Y Cyfarfod Llawn

Plenary

09/06/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Hoffwn atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's meeting, and these are set out on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

1. Cwestiynau i Weinidog yr Economi
1. Questions to the Minister for Economy

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy, and the first question is from Heledd Fychan.

What Next? Cymru
What Next? Cymru

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad yn ymateb i’r addunedau amlinellwyd yn y maniffesto diwylliannol ar gyfer adferiad gan What Next? Cymru? OQ56564

1. Will the Minister make a statement responding to the pledges outlined in the cultural manifesto for recovery by What Next? Cymru? OQ56564

Can I thank Heledd Fychan for my first ministerial question? Thank you very much. The Welsh Government is committed to creating a cultural strategy setting out our priorities and ambitions for the arts, culture and sport. This will sit alongside the statements of priorities already created for Creative Wales, Visit Wales and the historic environment.

A gaf fi ddiolch i Heledd Fychan am fy nghwestiwn cyntaf fel Gweinidog? Diolch yn fawr iawn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu strategaeth ddiwylliannol sy'n nodi ein blaenoriaethau a'n huchelgeisiau ar gyfer y celfyddydau, diwylliant a chwaraeon. Bydd hyn yn cyd-fynd â'r datganiadau o flaenoriaethau a grëwyd eisoes ar gyfer Cymru Greadigol, Croeso Cymru a'r amgylchedd hanesyddol.

Diolch o galon i'r Dirprwy Weinidog am ei hymateb, a hoffwn gymryd y cyfle i'ch llongyfarch ar eich rôl newydd, a dwi'n edrych ymlaen i gydweithio'n adeiladol efo chi fel llefarydd y blaid ar ddiwylliant.

Yn ganolog i ymgyrch What Next? Cymru oedd yr angen i gryfhau y dimensiwn diwylliannol ar draws Llywodraeth Cymru, a dwi'n croesawu'n fawr y bydd yna strategaeth ddiwylliannol. Ond roedden nhw eisiau gweld cyfrifoldeb am ddiwylliant a chreadigrwydd i aelod llawn o’r Cabinet a sicrhau bod holl adrannau’r Llywodraeth yn cefnogi, yn ariannu ac yn galw am elfen ddiwylliannol gref yn eu gwaith. A chithau, yn anffodus, yn Ddirprwy Weinidog yn hytrach na Gweinidog, sut ydych yn bwriadu sicrhau lle mwy canolog i’r celfyddydau a diwylliant yn Llywodraeth y chweched Senedd, o’i chymharu â'r bumed a'r bedwaredd Senedd, a thaclo’r tanfuddsoddi sydd wedi bod ers dros ddegawd? Fyddwch chi a’r Gweinidog dros yr Economi yn cydweithio’n agos i sicrhau hynny?

I thank the Deputy Minister for her answer, and I'd like to take this opportunity to congratulate you on your new role, and I look forward to working with you constructively as the party's spokesperson on culture.

A central element of the What Next? Cymru campaign was the need to strengthen the cultural dimension across the Welsh Government, and I very much welcome the fact that there will be a cultural strategy. But they wanted to see responsibility for culture and creativity being given to a full member of the Cabinet and ensuring that all Government departments support, fund and demand a strong cultural element in their work. With you, unfortunately, a Deputy Minister as opposed to a Minister, how do you intend to ensure a more central role for the arts and culture in the Government of the sixth Senedd, as compared to the fourth Senedd and fifth Senedd, and tackle the underinvestment that has been seen for over a decade? Will you and the Minister for Economy work closely together to ensure that?

Thank you, again, for that supplementary question. What I would say in terms of the position of the Minister with responsibility for culture, I think it's more important that the Minister delivers on what is being asked rather than the position in the hierarchy of Government. And I'm very clear about my role in that and my role with the Minister for Economy in making sure that the cultural sector plays a key part in economic recovery. And as part of developing the cultural strategy, the Welsh Government is going to be engaging with a whole range of stakeholders, including What Next? Cymru. We've got a meeting with them scheduled shortly. In fact, I met with a representative from What Next? Cymru in my constituency just prior to the election, and she went through the cultural manifesto with me. You and I have got a meeting scheduled at the end of the month, and I'm also meeting with the Conservative spokesperson on culture and sport, and I hope that everybody will be contributing to the work that we'll be doing around that area.

