need to assess the latest situation in Wales. We will, of course, continue to keep the proportionality of all restrictions under review.
Also being considered today are amendment regulations No. 12. This amendment clarified the rules to make sure up to 30 people can meet outdoors for any reason, including arranging a barbecue in a car park or meeting friends to celebrate a special occasion in a garden. This corrects an issue with the regulations that could have defined these activities as events and prohibited them.
I urge Members to support these amendments, which represent a continuation of our cautious approach to easing restrictions to help keep Wales safe.
Cymru sydd â'r cyfraddau isaf o achosion o coronafeirws a gadarnhawyd yn y Deyrnas Unedig o hyd. Ochr yn ochr â hyn, mae cyflymder anhygoel ein gwaith o gyflwyno brechiadau yn parhau. Roedd ddoe yn garreg filltir allweddol gan fod pob oedolyn yng Nghymru wedi cael cynnig y brechlyn. Fodd bynnag, mae'r cynnydd pryderus yn nifer yr achosion o amrywiolion delta yn dod â lefel newydd o ansicrwydd. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi adrodd mai'r amrywiolyn mwy trosglwyddadwy hwn bellach yw'r amrywiolyn amlycaf yng Nghymru.
Roedd rheoliadau diwygio Rhif 11 sydd ger ein bron heddiw yn darparu i Gymru symud yn rhannol i lefel rhybudd 1 o 7 Mehefin. Rydym yn symud i lefel rhybudd 1 ychydig ar y tro yn hytrach nag mewn un cam. Mae hyn yn adlewyrchu'r ansicrwydd ynghylch yr amrywiolyn delta. Mae hefyd yn gyson â'r dull gofalus yr ydym wedi'i fabwysiadu yng Nghymru drwy gydol y pandemig.
Mae'r cam cyntaf hwn wedi canolbwyntio'n bennaf ar lacio'r cyfyngiadau ar ddigwyddiadau a gweithgareddau awyr agored. Bydd hyn yn rhoi amser i fwy o ddata ar yr amrywiolyn delta fod ar gael ac i fwy o bobl gael eu brechu. Gall hyd at 30 o bobl gyfarfod yn yr awyr agored erbyn hyn, gan gynnwys mewn gerddi preifat, lletygarwch awyr agored a mannau cyhoeddus. Gellir cynnal crynoadau a digwyddiadau mwy, wedi'u trefnu, yn yr awyr agored ar gyfer hyd at 4,000 o bobl sy'n sefyll a 10,000 o bobl yn eistedd hefyd. Mae hyn yn cynnwys rhai cyngherddau, gemau pêl-droed a gweithgareddau chwaraeon fel grwpiau rhedeg wedi'u trefnu. Mae'n rhaid i bob trefnydd gynnal asesiad risg llawn a rhoi mesurau ar waith i leihau'r risg o ddod i gysylltiad â'r coronafeirws a'i ledaenu, gan gynnwys cadw pellter cymdeithasol.
Yn olaf, bydd rheoliadau nawr yn caniatáu i aelwyd estynedig gynnwys tair aelwyd sy'n cael cyfarfod a chysylltu dan do. Byddwn yn ystyried newidiadau pellach i'r rheoliadau gan ganolbwyntio ar p'un a ydym eisiau caniatáu rhagor o weithgarwch dan do yn ddiweddarach yr wythnos hon. Byddwn yn parhau'n ochelgar; ni fyddwn ond yn cyflwyno llacio pellach os bydd cyflyrau iechyd y cyhoedd yn caniatáu hynny.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol, pan fyddwn yn gwneud y penderfyniadau hyn, wrth gwrs, yn ystod y dyddiau nesaf, fod arwyddion bod y DU yn mynd i drydedd don. Mae Llywodraeth y DU wedi oedi ei llacio a bydd angen inni asesu'r sefyllfa ddiweddaraf yng Nghymru. Byddwn, wrth gwrs, yn parhau i adolygu cymesuredd yr holl gyfyngiadau.
Mae rheoliadau diwygio Rhif 12 hefyd yn cael eu hystyried heddiw. Roedd y gwelliant hwn yn egluro'r rheolau i sicrhau bod hyd at 30 o bobl yn gallu cyfarfod yn yr awyr agored am unrhyw reswm, gan gynnwys trefnu barbeciw mewn maes parcio neu gwrdd â ffrindiau i ddathlu achlysur arbennig mewn gardd. Mae hyn yn cywiro problem gyda'r rheoliadau a allai fod wedi diffinio'r gweithgareddau hyn fel digwyddiadau a'u gwahardd.
Anogaf yr Aelodau i gefnogi'r gwelliannau hyn, sy'n barhad o'n dull gofalus o lacio'r cyfyngiadau er mwyn helpu i gadw Cymru'n ddiogel.
Can I first of all say to the Minister that we'll be supporting, as Welsh Conservatives, the regulations this afternoon, as these regulations are clearly in regard to opening up our society and economy, which, of course, we support?
I did notice in your opening comments, Minister, that you mentioned that every adult in Wales has been offered the vaccine. It's not specifically in regard to these regulations, but as you mentioned that point, I did want to just ask on that point, because, certainly, there are some people who are not registered with GPs who have not been offered the vaccination. So, perhaps you could clarify whether, indeed, all adults have been offered the vaccine, and, if so, how those who are not registered with GPs have already been offered the vaccine, because that's certainly not the case from some of the feedback I've received.
In regard to the regulations, can I ask whether an equality impact assessment has been carried out in regard to these regulations? I ask the question in the context of thinking about the regulations last year, when we're thinking about those who have autism. If we can remember back, those with autism were only permitted to exercise once a day, and the regulations, I think, were later amended. So, it's important that, as we come out of the lockdown and restrictions are eased, we take all groups with us as best we can. I noticed there wasn't any mention of an equality impact assessment within the explanatory memorandum, so perhaps you could just address that point as well, Minister.
A gaf i ddweud wrth y Gweinidog yn gyntaf y byddwn ni'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r rheoliadau y prynhawn yma, gan fod y rheoliadau hyn yn amlwg yn ymwneud ag agor ein cymdeithas a'n heconomi, yr ydym, wrth gwrs, yn eu cefnogi?
Sylwais yn eich sylwadau agoriadol, Gweinidog, ichi sôn bod pob oedolyn yng Nghymru wedi cael cynnig y brechlyn. Nid yw'n ymwneud yn benodol â'r rheoliadau hyn, ond gan i chi sôn am y pwynt hwnnw, roeddwn i eisiau gofyn ar y pwynt hwnnw, oherwydd, yn sicr, mae rhai pobl nad ydyn nhw wedi cofrestru gyda meddygon teulu heb gael cynnig y brechiad. Felly, efallai y gwnewch chi egluro a yw pob oedolyn, yn wir, wedi cael cynnig y brechlyn, ac, os felly, sut y mae'r rhai nad ydyn wedi cofrestru gyda meddygon teulu eisoes wedi cael cynnig y brechlyn, oherwydd yn sicr nid yw hynny'n wir yn ôl rhywfaint o'r adborth a gefais.
O ran y rheoliadau, a gaf i ofyn a oes asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb wedi'i gynnal mewn cysylltiad â'r rheoliadau hyn? Gofynnaf y cwestiwn yng nghyd-destun meddwl am y rheoliadau y llynedd, pan fyddwn yn meddwl am y rhai sydd ag awtistiaeth. Os gallwn gofio'n ôl, dim ond unwaith y dydd y caniatawyd i'r rheini ag awtistiaeth wneud ymarfer corff, ac rwy'n credu bod y rheoliadau wedi'u diwygio'n ddiweddarach. Felly, mae'n bwysig, wrth i ni ddod allan o'r cyfyngiadau symud a bod cyfyngiadau'n cael eu llacio, ein bod yn mynd â phob grŵp gyda ni gystal ag y gallwn. Sylwais nad oedd sôn o gwbl am asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb yn y memorandwm esboniadol, felly efallai y gwnewch chi ymdrin â'r pwynt hwnnw hefyd, Gweinidog.
Diolch yn fawr. I thank—
Diolch yn fawr. Diolch i—
This is a debate, not a statement; therefore, you'll respond at the end, Minister.
Dadl yw hon, nid datganiad; felly, byddwch yn ymateb ar y diwedd, Gweinidog.
Sori, chi'n iawn.
Sorry, you're right.
That's fine, we're both making mistakes today. I vacated this chair—no, David Rees vacated this chair in order to take part in the debate, then I promptly forgot to call him. So, now, I will call David Rees, as the Chair of the legislation committee.
Mae'n iawn, mae'r ddwy ohonom ni'n gwneud camgymeriadau heddiw. Gadewais y gadair hon—na, gadawodd David Rees y gadair hon er mwyn cymryd rhan yn y ddadl, yna anghofiais ei alw. Felly, nawr, rwy'n galw ar David Rees, Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth.
Diolch, Llywydd. The Interim Subordinate Legislation Committee considered both sets of regulations yesterday morning. We subsequently laid our reports yesterday morning to aid this afternoon’s discussion.
Members will be aware that both regulations make amendments to the principal Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No.5) (Wales) Regulations 2020. Members will be aware, and will have heard this afternoon from the Minister, that the No.11 amendment regulations moved the whole of Wales to alert level 1 on 7 June.
Our report on the No.11 amendment regulations contains three merits points, and Members who sat through similar debates on coronavirus-related regulations in the fifth Senedd will be familiar with some of these issues.
Our first merits point notes the Welsh Government’s justification for any potential interference with human rights, and we have drawn particular attention to a handful of paragraphs in the explanatory memorandum that accompanies the regulations.
Our second point notes that there has been no formal consultation on these regulations, and again we have drawn attention to a summary explanation in the explanatory memorandum.
Our third merits point notes that the explanatory memorandum makes no reference to an equality impact assessment. As such, we asked the Welsh Government to explain what arrangements it had made to publish a report on equality impact assessments in accordance with the Equality Act 2010 (Statutory Duties) (Wales) Regulations 2011.
In its response, the Welsh Government told us that, following each review period, a summary impact assessment is published. It includes an equality impact assessment as well as covering well-being, children and human’s rights, the economy, and the Welsh language. Now, Welsh Government confirmed that the summary impact assessment for these regulations will be published by the end of this review period on 24 June.
Moving on to the No.5 and No.12 amendment regulations, Members will also be aware that these regulations further amend the principal regulations in relation to organising events. Now, our report contains two merits points, which are the same first two points raised on the previous regulations—that is the Welsh Government’s justification for any potential interference with human rights and the fact that there has been no formal consultation on these regulations. And I leave that with Members now to consider. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Is-ddeddfwriaeth Dros Dro y ddwy set o reoliadau fore ddoe. Wedi hynny, gwnaethom osod ein hadroddiadau fore ddoe i gynorthwyo'r drafodaeth y prynhawn yma.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod y ddau reoliad yn gwneud diwygiadau i brif Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol, ac y byddant wedi clywed y prynhawn yma gan y Gweinidog, fod rheoliadau diwygio Rhif 11 wedi symud Cymru gyfan i lefel rhybudd 1 ar 7 Mehefin.
Mae ein hadroddiad ar reoliadau diwygio Rhif 11 yn cynnwys tri phwynt rhinweddau, a bydd Aelodau a eisteddodd drwy ddadleuon tebyg ar reoliadau sy'n ymwneud â'r coronafeirws yn y pumed Senedd yn gyfarwydd â rhai o'r materion hyn.
Mae ein pwynt rhinweddau cyntaf yn nodi cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol, ac rydym wedi tynnu sylw arbennig at lond llaw o baragraffau yn y memorandwm esboniadol sy'n cyd-fynd â'r rheoliadau.
Mae ein hail bwynt yn nodi na fu ymgynghoriad ffurfiol ar y rheoliadau hyn, ac unwaith eto rydym wedi tynnu sylw at esboniad cryno yn y memorandwm esboniadol.
Mae ein trydydd pwynt rhinweddau yn nodi nad yw'r memorandwm esboniadol yn cyfeirio at asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb. Fel y cyfryw, gofynnwyd i Lywodraeth Cymru egluro pa drefniadau yr oedd wedi'u gwneud i gyhoeddi adroddiad ar asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb yn unol â Rheoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Dyletswyddau Statudol) (Cymru) 2011.
Yn ei hymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym, yn dilyn pob cyfnod adolygu, y cyhoeddir asesiad effaith cryno. Mae'n cynnwys asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb yn ogystal ag ymdrin â llesiant, hawliau plant a phobl, yr economi, a'r iaith Gymraeg. Nawr, cadarnhaodd Llywodraeth Cymru y bydd yr asesiad effaith cryno ar gyfer y rheoliadau hyn yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd y cyfnod adolygu hwn ar 24 Mehefin.
Gan symud ymlaen at reoliadau diwygio Rhif 5 a Rhif 12, bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol bod y rheoliadau hyn yn diwygio'r prif reoliadau ymhellach mewn cysylltiad â threfnu digwyddiadau. Nawr, mae ein hadroddiad yn cynnwys dau bwynt rhinweddau, sef yr un ddau bwynt cyntaf a godwyd ar y rheoliadau blaenorol—sef cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol a'r ffaith na fu ymgynghori ffurfiol ar y rheoliadau hyn. Ac rwy'n gadael hynny gydag Aelodau nawr i'w ystyried. Diolch, Llywydd.
Mi fyddwn ninnau hefyd yn cefnogi’r rheoliadau yma. Rydym ni’n amlwg mewn lle lle mae nifer y cyfyngiadau yn gymharol isel erbyn hyn. Rydym ni’n gofyn i’r Llywodraeth barhau i wthio’r ffiniau beth sy’n gallu cael ei wneud o ran codi y cyfyngiadau, ond, wrth gwrs, yn cefnogi’r egwyddor o wneud dim ond y pethau hynny rydym ni’n gwybod sydd yn ddiogel. Mae yna ddau neu dri o gwestiynau i ni eu codi.
Dwi’n nodi’r balchder mawr ein bod ni fel cenedl yn gallu dod at ein gilydd mewn gerddi tafarndai ac ati i wylio gemau pêl-droed Cymru ym Mhencampwriaeth Ewrop ar hyn o bryd. Mae yna, wrth gwrs, gyfyngiad ar beth mae pobl yn cael ei wneud i leisio eu cefnogaeth i’r tîm o ran y cyfyngiad ar ganu a ballu pan fo pobl dan do. Allaf i ofyn, mewn cyd-destun gwahanol, pa gamau mae’r Llywodraeth yn ei ystyried ar hyn o bryd i godi cyfyngiadau ar ganu cynulleidfaol mewn addoldai, sydd yn rhywbeth sydd yn bwysig i lawer o bobl?
Dwi yn nodi rhwystredigaeth ddofn llawer o bobl ar hyd a lled Cymru ynglŷn â’r sefyllfa o ran priodasau o hyd. Mae yna edrych, wrth gwrs, fel sy’n naturiol, ar yr hyn sy’n digwydd yn Lloegr o ran codi’r cyfyngiadau ar niferoedd mewn priodasau. Tybed all y Gweinidog roi arweiniad mor glir â phosib y prynhawn yma ynglŷn â’r hyn y mae’r Llywodraeth yn ystyried ei wneud o ran caniatáu niferoedd uwch mewn priodasau yn yr wythnosau a’r misoedd i ddod. Mi fyddai hynny, dwi’n gwybod, yn rhywbeth fuasai’n cael ei groesawu gan westai ac ati sy’n trefnu priodasau hefyd, ond i’r unigolion hynny sy’n wirioneddol eisiau gallu gwneud eu trefniadau, beth sydd fwyaf tebyg o ddigwydd yn ôl yr hyn rydych chi’n ei gael o’ch blaen fel tystiolaeth ar hyn o bryd?
Rydym ni i gyd, wrth gwrs, yn edrych ar beth sydd yn digwydd yn Downing Street, o ran uchelgais y Prif Weinidog o fod wedi gallu codi pob cyfyngiad erbyn 21 Mehefin. Doeddwn i erioed yn gweld sut oedd o’n gallu gwneud y fath gyhoeddiad fisoedd ymlaen llaw. Maen nhw bellach wedi penderfynu nad oes modd gwneud hynny am rai wythnosau eto. Ond mi fydd yr hyn sy’n digwydd yn Lloegr, wrth gwrs, pa bryd bynnag y daw o, yn cael effaith arnom ni yng Nghymru. Felly, os ydym ni’n cyrraedd y pwynt lle mae Lloegr yn codi pob cyfyngiad, pa gynlluniau cyfathrebu dwys fydd Llywodraeth Cymru yn barod i’w rhoi mewn lle er mwyn addysgu a rhannu gwybodaeth efo pobl sy’n ymweld â Chymru, er enghraifft, bod y sefyllfa yn wahanol yma os bydd cyfyngiadau yn dal mewn lle yng Nghymru bryd hynny? Rydym ni’n gwybod beth ydy’r anhawster o ran atal pobl rhag teithio ac rydym ni, wrth gwrs, eisiau bwrlwm economaidd i ddigwydd mewn twristiaeth a diwydiannau eraill cyn belled â bod hynny’n gallu digwydd yn ddiogel, ond mi fydd angen gallu cyfathrebu yn glir wrth bobl bod y sefyllfa, o bosibl, yn wahanol yng Nghymru.
We will be supporting these regulations. We’re clearly in a place where the number of restrictions is relatively low, so now we are asking the Government to continue to push the boundaries as to what can be done in terms of lifting these restrictions, but we of course support the principle of only doing those things that we know are safe. There are two or three questions that I wish to raise.
I note the great pride that we as a nation can come together in gardens and pubs to watch Welsh football matches in the Euros. There is, of course, a restriction on what people can do in expressing their support for the team in terms of restrictions on singing when people are indoors and so on. Can I ask, in a different context, what steps the Government is considering at the moment to lift the restrictions on congregational singing in places of worship, which is so very important to many people?
I note the deep frustration felt by many people the length and breadth of Wales in terms of the situation related to weddings. Of course, people naturally look across the border to England in terms of raising restrictions on the numbers attending weddings, so I wonder whether the Minister can give us guidance that is as clear as possible this afternoon in terms of what the Government is considering in terms of allowing higher numbers to attend weddings over the next weeks and months. That, I know, would be welcomed by hotels that are wedding venues, but also by those individuals who really want to make their arrangements. What’s most likely to happen according to the information that you have before you at the moment?
We of course all look at what happens in Downing Street in terms of the Prime Minister’s ambition of lifting all restrictions by 21 June. I never understood how he could make such an announcement months before hand, but he has now decided that that will not be possible for some weeks. But, what’s happening in England, whenever it happens, will have an impact on us here in Wales. So, if we reach a point where England removes all restrictions, what plans in terms of intensive communication will the Welsh Government have ready in order to educate and share information with people visiting Wales, for example, that the situation is different here if restrictions remain in place in Wales at that point? We know what the difficulties are in terms of preventing people from travelling and of course we want economic activity and tourism and other industries as long as that can happen safely, but we will need to communicate clearly to people that the situation may be different here in Wales.
Hoffwn ategu'r pwyntiau a godwyd gan Rhun ap Iorwerth.
I'd like to echo the points raised by Rhun ap Iorwerth.
Today I have been contacted by the parents of a young couple due to marry on 22 June. The couple have already postponed their wedding twice after being led to believe, from statements made by the First Minister on 14 May, that the regulations would change from 7 June to allow 50 people to attend a wedding reception indoors, rather than the 30, as it is now. They now face the very difficult decision, with a week to go, of disappointing 10 family members, which we all know is difficult enough when you can have unlimited amounts. There are countless other couples in the same position, such as a couple due to marry in a fortnight in Ceredigion, where, unfortunately, the bride has recently received a terminal diagnosis and would love more than anything to marry indoors, surrounded by 70 family members and friends.
I'm also aware of another couple living in Church Village who are due to marry in August, who, only yesterday, wrote to the First Minister on behalf of a number of couples with a number of innovative ideas linked to making weddings indoors possible for more people. And they're also perplexed, given the positive progress made here in Wales on the vaccination programme, why this can't happen.
Is it an oversight on behalf of the Welsh Government that the numbers allowed indoors for a wedding reception haven't yet been revised, and are there any plans to urgently change this? I think it's especially perplexing for couples that the number for outdoor wedding receptions has been revised and that they can have up to 10,000 people seated attending, which would be a massive wedding. But, can you provide any good news for those couples today and all the businesses linked to the wedding industry?