And I think that it's important to set out that, throughout the pandemic, the cultural sector has worked hard to produce opportunities for people to engage with culture and heritage, particularly through digital services, and I want to ensure that that continues and that we have a sustainable development for the sector. We will continue to invest in projects to deliver new and improved cultural organisations, increasing access to our collections and cultural assets from across Wales, including digitising the National Museum Wales collections of contemporary art and the creation of a new football museum and developing Theatr Clwyd. We're also looking to create a memorandum of understanding with the Arts Council of Wales, to ensure alignment between the creative sectors and the arts sector. Through the freelancer and public sector pledges, we're working with the sector to ensure a more co-ordinated approach, moving forward. Events are also a vital part of the visitor economy, and we fully recognise the importance of those to the sector.

So, to answer your question directly, a key part of my work is to work with the economy Minister in making sure that the cultural sector is adequately funded and is part of the key elements of the economic recovery in Wales, and they will play a key part in that.

Diolch unwaith eto am eich cwestiwn atodol. Byddwn yn dweud o ran swydd y Gweinidog sy’n gyfrifol am ddiwylliant fy mod yn credu ei bod yn bwysicach fod y Gweinidog yn cyflawni'r hyn sy'n ofynnol yn hytrach na'r rôl o fewn hierarchaeth y Llywodraeth. Ac rwy'n deall yn glir beth yw fy rôl yn hynny a fy rôl gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod y sector diwylliannol yn chwarae rhan allweddol yn yr adferiad economaidd. Ac fel rhan o’r gwaith o ddatblygu'r strategaeth ddiwylliannol, bydd Llywodraeth Cymru’n ymgysylltu ag ystod eang o randdeiliaid, gan gynnwys Beth Nesaf? Cymru. Mae gennym gyfarfod wedi'i drefnu gyda hwy cyn bo hir. Mewn gwirionedd, cyfarfûm â chynrychiolydd o Beth Nesaf? Cymru yn fy etholaeth ychydig cyn yr etholiad, ac aeth drwy'r maniffesto diwylliannol gyda mi. Mae gennych chi a minnau gyfarfod wedi'i drefnu ar ddiwedd y mis, ac rwyf hefyd yn cyfarfod â llefarydd y Ceidwadwyr ar ddiwylliant a chwaraeon, a gobeithiaf y bydd pawb yn cyfrannu at y gwaith y byddwn yn ei wneud o gwmpas hynny.

A chredaf ei bod yn bwysig nodi bod y sector diwylliannol, drwy gydol y pandemig, wedi gweithio'n galed i gynhyrchu cyfleoedd i bobl ymgysylltu â diwylliant a threftadaeth, yn enwedig drwy wasanaethau digidol, a hoffwn sicrhau bod hynny'n parhau a bod gennym ddatblygiad cynaliadwy ar gyfer y sector. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn prosiectau i ddarparu sefydliadau diwylliannol newydd a gwell, gan gynyddu mynediad at ein casgliadau a'n hasedau diwylliannol o bob rhan o Gymru, gan gynnwys digideiddio casgliadau celf gyfoes Amgueddfa Genedlaethol Cymru a chreu amgueddfa bêl-droed newydd a datblygu Theatr Clwyd. Rydym hefyd yn awyddus i greu memorandwm cyd-ddealltwriaeth gyda Chyngor Celfyddydau Cymru, i sicrhau bod y sectorau creadigol a’r sector celfyddydau wedi’u halinio. Drwy’r addunedau gweithwyr llawrydd a sector cyhoeddus, rydym yn gweithio gyda'r sector i sicrhau dull mwy cydgysylltiedig wrth symud ymlaen. Mae digwyddiadau hefyd yn rhan hanfodol o'r economi ymwelwyr, ac rydym yn llwyr gydnabod eu pwysigrwydd i'r sector.

Felly, i ateb eich cwestiwn yn uniongyrchol, rhan allweddol o fy ngwaith yw gweithio gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod y sector diwylliannol yn cael ei ariannu'n ddigonol a'i fod yn rhan o elfennau allweddol yr adferiad economaidd yng Nghymru, a byddant yn chwarae rhan allweddol yn hynny o beth.

13:35

Minister, there is no denying that Wales's cultural sector has taken a hammering as a result of the measures to curb the spread of COVID-19. Many theatres dropped the final curtain for the last time 15 months ago and, sadly, far too many will never see the footlights switched back on. Music venues and comedy spots also face an uncertain future. I welcome the easing of restrictions, but, for many venues, the damage done may be too great. 

Minister, we need an arts revival to bolster the sector. Will you join me in congratulating the Rhyl Little Theatre in my constituency, the Vale of Clwyd, who, through a crowdfunding scheme, raised moneys to improve their facilities so that they can continue to provide a first-class setting for budding artists? Do you also agree that venues like the Rhyl Little Theatre are vital to ensuring not only the success of future performing artists, but also to the revival of Wales's cultural arts economy?

Weinidog, ni ellir gwadu bod y mesurau i atal lledaeniad COVID-19 wedi amharu'n fawr ar sector diwylliannol Cymru. Caeodd y llen mewn nifer o theatrau am y tro olaf 15 mis yn ôl, ac yn anffodus, mae'r goleuadau wedi diffodd am byth mewn gormod lawer ohonynt. Mae lleoliadau cerddoriaeth a chlybiau comedi hefyd yn wynebu dyfodol ansicr. Rwy’n croesawu llacio’r cyfyngiadau, ond i lawer o leoliadau, efallai fod y niwed a wnaed yn ormod.

Weinidog, mae angen adfywiad celfyddydol arnom i gryfhau'r sector. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Theatr Fach y Rhyl yn fy etholaeth i, Dyffryn Clwyd, a gododd arian drwy gynllun cyllido torfol i wella eu cyfleusterau fel y gallant barhau i ddarparu lleoliad o'r radd flaenaf i artistiaid newydd? A ydych hefyd yn cytuno bod lleoliadau fel Theatr Fach y Rhyl yn hanfodol nid yn unig i sicrhau llwyddiant perfformwyr yn y dyfodol, ond hefyd i adfywio economi celfyddydau diwylliannol Cymru?

Yes, and can I thank the Member for that question also and agree with him? And I will certainly offer my congratulations to the facility in his constituency and region, in the Vale of Clwyd. These small organisations are a key element of the cultural sector and we need to support them, and we want them to thrive in the post-pandemic world as well. The cultural recovery fund, of course, has been a significant assistance to a number of the organisations in that sector, and I hope that will continue. And, as I said in response to Heledd Fychan's question, these organisations will be an integral part of the post-COVID recovery.

Ydw, ac a gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn hefyd, a chytuno ag ef? Ac rwy’n sicr yn llongyfarch y cyfleuster yn ei etholaeth a'i ranbarth yn Nyffryn Clwyd. Mae'r sefydliadau bach hyn yn elfen allweddol o'r sector diwylliannol ac mae angen inni eu cefnogi ac rydym am iddynt ffynnu yn y byd ôl-bandemig hefyd. Mae'r gronfa adferiad diwylliannol, wrth gwrs, wedi bod o gymorth sylweddol i nifer o'r sefydliadau yn y sector hwnnw, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n parhau. Ac fel y dywedais mewn ymateb i gwestiwn Heledd Fychan, bydd y sefydliadau hyn yn rhan annatod o'r broses o adfer ar ôl COVID.

The creative sectors across Wales and the UK have undoubtedly been devastated and traumatised by the ongoing COVID pandemic, as has already been referenced. The Welsh Labour Government is to be commended on its election pledge to establish a national music service to make sure that a lack of money is no barrier in Wales to young people learning to play an instrument or study voice. Members will know that I have campaigned across the fifth Senedd for such a commitment. So, it has never been more critical for Wales and our creatives, and for the survival of a creative Wales, that this occurs alongside a vibrant cultural strategy. Deputy Minister, can you clarify the importance of a national music service within the Welsh Government's culture strategy, going forward, and how will you advance that?

Heb os, mae'r sectorau creadigol ledled Cymru a'r DU wedi cael eu llesteirio a'u trawmateiddio gan bandemig parhaus COVID, fel y nodwyd eisoes. Dylid canmol Llywodraeth Lafur Cymru am ei haddewid etholiadol i sefydlu gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol i sicrhau nad yw diffyg arian yn rhwystr i bobl ifanc yng Nghymru rhag dysgu chwarae offeryn neu gael gwersi llais. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol fy mod wedi ymgyrchu drwy gydol y bumed Senedd am ymrwymiad o’r fath. Felly, ni fu erioed yn fwy hanfodol i Gymru a’n bobl greadigol, ac er parhad Cymru greadigol, fod hyn yn digwydd ochr yn ochr â strategaeth ddiwylliannol fywiog. Ddirprwy Weinidog, a allwch egluro pwysigrwydd gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn strategaeth ddiwylliannol Llywodraeth Cymru yn y dyfodol, a sut y byddwch yn symud hynny yn ei flaen?