Heddiw, cysylltodd rhieni cwpl ifanc sydd i fod i briodi ar 22 Mehefin â mi. Mae'r cwpl eisoes wedi gohirio eu priodas ddwywaith ar ôl cael eu harwain i gredu, o ddatganiadau a wnaed gan y Prif Weinidog ar 14 Mai, y byddai'r rheoliadau'n newid o 7 Mehefin i ganiatáu i 50 o bobl fod yn bresennol mewn gwledd briodas dan do, yn hytrach na 30, fel y mae ar hyn o bryd. Maen nhw bellach yn wynebu penderfyniad anodd iawn, gydag wythnos i fynd, sef siomi 10 aelod o'r teulu, a gwyddom ni i gyd ei fod yn ddigon anodd pan ganiateir niferoedd diderfyn. Mae cyplau di-rif eraill yn yr un sefyllfa, er enghraifft un cwpl sydd i fod i briodi mewn pythefnos yng Ngheredigion, ac mae'r briodferch, yn anffodus, wedi cael diagnosis terfynol yn ddiweddar ac ni fyddai dim yn y byd yn well ganddi na phriodi dan do, yng nghwmni 70 o aelodau'r teulu a ffrindiau.
Rwyf hefyd yn ymwybodol o gwpl arall sy'n byw ym Mhentre'r Eglwys sydd i fod i briodi ym mis Awst, a ysgrifennodd, ddoe ddiwethaf, at y Prif Weinidog ar ran nifer o gyplau gyda nifer o syniadau arloesol yn gysylltiedig â gwneud priodasau dan do yn bosibl i fwy o bobl. Ac maen nhw hefyd yn drysu, o ystyried y cynnydd cadarnhaol a wnaed yma yng Nghymru ar y rhaglen frechu, pam na all hyn ddigwydd.
A yw'n amryfusedd ar ran Llywodraeth Cymru nad yw'r niferoedd a ganiateir dan do ar gyfer gwledd briodas wedi'u diwygio eto, ac a oes unrhyw gynlluniau i newid hyn ar frys? Rwy'n credu ei bod yn arbennig o ddryslyd i gyplau fod y nifer ar gyfer gwleddoedd priodas awyr agored wedi'i ddiwygio ac y cânt hyd at 10,000 o bobl yn eistedd yn bresennol, a fyddai'n briodas enfawr. Ond, a allwch roi unrhyw newyddion da i'r cyplau hynny heddiw a'r holl fusnesau sy'n gysylltiedig â'r diwydiant priodasau?
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl nawr.
The Minister to respond to the debate.
Diolch yn fawr, a diolch i David Rees, gyntaf i gyd, am edrych ar hwn yn ei swydd ef fel Cadeirydd y pwyllgor.
Thank you very much, and I thank David Rees for looking at this in his role as committee Chair.
Can I refer, first of all, to the human rights and equality impact assessment? As a part of the 21-day restriction review process, there is always an assessment carried out for each area of restriction and of easement, and we do a summary impact assessment for every decision that's taken place within that 21-day review framework. That includes a well-being impact, economic impact assessment, equality impact assessment, children's rights impact assessment, human rights impact assessment, and Welsh language impact assessment. So, we get to see those before we make the decisions. There is a practical issue of how quickly we can get those translated and get them to you, to publish them. So, they are on their way, as you have noted in your comments. The speed at which we have to make decisions in relation to these 21-day reviews means that, at times, it is difficult for us to consult on things where, in an ideal world, we would like to consult. Where possible, we do that, but we are obviously in a very difficult period at the moment. I hope, Russell, that's also responded to some of your concerns.
Just on your point about over-18s having the vaccine, of course, we have said that all adults over 18 have been offered the vaccine. If they haven't, it's because they're not registered, and we need them to register. So, if you could help us, if all the Senedd Members could help us, to try and really inform and ensure that anyone who hasn't been invited takes up that opportunity by contacting their health board, that would be a huge help to us, certainly in the Welsh Government. So, if you could help us with that endeavour, that would be marvellous.
A gaf i gyfeirio, yn gyntaf oll, at yr asesiad o'r effaith ar hawliau dynol a chydraddoldeb? Fel rhan o'r broses adolygu cyfyngiadau 21 diwrnod, mae asesiad bob amser yn cael ei gynnal ar gyfer pob maes cyfyngu a llacio, ac rydym yn cynnal asesiad effaith cryno ar gyfer pob penderfyniad a wneir o fewn y fframwaith adolygu 21 diwrnod hwnnw. Mae hynny'n cynnwys effaith ar lesiant, asesu effaith economaidd, asesu'r effaith ar gydraddoldeb, asesiad o'r effaith ar hawliau plant, asesu'r effaith ar hawliau dynol, ac asesu'r effaith ar y Gymraeg. Felly, cawn weld y rheini cyn inni wneud y penderfyniadau. Mae mater ymarferol ynghylch pa mor gyflym y gallwn ni gyfieithu'r rheini a'u cael atoch, i'w cyhoeddi. Felly, maen nhw ar eu ffordd, fel yr ydych wedi nodi yn eich sylwadau. Mae'r cyflymder y mae'n rhaid inni geisio'i gyrraedd wrth wneud penderfyniadau mewn cysylltiad â'r adolygiadau 21 diwrnod hyn yn golygu, ar adegau, ei bod yn anodd inni ymgynghori ar bethau pryd yr hoffem ymgynghori arnyn nhw, mewn byd delfrydol. Pan fo'n bosibl, rydym yn gwneud hynny, ond mae'n amlwg ein bod mewn cyfnod anodd iawn ar hyn o bryd. Gobeithio, Russell, fod hynny hefyd wedi ateb rhai o'ch pryderon.
Ar eich pwynt bod pobl dros 18 oed yn cael y brechlyn, wrth gwrs, rydym wedi dweud bod pob oedolyn dros 18 oed wedi cael cynnig y brechlyn. Os nad ydyn nhw wedi ei gael, y rheswm yw nad ydyn nhw wedi cofrestru, ac mae angen iddyn nhw gofrestru. Felly, pe gallech chi ein helpu, pe gallai holl Aelodau'r Senedd ein helpu, i geisio hysbysu a sicrhau bod unrhyw un nad yw wedi cael gwahoddiad yn manteisio ar y cyfle hwnnw drwy gysylltu â'i fwrdd iechyd, byddai hynny'n help enfawr i ni, yn sicr yn Llywodraeth Cymru. Felly, pe gallech ein helpu gyda'n hymdrech, byddai hynny'n wych.
Rhun, rŷch chi wedi gofyn am gyfyngiadau ar ganu. Dwi wedi gwthio ar y mater yma ers tro byd. Bob tro dwi'n mynd i'r eglwys gadeiriol yn Nhyddewi, maen nhw'n gofyn i fi, 'Pam na allwn ni ganu?' Y drafferth yw, mae'r wyddoniaeth yn ein herbyn ni yma; dyna'r broblem. Rŷn ni'n awyddus iawn fel pobl i wthio ymlaen, ond mae'r wyddoniaeth yn hollol glir, a dyna pam dŷn ni'n ffaelu mynd ymhellach. Ac rŷn ni'n awyddus iawn i fwrw ymlaen, yn arbennig, wrth gwrs, mewn addoldai; rŷn ni'n deall pa mor bwysig yw hi i bobl.
Ac o ran priodasau—mae'r ddau ohonoch chi wedi codi'r pwynt yma—dwi yn deall bod hwn wedi torri calonnau pobl. Mae fe'n roller coaster emosiynol i fynd trwy orfod canslo ac wedyn aildrefnu a chanslo, a dyna pam rŷn ni wedi peidio â treial gwneud beth maen nhw wedi'i wneud yn Lloegr, sef i ddweud, 'Gallwch chi wneud hwnna; dyma'r route-map ŷch chi'n mynd arno.' Rŷn ni'n treial peidio â gadael pobl i lawr. Ond beth rŷn ni yn ei ddeall yw bod priodasau'n wahanol i lot o bethau eraill achos mae'n rhaid ichi gael eithaf lot o amser i'w trefnu. Dyw tair wythnos ddim yn ddigon o amser o flaen llaw. Ond, wrth gwrs, mae hwnna'n golygu dŷn ni ddim yn gwybod beth mae'r feirws yn mynd i edrych fel yn ystod y cyfnod yna. Rŷn ni wedi edrych ar briodasau mewn manylder; rŷn ni wedi gofyn i'r gwyddonwyr ein helpu ni i weld pa mor bell rŷn ni'n gallu mynd yn y maes yma. Wrth gwrs, mae priodasau'n anodd, yn arbennig os nad yw pobl wedi gweld ei gilydd ers blwyddyn. Dyna'r amser pan fyddan nhw'n debygol o fynd yn agos at ei gilydd. Dyw hi ddim fel mynd i gyngerdd ble dŷch chi ddim yn adnabod pobl. Felly, mae hi'n sefyllfa sydd yn anodd iawn o ran y problemau a allai godi o ran y feirws. Mae hi'n rhywbeth fydd yn cael ei ystyried yn ystod y dyddiau nesaf, a dwi ddim eisiau gwneud unrhyw addewidion. Dwi yn ymwybodol, ac mae'r Llywydd hefyd wedi denu fy sylw i at achos priodasol sensitif yng Ngheredigion. Wrth gwrs, rŷn ni'n ystyried yr holl sefyllfaoedd yma, ond rŷn ni yn gorfod dilyn y canllawiau sy'n dod, ac o leiaf y wyddoniaeth sydd yn dod ger ein bron ni yn y Cabinet.
O ran codi'r cyfyngiadau yn Lloegr, Rhun, roeddech chi'n glir dŷn ni ddim rili yn shocked eu bod nhw wedi gorfod symud eu hamserlen nhw. Rôn i wastad yn meddwl ei fod e'n od eu bod nhw'n mynd i gael sefyllfa lle byddai rhywun fel Mark Drakeford yn gallu mynd i glwb nos ar 21 Mehefin achos ei fod e wedi cael dau jab, ond dyw fy mab i ddim yn gallu mynd. Felly, rôn i jest wastad yn meddwl nad oedd synnwyr cyffredin wedi cael ei ystyried pan oedden nhw'n datblygu'r syniadau yna. Ac, wrth gwrs, yn Lloegr, dŷn nhw ddim wedi cyrraedd y pwynt yna lle mae pob un dros 18 wedi cael cynnig.
O ran y cyfathrebu, mae hwn yn rhywbeth mae'n rhaid inni ei ystyried achos rŷn ni eisiau pobl i ddod i fwynhau twristiaeth Cymru. Beth rŷn ni wedi'i wneud yw datblygu rhaglen gyda thwristiaeth Cymru, rhaglen Addo, ac mae hwnna'n rhywbeth sydd yn cael ei hysbysebu yn Lloegr, felly, os yw pobl yn dod, mae disgwyl iddyn nhw gydymffurfio â'n rheolau ni. Felly, mae yna raglen farchnata wedi cael ei datblygu o gwmpas hynny. So, dwi'n gobeithio fy mod i wedi ateb y cwestiynau yna. Diolch yn fawr.
Rhun, you asked about restrictions on singing. I have pushed on this issue for some time. Every time I go to the cathedral in St David's, they ask me, 'Why can't we sing?' The problem is, the science is against us on this point. We're very eager as people to push forward with this, but the science is very clear on this, and that's why we can't go further. And we're very eager to press ahead, particularly in places of worship; we do understand how important that is to people.
And in terms of weddings—you've both raised that point—I understand that this has broken the hearts of many people. It is an emotional roller coaster to go through having to cancel and then reorganise and then cancel again, and that's why we've tried not to do what they've done in England, namely to say, 'This is what you need to do and we're going down this route.' We're trying not to let people down. But what we do understand is that weddings are different to other things, because you have to have a long time to organise them. Three weeks isn't enough time to do that. But that means, of course, that we don't know what the virus is going to look like during that period. We have looked at weddings in some detail, and we have asked the scientists to help us to see how far we can go in this area. Weddings are difficult, of course, particularly if people haven't seen each other for a year. That's the time when they're going to get close to each other. It's not like going to a concert where you don't know other people, so that is a very difficult situation in terms of the problems that can arise in terms of the virus. It is something that will be considered in the coming days, and I don't want to make any commitments. I am aware, and the Presiding Officer has also drawn my attention to the very sensitive case of a wedding in Ceredigion, and we are considering all of these situations, but we do have to follow the guidelines that are produced and the science that is placed before us in Cabinet.
In terms of lifting the restrictions in England, Rhun, you were clear about the fact that we're not really shocked that they've had to shift their timetable. I always thought it was strange that they would have a situation where someone like Mark Drakeford could go to a nightclub on 21 June because he'd had two jabs, but my son can't go. So, I always thought that there was no common sense applied to the development of that idea. And, in England, they haven't reached that point where everyone over 18 has been offered the vaccine.
In terms of the communication, this is an issue that we do have to consider because we want people to come and enjoy tourism in Wales. What we've done is we've developed a programme with the tourism board, the Addo programme, which is being advertised in England. So, if people do come, they are expected to comply with our rules. So, there is a marketing programme that's been developed around that. So, I hope that I have answered those questions. Thank you very much.
Diolch i'r Gweinidog. Dwi dal yn meddwl am y Prif Weinidog yn y clwb nos; dwi'n fascinated i feddwl i ba glwb nos mae e'n mynd. Y cwestiwn felly yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 5? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad i hynny, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Thank you, Minister. I'm still thinking about the First Minister in a nightclub; I'm fascinated to think which nightclub he might attend. The proposal is to agree the motion under item 5. Does any Member object? I see no objections, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig nesaf, felly, a'r cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The next proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitemau 7 ac 8 sydd nesaf, ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 7 ac 8 yn cael eu grwpio ar gyfer y ddadl ond eu pleidleisio arnynt ar wahân. Oes yna wrthwynebiadau i hynny? Nac oes.
We'll move now to item 7 and 8, and, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 7 and 8 will be grouped for debate with votes taken separately. Are there any objections to that grouping? No.
Felly, dwi'n galw ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i gyflwyno'r rheoliadau yma—Julie James.
Therefore, I call on the Minister for Climate Change to introduce these regulations—Julie James.
Cynnig NDM7706 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Mai 2021.
Motion NDM7706 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Plant Health etc. (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 18 May 2021.
Cynnig NDM7707 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Iechyd Planhigion (Ffioedd) (Coedwigaeth) (Cymru) (Diwygio) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Mai 2021.
Motion NDM7707 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Plant Health (Fees) (Forestry) (Wales) (Amendment) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 18 May 2021.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
I move the motions. The Plant Health etc. (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2021 amend the Plant Health etc. (Fees) (Wales) Regulations 2018 in consequence of the withdrawal of the United Kingdom from the European Union. The 2018 regulations specify fees payable to the Welsh Ministers in relation to plant health services, and, in particular, certain fees payable to the Welsh Ministers in relation to checks of imports of plants, plant products or other objects. The purpose of such checks is to reduce biosecurity risk and protect Wales from the spread of harmful pests and diseases.
From 1 January 2021, plant health checks were carried out on the consignments of higher-risk regulated plants, plant products and other objects imported from EU member states, Switzerland and Liechtenstein. Under a phased approach, documentary, identity and physical checks on other regulated plants, plant products and objects will be phased in throughout 2021 and 2022. The regulations introduce fees for the checks on imports of regulated plants, plant products and other objects from EU member states, Switzerland and Liechtenstein. The regulations also make amendments to provide an exemption from the payment of fees for pre-export and export certification services where goods are moving from Wales to a business or private individual in Northern Ireland. The regulations will ensure that trade between Wales and Northern Ireland is not subject to additional plant health costs.
The regulations also amend the Plant Health (Fees) (Forestry) (Wales) Regulations 2019, or the 2019 regulations, to provide an exemption from the payment of fees otherwise payable to the Welsh Ministers in respect of applications to the Forestry Commission for phytosanitary certificates for export or re-export in certain circumstances. It also amends a previous error in those regulations.
The purpose of these regulations is to protect biosecurity and support trade by ensuring the continued functioning of plant health controls within Great Britain and between Northern Ireland and Great Britain. It supplements the policy on unfettered market access for qualifying Northern Ireland goods, assists in clarifying how this access operates for qualifying plants and plant products and allows enforcement action to be taken in Great Britain where appropriate.
The UK Government are making amendments that are connected to these regulations, and that includes equivalent amendments to equivalent secondary legislation that applies to England in the Plant Health (Amendment) (EU Exit) Regulations 2021. The EU plant health regulation 2016/2031 on protective measures against pests and diseases of plants and Regulation (EU) 2017/625 on official controls and other official activities performed to ensure the application of food and feed law, rules on animal health and welfare, plant health and plant protection products establish controls and restrictions that apply to the import and internal movement of certain plants, plant pests and other material. Diolch.
Rwy'n cynnig y cynigion. Mae Rheoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2021 yn diwygio Rheoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd) (Cymru) 2018 o ganlyniad i'r Deyrnas Unedig yn ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Mae rheoliadau 2018 yn pennu ffioedd sy'n daladwy i Weinidogion Cymru mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd planhigion, ac, yn benodol, ffioedd penodol sy'n daladwy i Weinidogion Cymru mewn cysylltiad â gwiriadau mewnforion planhigion, cynhyrchion planhigion neu wrthrychau eraill. Diben gwiriadau o'r fath yw lleihau risg bioddiogelwch a diogelu Cymru rhag lledaeniad plâu a chlefydau niweidiol.
O 1 Ionawr 2021, cynhaliwyd archwiliadau iechyd planhigion ar gyflenwadau o blanhigion risg uwch a reoleiddir, cynhyrchion planhigion a gwrthrychau eraill a fewnforiwyd o aelod-wladwriaethau'r UE, y Swistir a Liechtenstein. O dan ddull gweithredu graddol, bydd gwiriadau dogfennol, hunaniaeth a ffisegol ar blanhigion, cynhyrchion planhigion a gwrthrychau eraill a reoleiddir yn cael eu cyflwyno fesul cam drwy gydol 2021 a 2022. Mae'r rheoliadau'n cyflwyno ffioedd ar gyfer gwirio mewnforion planhigion a reoleiddir, cynhyrchion planhigion a gwrthrychau eraill o aelod-wladwriaethau'r UE, y Swistir a Liechtenstein. Mae'r rheoliadau hefyd yn gwneud diwygiadau i ddarparu esemptiad rhag talu ffioedd am wasanaethau ardystio cyn allforio ac allforio lle mae nwyddau'n symud o Gymru i fusnes neu unigolyn preifat yng Ngogledd Iwerddon. Bydd y rheoliadau'n sicrhau nad yw masnach rhwng Cymru a Gogledd Iwerddon yn destun costau iechyd planhigion ychwanegol.
Mae'r rheoliadau hefyd yn diwygio Rheoliadau Iechyd Planhigion (Ffioedd) (Coedwigaeth) (Cymru) 2019, neu reoliadau 2019, i ddarparu esemptiad rhag talu ffioedd sy'n daladwy fel arall i Weinidogion Cymru mewn cysylltiad â cheisiadau i'r Comisiwn Coedwigaeth am dystysgrifau ffytoiechydol i'w hallforio neu eu hail-allforio mewn rhai amgylchiadau. Mae hefyd yn diwygio gwall blaenorol yn y rheoliadau hynny.
Diben y rheoliadau hyn yw diogelu bioddiogelwch a chefnogi masnach drwy sicrhau bod rheolaethau iechyd planhigion yn parhau i weithredu ym Mhrydain Fawr a rhwng Gogledd Iwerddon a Phrydain Fawr. Mae'n ategu'r polisi ar fynediad dilyffethair i'r farchnad ar gyfer nwyddau cymwys Gogledd Iwerddon, yn helpu i egluro sut mae'r mynediad hwn yn gweithredu ar gyfer gweithfeydd cymwys a chynhyrchion planhigion ac yn caniatáu i gamau gorfodi gael eu cymryd ym Mhrydain Fawr pan fo'n briodol.
Mae Llywodraeth y DU yn gwneud diwygiadau sy'n gysylltiedig â'r rheoliadau hyn, ac mae hynny'n cynnwys diwygiadau cyfatebol i is-ddeddfwriaeth gyfatebol sy'n gymwys i Loegr yn Rheoliadau Iechyd Planhigion (Diwygio) (Ymadael â'r UE) 2021. Mae rheoliad iechyd planhigion yr UE 2016/2031 ar fesurau diogelu yn erbyn plâu a chlefydau planhigion a Rheoliadau (UE) 2017/625 ar reolaethau swyddogol a gweithgareddau swyddogol eraill a gyflawnir i sicrhau bod cyfraith bwyd a phorthiant anifeiliaid, rheolau ar iechyd a lles anifeiliaid, iechyd planhigion a chynhyrchion diogelu planhigion yn sefydlu rheolaethau a chyfyngiadau sy'n berthnasol i fewnforio a symud planhigion penodol, plâu planhigion a deunydd arall yn fewnol. Diolch.
Does gyda fi neb yn dewis siarad ar yr eitem yma, felly dwi'n cymryd dyw'r Gweinidog ddim yn dymuno ymateb. Felly, dwi'n gofyn y cwestiwn: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.