Well, can I thank Rhianon Passmore for that supplementary question? And I think it is, at this point, worth just saying a little bit about the work that the last Government did on the cultural strategy. My predecessor, Dafydd Elis-Thomas, commissioned strategies across his portfolio, and that included the cultural priorities strategy, and that work was significantly progressed, involving a steering group of key stakeholders, and I believe Heledd Fychan was a member of that key stakeholder group. But the manifesto pledge particularly on establishing the national music service is a key commitment that is being processed through joint working between myself and the Minister for Education and the Welsh Language, and work has already commenced on developing a range of options to create a sustainable pathway for music education in Wales, working with a range of stakeholders.

The focus is to develop a way forward that builds on the excellent work already being delivered across music education organisations, and ensure that children and young people's well-being is enhanced through access to music. The Welsh Government education directorate has made funding of £1.5 million available for 2021-22 to support music education and music services, and can I thank the Member particularly for her work in this area? She's been a great champion of the national music service, and her support for this initiative has been greatly welcomed, and I look forward to continue working with her, and other Members across the Chamber, and stakeholders, to ensure that this service is developed and delivered. 

Wel, a gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am ei chwestiwn atodol? Ac ar y pwynt hwn, credaf ei bod yn werth sôn ychydig am y gwaith a wnaeth y Llywodraeth ddiwethaf ar y strategaeth ddiwylliannol. Comisiynodd fy rhagflaenydd, Dafydd Elis-Thomas, strategaethau ar draws ei bortffolio, ac roedd hynny’n cynnwys y strategaeth blaenoriaethau diwylliannol, a gwnaed cryn dipyn o gynnydd ar y gwaith hwnnw gyda grŵp llywio o randdeiliaid allweddol, a chredaf fod Heledd Fychan yn aelod o'r grŵp hwnnw o randdeiliaid allweddol. Ond mae'r addewid penodol yn y maniffesto ynglŷn â sefydlu'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn ymrwymiad allweddol sy'n cael ei brosesu drwy waith ar y cyd rhyngof fi a Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae gwaith eisoes yn mynd rhagddo ar ddatblygu ystod o opsiynau i greu llwybr cynaliadwy ar gyfer addysg cerddoriaeth yng Nghymru, gan weithio gydag ystod o randdeiliaid.

Y ffocws yw datblygu ffordd ymlaen sy'n adeiladu ar y gwaith rhagorol sydd eisoes yn cael ei wneud ar draws sefydliadau addysg cerddoriaeth, a sicrhau bod llesiant plant a phobl ifanc yn gwella drwy fynediad at gerddoriaeth. Mae cyfarwyddiaeth addysg Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod cyllid o £1.5 miliwn ar gael ar gyfer 2021-22 i gefnogi addysg cerddoriaeth a gwasanaethau cerddoriaeth, ac a gaf fi ddiolch i'r Aelod yn arbennig am ei gwaith yn y maes hwn? Mae hi wedi bod yn hyrwyddwr gwych ar ran y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, ac mae ei chefnogaeth i'r fenter hon wedi cael cryn dipyn o groeso, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gyda hi, ac Aelodau eraill ar draws y Siambr, a rhanddeiliaid, i sicrhau bod y gwasanaeth hwn yn cael ei ddatblygu a'i ddarparu.

Dyfodol Economi Cymru
The Future of the Welsh Economy

2. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer dyfodol economi Cymru? OQ56533

2. Will the Minister outline the Welsh Government's priorities for the future of the Welsh economy? OQ56533

Yes, thank you. A new programme for government will be laid before the Senedd within the coming weeks. This will outline how we plan to take forward our economic resilience and reconstruction mission for Wales and reiterate our commitment to develop a new young person’s guarantee, giving everyone under the age of 25 the offer of work, education or training.

Ie, diolch. Bydd rhaglen lywodraethu newydd yn cael ei gosod gerbron y Senedd yn yr wythnosau nesaf. Bydd yn amlinellu sut rydym yn bwriadu bwrw ymlaen â'n cenhadaeth i gryfhau ac ailadeiladu’r economi yng Nghymru ac yn ailadrodd ein hymrwymiad i ddatblygu gwarant newydd i bobl ifanc, gan roi'r cynnig o waith, addysg neu hyfforddiant i bawb o dan 25 oed.

Thank you for that response, Minister. One of the things that has been devastating in Wales in recent months as a result of the pandemic is the impact on our coastal communities, in particular our seaside towns. We've seen university studies that have demonstrated that communities like Colwyn Bay, Towyn and Kinmel Bay, and other parts of the north Wales coast, in terms of the towns there, are amongst those that have been worst hit by COVID. I was wondering what consideration the Welsh Government has given to the establishment of a seaside towns fund, specifically to ameliorate the impacts of COVID on those communities and to help them rebound from the pandemic economically. 

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Un o'r pethau sydd wedi bod yn ddinistriol yng Nghymru dros y misoedd diwethaf o ganlyniad i'r pandemig yw'r effaith ar gymunedau arfordirol, yn enwedig ein trefi glan môr. Rydym wedi gweld astudiaethau prifysgol sydd wedi dangos bod cymunedau fel Bae Colwyn, Tywyn a Bae Cinmel, a rhannau eraill o arfordir gogledd Cymru, o ran y trefi yno, ymhlith y rheini sydd wedi cael eu heffeithio waethaf gan COVID. Tybed pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi’i rhoi i sefydlu cronfa trefi glan môr, yn benodol i liniaru effeithiau COVID ar y cymunedau hynny ac i’w helpu i wella’n economaidd ar ôl y pandemig.

13:40

Well, I'm still open to ideas about how we successfully see the economy of Wales and all its parts rebound. I had the pleasure to be in the Llŷn peninsula visiting a range of seaside towns with my family during half term, and I can see that there are lots of people returning to those areas and, broadly, being very respectful of the need to behave sensibly. We do need to understand what's returning, the amount of support we still need to provide, and we're still in an emergency position, so there are still not the old normal trading provisions, and that's what we're going to need to work through with a range of stakeholders in the future. But, of course, our 'town centre first' approach, I think, will be important for seaside towns as well, as we look to drive more footfall into our towns to make sure that they do have as bright and prosperous a future as possible, and that will, of course, require us to work not just with local partners, local authorities, but also to see how we can, if possible, work rather more constructively with the UK Government.  

Wel, rwy'n dal i fod yn agored i syniadau ynglŷn â sut rydym yn sicrhau bod economi Cymru a'i holl rannau’n gwella. Cefais y pleser o fod ym Mhen Llŷn yn ymweld ag amryw o drefi glan môr gyda fy nheulu yn ystod y gwyliau hanner tymor, a gallaf weld bod llawer o bobl yn dychwelyd i'r ardaloedd hynny, ac ar y cyfan, yn parchu’r angen i ymddwyn yn synhwyrol. Mae angen inni ddeall beth sy'n dychwelyd, faint o gymorth y mae'n rhaid inni ei roi o hyd, ac rydym yn dal i fod mewn sefyllfa o argyfwng, felly nid yw'r hen ddarpariaethau masnachu arferol yn ôl ar waith, a bydd angen inni weithio drwy hynny gydag ystod o randdeiliaid yn y dyfodol. Ond wrth gwrs, bydd ein dull 'canol y dref yn gyntaf', rwy’n credu, yn bwysig i drefi glan môr hefyd, wrth inni geisio denu mwy o ymwelwyr i'n trefi i sicrhau bod ganddynt ddyfodol mor ddisglair a llewyrchus â phosibl, a bydd hynny, wrth gwrs, yn ei gwneud yn ofynnol inni weithio nid yn unig gyda phartneriaid lleol, awdurdodau lleol, ond gweld hefyd sut y gallwn weithio, os oes modd, mewn ffordd ychydig yn fwy adeiladol gyda Llywodraeth y DU.