I have no speakers to this item, and therefore I assume that the Minister doesn't wish to respond. So, I will ask the question that the proposal under item 7 be agreed. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed under Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
A'r cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8? A oes Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi'i dderbyn.
Next, the proposal to agree the motion under item 8. Does any Member object? No. That motion is also agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Fe fyddwn ni nawr yn cymryd egwyl fer er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Diolch yn fawr i chi.
We will now take a short break to allow changeovers in the Chamber. Thank you.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:22.
Plenary was suspended at 17:22.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:32, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:32, with the Llywydd in the Chair.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendments 2 and 3 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Y ddadl nesaf yw'r ddadl ar y gronfa codi’r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin y Deyrnas Unedig. Dwi'n galw ar Weinidog yr Economi i wneud y cynnig. Vaughan Gething.
The next debate is a debate on the UK levelling-up and shared prosperity funds, and I call on the Minister for Economy to move the motion. Vaughan Gething.
Cynnig NDM7708 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cytuno nad yw ymateb Llywodraeth y DU i Gronfa Codi’r Gwastad a chyllid olynol yr UE yn ehangach yn gwarantu na fydd Cymru yn derbyn yr un geiniog yn llai a’i fod yn ymosodiad amlwg ar ddatganoli yng Nghymru.
2. Yn cytuno bod peilot Cronfa Adnewyddu Cymunedol y DU ar gyfer 2021-22 yn cynrychioli toriad cyllid sylweddol i Gymru oherwydd byddai Llywodraeth Cymru wedi derbyn o leiaf £375m y flwyddyn ar ffurf cronfeydd strwythurol yr UE.
3. Yn nodi bod y toriad hwn yn y cyllid sydd ar gael yn fygythiad i swyddi a gwasanaethau yng Nghymru.
4. Yn rhannu’r pryderon a godwyd gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ynghylch lefel y cyllid sydd ar gael a’r broses ar gyfer cyflawni a fynegwyd yn y dystiolaeth i'r Pwyllgor Materion Cymreig mewn perthynas â chynigion Llywodraeth y DU.
5. Yn nodi disgrifiad y Cyngor Strategaeth Ddiwydiannol y DU annibynnol o gynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer Codi’r Gwastad fel ‘centrally controlled funding pots thinly spread across a range of initiatives’.
6. Yn cytuno nad yw Llywodraeth y DU wedi cyflwyno nac ennill mandad i dorri cronfeydd olynol yr UE i Gymru na thanseilio’n unochrog ddatganoli yng Nghymru.
7. Yn credu y dylid gwneud penderfyniadau am Gymru yng Nghymru a bod rhaid i Lywodraeth y DU roi’r gorau i ddefnyddio Deddf y Farchnad Fewnol yn y fath fodd ag sy’n golygu bod llai o lais gan Gymru.
Motion NDM7708 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
1. Agrees that the UK Government approach to the Levelling-up Fund and broader EU successor funding does not guarantee that Wales will not be a penny worse off and represents a clear assault on Welsh devolution.
2. Agrees that the pilot UK Community Renewal Fund for 2021-22 represents a significant cut in funding for Wales as the Welsh Government would have received at least £375m each year in the form of EU structural funds.
3. Notes that this cut in available funding threatens jobs and services in Wales.
4. Shares the concerns raised by the Welsh Local Government Association regarding the level of available funding and the process for delivery expressed in its evidence to the Welsh Affairs Committee regarding the UK Government’s proposals.
5. Notes the independent UK Industrial Strategy Council’s description of the UK Government’s Levelling-up plans as ‘centrally controlled funding pots thinly spread across a range of initiatives’.
6. Agrees that the UK Government has neither presented nor won a mandate to cut EU successor funds for Wales or unilaterally undermine Welsh devolution.
7. Believes that decisions about Wales should be taken in Wales and that the UK Government must stop using the Internal Market Act to diminish Wales’s say.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. And I welcome this opportunity to bring forward today's debate on the UK Government's levelling-up fund and the future shared prosperity fund. These UK proposals represent a new era of aggressive centralisation, one that delivers a very clear message to Wales: 'You'll get what you're given.' It's an approach that provokes division based on an economic rationale that is difficult to identify let alone endorse. Worse still, this top-down throwback to pre-devolution economic policy is a deliberate assault on Welsh devolution. As things stand, Wales is set to have less say over less money. Llywydd, today is an important opportunity for this Senedd to make clear its position on these matters.
In March of this year, the UK Government confirmed its plans to bypass the devolution settlement. It proposes to directly allocate funding for regional and local development in Wales through three UK-wide competitive funds: the supposedly £4.8 billion levelling-up fund; a £220 million pilot for the shared prosperity fund, called the community renewal fund; and the £150 million community ownership fund. This involves using the financial assistance powers of the United Kingdom Internal Market Act 2020, powers that are designed and are being used to usurp functions that sit within the competence of this Senedd and the Welsh Government. The Welsh Government made clear our opposition to the internal market Act, arguing that those powers should only be used in a way that has been agreed with the Welsh Government and the Senedd. The proposed funds are clearly and deliberately designed to systematically exclude the Welsh Government. As power grabs go, Llywydd, this one is about as subtle as an earthquake.
Diolch, Llywydd. Ac rwy'n croesawu'r cyfle hwn i gyflwyno'r ddadl heddiw ar gronfa codi'r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin Llywodraeth y DU yn y dyfodol. Mae'r cynigion hyn yn y DU yn cynrychioli cyfnod newydd o ganoli ymosodol, un sy'n cyflwyno neges glir iawn i Gymru: 'Fe gewch chi yr hyn a roddir i chi.' Mae'n ddull sy'n ysgogi rhaniad yn seiliedig ar resymeg economaidd sy'n anodd ei nodi heb sôn am ei gymeradwyo. Yn waeth byth, mae'n mynd yn ôl at bolisi economaidd o'r brig i lawr a fu gennym cyn datganoli sy'n ymosodiad bwriadol ar ddatganoli yng Nghymru. Fel y mae pethau ar hyn o bryd, bydd gan Gymru lai o lais dros lai o arian. Llywydd, mae heddiw'n gyfle pwysig i'r Senedd hon wneud ei safbwynt yn glir ar y materion hyn.
Ym mis Mawrth eleni, cadarnhaodd Llywodraeth y DU ei chynlluniau i anwybyddu'r setliad datganoli. Mae'n cynnig dyrannu cyllid yn uniongyrchol ar gyfer datblygu rhanbarthol a lleol yng Nghymru drwy dair cronfa gystadleuol ledled y DU: y gronfa codi'r gwastad honedig o £4.8 biliwn; cynllun treialu gwerth £220 miliwn ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin, a elwir y gronfa adnewyddu cymunedol; a'r gronfa perchnogaeth gymunedol gwerth £150 miliwn. Mae hyn yn cynnwys defnyddio pwerau cymorth ariannol Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, pwerau sydd wedi'u cynllunio ac sy'n cael eu defnyddio i ddisodli swyddogaethau sy'n rhan o gymhwysedd y Senedd hon a Llywodraeth Cymru. Gwnaeth Llywodraeth Cymru nodi yn glir ein gwrthwynebiad i Ddeddf y farchnad fewnol, gan ddadlau mai dim ond mewn ffordd y cytunwyd arni gyda Llywodraeth Cymru a'r Senedd y dylid defnyddio'r pwerau hynny. Mae'r cronfeydd arfaethedig wedi'u cynllunio'n glir ac yn fwriadol i eithrio Llywodraeth Cymru yn systematig. Fel ymgais i fachu pŵer, Llywydd, mae hon mor gynnil â daeargryn.
The impact of this deliberate, brutish attack on Welsh devolution is not even softened by an offer of new additional money for Wales. Last month, the UK Minister for Regional Growth and Local Government in England, Luke Hall, stated that the shared prosperity fund alone will replace EU structural funds at previous levels for Wales. However, the community renewal fund is only worth £220 million across the entire UK this financial year. That represents a huge cut compared to what Wales would have had access to in the EU.
We would have expected at least £375 million each year for new programmes over seven years from January this year. The UK Government has already failed on repeated promises made that Wales would not be a penny worse off. This will deny Wales investment, and the jobs that would have been created if that promise was kept, not just in future years, but right now, at a time when we're still managing our path out of the worst health and economic crisis that we have experienced in peacetime.
Llywydd, the inadequacy of these proposals is firmly matched by the shortcomings in the UK levelling-up fund. A total of £800 million has been set aside for devolved nations over four years, with Wales likely to receive around £10 million each year. For context, that's less than £450,000 per local authority in Wales, confirming there is really no substance behind the levelling-up brand. And it is this lack of substance that partly explains why so many others share our concerns about the proposed EU successor funds.
The devolved Governments in Scotland and Northern Ireland, two all-party parliamentary groups and stakeholders right across Wales have all raised similar concerns. During their evidence to the Welsh Affairs Select Committee just a few weeks ago, the Welsh Local Government Association raised a list of concerns, including the threat to devolution, the insufficient level of funding available, the unnecessary and costly competition, and a real lack of transparency in the process. The WLGA also questioned the exclusion from the priority list of deprived areas such as Gwynedd, Caerphilly, Wrexham and Bridgend, when other plainly more prosperous areas of England are included. It also stressed concerns about the risk to the quality of bids due to the tight bidding and unfeasible spending deadlines. Llywydd, these plans failed to impress the UK Government's own industrial strategy council, which warned against
'centrally controlled funding pots thinly spread across a range of initiatives'.
Rather than heed those warnings and their honest advice, the UK Government opted to sack the industrial strategy council altogether.
Llywydd, on the basis that they're put, I'm happy to support Plaid Cymru's amendments regarding the UK Government's prioritisation criteria, as the criteria just don't meet our or any objective understanding of economic need or deprivation.
Given the arguments I've already set out, I just don't think there's any substance that supports the amendments put forward by the Welsh Conservatives, which we will not be supporting. The UK funds will mean funding gaps for many sectors, including higher and further education, the third sector and business. These are partners who have previously invested to help close historical gaps in research and development, to provide support to our most vulnerable people in society, and to help boost our competitiveness.
We also have real concerns about the impact of UK Government plans on key strategic interventions, including the Business Wales service, which has been crucial for so many during the crisis. I know that this is a particular concern that has been raised with all Members by Wales Federation of Small Businesses ahead of this debate. Apprenticeships, the Wales business fund and infrastructure investment all relied upon EU funding that is now coming to an end, and are directly threatened by the UK Government proposals. All of those are critical to our COVID recovery, and without adequate successor funding, vital jobs and services are needlessly being put at risk.
To put this into context, nearly a third of apprenticeship funding flows from European Union structural funding. A loss of around £30 million a year means almost 5,300 fewer participants supported each year. Nearly half of the Wales business fund led by the Development Bank for Wales is supported by EU funds. That means hundreds of businesses all across the country not being able to access the financial support needed to grow and create jobs. Threatening these services amounts to a levelling down for Wales. The UK Government's entire approach has proven to be chaotic, unpredictable and needlessly confrontational.
By contrast, our framework for regional investment was co-produced with stakeholders from business, local government, higher and further education, and the third sector. It was also informed by the Organisation for Economic Co-operation and Development and supported by a public consultation. With a robust evidence-based approach, our framework outlined clear priorities for Wales. It delivers a meaningful transfer of funding and responsibilities to the new statutory corporate joint committees, bringing power and funding closer to communities.
Llywydd, it remains our view that decisions about Wales should be taken in Wales. That is the basis of our position, which has been supported by the people of Wales consistently, including at the Senedd 2021 elections. I hope today that we can unite around that principle across the Senedd.
Nid yw effaith yr ymosodiad bwriadol, brwnt hwn ar ddatganoli yng Nghymru hyd yn oed yn cael ei liniaru gan gynnig o arian ychwanegol newydd i Gymru. Fis diwethaf, dywedodd Gweinidog y DU dros Dwf Rhanbarthol a Llywodraeth Leol yn Lloegr, Luke Hall, y bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn unig yn disodli cronfeydd strwythurol yr UE ar lefelau blaenorol i Gymru. Fodd bynnag, dim ond £220 miliwn yw gwerth y gronfa adnewyddu cymunedol ledled y DU gyfan yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Mae hynny'n doriad enfawr o'i gymharu â'r hyn y byddai Cymru wedi gallu ei gael yn yr UE.
Byddem wedi disgwyl o leiaf £375 miliwn bob blwyddyn ar gyfer rhaglenni newydd dros saith mlynedd o fis Ionawr eleni. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi methu ar addewidion niferus a wnaed na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd. Bydd hyn yn golygu diffyg buddsoddiad i Gymru, a'r swyddi a fyddai wedi'u creu pe byddai'r addewid hwnnw'n cael ei gadw, nid yn unig yn y dyfodol, ond ar hyn o bryd, ar adeg pan ydym yn dal i reoli ein llwybr allan o'r argyfwng iechyd ac economaidd gwaethaf yr ydym wedi'i brofi yn ystod cyfnod o heddwch.
Llywydd, mae annigonolrwydd y cynigion hyn yn cyd-fynd yn gadarn â'r diffygion yng nghronfa codi'r gwastad y DU. Neilltuwyd cyfanswm o £800 miliwn ar gyfer gwledydd datganoledig dros bedair blynedd, a Chymru'n debygol o gael tua £10 miliwn bob blwyddyn. I roi hyn yn ei gyd-destun, mae hynny'n llai na £450,000 fesul awdurdod lleol yng Nghymru, sy'n cadarnhau nad oes unrhyw sylwedd y tu ôl i'r brand codi'r gwastad. A'r diffyg sylwedd hwn sy'n egluro'n rhannol pam y mae cynifer o bobl eraill yn rhannu ein pryderon am gronfeydd olynol arfaethedig yr UE.
Mae'r Llywodraethau datganoledig yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, dau grŵp seneddol hollbleidiol a rhanddeiliaid ledled Cymru i gyd wedi codi pryderon tebyg. Yn ystod eu tystiolaeth i'r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig ychydig wythnosau'n ôl, cododd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru restr o bryderon, gan gynnwys y bygythiad i ddatganoli, y lefel annigonol o gyllid sydd ar gael, y gystadleuaeth ddiangen a chostus, a diffyg tryloywder gwirioneddol yn y broses. Gwnaeth y gymdeithas hefyd gwestiynu y ffaith bod ardaloedd difreintiedig fel Gwynedd, Caerffili, Wrecsam a Phen-y-bont ar Ogwr wedi'u hepgor o'r rhestr flaenoriaeth, pan fo ardaloedd eraill sy'n amlwg yn fwy llewyrchus yn Lloegr wedi'u cynnwys. Pwysleisiodd bryderon hefyd am y risg i ansawdd y ceisiadau oherwydd y terfynau amser tynn ar gyfer gwneud cais a therfynau amser anymarferol ar wario. Llywydd, methodd y cynlluniau hyn â chreu argraff ar gyngor strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU ei hun, a rybuddiodd yn erbyn
'cronfeydd ariannu a reolir yn ganolog wedi'u gwasgaru'n denau ar draws ystod o fentrau'.
Yn hytrach na gwrando ar y rhybuddion hynny a'u cyngor gonest, dewisodd Llywodraeth y DU ddiswyddo'r cyngor strategaeth ddiwydiannol yn gyfan gwbl.
Llywydd, ar y sail y cânt eu rhoi, rwy'n hapus i gefnogi gwelliannau Plaid Cymru ynghylch meini prawf blaenoriaethu Llywodraeth y DU, gan nad yw'r meini prawf yn bodloni ein dealltwriaeth ni nac unrhyw ddealltwriaeth wrthrychol o angen economaidd nac amddifadedd.
O ystyried y dadleuon rwyf eisoes wedi'u nodi, nid wyf i'n credu bod unrhyw sylwedd sy'n cefnogi'r gwelliannau a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig, ac ni fyddwn yn eu cefnogi. Bydd cronfeydd y DU yn golygu bylchau ariannu i lawer o sectorau, gan gynnwys addysg uwch ac addysg bellach, y trydydd sector a busnes. Mae'r rhain yn bartneriaid sydd wedi buddsoddi yn flaenorol i helpu i gau bylchau hanesyddol mewn ymchwil a datblygu, i roi cymorth i'n pobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, ac i helpu i hybu ein cystadleurwydd.
Mae gennym bryderon gwirioneddol hefyd am effaith cynlluniau Llywodraeth y DU ar ymyriadau strategol allweddol, gan gynnwys gwasanaeth Busnes Cymru, sydd wedi bod yn hollbwysig i gynifer yn ystod yr argyfwng. Rwy'n gwybod bod hwn yn bryder penodol sydd wedi'i godi gyda'r holl Aelodau gan Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru cyn y ddadl hon. Roedd prentisiaethau, cronfa fusnes Cymru a buddsoddi mewn seilwaith i gyd yn dibynnu ar gyllid yr UE sydd bellach yn dod i ben, ac sy'n cael eu bygwth yn uniongyrchol gan gynigion Llywodraeth y DU. Mae'r rheini i gyd yn hanfodol i'n hadferiad o COVID, a heb gyllid olynol digonol, mae swyddi a gwasanaethau hanfodol yn cael eu peryglu'n ddi-angen.
I roi hyn yn ei gyd-destun, mae bron i draean o'r cyllid prentisiaeth yn llifo o gyllid strwythurol yr Undeb Ewropeaidd. Mae colli tua £30 miliwn y flwyddyn yn golygu bod bron i 5,300 yn llai o gyfranogwyr yn cael eu cefnogi bob blwyddyn. Cefnogir bron i hanner cronfa fusnes Cymru dan arweiniad Banc Datblygu Cymru gan gronfeydd yr UE. Mae hynny'n golygu nad yw cannoedd o fusnesau ledled y wlad yn gallu cael gafael ar y cymorth ariannol sydd ei angen arnyn nhw i dyfu a chreu swyddi. Mae bygwth y gwasanaethau hyn yn gyfystyr â gostwng y gwastad i Gymru. Mae dull gweithredu cyfan Llywodraeth y DU wedi profi'n anhrefnus, yn anrhagweladwy ac yn wrthdrawiadol a hynny'n ddiangen.
I'r gwrthwyneb, cafodd ein fframwaith ni ar gyfer buddsoddi rhanbarthol ei gyd-gynhyrchu â rhanddeiliaid o fusnesau, llywodraeth leol, addysg uwch ac addysg bellach, a'r trydydd sector. Cafodd ei lywio hefyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ac fe'i cefnogwyd gan ymgynghoriad cyhoeddus. Gyda dull cadarn sy'n seiliedig ar dystiolaeth, roedd ein fframwaith ni yn amlinellu blaenoriaethau clir ar gyfer Cymru. Mae'n trosglwyddo cyllid a chyfrifoldebau'n ystyrlon i'r cydbwyllgorau corfforedig statudol newydd, gan ddod â phŵer a chyllid yn nes at gymunedau.
Llywydd, ein barn ni o hyd yw y dylid gwneud penderfyniadau am Gymru yng Nghymru. Dyna sail ein safbwynt ni, sydd wedi'i gefnogi gan bobl Cymru yn gyson, gan gynnwys yn etholiadau Senedd 2021. Rwy'n gobeithio heddiw y gallwn fod yn unedig ynghylch yr egwyddor honno ar draws y Senedd.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw ar Paul Davies felly i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Paul Davies to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cronfa ffyniant gyffredin y DU a'i bwriad i leihau anghydraddoldebau rhwng cymunedau ledled y DU.
2. Yn cytuno na ddylai cyllideb flynyddol cronfa ffyniant gyffredin y DU fod yn llai na ffrydiau ariannu'r UE a'r DU y mae'n eu disodli.
3. Yn croesawu rôl llywodraeth leol yn y broses o ddefnyddio cronfa ffyniant gyffredin y DU.
4. Yn galw ar Lywodraeth Ei Mawrhydi, awdurdodau lleol a gweinyddiaethau datganoledig i ddatblygu system i olrhain a mesur effaith a chanlyniadau dymunol y gronfa.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Notes the UK shared prosperity fund and its intention to reduce inequalities between communities across the UK.
2. Agrees that the annual budget for the UK shared prosperity fund should be no less than the EU and UK funding streams it replaces.
3. Welcomes the role of local government in the deployment of the UK Shared Prosperity Fund.
4. Calls upon Her Majesty's Government, local authorities and devolved administrations to develop a system to track and measure the impact and desired outcomes of the fund.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd, and I move the amendment tabled in the name of my colleague Darren Millar. I'm sure that all Members in this Chamber share the ambition to find a way of reducing inequalities in our communities, and so it's incumbent on all of us to work together to find the best possible way of ensuring that investment reaches the areas that need it most. The UK Government has made it clear that it's committed to levelling up across the whole of the United Kingdom to ensure that no community is left behind, particularly as we recover from the COVID-19 pandemic. And to support these objectives, as we all know, the UK Government has launched new investment programmes, like the levelling-up fund and the community renewal fund, which will make a huge difference in communities across Wales. I was pleased to hear the UK Minister of State for Regional Growth and Local Government recently confirm to the Welsh Affairs Select Committee that there will be a minimum 5 per cent in the first round of the levelling-up fund that will be allocated to Wales.