Minister, the economy of north-east Wales is driven by manufacturing. On Friday, I had the pleasure and the opportunity to meet with eXcent UK and hear about their plans for growth based on employing well-paid, highly skilled, local engineers. Their message was clear: given the right support, the advanced manufacturing sector in north Wales can compete for work globally and provide jobs for future generations. Now, I believe employers like this can—

Weinidog, mae economi gogledd-ddwyrain Cymru yn cael ei gyrru gan weithgynhyrchu. Ddydd Gwener, cefais y pleser a’r cyfle i gyfarfod ag eXcent UK a chlywed am eu cynlluniau ar gyfer twf sy’n seiliedig ar gyflogi peirianwyr lleol hyfedr ar gyflogau da. Roedd eu neges yn glir: gyda’r cymorth cywir, gall y sector gweithgynhyrchu uwch yng ngogledd Cymru gystadlu am waith yn fyd-eang a darparu swyddi ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Nawr, credaf y gall cyflogwyr fel hyn—

We seem to have lost the connection to Jack Sargeant. I'll call John Griffiths, and I'll come back to Jack Sargeant, if the technology allows us. John Griffiths to ask his supplementary question. 

Ymddengys ein bod wedi colli'r cysylltiad â Jack Sargeant. Galwaf ar John Griffiths, a deuaf yn ôl at Jack Sargeant os bydd y dechnoleg yn caniatáu inni wneud hynny. John Griffiths i ofyn ei gwestiwn atodol.

Diolch, Llywydd. The steel industry continues to be a real strength for Wales and is, of course, a strategic industry, so important to manufacturing and construction, for example. I would like the Minister's reassurance, which I'm sure will be forthcoming, that it will be a continuing priority for Welsh Government to support the steel industry in Wales, and to make sure that we have the high-tech, value added, sustainable steel industry that will really support our economy into the future, and, also, that Welsh Government will continue to be in close dialogue with UK Government and Liberty Steel, because that's an important employer in my constituency and we need to ensure that it has a strong future also. 

Diolch, Lywydd. Mae'r diwydiant dur yn parhau i fod yn gryfder gwirioneddol i Gymru, ac wrth gwrs, mae'n ddiwydiant strategol, felly mae’n bwysig i weithgynhyrchu ac adeiladu, er enghraifft. Hoffwn gael sicrwydd gan y Gweinidog, ac rwy’n siŵr y bydd yn barod i’w roi, y bydd cefnogi’r diwydiant dur yng Nghymru yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, yn ogystal â sicrhau bod gennym ddiwydiant dur cynaliadwy ac uwch-dechnoleg sy'n ychwanegu gwerth, a fydd yn cefnogi ein heconomi'n dda yn y dyfodol, a hefyd, y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gynnal trafodaethau agos â Llywodraeth y DU a Liberty Steel, gan eu bod yn gyflogwr pwysig yn fy etholaeth ac mae angen inni sicrhau bod ganddynt hwythau ddyfodol cryf hefyd.

Thank you for the question. I can reiterate that this Government places a high value on the future of the steel industry as it moves to transition to become a decarbonised steel industry. One of my first external ministerial engagements was the UK Steel Council, engaging with the UK Government and other Governments within the United Kingdom, together with the industry, represented by UK Steel, and the trade union side as well, and there was a recognition of the high value that steel provides, and I welcome the change in tone from the UK Government. If we were having this conversation just a few years ago, we would have been talking in rather more critical terms about the view of the UK Government. The current view from the UK Government is it sees a real value in sustaining the steel industry across the United Kingdom, and I recognise the Member's interest with Liberty, but also other providers and manufacturers here in Wales, and I look forward to continuing to meet those individual employers, as well as meeting them collectively. And I also have in my diary a meeting date with the trade union side to understand how we take forward the steel industry, not if we do so here in Wales. 

Diolch am eich cwestiwn. Gallaf ailddatgan bod y Llywodraeth hon yn gosod gwerth uchel ar ddyfodol y diwydiant dur wrth iddo newid i fod yn ddiwydiant dur wedi'i ddatgarboneiddio. Un o fy ymrwymiadau gweinidogol allanol cyntaf oedd Cyngor Dur y DU, gan ymgysylltu â Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig, ynghyd â'r diwydiant, a gynrychiolwyd gan UK Steel, ac ochr yr undebau llafur hefyd, a chafwyd cydnabyddiaeth o’r gwerth uchel y mae dur yn ei gynnig, ac rwy'n croesawu'r newid yng nghywair Llywodraeth y DU. Pe baem wedi cael y sgwrs hon ychydig flynyddoedd yn ôl, byddem wedi siarad mewn termau ychydig yn fwy beirniadol am safbwynt Llywodraeth y DU. Safbwynt cyfredol Llywodraeth y DU yw ei bod yn gweld gwerth gwirioneddol mewn cynnal y diwydiant dur ledled y Deyrnas Unedig, ac rwy’n cydnabod diddordeb yr Aelod yn Liberty, a darparwyr a gweithgynhyrchwyr eraill hefyd yma yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at barhau i gyfarfod â’r cyflogwyr unigol hynny, yn ogystal â'u cyfarfod gyda’i gilydd. Ac mae gennyf gyfarfod yn fy nyddiadur gydag ochr yr undebau llafur i ddeall sut rydym yn datblygu’r diwydiant dur, nid os ydym yn gwneud hynny yma yng Nghymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.  

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Paul Davies.  

Diolch, Llywydd. Minister, can I take this opportunity to congratulate you on your new appointment, and say from the outset that I look forward to working constructively with you, where I can, to protect, support and transform our economy as we move out of this pandemic? 

Now, Minister, the Welsh Government has laid claim to offering the most comprehensive package of business support in the UK throughout the COVID pandemic, and whilst many businesses have been given support to stay afloat, there have also been businesses and, indeed, individuals that missed out completely. Some have felt that they've slipped through the gaps in business support packages and others have felt that local authorities have used their discretion not to pass on financial support. Therefore, given some of the evidence, on what basis do you believe the Welsh Government has provided businesses in Wales with the most comprehensive support package in the UK? In light of the persistent impact of COVID-19 on businesses and jobs, what will be your first action in your new post to secure a strong labour market recovery?

Diolch, Lywydd. Weinidog, a gaf fi achub ar y cyfle hwn i'ch llongyfarch ar eich penodiad newydd, a dweud o'r cychwyn fy mod yn edrych ymlaen at weithio'n adeiladol gyda chi lle gallaf wneud hynny, i amddiffyn, cefnogi a thrawsnewid ein heconomi wrth inni gefnu ar y pandemig hwn?

Nawr, Weinidog, honnodd Llywodraeth Cymru ei bod hi wedi cynnig y pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr yn y DU i fusnesau drwy gydol pandemig COVID, ac er bod llawer o fusnesau wedi cael cymorth i oroesi, mae rhai busnesau, ac yn wir, rhai unigolion wedi bod ar eu colled yn gyfan gwbl. Mae rhai wedi teimlo eu bod wedi llithro drwy'r bylchau mewn pecynnau cymorth i fusnesau ac eraill yn teimlo bod awdurdodau lleol wedi defnyddio eu disgresiwn i beidio â darparu cymorth ariannol. Felly, o ystyried peth o'r dystiolaeth, ar ba sail y credwch fod Llywodraeth Cymru wedi darparu’r pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr yn y DU i fusnesau yng Nghymru? Yng ngoleuni effaith barhaus COVID-19 ar fusnesau a swyddi, beth fydd eich gweithred gyntaf yn eich swydd newydd i sicrhau adferiad cryf yn y farchnad lafur?

13:45

It's a matter of fact, not opinion, that we have provided £2.3 billion of support for business and the economy here in Wales, following a consequential of £1.9 billion from the UK Government. The additional £400 million is a choice that we have made to further support businesses here in Wales. The Member will know that, for example, small business rate relief is carrying on for a full year here in Wales; it's one quarter of full relief in England, before being reduced successively after that. 

The Member will also have heard in this Chamber the First Minister highlighting the example of different hospitality businesses and what they would receive over the border. For a 10-employee business since December in Wales, you could have received £52,500; the equivalent business in England would have received £26,000. It is plainly and undeniably a more generous scheme here in Wales.

I'm looking forward to building on the conversations I've already had with business organisations about how we provide greater certainty in our trading environment in the future. Not all of those are matters within the hands of the Welsh Government. I attended the partnership council today between the UK Government and the European Commission and the uncertainty is a key factor in the relationship that we have. But I'm looking forward to the next stage of business support to look at both what we need to do to support those businesses that can't trade normally, as well as investing in the future and especially the ability to invest in improving skills within the workforce and indeed within leadership and management.