Now, of course, the UK shared prosperity fund is the vehicle by which the UK Government intends to deliver regional funding. As we make clear in our amendment, we believe that the annual budget for the fund should be no less than the funding streams that it's replacing. Further details will be published in a framework later this year before the fund launches in 2022, but what we do know is that the amount of money that is going to be spent in Wales when the shared prosperity fund comes in will be identical to or higher than the amount of money that came from the European Union, and I welcome the commitment to maintain those levels of funding. And in light of the repeated commitments from UK Government Ministers, it's disingenuous to perpetuate a myth that somehow Wales will lose out financially from the shared prosperity fund.
Now, moving forward, it's important that mechanisms are developed to ensure that investments continue to be made in the longer term, and that there's a robust system in place to monitor the effectiveness of projects that receive funding. Sadly, during the previous round of European structural funds, Wales received more than double the amount per person than any of the other devolved nations and English regions, and so I can appreciate why these funds are so particularly important. However, the UK Government has stated that the shared prosperity fund will improve on the delivery of structural funds in a number of ways, such as quicker delivery of funding, better targeting of places and people in need and, hopefully, less of an administrative burden through reduced forms and targets.
Of course, it's vital that there is engagement with devolved administrations, and as I understand it, the UK Government has set up an inter-ministerial group in order for UK Ministers to have regular conversations with Welsh Ministers, and I welcome very much that engagement. I also understand that as part of the levelling-up fund process, there is a shortlisting stage where the UK Government will consult the Welsh Government on their views about individual projects, and whether they conflict with any Welsh Government policies. Therefore, the Welsh Government will have a vital role in assessing shortlisted bids, and have a say in ensuring that the right bids receive the right funding.
Llywydd, I welcome the UK Government's commitment to pass on funding directly to local authorities. We want to see money invested in communities and making a difference. We do not need further bureaucracy and hold-ups in the process of getting money out there to communities and projects that need it. We shouldn't lose sight of what's important here. I think the Member for Ogmore is clearly losing sight of that. The fact is the shared prosperity fund will support improved employment outcomes and support and develop local economies. We have an opportunity to replace a complex and bureaucratic system with a much more simplified approach to local growth funding. Surely—surely—that's something that Members here should be welcoming.
And yet, the Welsh Government has spent time and effort opposing the direct channel of funding to local authorities. If the Welsh Government truly believes in devolution, then devolving these responsibilities and decisions to local authorities is true devolution and surely is the right thing to do. I've heard a lot of rhetoric this afternoon from the Minister, but I would remind him that Wales has two Governments. As someone who believes in the United Kingdom, I would have thought that he would welcome that, but clearly he should be sitting on those benches with the nationalists, I think.
Point 4 of the Welsh Government's motion highlights the concerns of some local authority leaders. However, in the Welsh affairs select committee evidence session, the leader of Powys County Council welcomed the levelling-up agendas, arguing, and I quote:
'In many ways this is a positive for Powys because we are one of the border counties between England and Wales. In the past, we have not benefited from EU structural funds as much as other areas of Wales—we have just had a very small amount—so in that sense we are extremely grateful for this.'
Indeed, later in that committee session, the Parliamentary Under-Secretary of State for Wales made it clear that local authority leaders have been very positive in the discussions he's had with them, and I believe we should welcome that and build on that positive approach.
I'd hope Ministers would welcome the efforts being made to accelerate the delivery of that funding so that the money can reach our communities and actually make a difference. However, to my mind, at least, it seems as if the focus has been lost, and instead of focusing on the huge positive benefits that this fund can bring to Wales, Ministers are more concerned with their own role in rubber-stamping projects. Therefore, I urge the Minister and Members here today to remember what is important here, and that's tackling inequalities in our communities and getting vital funding and investment in those areas. I urge Members to support our amendment.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Rwy'n siŵr bod pob Aelod yn y Siambr hon yn rhannu'r uchelgais i ddod o hyd i ffordd o leihau anghydraddoldebau yn ein cymunedau, ac felly mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom i gydweithio i ddod o hyd i'r ffordd orau bosibl o sicrhau bod buddsoddiad yn cyrraedd yr ardaloedd sydd ei angen fwyaf. Mae Llywodraeth y DU wedi'i gwneud yn glir ei bod wedi ymrwymo i godi'r gwastad ledled y Deyrnas Unedig gyfan er mwyn sicrhau nad oes unrhyw gymuned yn cael ei gadael ar ôl, yn enwedig wrth i ni wella o bandemig COVID-19. Ac i gefnogi'r amcanion hyn, fel y gwyddom ni i gyd, mae Llywodraeth y DU wedi lansio rhaglenni buddsoddi newydd, fel y gronfa codi'r gwastad a'r gronfa adnewyddu cymunedol, a fydd yn gwneud gwahaniaeth enfawr mewn cymunedau ledled Cymru. Roeddwn yn falch o glywed Gweinidog Gwladol y DU dros Dwf Rhanbarthol a Llywodraeth Leol yn cadarnhau'n ddiweddar i'r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig y bydd o leiaf 5 y cant yng nghylch cyntaf y gronfa codi'r gwastad yn cael ei dyrannu i Gymru.
Nawr, wrth gwrs, cronfa ffyniant gyffredin y DU yw'r cyfrwng y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ei ddefnyddio i ddarparu cyllid rhanbarthol. Fel yr ydym yn ei gwneud yn glir yn ein gwelliant, rydym ni'n credu na ddylai cyllideb flynyddol y gronfa fod yn llai na'r ffrydiau ariannu y mae'n eu disodli. Cyhoeddir rhagor o fanylion mewn fframwaith yn ddiweddarach eleni cyn lansio'r gronfa yn 2022, ond yr hyn a wyddom yw y bydd y swm o arian a gaiff ei wario yng Nghymru pan gyflwynir y gronfa ffyniant gyffredin yn union yr un fath â'r swm o arian a oedd yn dod o'r Undeb Ewropeaidd neu'n uwch na hynny, ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad i gynnal y lefelau hynny o gyllid. Ac o ystyried yr ymrwymiadau niferus gan Weinidogion Llywodraeth y DU, mae'n anonest parhau â myth y bydd Cymru rywsut ar ei cholled yn ariannol yn sgil y gronfa ffyniant gyffredin.
Nawr, i symud ymlaen, mae'n bwysig bod dulliau'n cael eu datblygu i sicrhau bod buddsoddiadau'n parhau i gael eu gwneud yn y tymor hwy, a bod system gadarn ar waith i fonitro effeithiolrwydd prosiectau sy'n derbyn cyllid. Yn anffodus, yn ystod y cylch blaenorol o gronfeydd strwythurol Ewropeaidd, cafodd Cymru fwy na dwbl y swm y pen nag unrhyw un o'r gwledydd datganoledig eraill a rhanbarthau Lloegr, ac felly gallaf werthfawrogi pam y mae'r cronfeydd hyn mor arbennig o bwysig. Fodd bynnag, mae Llywodraeth y DU wedi datgan y bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn gwella ar ddarpariaeth y cronfeydd strwythurol mewn nifer o ffyrdd, er enghraifft darparu cyllid yn gyflymach, targedu lleoedd a phobl mewn angen yn well a, gobeithio, llai o faich gweinyddol drwy lai o ffurflenni a thargedau.
Wrth gwrs, mae'n hanfodol bod yna ymgysylltu â gweinyddiaethau datganoledig, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu grŵp rhyng-weinidogol er mwyn i Weinidogion y DU gael sgyrsiau rheolaidd â Gweinidogion Cymru, ac rwy'n croesawu'r ymgysylltu hwnnw'n fawr iawn. Rwy'n deall hefyd, yn rhan o broses y gronfa codi'r gwastad, fod yna gam rhestr fer pan fydd Llywodraeth y DU yn ymgynghori â Llywodraeth Cymru ar eu barn am brosiectau unigol, ac a ydyn nhw'n gwrthdaro ag unrhyw bolisïau gan Lywodraeth Cymru. Felly, bydd gan Lywodraeth Cymru swyddogaeth hanfodol wrth asesu ceisiadau ar y rhestr fer, a chael dweud ei dweud wrth sicrhau bod y ceisiadau cywir yn cael y cyllid cywir.
Llywydd, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i drosglwyddo cyllid yn uniongyrchol i awdurdodau lleol. Rydym yn dymuno gweld arian yn cael ei fuddsoddi mewn cymunedau ac yn gwneud gwahaniaeth. Nid oes angen rhagor o fiwrocratiaeth arnom ac oedi yn y broses o gael arian allan yno i gymunedau a phrosiectau sydd ei angen. Ni ddylem golli golwg ar yr hyn sy'n bwysig yma. Rwy'n credu bod yr Aelod dros Ogwr yn amlwg yn colli golwg ar hynny. Y gwir amdani yw y bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn cefnogi gwell canlyniadau cyflogaeth ac yn cefnogi ac yn datblygu economïau lleol. Mae gennym gyfle i ddisodli system gymhleth a biwrocrataidd gyda dull llawer mwy syml o ariannu twf lleol. Heb os—heb os nac oni bai—fod hynny'n rhywbeth y dylai Aelodau yma fod yn ei groesawu.
Ac eto, mae Llywodraeth Cymru wedi treulio amser ac ymdrech yn gwrthwynebu'r sianel ariannu uniongyrchol i awdurdodau lleol. Os yw Llywodraeth Cymru wir yn credu mewn datganoli, yna datganoli'r cyfrifoldebau a'r penderfyniadau hyn i awdurdodau lleol yw datganoli gwirioneddol ac mae'n sicr mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Rwyf wedi clywed llawer o rethreg y prynhawn yma gan y Gweinidog, ond hoffwn ei atgoffa bod gan Gymru ddwy Lywodraeth. Fel rhywun sy'n credu yn y Deyrnas Unedig, byddwn i wedi meddwl y byddai e'n croesawu hynny, ond mae'n amlwg y dylai fod yn eistedd ar y meinciau yna gyda'r cenedlaetholwyr, rwy'n credu.
Mae pwynt 4 o gynnig Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw at bryderon rhai arweinwyr awdurdodau lleol. Fodd bynnag, yn sesiwn dystiolaeth y pwyllgor dethol ar faterion Cymreig, gwnaeth arweinydd Cyngor Sir Powys groesawu'r agendâu codi'r gwastad, gan ddadlau, ac rwy'n dyfynnu:
'Mewn sawl ffordd mae hyn yn gadarnhaol i Bowys gan ein bod ni'n un o'r siroedd ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Yn y gorffennol, nid ydym wedi elwa ar gronfeydd strwythurol yr UE gymaint ag ardaloedd eraill o Gymru—rydym wedi cael swm bach iawn yn unig—felly yn yr ystyr hwnnw rydym yn hynod ddiolchgar am hyn.'
Yn wir, yn ddiweddarach yn y sesiwn bwyllgor honno, gwnaeth Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol Cymru hi'n glir fod arweinwyr awdurdodau lleol wedi bod yn gadarnhaol iawn yn y trafodaethau y mae e' wedi'u cael gyda nhw, ac rwy'n credu y dylem groesawu hynny ac adeiladu ar y dull cadarnhaol hwnnw.
Byddwn yn gobeithio y byddai Gweinidogion yn croesawu'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud i gyflymu'r broses o ddarparu'r cyllid hwnnw fel y gall yr arian gyrraedd ein cymunedau a gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Fodd bynnag, yn fy marn i, o leiaf, mae'n ymddangos bod y pwyslais wedi'i golli, ac yn hytrach na chanolbwyntio ar y manteision cadarnhaol enfawr y gall y gronfa hon eu cynnig i Gymru, mae Gweinidogion yn pryderu yn fwy am eu swyddogaeth nhw eu hunain mewn prosiectau cymeradwyo. Felly, rwy'n annog y Gweinidog a'r Aelodau yma heddiw i gofio'r hyn sy'n bwysig yma, sef mynd i'r afael ag anghydraddoldebau yn ein cymunedau a chael cyllid a buddsoddiad hanfodol i'r ardaloedd hynny. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein gwelliant.
Galwaf nawr ar Luke Fletcher i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Luke Fletcher.
I call now on Luke Fletcher to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Siân Gwenllian. Luke Fletcher.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Cynnwys pwyntiau newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn credu bod dull Llywodraeth y DU o ymdrin â'r meini prawf blaenoriaethu ar gyfer y cronfeydd hyn yn anghyson â'r dull o ymdrin â chyllid a ddarparwyd gan yr UE yn flaenorol a oedd yn seiliedig ar angen.
Yn galw am dryloywder gan Lywodraeth y DU ar y meini prawf blaenoriaethu ar gyfer y cronfeydd hyn er mwyn sicrhau nad oes unrhyw ardal yng Nghymru yn colli allan ar gyllid.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Insert as new points after point 2 and renumber accordingly:
Believes that the UK Government approach to the prioritisation criteria for these funds is inconsistent with that of predecessor EU funding based on need.
Calls for transparency from the UK Government on the prioritisation criteria for these funds to ensure no area in Wales misses out on funding.
Gwelliant 3—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i osod gerbron y Senedd asesiad effaith sy'n dangos effaith y trefniadau ariannu hyn ar ddosbarthu cyllid ledled Cymru a gwneud penderfyniadau datganoledig yng Nghymru.
Amendment 3—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to lay before the Senedd an impact assessment showing the effect of these funding arrangements on the distribution of funding across Wales and devolved Welsh decision-making.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch, Llywydd. I move the amendments tabled in the name of Siân Gwenllian. We welcome the opportunity to debate this important issue in Government time. The UK Government has consistently misled the people of Wales on levelling up; from HS2 to the shared prosperity fund, and now the levelling-up fund, Wales stands to lose money, or we'll receive less than we did when we were part of the EU. Westminster's levelling-up agenda has so far meant more powers for Westminster, more money for Tory seats, and less funding and representation for Wales. We deserve better.
But what does 'levelling up' actually mean? So far, all we've been presented with is an array of competing competitive and opaque Westminster-controlled funds, which undermine rather than enhance Wales's economic strategy. In evidence to the Westminster Welsh affairs select committee, the Bevan Foundation said that
'Successive rounds of European Structural Funds have made significant and longstanding contributions to Wales and the Welsh economy.'
This has included tackling poverty and deprivation, regeneration, upgrading key transport facilities and infrastructure, as well as investment in skills, jobs, apprenticeships, business facilities, and support for key sectors and industries. If these funds are not replaced in full and implemented by devolved decision makers, then Wales will be left short-changed and worse off. If Wales can control its response to the pandemic, we should be able to control the levers of our economy in full. Decisions about funding in Wales should be made in Wales. The EU recognises this principle; why can't Westminster?
The levelling-up fund was announced by Westminster last year—a fund said to be open to all local areas in England. Wales would get our share of £800 million through the Barnett formula, and we would spend it according to our priorities. However, the Treasury has since announced they will be deciding how that same £800 million is spent in Wales, Scotland and Northern Ireland, and there is no ring-fenced fund for Wales. Rather than levelling up, these latest proposals are instead spreading resources thinner and taking our money away from us where we need it the most. Our amendments seek to bolster the Government's motion, making explicit points regarding the process behind the selection criteria for these funds, and calling for detailed assessments as to the impact these funds will have on Wales.
If I could first turn to our first amendment, Welsh local authority areas like Gwynedd have been placed in the lowest priority need category for the levelling-up fund to finance infrastructure projects in deprived areas of Wales, bearing in mind, of course, that the Chancellor has included his own constituency in the highest category of need. Under previous EU funding criteria, Gwynedd was prioritised as being one of the least developed areas in Europe, along with the rest of west Wales and the Valleys. With the community renewal fund, Caerphilly has been left out. Caerphilly should score highly on the other indicators the UK Government claimed—
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Rydym yn croesawu'r cyfle i drafod y mater pwysig hwn yn amser y Llywodraeth. Mae Llywodraeth y DU wedi camarwain pobl Cymru yn gyson ynghylch y gronfa codi'r gwastad; o HS2 i'r gronfa ffyniant gyffredin, a bellach y gronfa codi'r gwastad, mae Cymru mewn sefyllfa lle bydd yn colli arian, neu byddwn yn cael llai nag yr oeddem ni pan oeddem yn rhan o'r UE. Hyd yma, mae agenda codi'r gwastad San Steffan wedi golygu mwy o bwerau i San Steffan, mwy o arian ar gyfer seddi'r Torïaid, a llai o gyllid a chynrychiolaeth i Gymru. Rydym ni'n haeddu gwell.
Ond beth mae 'codi'r gwastad' yn ei olygu mewn gwirionedd? Hyd yn hyn, y cyfan a gyflwynwyd i ni yw amrywiaeth o gronfeydd cystadleuol ac anhryloyw sy'n cystadlu â'i gilydd ac yn cael eu rheoli gan San Steffan, sy'n tanseilio yn hytrach na gwella strategaeth economaidd Cymru. Mewn tystiolaeth i bwyllgor dethol Materion Cymreig San Steffan, dywedodd Sefydliad Bevan fod
'rowndiau olynol o Gronfeydd Strwythurol Ewropeaidd wedi gwneud cyfraniadau sylweddol a hirsefydlog i Gymru ac economi Cymru.'
Mae hyn wedi cynnwys mynd i'r afael â thlodi ac amddifadedd, adfywio, uwchraddio cyfleusterau a seilwaith trafnidiaeth allweddol, yn ogystal â buddsoddi mewn sgiliau, swyddi, prentisiaethau, cyfleusterau busnes, a chymorth i sectorau a diwydiannau allweddol. Os na chaiff y cronfeydd hyn eu disodli'n llawn a'u gweithredu gan y rhai sy'n gwneud penderfyniadau datganoledig, yna bydd Cymru'n cael ei gadael yn brin ac yn waeth ei byd. Os gall Cymru reoli ei hymateb i'r pandemig, dylem ni allu rheoli ysgogiadau ein heconomi'n llawn. Dylid gwneud penderfyniadau am gyllid yng Nghymru yng Nghymru. Mae'r UE yn cydnabod yr egwyddor hon; pam na all San Steffan?
Cyhoeddwyd y gronfa codi'r gwastad gan San Steffan y llynedd—cronfa y dywedwyd ei bod yn agored i bob ardal leol yn Lloegr. Byddai Cymru'n cael ein cyfran ni o £800 miliwn drwy fformiwla Barnett, a byddem ni yn ei wario yn unol â'n blaenoriaethau. Fodd bynnag, mae'r Trysorlys, ers hynny, wedi cyhoeddi y byddan nhw'n penderfynu sut y caiff yr £800 miliwn hwnnw ei wario yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac nid oes cronfa wedi'i neilltuo ar gyfer Cymru. Yn hytrach na chodi'r gwastad, mae'r cynigion diweddaraf hyn yn lledaenu adnoddau'n deneuach ac yn tynnu ein harian ni oddi wrthym lle mae ei angen arnom fwyaf. Mae ein gwelliannau'n ceisio cryfhau cynnig y Llywodraeth, gan wneud pwyntiau penodol ynglŷn â'r broses sy'n sail i'r meini prawf dethol ar gyfer y cronfeydd hyn, a galw am asesiadau manwl o'r effaith y bydd yr arian hwn yn ei chael ar Gymru.
Os caf droi yn gyntaf at ein gwelliant cyntaf, mae ardaloedd awdurdodau lleol Cymru fel Gwynedd wedi'u rhoi yn y categori angen blaenoriaeth isaf ar gyfer y gronfa codi'r gwastad i ariannu prosiectau seilwaith mewn ardaloedd difreintiedig yng Nghymru, gan gofio, wrth gwrs, fod y Canghellor wedi cynnwys ei etholaeth ei hun yn y categori uchaf o angen. O dan feini prawf ariannu blaenorol yr UE, cafodd Gwynedd ei blaenoriaethu fel un o'r ardaloedd lleiaf datblygedig yn Ewrop, ynghyd â gweddill gorllewin Cymru a'r Cymoedd. O ran y gronfa adnewyddu cymunedol, mae Caerffili wedi'i gadael allan. Dylai Caerffili sgorio'n uchel ar y dangosyddion eraill yr oedd Llywodraeth y DU yn hawlio—
That's my speech.
Fy araith i yw hon.
—they used as part of the metrics for this fund, such as household income. The average annual household income in Caerphilly is approximately £15,000 per head, which is substantially lower that the UK average of £21,000, and lower than every single English region. I know my colleague Delyth Jewell will be going into some more detail on this later, and as Hefin David just said, he'll also be going into it in detail as well.
Given that the Tories have so far refused to publish their calculations for working out the priority areas to target this funding, the conclusion that many people would draw is that these decisions are made using political rather than mathematical calculations, hanging places like Caerphilly out to dry. How can anyone trust the Tories to implement these funds fairly and transparently? Just look at the England-only UK towns fund: 83 per cent of the £610 million in this fund is going to seats with Tory MPs, with 22 of 26 places that received the funds in the latest tranche being represented by Conservative MPs. This had led to the UK Government being criticised by the Public Accounts Committee for its lack of transparency, and even the Good Law Project has taken the UK Government to court over this. This is not levelling up; it's a stitch-up.
Finally, on our second amendment, the Welsh Government announced last year a new framework for regional investment in Wales to start once EU structural funds came to an end. The Minister for European transition at the time concluded that the delivery of this framework is dependant on positive engagement with the UK Government, which has so far been withheld. Wales must receive funding in full, which needs to respect our devolution settlement. From questions raised by my predecessor Dr Dai Lloyd in January 2021, the then Minister for European transition emphasised that this plan wasn't dead in the water, and even at the late stage, there was time for the UK Government to do work with the Welsh Government and not circumvent it. That hasn't happened, and so this amendment would ensure the Welsh Government would have to show to the Senedd how their framework for regional investment has been impacted, as well as their more general funding arrangements and where this leaves devolved decision makers in Wales, when they presumably are kept out of the loop by Westminster.
I ask Members to support out amendments and I thank the Minister for his support for our amendments also. Diolch yn fawr.
—eu bod wedi'u defnyddio yn rhan o'r metrigau ar gyfer y gronfa hon, fel incwm aelwydydd. Incwm blynyddol cyfartalog aelwydydd yng Nghaerffili yw tua £15,000 y pen, sy'n sylweddol is na chyfartaledd y DU o £21,000, ac yn is na phob un rhanbarth yn Lloegr. Rwy'n gwybod y bydd fy nghyd-Aelod Delyth Jewell yn manylu mwy ar hyn yn nes ymlaen, ac fel y mae Hefin David newydd ei ddweud, bydd e' hefyd yn manylu ar hyn hefyd.
O gofio bod y Torïaid hyd yma wedi gwrthod cyhoeddi eu cyfrifiadau ar gyfer cyfrifo'r ardaloedd blaenoriaeth i dargedu'r cyllid hwn, y casgliad y byddai llawer o bobl yn dod iddo yw bod y penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud gan ddefnyddio cyfrifiadau gwleidyddol yn hytrach na chyfrifiadau mathemategol, gan adael lleoedd fel Caerffili heb ddim. Sut y gall unrhyw un ymddiried yn y Torïaid i weithredu'r cronfeydd hyn yn deg ac yn dryloyw? Edrychwch ar gronfa trefi Lloegr yn unig yn y DU: mae 83 y cant o'r £610 miliwn yn y gronfa hon yn mynd i seddi gydag ASau Torïaidd, a 22 o 26 o leoedd a gafodd yr arian yn y gyfran ddiweddaraf yn cael eu cynrychioli gan ASau Ceidwadol. Roedd hyn wedi arwain at feirniadu Llywodraeth y DU gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus am ei diffyg tryloywder, ac mae hyd yn oed y Good Law Project wedi mynd â Llywodraeth y DU i'r llys dros hyn. Nid codi'r gwastad yw hyn; mae'n dwyll.
Yn olaf, o ran ein hail welliant, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y llynedd fframwaith newydd ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru i ddechrau ar ôl i gronfeydd strwythurol yr UE ddod i ben. Daeth y Gweinidog dros bontio Ewropeaidd ar y pryd i'r casgliad bod cyflawni'r fframwaith hwn yn dibynnu ar ymgysylltu cadarnhaol â Llywodraeth y DU, sydd wedi'i atal hyd yma. Mae'n rhaid i Gymru dderbyn cyllid yn llawn, ac mae angen i hyn barchu ein setliad datganoli. O gwestiynau a godwyd gan fy rhagflaenydd Dr Dai Lloyd ym mis Ionawr 2021, pwysleisiodd y Gweinidog dros bontio Ewropeaidd ar y pryd nad oedd y cynllun hwn wedi diflannu, a hyd yn oed ar ddiwedd y cyfnod, roedd amser i Lywodraeth y DU wneud gwaith gyda Llywodraeth Cymru a pheidio â'i osgoi. Nid yw hynny wedi digwydd, ac felly byddai'r gwelliant hwn yn sicrhau y byddai'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddangos i'r Senedd sut yr effeithiwyd ar ei fframwaith ar gyfer buddsoddi rhanbarthol, yn ogystal â'u trefniadau ariannu mwy cyffredinol a lle mae hyn yn gadael y rhai sy'n gwneud penderfyniadau datganoledig yng Nghymru, pan fyddan nhw, yn ôl pob tebyg, yn cael eu cadw allan o'r trafodaethau gan San Steffan.
Rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi ein gwelliannau ac rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei gefnogaeth i'n gwelliannau ni hefyd. Diolch yn fawr.
I welcome the debate this afternoon. I welcome the Government bringing forward a debate on this important matter so early following the election. It's absolutely essential that if the UK is to mean anything at all, the wealth of the United Kingdom is shared fairly between the constituent parts of the United Kingdom, both across the nations of the UK, but also within the nations of the United Kingdom. It's also important that that wealth is shared with a purpose, and is done so transparently and with accountability.
The issue with the regional policy that is being invented behind closed doors in Whitehall is that none of those things seem to matter to the current UK administration. What seems to matter to them is the funnelling of public money to constituencies and regions of England where they have won elections in recent years. And that is something to be deeply ashamed of.
When I was the Minister, Paul—and Paul Davies will remember this; he seems to have forgotten a lot of other things he said previously here, but we'll give him some time this afternoon—who published the report on Objective 1, when I was a European programmes Minister back in 2011, that report outlined all the lessons that were learnt from Objective 1. It was a very positive report in all sorts of different ways, but it also said there are lessons to be learnt, that we need to improve the way in which we deliver regional funds and public investment. Those improvements were built then into the system that was used up until our friend Huw Irranca-Davies then chaired the committee that led that in the previous Senedd.
That was learning the lessons of what was done. What this and these schemes seem to be doing is repeating the mistakes of that time. But the mistakes that were made 20 years ago on Objective 1 were made—by a Labour administration, I accept that—as a new system was introduced in order to dispatch of some of the structures that might be introduced, to provide the money straight to the communities that were targeted by that. It was done in goodwill and it was done with the best of intentions. The issue you have here is that these structures have been established not in order to reach the communities and the people most in need, not to achieve objectives, because they haven't got any objectives.
It's been done without any consultation. There hasn't been any consultation, not with local government. If you'd carried on reading from what Rosemarie Harris said, she would have said in the paragraph after the one you quoted that they hadn't been consulted by the United Kingdom Government on these matters, that they didn't know how it was going to work. So, there was no consultation. We know there's been no transparency, because I've sat on the committees, and we brought the Ministers in to explain to us what they're doing, and they didn't know what they were going to be doing, because they hadn't done it yet. It wasn't a very impressive performance, let me tell you that. And so there's been no transparency.
There's no accountability, there's been no debate, there's been no consultation. What there's been has been a determination to undermine Welsh democracy, because they can't win elections. If you were all sitting here and we were sitting there, I can tell you now there'd be Welsh Ministers around that table. What this is about is the use of public money for political objectives, to alter the balance of power within the United Kingdom, and that is something to be deeply ashamed of—deeply ashamed of.
What I would like to see us being able to do, Presiding Officer, is to establish a relationship with the United Kingdom Government of equals, where we work together, bringing in the structures that involve local government. You talk about devolution within Wales; well, I support that. I put forward proposals to entrench that in the last Senedd, and you voted and argued against it—
Rwy'n croesawu'r ddadl y prynhawn yma. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi cyflwyno dadl ar y mater pwysig hwn mor gynnar ar ôl yr etholiad. Mae'n gwbl hanfodol, os yw'r DU am olygu unrhyw beth o gwbl, bod cyfoeth y Deyrnas Unedig yn cael ei rannu'n deg rhwng rhannau cyfansoddol y Deyrnas Unedig, ar draws gwledydd y DU, ond hefyd o fewn gwledydd y Deyrnas Unedig. Mae hefyd yn bwysig bod y cyfoeth hwnnw'n cael ei rannu â phwrpas, ac y gwneir hynny yn dryloyw a gydag atebolrwydd.
Y broblem gyda'r polisi rhanbarthol sy'n cael ei ddyfeisio y tu ôl i ddrysau caeedig yn Whitehall yw nad yw'n ymddangos bod yr un o'r pethau hynny o bwys i weinyddiaeth bresennol y DU. Yr hyn sy'n ymddangos yn bwysig iddyn nhw yw sianelu arian cyhoeddus i etholaethau a rhanbarthau Lloegr lle maen nhw wedi ennill etholiadau yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Ac mae hynny'n rhywbeth i fod â chywilydd mawr ohono.
Pan mai fi oedd y Gweinidog, Paul—a bydd Paul Davies yn cofio hyn; mae'n ymddangos ei fod wedi anghofio llawer o bethau eraill a ddywedodd o'r blaen yma, ond fe rown ni ychydig o amser iddo y prynhawn yma—a gyhoeddodd yr adroddiad ar Amcan 1, pan oeddwn i'n Weinidog rhaglenni Ewropeaidd yn ôl yn 2011, amlinellodd yr adroddiad hwnnw'r holl wersi a ddysgwyd o Amcan 1. Roedd yn adroddiad cadarnhaol iawn ym mhob math o wahanol ffyrdd, ond roedd yn dweud hefyd fod gwersi i'w dysgu, bod angen inni wella'r ffordd yr ydym yn darparu cronfeydd rhanbarthol a buddsoddiad cyhoeddus. Cafodd y gwelliannau hynny, bryd hynny, eu cynnwys yn y system a ddefnyddiwyd hyd nes i'n cyfaill Huw Irranca-Davies gadeirio'r pwyllgor a arweiniodd hynny yn y Senedd flaenorol.
Dysgu gwersi o'r hyn a wnaethpwyd oedd hynny. Yr hyn y mae hwn a'r cynlluniau hyn yn ei wneud, mae'n ymddangos, yw ailadrodd camgymeriadau'r adeg honno. Ond gwnaed y camgymeriadau a wnaethpwyd 20 mlynedd yn ôl ar Amcan 1—gan weinyddiaeth Lafur, rwy'n derbyn hynny—wrth i system newydd gael ei chyflwyno er mwyn gwaredu rhai o'r strwythurau y gellid eu cyflwyno, i ddarparu'r arian yn uniongyrchol i'r cymunedau a dargedwyd gan hynny. Gwnaed hynny gydag ewyllys da a gwnaed hynny gyda'r bwriadau gorau. Y broblem sydd gennych yma yw nad yw'r strwythurau hyn wedi'u sefydlu er mwyn cyrraedd y cymunedau a'r bobl fwyaf anghenus, nid er mwyn cyflawni amcanion, oherwydd nid oes ganddyn nhw unrhyw amcanion.
Mae wedi'i wneud heb unrhyw ymgynghori. Ni fu unrhyw ymgynghori, nid â llywodraeth leol. Pe baech wedi parhau i ddarllen o'r hyn a ddywedodd Rosemarie Harris, byddai hi wedi dweud yn y paragraff ar ôl yr un a ddyfynnwyd gennych chi nad oedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi ymgynghori â nhw ar y materion hyn, nad oedden nhw'n gwybod sut yr oedd yn mynd i weithio. Felly, ni chafwyd ymgynghoriad. Gwyddom na fu tryloywder, oherwydd rwyf wedi eistedd ar y pwyllgorau, a daethom â'r Gweinidogion i mewn i egluro wrthym beth y maen nhw'n ei wneud, ac nid oedden nhw'n gwybod beth yr oedden nhw'n mynd i fod yn ei wneud, oherwydd nid oedden nhw wedi gwneud hynny eto. Nid oedd yn berfformiad trawiadol iawn, gadewch i mi ddweud hynny wrthych chi. Ac felly ni fu tryloywder.
Nid oes atebolrwydd, ni chafwyd dadl, ni chafwyd ymgynghoriad. Yr hyn sydd wedi bod yw penderfyniad i danseilio democratiaeth Cymru, oherwydd ni allan nhw ennill etholiadau. Pe baech chi i gyd yn eistedd yma a'n bod ni yn eistedd fan yna, gallaf ddweud wrthych chi yn awr y byddai Gweinidogion Cymru o amgylch y bwrdd yna. Mae hyn yn ymwneud â defnyddio arian cyhoeddus ar gyfer amcanion gwleidyddol, newid cydbwysedd grym o fewn y Deyrnas Unedig, ac mae hynny'n rhywbeth i fod â chywilydd mawr yn ei gylch—cywilydd mawr.
Yr hyn yr hoffwn i ein gweld yn gallu ei wneud, Llywydd, yw sefydlu perthynas â Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfartal, lle yr ydym yn gweithio gyda'n gilydd, yn cyflwyno'r strwythurau sy'n cynnwys llywodraeth leol. Rydych chi'n sôn am ddatganoli yng Nghymru; wel, rwy'n cefnogi hynny. Fe wnes i gyflwyno cynigion i ymwreiddio hynny yn y Senedd ddiwethaf, ac fe wnaethoch chi bleidleisio a dadlau yn ei erbyn—
To get rid of us.
I gael gwared arnom ni.
No, not to get rid of you. You didn't understand it; that's the problem, Peter. When I asked you what powers you wanted, you didn't reply. What we need to be able to do is to provide the funding and the funding streams openly, transparently, fairly, according to need, and then deliver to those people. That was what was being done, and what's being done here is a dismantling of that system. It's being dismantled not because it didn't work, but because it couldn't be controlled by the Conservative Party.
Do you know what? There will be a lot of people, not just in my constituency and not just in Caerphilly and not just in Bridgend who will lose out as a result of that, but the greatest loser is the sense of the United Kingdom as a state able to treat all parts fairly. And do you know what? In terms of where we're going at the moment with the undermining of democracy, the internal market Act, I thought, ended the devolution period in Wales. It ended devolution. Devolution doesn't exist—it doesn't exist. What exists is a shadow that can be undermined at will by a Minister in London, unaccountable, unelected by the people of Wales. That is not what I understood by devolution. It's why read in the programme for government earlier this afternoon that things will need to change if the United Kingdom is to remain in place.
Presiding Officer, I'm trying your patience again. Let me conclude my contribution by saying this: I've found the process over the last few years one of the most deeply depressing and distressing experiences that I've been involved with in politics, because as a member of committees in this place, we have sought in goodwill and with cross-party support to bring in UK Ministers to have that conversation and to create that transparency and to debate about what is best for Wales. Those Ministers didn't just not appear, but were unable to answer questions, and they knew that they'd been rumbled. The issue we've got to face now is how do we rebuild a regional policy that has been systematically dismantled by a UK Government that doesn't give a damn.
Na, nid i gael gwared arnoch chi. Wnaethoch chi ddim ei ddeall; dyna'r broblem, Peter. Pan ofynnais i chi pa bwerau yr oeddech chi yn dymuno eu cael, wnaethoch chi ddim ateb. Yr hyn y mae angen inni allu ei wneud yw darparu'r cyllid a'r ffrydiau ariannu'n agored, yn dryloyw, yn deg, yn ôl yr angen, ac yna ei ddarparu i'r bobl hynny. Dyna oedd yn cael ei wneud, a'r hyn sy'n cael ei wneud yn y fan yma yw datgymalu'r system honno. Mae'n cael ei datgymalu nid am nad oedd yn gweithio, ond oherwydd na allai'r Blaid Geidwadol ei rheoli.
Wyddoch chi? Bydd llawer o bobl, nid yn unig yn fy etholaeth i ac nid yn unig yng Nghaerffili ac nid yn unig ym Mhen-y-bont ar Ogwr a fydd ar eu colled o ganlyniad i hynny, ond y collwr mwyaf yw'r ymdeimlad o'r Deyrnas Unedig fel gwladwriaeth sy'n gallu trin pob rhan yn deg. A wyddoch chi beth? O ran lle yr ydym yn mynd ar hyn o bryd gyda thanseilio democratiaeth, Deddf y farchnad fewnol, yn fy marn i daeth â'r cyfnod datganoli i ben yng Nghymru. Roedd yn dod â datganoli i ben. Nid yw datganoli'n bodoli—nid yw'n bodoli. Yr hyn sy'n bodoli yw cysgod y gall Gweinidog yn Llundain ei danseilio, yn anatebol, heb ei ethol gan bobl Cymru. Nid dyna yw datganoli yn ôl yr hyn a ddeallaf i. Dyna pam y darllenais yn y rhaglen lywodraethu yn gynharach y prynhawn yma y bydd angen i bethau newid os yw'r Deyrnas Unedig i barhau.
Llywydd, rwy'n trethu eich amynedd eto. Gadewch imi gloi fy nghyfraniad drwy ddweud hyn: rwyf i yn credu bod y broses dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod yn un o'r profiadau mwyaf digalon a gofidus yr wyf wedi bod yn ymwneud ag ef mewn gwleidyddiaeth, oherwydd fel aelod o bwyllgorau yn y lle hwn, rydym wedi ceisio ewyllys da a chyda chefnogaeth drawsbleidiol i ddod â Gweinidogion y DU i mewn i gael y sgwrs honno ac i greu'r tryloywder hwnnw ac i drafod yr hyn sydd orau i Gymru. Wnaeth y Gweinidogion hynny ddim ymddangos, ac nid oedden nhw'n gallu ateb cwestiynau, ac roedden nhw'n gwybod eu bod wedi cael eu dal. Y mater y mae'n rhaid i ni ei wynebu nawr yw sut mae ailadeiladu polisi rhanbarthol sydd wedi'i ddatgymalu'n systematig gan Lywodraeth y DU nad yw'n poeni dim.
Thank you to the Government for tabling today's debate, with contributions so far certainly impassioned around a very important issue, around the UK levelling-up and shared prosperity funds.
The insinuation, of course, in this debate today from Welsh Government is that the UK Government's approach to this fund does not guarantee that Wales will not be a penny worse off and represents a clear assault on Welsh devolution. As my friend Mr Davies stated, this simply is not true. The Conservative manifesto for the 2019 general election stated that the shared prosperity fund would match or exceed the amount of structural funds received in each of the four UK nations, and that's exactly what is happening. The UK Conservative Government has committed to matching these previous contributions. And, again, the Welsh Government specifically mention an assault on devolution, and as debated last week, equally as passionately, in this Chamber, the United Kingdom Internal Market Act 2020 has guaranteed more powers into Wales, not fewer powers.
Now, what we should be celebrating is actually, now that we are out of the European Union, we can go above and beyond the limits of previous schemes and we can help local people and local issues. In fact, the structural funding can now see quicker delivery of funding, better targeting of places and people in need, and better alignments with domestic priorities, rather than the EU-wide priority areas for funding.
I want to take a moment to focus on the role of local authorities and the opportunities that they have to make a difference through this funding. In my question this morning to the First Minister, the First Minister praised the role of local authorities and the work that they carried out during the pandemic. And I know from my experience and other Members' experience in the room here today that the hard work, dedication and sacrifice that council staff have shown through the pandemic, and elected members have undertaken, has shown what local authorities can deliver, and we should be welcoming these proposals for local authorities and celebrating the exceptional work that they carry out and can carry out through the further devolution of this funding.
Indeed, we all seem to have referenced the Welsh Affairs Committee at the end of May this afternoon, but local authority leaders there welcomed the role that they'll be playing, and most of them certainly have welcomed the funding coming from the UK Government. And we know—[Interruption.] You selected them, too, Mr Davies, you selected them too. We know that many of the electorate have an outstanding relationship with their local councillors and local democracy. And, remember, 53 per cent of people in Wales elected to come out of the European Union and expect a Government to deliver on that promise.
Finally on this point, the First Minister, of course, also this morning said that more powers for local authorities to make decisions that are right for their local areas and for their populations, supporting that local authorities should have a bigger say on what happens—. Isn't the truth, Llywydd, that this motion today and this debate has really shown that the Welsh Labour Government are not happy because these powers are not being devolved to them, but rather are being devolved down to local authorities? And, once again, COVID-19 has shown what local authorities can deliver and we should be confident in their delivery of this funding.
To conclude, Llywydd, it's time for the Government to work in collaboration with the UK Government and local authorities to level up funding across Wales. I urge all Members to reject the Government's motion, support our Conservative amendment and, most importantly, celebrate the fantastic work carried out by local authorities and welcome the opportunity for local councils to create the environment for their residents and businesses to flourish. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl heddiw, gyda chyfraniadau hyd yn hyn yn sicr yn angerddol ynghylch mater pwysig iawn, o ran y gronfa codi'r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin y DU.
Yr ensyniad, wrth gwrs, yn y ddadl hon heddiw gan Lywodraeth Cymru yw nad yw dull Llywodraeth y DU o ymdrin â'r gronfa hon yn gwarantu na fydd Cymru'n waeth ei byd a bod hyn yn cynrychioli ymosodiad clir ar ddatganoli yng Nghymru. Fel y dywedodd fy nghyfaill Mr Davies, nid yw hyn yn wir. Nododd maniffesto'r Ceidwadwyr ar gyfer etholiad cyffredinol 2019 y byddai'r gronfa ffyniant gyffredin yn cyfateb neu'n fwy na swm y cronfeydd strwythurol a dderbynnir ym mhob un o bedair gwlad y DU, a dyna'n union sy'n digwydd. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi ymrwymo i sicrhau eu bod yn cyfateb i'r cyfraniadau blaenorol hyn. Ac, unwaith eto, soniodd Llywodraeth Cymru yn benodol am ymosodiad ar ddatganoli, ac fel y trafodwyd yr wythnos diwethaf, yr un mor angerddol, yn y Siambr hon, mae Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 wedi gwarantu mwy o bwerau i Gymru, nid llai o bwerau.
Nawr, yr hyn y dylem ni fod yn ei ddathlu, gan ein bod ni bellach allan o'r Undeb Ewropeaidd, yw y gallwn fynd y tu hwnt i derfynau cynlluniau blaenorol a gallwn helpu pobl leol a materion lleol. Yn wir, gall y cyllid strwythurol bellach weld cyllid yn cael ei ddarparu'n gyflymach, targedu lleoedd a phobl mewn angen yn well, a gwell aliniad â blaenoriaethau domestig, yn hytrach na'r meysydd blaenoriaeth ledled yr UE ar gyfer ariannu.
Rwyf eisiau cymryd eiliad i ganolbwyntio ar swyddogaeth awdurdodau lleol a'r cyfleoedd sydd ganddyn nhw i wneud gwahaniaeth drwy'r cyllid hwn. Yn fy nghwestiwn i y bore yma i'r Prif Weinidog, canmolodd y Prif Weinidog swyddogaeth awdurdodau lleol a'r gwaith y gwnaethon nhw yn ystod y pandemig. Ac rwy'n gwybod o'm profiad i a phrofiad Aelodau eraill yn yr ystafell hon heddiw fod y gwaith caled, yr ymroddiad a'r aberth y mae staff y cynghorau wedi'u dangos drwy'r pandemig, ac y mae aelodau etholedig wedi ymgymryd â nhw, wedi dangos yr hyn y gall awdurdodau lleol ei gyflawni, a dylem ni fod yn croesawu'r cynigion hyn ar gyfer awdurdodau lleol a dathlu'r gwaith eithriadol y maen nhw yn ei wneud ac y gallan nhw ei wneud drwy ddatganoli'r cyllid hwn ymhellach.
Yn wir, mae'n ymddangos ein bod ni i gyd wedi cyfeirio at y Pwyllgor Materion Cymreig ddiwedd mis Mai y prynhawn yma, ond roedd arweinwyr awdurdodau lleol yno yn croesawu'r swyddogaeth y bydd ganddyn nhw, ac mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw yn sicr wedi croesawu'r arian a ddaw gan Lywodraeth y DU. A gwyddom—[Torri ar draws.] Fe ddewisoch chi nhw hefyd, Mr Davies, fe ddewisoch chi nhw hefyd. Gwyddom fod gan lawer o'r etholwyr berthynas ragorol â'u cynghorwyr lleol a democratiaeth leol. A chofiwch, pleidleisiodd 53 y cant o bobl yng Nghymru i ymadael â'r Undeb Ewropeaidd ac maen nhw'n disgwyl i Lywodraeth gyflawni'r addewid hwnnw.
Yn olaf ar y pwynt hwn, dywedodd y Prif Weinidog, wrth gwrs, y bore yma hefyd fod mwy o bwerau i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau sy'n iawn i'w hardaloedd lleol nhw ac i'w poblogaethau nhw, gan gefnogi'r ffaith y dylai awdurdodau lleol gael mwy o lais yn yr hyn sy'n digwydd—. Onid y gwir, Llywydd, yw bod y cynnig hwn heddiw a'r ddadl hon wedi dangos mewn gwirionedd nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn hapus gan nad yw'r pwerau hyn yn cael eu datganoli iddyn nhw, ond yn hytrach eu bod yn cael eu datganoli i awdurdodau lleol? Ac, unwaith eto, mae COVID-19 wedi dangos yr hyn y gall awdurdodau lleol ei gyflawni a dylem ni fod yn ffyddiog yn ei gallu i gyflawni'r cyllid hwn.
I gloi, Llywydd, mae'n bryd i'r Llywodraeth gydweithio â Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol i godi'r cyllid ledled Cymru. Rwy'n annog pob Aelod i wrthod cynnig y Llywodraeth, cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr ac, yn bwysicaf oll, dathlu'r gwaith gwych a wneir gan awdurdodau lleol a chroesawu'r cyfle i gynghorau lleol greu'r amgylchedd i'w trigolion a'u busnesau ffynnu. Diolch yn fawr iawn.
EU funding enriched the communities I represent. From town-centre developments to financing infrastructure projects, it created opportunities. When we left the EU, we were promised not a penny less by the UK Government, but, Llywydd, there is already plentiful evidence to suggest that my area will be short-changed by the successor schemes.
Earlier this year, the Tory Government in Westminster announced a list of 100 priority areas for the community renewal fund, as has been suggested already—areas that would likely be prioritised; that is, to get the funding. Those living in Caerphilly were dismayed to discover that the area was not included, this in spite of the fact that the area benefited from EU funding, and something didn't add up. So, in April of this year, my team conducted research. Before I share the findings of that research with the Chamber, I would point out, Llywydd, that the UK Government website claimed that any data used for the fund should be publicly available so that the calculations behind the rankings are fully transparent—a laudable aim, and yet, when I wrote to Robert Jenrick on 13 April asking for those data to be made publicly available, answer came there none. The UK Government has also refused to release the data to the Western Mail, and indeed, they refused to release them under a freedom of information request put in by the Caerphilly Observer.
My team analysed how Caerphilly stacked up and whether it should qualify to be a priority area, and they used the metrics that the UK Government claims to have relied on when deciding on the prioritisation—that is, productivity, skills, employment, population density, household income. And can you guess what I'm going to tell you, Llywydd? Caerphilly of course scored highly on all of the metrics, particularly productivity, which was meant to be the weightiest of them. That is, Caerphilly's scores should have meant that they would qualify. To add insult to this injurious discovery, we found that of the 100 areas that were prioritised, 35 had higher productivity rates than Caerphilly. That is, they should have scored more lowly than the area and have been less likely to qualify for support. Of those 35 areas, where question marks hang over why they've been included, let me enlighten you: 22 have Conservative MPs, 10 are red wall seats prioritised for quite specifically Tory interests, and eight of the seats are the seats of Government Tory Ministers.
I asked Mr Jenrick to re-examine the calculations and, indeed, to make them public to avoid any possible suggestion that these calculations were political rather than mathematical, and, to date, I have not received a response from the UK Government. I mentioned that the Caerphilly Observer had put in an FOI request for the data, and last week they finally received a response that of course refused to release the data, owing to the fact that it wouldn't be in the public interest to release them. This in spite of the fact—I think the point bears repeating, Llywydd—that their own website claimed that any data used should be publicly available to aid transparency. The UK Government now seems intent on pressing ahead with awarding the funds before it releases the data and before any of these concerns are cleared up. The reason seems clear to me: these Tory successor schemes are designed to enrich Tory party interests, not our communities. 'Not a penny less', we were told. Well, a penny for your promises, Prime Minister, because that's about all that they're worth.
Mae cyllid yr UE wedi cyfoethogi'r cymunedau yr wyf i yn eu cynrychioli. O ddatblygiadau yng nghanol trefi i ariannu prosiectau seilwaith, mae wedi creu cyfleoedd. Pan wnaethom ni adael yr UE, addawyd inni nid ceiniog yn llai gan Lywodraeth y DU, ond, Llywydd, mae digonedd o dystiolaeth eisoes i awgrymu y bydd fy ardal i ar ei cholled yn sgil y cynlluniau olynol.
Yn gynharach eleni, cyhoeddodd y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan restr o 100 o ardaloedd blaenoriaeth ar gyfer y gronfa adnewyddu cymunedol, fel yr awgrymwyd eisoes—ardaloedd y byddai'n debygol o gael blaenoriaeth; hynny yw, cael y cyllid. Roedd y rhai hynny a oedd yn byw yng Nghaerffili yn siomedig o ddarganfod nad oedd yr ardal wedi'i chynnwys, a hyn er gwaethaf y ffaith bod yr ardal wedi elwa ar gyllid yr UE, a doedd hynny ddim yn gwneud synnwyr. Felly, ym mis Ebrill eleni, cynhaliodd fy nhîm ymchwil. Cyn imi rannu canfyddiadau'r ymchwil honno â'r Siambr, hoffwn dynnu sylw, Llywydd, at y ffaith bod gwefan Llywodraeth y DU wedi honni y dylai unrhyw ddata a ddefnyddir ar gyfer y gronfa fod ar gael i'r cyhoedd fel bod y cyfrifiadau y tu ôl i drefn y rhestr yn gwbl dryloyw—nod canmoladwy, ac eto, pan ysgrifennais at Robert Jenrick ar 13 Ebrill yn gofyn i'r data hynny fod ar gael i'r cyhoedd, ni chafwyd ateb. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi gwrthod rhyddhau'r data i'r Western Mail, ac yn wir, maen nhw wedi gwrthod eu rhyddhau o dan gais rhyddid gwybodaeth a gyflwynwyd gan y Caerphilly Observer.
Dadansoddodd fy nhîm beth oedd sefyllfa Caerffili ac a ddylai fod yn gymwys i fod yn ardal flaenoriaeth, a defnyddion nhw'r metrigau y mae Llywodraeth y DU yn honni ei bod wedi dibynnu arnyn nhw wrth benderfynu ar y blaenoriaethu—hynny yw, cynhyrchiant, sgiliau, cyflogaeth, dwysedd poblogaeth, incwm aelwydydd. Ac a allwch chi ddyfalu beth rwy'n mynd i'w ddweud wrthych chi, Llywydd? Wrth gwrs, sgoriodd Caerffili yn uchel ar yr holl fetrigau, yn enwedig cynhyrchiant, a oedd fod â'r pwysoliad mwyaf ohonyn nhw. Hynny yw, dylai sgorau Caerffili fod wedi golygu y byddai'n gymwys. I roi halen yn y briw o ran y darganfyddiad niweidiol hwn, canfuom fod gan 35 o'r 100 ardal a flaenoriaethwyd gyfraddau cynhyrchiant uwch na Chaerffili. Hynny yw, dylen nhw fod wedi sgorio'n is na'r ardal ac wedi bod yn llai tebygol o fod yn gymwys i gael cymorth. O'r 35 ardal hynny, lle ceir cwestiynau ynghylch pam eu bod wedi'u cynnwys, gadewch imi ddweud wrthych chi: mae gan 22 ohonyn nhw ASau Ceidwadol, mae 10 yn seddi wal goch sy'n cael eu blaenoriaethu yn benodol er budd y Torïaid, ac mae wyth o'r seddi yn seddi Gweinidogion Torïaidd y Llywodraeth.
Gofynnais i Mr Jenrick ailedrych ar y cyfrifiadau ac, yn wir, eu gwneud yn gyhoeddus er mwyn osgoi unrhyw awgrym posibl bod y cyfrifiadau hyn yn wleidyddol yn hytrach na mathemategol, a hyd yma, nid wyf wedi cael ymateb gan Lywodraeth y DU. Soniais fod y Caerphilly Observer wedi cyflwyno cais rhyddid gwybodaeth am y data, a'r wythnos diwethaf cawsant ymateb o'r diwedd a oedd, wrth gwrs, yn gwrthod rhyddhau'r data oherwydd na fyddai er budd y cyhoedd i'w rhyddhau. A hyn er gwaethaf y ffaith—rwy'n credu ei bod hi'n werth ailadrodd y pwynt, Llywydd—fod eu gwefan nhw eu hunain yn honni y dylai unrhyw ddata a ddefnyddir fod ar gael i'r cyhoedd i gynorthwyo tryloywder. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth y DU bellach yn benderfynol o fwrw ymlaen â dyfarnu'r arian cyn iddi ryddhau'r data a chyn i unrhyw un o'r pryderon hyn gael eu datrys. Mae'r rheswm yn ymddangos yn glir i mi: mae'r cynlluniau olynol hyn gan y Torïaid wedi'u cynllunio i gyfoethogi buddiannau'r blaid Dorïaidd, nid ein cymunedau ni. 'Dim ceiniog yn llai', ddywedwyd wrthym ni. Wel, ceiniog am eich addewidion, Brif Weinidog, oherwydd dyna'r cyfan yw eu gwerth.
In February 2020, the Industrial Communities Alliance published an important consideration of how the economy of Britain's older communities can be rebuilt. The report offered conclusions affecting over a quarter of the UK's population who lived in these areas, and an even larger proportion of citizens in Wales, with recommendations that would affect 12 of the 22 Welsh council areas. The report prioritised a number of key interventions that were needed—interventions that were important in February 2020, but which are even more critical now as we aim to rebuild from COVID. It called for increased support for manufacturing, investment in skills, improved connectivity and redress of the failure of the property market, and I welcome the fact that many of these priorities have been met by the ambitious programme for government that the Welsh Government published earlier today. But the report also called for a replacement of EU funding, which has been a major tool in promoting jobs and growth in less prosperous parts of the UK, including older industrial areas. In particular, it said Wales should receive the funding required on a need rather than on a population basis. It also called for the active involvement of all relevant parties: local authorities, but also, crucially, devolved national Parliaments. As the motion in the name of the Trefnydd makes clear, the proposals that have been brought forward by the UK Government fail to meet these criteria.
The ICA also published additional reports that expose in a little more depth exactly what was required for many post-EU funding models. In view of the critical importance the ICA ascribed to this for former industrial areas, such as my constituency, it is worth taking a little time to consider their findings. I'm grateful to Professor Steve Fothergill, Joan Dixon and Peter Slater for keeping the cross-party group on industrial communities informed of this research during the last Senedd term.
What were their conclusions? Firstly, it's important to note the UK would have actually qualified for additional funding if we had remained in the EU. A telling reflection on the 2010s as being a wasted decade of needless austerity is that three additional English regions would have qualified as less-developed regions. Secondly, west Wales and the Valleys would have still qualified for this funding, so would have received a higher share of money. Thirdly, to be transformational, any successor scheme would need to offer multi-annual financial allocations of the longest practical duration. Fourthly, and I quote,
'it is important that the management'
of post-Brexit funding
'reflects both the spirit and the letter of the devolution settlement.'
Indeed, the ICA recommended rebranding the funding bodies to reflect the nations of the UK within which they work. This symbolic commitment would match the practical measure of letting devolved nations decide how money was spent within their jurisdictions.
Fifthly, crucially, funding should be not a penny less than the schemes that it was replacing. Again, set against these criteria, it is clear that the UK Government's proposals are inadequate. They try to circumvent devolution, representing an unwelcome power grab by the UK Government Ministers. As the WLGA's economy spokesperson noted, the amount Wales will likely be receiving does not just fail to meet our need, it fails to match the funding previously provided. Instead of an annual £375 million, Wales will get a measly £30 million to £40 million from the levelling-up fund, and crumbs from the table of the community renewal fund. This represents a clear failure to honour commitments and deliver what was promised. All we will be left with is peanuts rather than prosperity.
Ym mis Chwefror 2020, cyhoeddodd y Gynghrair Cymunedau Diwydiannol, yr ICA, ystyriaeth bwysig o sut y gellir ailadeiladu economi cymunedau hŷn Prydain. Roedd yr adroddiad yn cynnig casgliadau a oedd yn effeithio ar dros chwarter poblogaeth y DU a oedd yn byw yn yr ardaloedd hyn, a chyfran fwy fyth o ddinasyddion yng Nghymru, gydag argymhellion a fyddai'n effeithio ar 12 o'r 22 ardal cyngor yng Nghymru. Roedd yr adroddiad yn blaenoriaethu nifer o ymyriadau allweddol yr oedd eu hangen—ymyriadau a oedd yn bwysig ym mis Chwefror 2020, ond sydd hyd yn oed yn fwy hanfodol yn awr wrth inni geisio ailadeiladu ar ôl COVID. Roedd yn galw am fwy o gefnogaeth i weithgynhyrchu, buddsoddi mewn sgiliau, gwell cysylltedd a gwneud iawn am fethiant y farchnad eiddo, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod llawer o'r blaenoriaethau hyn wedi'u cyflawni gan y rhaglen lywodraethu uchelgeisiol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn gynharach heddiw. Ond roedd yr adroddiad hefyd yn galw am ddisodli cyllid yr UE, sydd wedi bod yn arf pwysig i hyrwyddo swyddi a thwf mewn rhannau llai llewyrchus o'r DU, gan gynnwys ardaloedd diwydiannol hŷn. Yn benodol, roedd yn dweud y dylai Cymru gael yr arian sy'n ofynnol ar sail angen yn hytrach nag ar sail poblogaeth. Roedd hefyd yn galw am gyfraniad gweithredol gan yr holl bleidiau perthnasol: awdurdodau lleol, ond hefyd, yn hollbwysig, Seneddau cenedlaethol datganoledig. Fel y mae'r cynnig yn enw'r Trefnydd yn ei wneud yn glir, mae'r cynigion a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU yn methu â bodloni'r meini prawf hyn.
Cyhoeddodd yr ICA adroddiadau ychwanegol hefyd sy'n amlygu'n fanylach beth yn union oedd ei angen ar gyfer llawer o fodelau ariannu ar ôl yr UE. O ystyried y pwysigrwydd hanfodol y gwnaeth yr ICA ei briodoli i hyn ar gyfer hen ardaloedd diwydiannol, fel fy etholaeth i, mae'n werth cymryd ychydig o amser i ystyried eu canfyddiadau. Rwy'n ddiolchgar i'r Athro Steve Fothergill, Joan Dixon a Peter Slater am roi gwybod i'r grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol am yr ymchwil hwn yn ystod tymor diwethaf y Senedd.
Beth oedd eu casgliadau? Yn gyntaf, mae'n bwysig nodi y byddai'r DU wedi cymhwyso ar gyfer cyllid ychwanegol pe byddai wedi aros yn yr UE. Un adlewyrchiad trawiadol ar y 2010au fel degawd o gyni diangen yw y byddai tri rhanbarth ychwanegol yn Lloegr wedi cymhwyso fel rhanbarthau llai datblygedig. Yn ail, byddai gorllewin Cymru a'r Cymoedd wedi cymhwyso o hyd ar gyfer y cyllid hwn, felly bydden nhw wedi cael cyfran uwch o arian. Yn drydydd, er mwyn bod yn drawsnewidiol, byddai angen i unrhyw gynllun olynol gynnig dyraniadau ariannol aml-flynyddol o'r cyfnod ymarferol hwyaf. Yn bedwerydd, ac rwy'n dyfynnu,
'mae'n bwysig bod rheoli'
cyllid ar ôl Brexit
'yn adlewyrchu ysbryd a llythyren y setliad datganoli.'
Yn wir, argymhellodd yr ICA y dylid ailfrandio'r cyrff ariannu i adlewyrchu cenhedloedd y DU y maen nhw'n gweithio oddi mewn iddyn nhw. Byddai'r ymrwymiad symbolaidd hwn yn cyd-fynd â'r cam ymarferol o adael i wledydd datganoledig benderfynu sut y byddai arian yn cael ei wario o fewn eu hawdurdodaethau.
Yn bumed, yn hollbwysig, ni ddylai cyllid fod ceiniog yn llai na'r cynlluniau yr oedd yn eu disodli. Unwaith eto, o'i osod yn erbyn y meini prawf hyn, mae'n amlwg bod cynigion Llywodraeth y DU yn annigonol. Maen nhw'n ceisio osgoi datganoli, sy'n cynrychioli ymgais annymunol i fachu pŵer gan Weinidogion Llywodraeth y DU. Fel y nododd llefarydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar yr economi, mae'r swm y bydd Cymru'n debygol o'i gael yn methu â diwallu ein hangen ac nid yw'n cyfateb i'r arian a ddarparwyd yn flaenorol. Yn hytrach na £375 miliwn blynyddol, bydd Cymru'n cael £30 miliwn i £40 miliwn o'r gronfa codi'r gwastad, a briwsion o fwrdd y gronfa adnewyddu cymunedol. Mae hyn yn cynrychioli methiant clir i anrhydeddu ymrwymiadau a chyflawni'r hyn a addawyd. Y cyfan fydd ar ôl inni yw arian mân yn hytrach na ffyniant.
I'm quite dismayed at what I've heard today from the Minister and from his colleagues and others, and I fundamentally disagree with most elements of this motion today. I don't recognise that world that the Minister would have the country believe, and the Government scaremongering is not only wide of the mark, it looks to undermine confidence and promote fear across the country at a time when our communities and our economy need support and hope like never before. I'm so thankful that the UK Government are stepping in to offer that support. There is nothing to fear from the UK Government wanting to work closely with our country and its tiers of governance to help drive prosperity here and help get Wales back on its feet and in good shape for the future.
The issues for colleagues opposite is purely one of fear, of not having a direct influence on all that is delivered here. This is such a tired, negative mindset, one that has to be moved away from. I've seen, sadly, myself for many years—and it is many years—that devolution in Wales really means devolution to Cardiff Bay and absolutely no further. The motion mentions the WLGA's concerns about the level of available funding, and we respect their position—I absolutely respect their position and concern, and everybody wants some clarity around quantums and different things very soon. But there's one concept that the WLGA does agree about, and they've said it for years on years, and it's gone, obviously, not listened to here, and that's subsidiarity. They totally sign up to subsidiarity, and that means devolving decision making to the lowest possible level. That concept of real devolution seems to be alien to past Welsh Labour Governments, and possibly this one also.
None of us here, nor any other stakeholder, wants to see less funding coming to Wales than previously received. So, we agree that this is a hugely important point, and something my party will make sure that we speak up for if we felt there was a need to do so. But having said that, the UK Government—you've heard it again and again—has reiterated time after time, again and again, that the shared prosperity fund will at least match previous EU receipts, and I absolutely believe that. The levelling-up fund is offering real opportunities to shape communities on the ground. You will all know that, as we speak, bids are coming in from councils all across Wales, supported by their MPs and, I hope, their MSs, as we speak. They are falling on the doorsteps of Ministers. These bids that have to be in by this week demonstrate just how capable local authorities are at mobilising and rising to the occasion with their efforts working with the UK Government, and they will directly boost growth and spread opportunity to thousands of people across Wales. Likewise, the community renewal fund will provide an additional £220 million-worth of investment to support people and communities, both in need across Wales and the rest of the UK, and pave a way for the shared prosperity fund.
Llywydd, the shared prosperity fund when here, together with our levelling-up fund, will help to empower local communities by ensuring that funding is directed toward people's priorities. The Government here shouldn't fear this, but they should embrace this partnership approach. Different people, if allowed to hold the levers of power here in Wales, would have a different perspective of the UK Government support. I would see the opportunities being unlocked as an opportunity to strengthen the partnership we have in the UK, and an opportunity to change things for the better. Too often we hear people like my colleague here decry our UK relationship. It's time to move on.
Llywydd, the Welsh Affairs Committee said several things, as we've heard today, and one other thing they said is, and I quote:
'The switch to the Shared Prosperity Fund is an opportunity to reset and re-evaluate Wales’ economic priorities post-Brexit and post-COVID-19 and to develop a Shared Prosperity Fund that tackles the root causes of Wales’ economic underperformance.'
That's a strong statement. So, now is a time of opportunity and hope, a time to allow our country to flourish, and a time to work in unison at all levels to deliver for our people and give them what they need and deserve. So, I urge Members here to defeat this silly motion today, and join with me to support the Welsh Conservative amendment, and let's all move forward together. Thank you, Llywydd.
Rwy'n eithaf siomedig ynglŷn â'r hyn yr wyf wedi ei glywed heddiw gan y Gweinidog a'i gyd-Aelodau ac eraill, ac rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'r rhan fwyaf o elfennau'r cynnig hwn heddiw. Nid wyf i'n adnabod y byd hwnnw y mae'r Gweinidog yn ei ddisgrifio i'r wlad, ac yn ogystal â bod ymhell o'r gwirionedd, mae'r codi bwganod gan y Llywodraeth yn ceisio tanseilio hyder a hyrwyddo ofn ledled y wlad ar adeg pan fo angen cefnogaeth a gobaith ar ein cymunedau a'n heconomi yn fwy nag erioed o'r blaen. Rwyf i mor ddiolchgar bod Llywodraeth y DU yn camu i'r adwy i gynnig y gefnogaeth honno. Nid oes dim i'w ofni yn sgil dymuniad Llywodraeth y DU i weithio'n agos gyda'n gwlad ni a'i haenau llywodraethu i helpu i sbarduno ffyniant yn y fan yma a helpu i gael Cymru yn ôl ar ei thraed ac mewn cyflwr da ar gyfer y dyfodol.
Mae'r materion ar gyfer y cyd-Aelodau gyferbyn yn un o ofn pur, o beidio â chael dylanwad uniongyrchol ar bopeth a gaiff ei gyflawni yma. Mae hwn yn feddylfryd mor flinedig, negyddol, un y mae'n rhaid symud oddi wrtho. Rwyf i wedi gweld fy hun, yn anffodus, ers blynyddoedd lawer—ac mae yn flynyddoedd lawer—fod datganoli yng Nghymru mewn gwirionedd yn golygu datganoli i Fae Caerdydd a dim pellach o gwbl. Mae'r cynnig yn sôn am bryderon Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ynghylch lefel y cyllid sydd ar gael, ac rydym yn parchu eu safbwynt—rwyf i'n parchu eu safbwynt a'u pryder yn llwyr, ac mae pawb yn dymuno cael rhywfaint o eglurder ynghylch cwanta a gwahanol bethau yn fuan iawn. Ond mae un cysyniad y mae'r Gymdeithas yn cytuno arno, ac mae wedi ei ddweud ers blynyddoedd ar flynyddoedd, ond mae'n amlwg nad oes neb wedi gwrando yn y fan yma, a sybsidiaredd yw hynny. Mae'n ymrwymo yn llwyr i sybsidiaredd, ac mae hynny'n golygu datganoli penderfyniadau i'r lefel isaf bosibl. Mae'n ymddangos y bu'r cysyniad hwnnw o ddatganoli gwirioneddol yn estron i Lywodraethau Llafur Cymru yn y gorffennol, ac mae'n bosibl ei fod i'r un hon hefyd.
Nid yw'r un ohonom ni yma, nac unrhyw randdeiliad arall, yn dymuno gweld llai o arian yn dod i Gymru nag a gafwyd yn flaenorol. Felly, rydym yn cytuno bod hwn yn bwynt eithriadol o bwysig, ac yn rhywbeth y bydd fy mhlaid i yn sicrhau ein bod yn siarad drosto pe byddem yn teimlo bod angen gwneud hynny. Ond wedi dweud hynny, mae Llywodraeth y DU—rydych chi wedi ei chlywed dro ar ôl tro—wedi ailadrodd dro ar ôl tro y bydd y gronfa ffyniant gyffredin o leiaf yn cyfateb i dderbyniadau blaenorol yr UE, ac rwyf i'n credu hynny yn llwyr. Mae'r gronfa codi'r gwastad yn cynnig cyfleoedd gwirioneddol i siapio cymunedau ar lawr gwlad. Byddwch chi i gyd yn gwybod, wrth i ni siarad, fod ceisiadau yn dod i mewn gan gynghorau ledled Cymru, gyda chefnogaeth eu Haelodau Seneddol ac, rwy'n gobeithio, eu Haelodau yn y Senedd hon, wrth i ni siarad. Maen nhw'n disgyn ar garreg drws Gweinidogion. Mae'r ceisiadau hyn y mae'n rhaid iddyn nhw fod wedi eu cyflwyno erbyn yr wythnos hon yn dangos cymaint y mae awdurdodau lleol yn gallu gweithredu ac ymateb i'r her gyda'u hymdrechion wrth weithio gyda Llywodraeth y DU, a byddant yn hybu twf yn uniongyrchol ac yn lledaenu cyfleoedd i filoedd o bobl ledled Cymru. Yn yr un modd, bydd y gronfa adnewyddu cymunedol yn darparu gwerth £220 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol i gefnogi pobl a chymunedau, mewn angen ledled Cymru a gweddill y DU, a pharatoi ffordd ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin.
Llywydd, bydd y gronfa ffyniant gyffredin pan fydd yma, ynghyd â'n cronfa codi'r gwastad ni, yn helpu i rymuso cymunedau lleol drwy sicrhau bod cyllid yn cael ei gyfeirio i flaenoriaethau pobl. Ni ddylai'r Llywodraeth yn y fan yma ofni hyn, ond dylen nhw groesawu'r dull partneriaeth hwn. Byddai gan wahanol bobl, pe byddan nhw'n cael gafael ar yr ysgogiadau pŵer yma yng Nghymru, bersbectif gwahanol o gefnogaeth Llywodraeth y DU. Byddwn i'n ystyried y cyfleoedd sy'n cael eu datgloi yn gyfle i gryfhau'r bartneriaeth sydd gennym yn y DU, a chyfle i newid pethau er gwell. Yn rhy aml, rydym yn clywed pobl fel fy nghyd-Aelod i yma yn dibrisio ein perthynas yn y DU. Mae'n bryd i ni symud ymlaen.
Llywydd, dywedodd y Pwyllgor Materion Cymreig sawl peth, fel y clywsom ni heddiw, ac un peth arall a ddywedodd, a dyfynnaf, yw:
'Mae'r newid i'r Gronfa Ffyniant Gyffredin yn gyfle i ailosod ac ail-werthuso blaenoriaethau economaidd Cymru ar ôl Brexit ac ar ôl COVID-19 ac i ddatblygu Cronfa Ffyniant Gyffredin sy'n mynd i'r afael ag achosion sylfaenol tanberfformiad economaidd Cymru.'
Mae hwnnw'n ddatganiad cryf. Felly, nawr mae'n gyfnod o gyfle a gobaith, yn amser i ganiatáu i'n gwlad ffynnu, ac amser i weithio yn un ar bob lefel i gyflawni dros ein pobl a rhoi iddyn nhw yr hyn sydd ei angen arnyn nhw ac y maen nhw'n ei haeddu. Felly, rwy'n annog yr Aelodau yma i drechu'r cynnig gwirion hwn heddiw, ac ymuno â mi i gefnogi gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig, a gadewch i ni i gyd symud ymlaen gyda'n gilydd. Diolch, Llywydd.
If you take a stroll around the Conservative benches, you can still see, even after all this time, the still-glowing embers of the argument that was left behind by David Melding, the last of the unionists, and isn't he missed today? I think what we are seeing from the Conservative Government in Westminster is an attack on devolution, because Peter Fox mentioned subsidiarity. You cannot have subsidiarity without structure, and what this whole programme lacks is structure. Delyth Jewell has already mentioned the fact that Caerphilly, despite having the levels of economic inactivity that justify inclusion, was left out of the community renewal fund. That was a deliberate omission and having had this omission, I spoke to Wayne David MP, who I work very closely with. I'm very lucky as a Member of the Senedd because I've got a very good relationship with my Member of Parliament, and we together have a very good relationship with our county borough council. And together we've spoken about this, and talked about the consequences of these decisions that are being taken. Wayne David was approached about the levelling-up fund by the UK Government to say to him, 'What do you want to spend the levelling-up money on?' Local authorities were not included in the conversation. I wasn't included in the conversation. Wayne was. That's how it's happening throughout Westminster with Members of Parliament, and the majority of those Members of Parliament are Conservative Members of Parliament.
Now, Paul Davies, you know I am not naturally the majority of Members of Parliament. I'm not naturally a party political animal. I don't get up in this Chamber and attack other political parties. You can count on the fingers of one hand the number of times I've attacked Plaid Cymru and the Conservatives, but this is a wrong decision. It is undermining devolution and it has no structure behind it. 'There are three key questions', Wayne said to me, 'you should be putting to the Chamber today.' What is the strategy? There is no strategy. What is it connecting to? So, what is Caerphilly borough doing that it connects into? What is the Welsh Government doing that it connects into? Nothing—there is nothing. And what is its value? What value will it bring to those communities that it purports to affect? None. That is the problem with this set of funding. It is about undermining devolution. And I respect Paul Davies and I listened to an awful lot of what you said. I think that you shoehorned your arguments around what crumbs we are getting from Westminster. You shoehorned those arguments around it, and I think Peter Fox, who I've got growing respect for, having first met him in this Chamber, did the same today.
Now, I think there are independent minds on the Conservative benches, and it is up to them to take the opportunity to follow in the footsteps of David Melding and breathe life into those embers that are left by the last of the unionists. This is your chance. This is your chance to stand up to the UK Government and save devolution.
Os ewch chi am dro o amgylch meinciau'r Ceidwadwyr, gallwch chi weld o hyd, hyd yn oed wedi'r holl amser hyn, marwor y ddadl sydd ynghyn o hyd a adawyd ar ôl gan David Melding, yr olaf o'r undebwr, ac onid oes colled ar ei ôl heddiw? Rwyf i'n credu mai yr hyn yr ydym yn ei weld gan y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan yw ymosodiad ar ddatganoli, oherwydd soniodd Peter Fox am sybsidiaredd. Ni allwch gael sybsidiaredd heb strwythur, a'r hyn sydd ar goll o'r rhaglen gyfan hon yw strwythur. Mae Delyth Jewell eisoes wedi sôn am y ffaith bod Caerffili, er bod ganddi'r lefelau anweithgarwch economaidd sy'n cyfiawnhau ei chynnwys, wedi ei heithrio o'r gronfa adnewyddu cymunedol. Roedd hynny yn hepgoriad bwriadol ac yn dilyn yr hepgoriad hwn, siaradais â Wayne David AS, yr wyf i'n gweithio'n agos iawn ag ef. Rwy'n lwcus iawn fel Aelod o'r Senedd oherwydd bod gen i berthynas dda iawn â fy Aelod Seneddol, a gyda'n gilydd mae gennym ni berthynas dda iawn â'n cyngor bwrdeistref sirol. A gyda'n gilydd rydym ni wedi siarad am hyn, ac wedi siarad am ganlyniadau'r penderfyniadau hyn sy'n cael eu gwneud. Cysylltodd Llywodraeth y DU â Wayne David ynglŷn â'r gronfa codi'r gwastad i ddweud wrtho, 'Beth ydych chi eisiau gwario'r arian codi'r gwastad arno?' Nid oedd awdurdodau lleol wedi eu cynnwys yn y sgwrs. Nid oeddwn i wedi fy nghynnwys yn y sgwrs. Mi oedd Wayne. Dyna sut mae'n digwydd ledled San Steffan gydag Aelodau Seneddol, ac mae'r rhan fwyaf o'r Aelodau Seneddol hynny yn Aelodau Seneddol Ceidwadol.
Nawr, Paul Davies, rydych chi'n gwybod nad fi yw'r rhan fwyaf o Aelodau Seneddol yn naturiol. Nid anifail plaid wleidyddol ydw i yn naturiol. Nid wyf i'n codi yn y Siambr hon ac yn ymosod ar bleidiau gwleidyddol eraill. Gallwch chi gyfrif ar fysedd un llaw y nifer o weithiau yr wyf i wedi ymosod ar Blaid Cymru a'r Ceidwadwyr, ond mae hwn yn benderfyniad anghywir. Mae'n tanseilio datganoli ac nid oes ganddo unrhyw strwythur y tu ôl iddo. 'Mae yna dri chwestiwn allweddol', dywedodd Wayne wrtha i, 'y dylech chi fod yn eu cyflwyno i'r Siambr heddiw.' Beth yw'r strategaeth? Nid oes strategaeth. Beth mae'n cysylltu ag ef? Felly, beth mae bwrdeistref Caerffili yn ei wneud y mae'n cysylltu ag ef? Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud y mae'n cysylltu ag ef? Dim—nid oes dim. A beth yw ei werth? Pa werth y bydd yn ei roi i'r cymunedau hynny y mae'n honni y bydd yn effeithio arnyn nhw? Dim. Dyna'r broblem gyda'r gyfres hon o gyllid. Mae'n ymwneud â thanseilio datganoli. Ac rwy'n parchu Paul Davies a gwrandewais ar lawer iawn o'r hyn y gwnaethoch ei ddweud. Rwy'n credu y gwnaethoch chi seilio eich dadleuon ar y briwsion yr ydym yn eu cael gan San Steffan. Fe wnaethoch chi seilio'r dadleuon hynny o'i amgylch, ac rwy'n credu y gwnaeth Peter Fox, y mae gen i barch cynyddol tuag ato, ar ôl cyfarfod ag ef gyntaf yn y Siambr hon, yr un peth heddiw.
Nawr, rwy'n credu bod meddyliau annibynnol ar feinciau'r Ceidwadwyr, a'u lle nhw yw manteisio ar y cyfle i ddilyn yn ôl traed David Melding ac anadlu bywyd i'r marwor hynny sydd wedi eu gadael gan yr olaf o'r undebwr. Dyma eich cyfle. Dyma eich cyfle i sefyll i fyny i Lywodraeth y DU ac achub datganoli.
Can I thank the Minister for bringing such an important debate to the Senedd? There are two key issues I would like to discuss. Firstly, the pressure that the levelling-up fund places on local authorities is of real concern, with local authorities given short periods of time to submit projects for funding consideration. The competitive nature of the bidding process, alongside the categorisation of authorities by need, which completely ignores most measures of deprivation, has created a system for funding allocation that is entirely unfit for purpose. On top of these challenges, the funding provided is mainly capital, yet revenue funding is needed to employ people to submit applications and deliver the schemes. Not all local authorities have been able to maintain technical officers during the 10 years of the UK Government public funding austerity policy. An extensive programme of work is required to prepare bids for submission to UK Government, including engagement of local stakeholders and property holders, the preparation of plans for key sites, detailed investigation and feasibility studies, preparation of robust costings for work—the list goes on. Clearly, the bidding process represents a very significant programme of work that will absorb capacity from a number of other vital services. Successful local authorities may not bid a second time for the same constituency or for another overarching transport project, so what happens if there is a shortfall or they want to build on a project?
The second issue of real concern is the UK Government's attempt to undermine devolution and the Welsh Government whilst avoiding accountability to the people of Wales through this Senedd. The investment themes centre around cycling infrastructure, public transport, local road improvements, regeneration of town centres, culture and heritage investment, all of which are devolved competencies. Why, then, do funding bids require the backing of MPs and not Members of the Senedd? This is just another example of how the levelling-up and shared prosperity funds ignore our democracy here in Wales.
The UK Government has consistently refused to engage with or consult with Welsh Government on this matter and local authorities. Decisions about Wales must be given to Wales for the good of everyone in Wales. There should be a three-way conversation between Westminster, councils, and led by Welsh Government about this replacement EU funding as a matter of urgency. Thank you. Diolch.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ddod â dadl mor bwysig i'r Senedd? Mae dau fater allweddol yr hoffwn i eu trafod. Yn gyntaf, mae'r pwysau y mae'r gronfa codi'r gwastad yn ei roi ar awdurdodau lleol yn peri pryder gwirioneddol, wrth i awdurdodau lleol gael cyfnodau byr o amser i gyflwyno prosiectau i'w hystyried ar gyfer gyllid. Mae natur gystadleuol y broses gynnig, ochr yn ochr â chategoreiddio awdurdodau yn ôl angen, sy'n anwybyddu'r rhan fwyaf o fesurau amddifadedd yn llwyr, wedi creu system ar gyfer dyrannu cyllid sy'n gwbl anaddas i'r diben. Ar ben yr heriau hyn, cyfalaf yw'r cyllid a ddarperir yn bennaf, ac eto mae angen cyllid refeniw i gyflogi pobl i gyflwyno ceisiadau a chyflawni'r cynlluniau. Nid yw pob awdurdod lleol wedi gallu cadw swyddogion technegol yn ystod y 10 mlynedd o bolisi cyni cyllid cyhoeddus Llywodraeth y DU. Mae angen rhaglen waith helaeth i baratoi ceisiadau i'w cyflwyno i Lywodraeth y DU, gan gynnwys ymgysylltu â rhanddeiliaid lleol a deiliaid eiddo, paratoi cynlluniau ar gyfer safleoedd allweddol, ymchwilio manwl ac astudiaethau dichonoldeb, paratoi rhestr gostau gadarn ar gyfer gwaith—mae'r rhestr yn parhau. Yn amlwg, mae'r broses gynnig yn cynrychioli rhaglen waith sylweddol iawn a fydd yn amsugno capasiti o nifer o wasanaethau hanfodol eraill. Ni chaiff awdurdodau lleol llwyddiannus wneud cais am yr eildro ar gyfer yr un etholaeth nac ar gyfer prosiect trafnidiaeth trosfwaol arall, felly beth sy'n digwydd os oes diffyg neu os ydynt yn dymuno ychwanegu at brosiect?
Yr ail fater sy'n peri pryder gwirioneddol yw ymgais Llywodraeth y DU i danseilio datganoli a Llywodraeth Cymru wrth osgoi atebolrwydd i bobl Cymru drwy'r Senedd hon. Mae'r themâu buddsoddi yn canolbwyntio ar seilwaith beicio, trafnidiaeth gyhoeddus, gwelliannau i ffyrdd lleol, adfywio canol trefi, buddsoddi mewn diwylliant a threftadaeth, bob un yn gymwyseddau datganoledig. Pam, felly, y mae ceisiadau am gyllid yn gofyn am gefnogaeth ASau ac nid Aelodau'r Senedd? Dyma enghraifft arall o sut y mae'r gronfa codi'r gwastad a'r gronfa ffyniant gyffredin yn anwybyddu ein democratiaeth yma yng Nghymru.
Mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod ymgysylltu â Llywodraeth Cymru neu ymgynghori â hi yn gyson ar y mater hwn ac awdurdodau lleol. Mae'n rhaid i benderfyniadau am Gymru gael eu rhoi i Gymru er lles pawb yng Nghymru. Dylai fod sgwrs dair ffordd rhwng San Steffan, cynghorau, ac wedi'i harwain gan Lywodraeth Cymru am y cyllid newydd hwn i ddisodli cyllid yr UE fel mater o frys. Diolch.
I have received one request for an intervention—Alun Davies.
Rwyf i wedi cael un cais am ymyriad—Alun Davies.
I'm grateful to you, Presiding Officer. I wanted to respond to a point that Peter Fox made. This isn't inherently a political matter. When I was a Minister in the Welsh Government, I worked alongside Conservative Ministers. We sat in the delegation room in Brussels and argued the same case for Welsh Government-provided civil servants to work with the United Kingdom Government in order to design and develop the structural funds programme. We argued the same case at the General Affairs Council in Luxembourg and General Affairs Councils in Brussels. We spoke together and we worked together, and that was a Welsh Labour Government and a UK Conservative coalition Government. What this United Kingdom Government has done is to break that co-operation, break that partnership, and my fear is that the conclusion of that work will be to break the union.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Roeddwn i'n dymuno ymateb i bwynt a wnaeth Peter Fox. Nid yw hwn yn fater gwleidyddol yn ei hanfod. Pan oeddwn i'n Weinidog yn Llywodraeth Cymru, gweithiais ochr yn ochr â Gweinidogion Ceidwadol. Fe wnaethom ni eistedd yn yr ystafell ddirprwyo ym Mrwsel a dadlau yr un achos dros weision sifil a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig er mwyn cynllunio a datblygu rhaglen y cronfeydd strwythurol. Fe wnaethom ni ddadlau yr un achos yn y Cyngor Materion Cyffredinol yn Lwcsembwrg a'r Cynghorau Materion Cyffredinol ym Mrwsel. Fe wnaethom ni siarad gyda'n gilydd a gweithio gyda'n gilydd, a Llywodraeth Lafur Cymru a Llywodraeth glymblaid Geidwadol y DU oedd hynny. Yr hyn y mae'r Llywodraeth y Deyrnas Unedig hon wedi ei wneud yw torri'r cydweithredu hwnnw, torri'r bartneriaeth honno, ac rwyf i'n ofni mai casgliad y gwaith hwnnw fydd chwalu'r undeb.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.
The Minister to reply to the debate—Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I'll try to run through some of the comments in the debate before concluding. I think it's fair to say that the debate's highlighted very clearly how people feel both about the current UK Government and the reality of what is happening, not just from the comments made by the Plaid Cymru economy spokesperson about the challenges over the prioritisation criteria and the lack of transparency, and you heard those from Alun Davies, Hefin David, Carolyn Thomas and others. Unfortunately, that's the reality of where we are. We can't honestly tell you about all of the criteria because they don't make sense and on the data we understand, it still is so hard to understand. You'll have heard Huw Irranca-Davies from a sedentary position confirming that, of course, Bridgend as well as Caerphilly as well as Wrexham as well as Gwynedd are all excluded. And when you look at the objective data, that's an absurd position. It's absolutely absurd for Richmond to be included, whereas, actually, the Ogmore valley is excluded. Now, that's just an absurd place to be.
There is a challenge for all of us about the seriousness with which we approach our responsibilities. I do think that, when you look at not just the points about transparency and structure that Hefin David made, but it was important to hear what Carolyn Thomas had to say about the very short notice that local authorities have had to turn around bids and the real lack of coherence. And I'm afraid that the undoubted truth is that this approach does threaten the union. I'm proud to say that I believe in the future of the union and in Wales's part within it in a successful United Kingdom, but if we're going to have the reappearance of centralisation to ride roughshod over this institution and the Welsh Government that the people of Wales have chosen, then you will see further challenges about the future of the union. And people who believe in the union, whether on the right or the left, need to reflect seriously on the course on which you're headed.
I would say that the comments made by Sam Rowlands and Peter Fox—. Look, I've worked with Sam and Peter at various points in time in their previous roles as local authority leaders and I have a good amount of respect for them even though I disagree with them. But today, I'm afraid that you've forgotten the practical impacts of the funding cuts—the threats to Business Wales, the development bank, the apprenticeship programme, research and development. That's the reality of what will happen with the current atomised approach of the UK Government, and you can't bravely attempt to say that an exercise in Whitehall centralisation is actually great news, because there's a deliberate attempt to drive a wedge between the Welsh Government and local government here. And I just don't think that that is going to wash. And so, Conservative Members really should reflect on their priorities.
Last week, in this Chamber, you criticised constitutional arguments and said that you wanted to focus on the powers of this Senedd and the Welsh Government. You called for other parties to respect the judgment of the people of Wales on 6 May, and yet, here you are championing a deliberate attempt to undermine that judgment, to get around the judgment of the people of Wales. The current UK Government approach guarantees an argument, as it is transparently seen to usurp powers that the people of Wales voted for in two different referenda as well as multiple elections. Who can credibly come to this place in this Senedd and argue, as an elected Member, that powers and responsibility should be removed from this place? It would be extraordinary if the Welsh Conservatives chose to continue supporting a significant budget cut. It simply won't wash to claim that the budget cut that has already been delivered within this year by the UK Government is really somehow an increase. And the reality-defying approach of the Welsh Conservatives does, on the one hand, show real loyalty to Ministers in Whitehall but not to Wales. Our approach in Wales is a coherent regional approach with the buy-in of stakeholders and yes, with devolution to regions of Wales outside Cardiff Bay.
And as Sam Rowlands and Peter Fox know, local government has a key leadership role within the new corporate joint committees. This Welsh Government has a renewed and strong mandate for devolution to govern on behalf of the people of Wales. Bypassing these elected institutions is not just an insult to the people of Wales, it would clearly result in worse outcomes. The First Minister has made his willingness to collaborate on future funding clear to the UK Prime Minister. I wrote early last month to the Secretary and Minister of State leading on these funds to request a meeting as soon as possible to discuss how we can make the funds a success in Wales and to use them as a demonstration of resetting inter-governmental relations in order to deliver practical and effective change. I'm yet to have a response.
If the UK Government is serious about future prosperity here, in and for Wales, it must provide Wales with a fair share of UK spending and work with the Welsh Government and this Senedd, not in a tokenistic way, but as a genuine partner in decision making and delivery, and that simply isn't happening right now.
There cannot be an attempt to return things to an outdated way of working, when Whitehall Ministers supposedly always knew best. This place has the mandate, and should continue to have the responsibility to act in these matters. I ask Members to support the Government motion and the Plaid Cymru amendment.
Diolch, Llywydd. Fe wnaf i geisio rhedeg trwy rai o'r sylwadau yn y ddadl cyn cloi. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y ddadl wedi tynnu sylw yn glir iawn at sut y mae pobl yn teimlo am Lywodraeth bresennol y DU a realiti yr hyn sy'n digwydd, nid yn unig o'r sylwadau a wnaed gan lefarydd Plaid Cymru ar yr economi am yr heriau sy'n ymwneud â'r meini prawf blaenoriaethu a'r diffyg tryloywder, a chlywsoch chi'r rheini gan Alun Davies, Hefin David, Carolyn Thomas ac eraill. Yn anffodus, dyna realiti y sefyllfa yr ydym ni ynddi. Ni allwn ni ddweud wrthych yn onest am yr holl feini prawf gan nad ydyn nhw'n gwneud synnwyr ac o ran y data yr ydym ni'n eu deall, mae'n dal i fod mor anodd ei deall. Byddwch chi wedi clywed Huw Irranca-Davies ar ei eistedd yn cadarnhau bod Pen-y-bont ar Ogwr, yn ogystal â Chaerffili, yn ogystal â Wrecsam, yn ogystal â Gwynedd i gyd wedi eu heithrio. Ac wrth i chi edrych ar y data gwrthrychol, mae hynny'n sefyllfa hurt. Mae'n gwbl hurt i Richmond gael ei gynnwys, tra bod cwm Ogwr, mewn gwirionedd, wedi ei eithrio. Nawr, mae hynny yn sefyllfa hurt i fod ynddi.
Mae her i bob un ohonom ni ynglŷn â pha mor ddifrifol yr ydym ni'n ymdrin â'n cyfrifoldebau. Rwyf i yn credu, wrth i chi edrych nid yn unig ar y pwyntiau ynglŷn â thryloywder a strwythur a wnaeth Hefin David, ond roedd yn bwysig clywed yr hyn a ddywedodd Carolyn Thomas am y rhybudd byr iawn a gafodd yr awdurdodau lleol i gyflwyno ceisiadau a'r diffyg cydlyniad gwirioneddol. Ac mae arnaf ofn mai'r gwir diamheuol yw bod y dull hwn yn bygwth yr undeb. Rwy'n falch o ddweud fy mod i'n credu yn nyfodol yr undeb ac yn rhan Cymru oddi mewn iddo mewn Teyrnas Unedig lwyddiannus, ond bydd ailymddangosiad canoli yn dod i sathru dros y sefydliad hwn a'r Llywodraeth Cymru y mae pobl Cymru wedi eu dewis, yna fe welwch chi ragor o heriau i ddyfodol yr undeb. Ac mae angen i bobl sy'n credu yn yr undeb, boed ar y dde neu'r chwith, fyfyrio o ddifrif ar y llwybr yr ydych chi arno.
Byddwn i'n dweud bod y sylwadau a wnaed gan Sam Rowlands a Peter Fox—. Edrychwch, rwyf i wedi gweithio gyda Sam a Peter ar wahanol adegau yn eu swyddogaethau blaenorol fel arweinwyr awdurdodau lleol ac mae gen i barch mawr tuag atyn nhw er fy mod i'n anghytuno â nhw. Ond heddiw, mae arnaf i ofn eich bod wedi anghofio effeithiau ymarferol y toriadau i gyllid—y bygythiadau i Fusnes Cymru, y banc datblygu, y rhaglen brentisiaethau, ymchwil a datblygu. Dyna realiti yr hyn a fydd yn digwydd yn sgil ymagwedd atomedig bresennol Llywodraeth y DU, ac ni allwch ymdrechu'n ddewr i ddweud bod ymarfer canoli yn Whitehall yn newyddion gwych mewn gwirionedd, oherwydd bod ymgais fwriadol i yrru hollt rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol yn fan hyn. Ac nid wyf i'n credu y bydd hynny yn cael ei dderbyn. Ac felly, dylai Aelodau Ceidwadol fyfyrio yn wirioneddol ar eu blaenoriaethau.
Yr wythnos diwethaf, yn y Siambr hon, gwnaethoch chi feirniadu dadleuon cyfansoddiadol gan ddweud eich bod yn dymuno canolbwyntio ar bwerau'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru. Fe wnaethoch chi alw ar bleidiau eraill i barchu barn pobl Cymru ar 6 Mai, ac eto, dyma chi yn hyrwyddo ymgais fwriadol i danseilio'r farn honno, i weithio ffordd o gwmpas barn pobl Cymru. Mae dull presennol Llywodraeth y DU yn gwarantu dadl, gan ei bod i'w gweld yn dryloyw yn ceisio meddiannu'r pwerau y pleidleisiodd pobl Cymru drostyn nhw mewn dau refferendwm gwahanol yn ogystal ag etholiadau lluosog. Pwy all ddod i'r lle hwn yn y Senedd hon yn wirioneddol a dadlau, fel Aelod etholedig, y dylid dileu pwerau a chyfrifoldeb o'r lle hwn? Byddai'n rhyfeddol pe byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn dewis parhau i gefnogi toriad sylweddol yn y gyllideb. Ni fydd honni bod y toriad yn y gyllideb sydd eisoes wedi ei gyflawni eleni gan Lywodraeth y DU yn gynnydd mewn gwirionedd rywsut yn cael ei dderbyn. Ac mae ymagwedd y Ceidwadwyr Cymreig sy'n groes i realiti, ar y naill law, yn dangos teyrngarwch gwirioneddol i Weinidogion yn Whitehall ond nid i Gymru. Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn ddull rhanbarthol cydlynol gyda chefnogaeth rhanddeiliaid ac ie, gyda datganoli i ranbarthau Cymru y tu allan i Fae Caerdydd.
Ac fel y gŵyr Sam Rowlands a Peter Fox, mae gan lywodraeth leol swyddogaeth arweiniol allweddol yn y cydbwyllgorau corfforaethol newydd. Mae gan y Llywodraeth Cymru hon fandad newydd a chryf ar gyfer datganoli i lywodraethu ar ran pobl Cymru. Nid sarhad ar bobl Cymru yn unig yw osgoi'r sefydliadau etholedig hyn, byddai yn amlwg yn arwain at ganlyniadau gwaeth. Mae'r Prif Weinidog wedi gwneud ei barodrwydd i gydweithio ar gyllid yn y dyfodol yn glir i Brif Weinidog y DU. Ysgrifennais yn gynnar y mis diwethaf at yr Ysgrifennydd Gwladol a'r Gweinidog sy'n arwain ar y cronfeydd hyn i ofyn am gyfarfod cyn gynted â phosibl i drafod sut y gallwn sicrhau bod y cronfeydd yn llwyddo yng Nghymru a'u defnyddio fel arwydd o ailosod cysylltiadau rhynglywodraethol er mwyn sicrhau newid ymarferol ac effeithiol. Nid wyf i wedi cael ymateb eto.
Os yw Llywodraeth y DU o ddifrif ynglŷn â ffyniant yn y dyfodol yn fan hyn, yng Nghymru a dros Gymru, mae'n rhaid iddi roi cyfran deg o wariant y DU i Gymru a gweithio gyda Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon, nid mewn ffordd symbolaidd, ond fel partner dilys yn y broses o wneud penderfyniadau a chyflawni, ac nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd.
Ni all fod ymgais dychwelyd pethau i ffordd hen ffasiwn o weithio, pan oedd Gweinidogion Whitehall bob amser yn gwybod orau, neu felly byddai'n cael ei dybio. Mae gan y lle hwn y mandad, a dylai barhau i fod â'r cyfrifoldeb i weithredu yn y materion hyn. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi cynnig y Llywodraeth a gwelliant Plaid Cymru.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu gwelliant 1? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad, ac felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio, ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod nawr dros dro er mwyn paratoi ar gyfer y bleidlais. Felly, atal y cyfarfod.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections, and therefore we will defer voting on this item until voting time and, in accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting to prepare for voting time. So, the meeting is suspended.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:31.
Plenary was suspended at 18:31.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:43, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:43, with the Presiding Officer in the Chair.
Felly, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Ac mae'r pleidleisiau heddiw ar y ddadl ar y gronfa codi'r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin y Deyrnas Unedig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi felly yn gofyn am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 39 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
That brings us to voting time. And the votes today are on the debate on the UK levelling-up and shared prosperity funds. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I therefore call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 39 against, and therefore the amendment is not agreed.
Eitem 9 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 15, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 9 - Amendment 1 - Tabled in the name of Darren Millar: For: 15, Against: 39, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Dwi'n galw nawr, felly, am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, and 14 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Eitem 9 - Gwelliant 2 - Cyflwynwyd yn enw SiÔn Gwenllian: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 9 - Amendment 2 - Tabled in the name of SiÔn Gwenllian: For: 40, Against: 14, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 3 yw'r bleidlais nesaf—gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly mae gwelliant 3 wedi ei gymeradwyo.
Amendment 3 is our next vote, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against, therefore amendment 3 is agreed.
Eitem 9 - Gwelliant 3 - Cyflwynwyd yn enw SiÔn Gwenllian: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 9 - Amendment 3 - Tabled in the name of SiÔn Gwenllian: For: 40, Against: 14, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7708 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cytuno nad yw ymateb Llywodraeth y DU i Gronfa Codi’r Gwastad a chyllid olynol yr UE yn ehangach yn gwarantu na fydd Cymru yn derbyn yr un geiniog yn llai a’i fod yn ymosodiad amlwg ar ddatganoli yng Nghymru.
2. Yn cytuno bod peilot Cronfa Adnewyddu Cymunedol y DU ar gyfer 2021-22 yn cynrychioli toriad cyllid sylweddol i Gymru oherwydd byddai Llywodraeth Cymru wedi derbyn o leiaf £375m y flwyddyn ar ffurf cronfeydd strwythurol yr UE.
3. Yn credu bod dull Llywodraeth y DU o ymdrin â'r meini prawf blaenoriaethu ar gyfer y cronfeydd hyn yn anghyson â'r dull o ymdrin â chyllid a ddarparwyd gan yr UE yn flaenorol a oedd yn seiliedig ar angen.
4. Yn galw am dryloywder gan Lywodraeth y DU ar y meini prawf blaenoriaethu ar gyfer y cronfeydd hyn er mwyn sicrhau nad oes unrhyw ardal yng Nghymru yn colli allan ar gyllid.
5. Yn nodi bod y toriad hwn yn y cyllid sydd ar gael yn fygythiad i swyddi a gwasanaethau yng Nghymru.
6. Yn rhannu’r pryderon a godwyd gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ynghylch lefel y cyllid sydd ar gael a’r broses ar gyfer cyflawni a fynegwyd yn y dystiolaeth i'r Pwyllgor Materion Cymreig mewn perthynas â chynigion Llywodraeth y DU.
7. Yn nodi disgrifiad y Cyngor Strategaeth Ddiwydiannol y DU annibynnol o gynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer Codi’r Gwastad fel ‘centrally controlled funding pots thinly spread across a range of initiatives’.
8. Yn cytuno nad yw Llywodraeth y DU wedi cyflwyno nac ennill mandad i dorri cronfeydd olynol yr UE i Gymru na thanseilio’n unochrog ddatganoli yng Nghymru.
9. Yn credu y dylid gwneud penderfyniadau am Gymru yng Nghymru a bod rhaid i Lywodraeth y DU roi’r gorau i ddefnyddio Deddf y Farchnad Fewnol yn y fath fodd ag sy’n golygu bod llai o lais gan Gymru.
10. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i osod gerbron y Senedd asesiad effaith sy'n dangos effaith y trefniadau ariannu hyn ar ddosbarthu cyllid ledled Cymru a gwneud penderfyniadau datganoledig yng Nghymru.
Motion NDM7708 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Agrees that the UK Government approach to the Levelling Up Fund and broader EU successor funding does not guarantee that Wales will not be a penny worse off and represents a clear assault on Welsh devolution.
2. Agrees that the pilot UK Community Renewal Fund for 2021-22 represents a significant cut in funding for Wales as the Welsh Government would have received at least £375m each year in the form of EU structural funds.
3. Believes that the UK Government approach to the prioritisation criteria for these funds is inconsistent with that of predecessor EU funding based on need.
4. Calls for transparency from the UK Government on the prioritisation criteria for these funds to ensure no area in Wales misses out on funding.
5. Notes that this cut in available funding threatens jobs and services in Wales.
6. Shares the concerns raised by the Welsh Local Government Association regarding the level of available funding and the process for delivery expressed in its evidence to the Welsh Affairs Committee regarding the UK Government’s proposals.
7. Notes the independent UK Industrial Strategy Council’s description of the UK Government’s Levelling Up plans as ‘centrally controlled funding pots thinly spread across a range of initiatives’.
8. Agrees that the UK Government has neither presented nor won a mandate to cut EU successor funds for Wales or unilaterally undermine Welsh devolution.
9. Believes that decisions about Wales should be taken in Wales and that the UK Government must stop using the Internal Market Act to diminish Wales’s say.
10. Calls on the Welsh Government to lay before the Senedd an impact assessment showing the effect of these funding arrangements on the distribution of funding across Wales and devolved Welsh decision-making.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 15 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, 15 against, and therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 9 - Dadl y Llywodraeth - Cynnig (fel y'i diwygiwyd): O blaid: 39, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 9 - Government Debate - Motion (as amended): For: 39, Against: 15, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
A dyna ni ddiwedd ar ein gwaith ni am y dydd. Diolch yn fawr.
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:46.
The meeting ended at 18:46.