Mae'n ffaith, nid mater o farn, ein bod wedi darparu £2.3 biliwn o gymorth i fusnesau a'r economi yma yng Nghymru, yn dilyn cyllid canlyniadol o £1.9 biliwn gan Lywodraeth y DU. Mae'r £400 miliwn ychwanegol yn ddewis rydym wedi'i wneud i roi rhagor o gymorth i fusnesau yma yng Nghymru. Bydd yr Aelod yn gwybod, er enghraifft, fod rhyddhad ardrethi busnesau bach yn parhau am flwyddyn lawn yma yng Nghymru; un chwarter o ryddhad llawn a geir yn Lloegr, ac mae’n lleihau yn raddol ar ôl hynny.

Bydd yr Aelod hefyd wedi clywed y Prif Weinidog yn y Siambr hon yn tynnu sylw at enghraifft y gwahanol fusnesau lletygarwch a'r hyn y byddent yn ei dderbyn dros y ffin. Ar gyfer busnes â 10 gweithiwr ers mis Rhagfyr yng Nghymru, gallech fod wedi derbyn £52,500; byddai'r busnes cyfatebol yn Lloegr wedi derbyn £26,000. Mae'n amlwg a heb amheuaeth yn gynllun mwy hael yma yng Nghymru.

Edrychaf ymlaen at adeiladu ar y sgyrsiau rwyf eisoes wedi'u cael gyda sefydliadau busnes ynglŷn â sut rydym yn darparu mwy o sicrwydd yn ein hamgylchedd masnachu yn y dyfodol. Nid yw pob un o’r materion hynny yn nwylo Llywodraeth Cymru. Mynychais y cyngor partneriaeth heddiw rhwng Llywodraeth y DU a'r Comisiwn Ewropeaidd ac mae'r ansicrwydd yn ffactor allweddol yn y berthynas rhyngom. Ond edrychaf ymlaen at gam nesaf y cymorth i fusnesau i edrych ar yr hyn y mae angen i ni ei wneud i gefnogi busnesau na allant fasnachu fel arfer, yn ogystal â buddsoddi yn y dyfodol ac yn enwedig y gallu i fuddsoddi mewn gwella sgiliau yn y gweithlu, ac yn wir, mewn rolau arwain a rheoli.

Minister, I put it to you that the only way that we can judge whether you are providing the most generous support package is if we see actual figures for the businesses you've supported. The First Minister has recently confirmed to the Member for Blaenau Gwent some weeks ago that the Welsh Government intends to publish a breakdown of the level of support provided to businesses affected by COVID-19 by sector, by geography and by strand within the economic recovery programme. This data is absolutely vital in understanding where support has been given and perhaps where it has not. In the spirit of openness and transparency, that information must be made available as soon as possible. Minister, can you categorically confirm when that data will be published? Given the First Minister's recent comments about recalibrating business support going forward, can you tell us, and indeed businesses across Wales, what the Welsh Government's plans are to support businesses going forward?

Weinidog, awgrymaf wrthych mai'r unig ffordd y gallwn farnu a ydych yn darparu'r pecyn cymorth mwyaf hael yw os gwelwn ffigurau gwirioneddol ar gyfer y busnesau rydych wedi'u cefnogi. Yn ddiweddar, cafodd yr Aelod dros Flaenau Gwent gadarnhad gan y Prif Weinidog rai wythnosau yn ôl fod Llywodraeth Cymru’n bwriadu cyhoeddi dadansoddiad o lefel y cymorth a ddarparwyd i fusnesau yr effeithiwyd arnynt gan COVID-19 yn ôl sector, yn ôl daearyddiaeth ac yn ôl elfen yn rhaglen yr adferiad economaidd. Mae'r data hwn yn gwbl hanfodol er mwyn deall lle mae cymorth wedi'i roi ac efallai lle na chafodd ei roi. Mewn ysbryd o ddidwylledd a thryloywder, mae’n rhaid sicrhau bod y wybodaeth honno ar gael cyn gynted â phosibl. Weinidog, a allwch gadarnhau'n bendant pa bryd y bydd y data hwnnw'n cael ei gyhoeddi? O ystyried sylwadau diweddar y Prif Weinidog ynglŷn ag ailraddnodi cymorth i fusnesau wrth symud ymlaen, a allwch ddweud wrthym, ac yn wir wrth fusnesau ledled Cymru, beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru i gefnogi busnesau wrth symud ymlaen?

There are two particular parts to that question. The first is the publication of business support already provided. We've already published some of that information on previous support we provided earlier in the pandemic. I won't give an indication now, because I need to check, but I'm happy to make sure that all Members are aware when we will, not if we will, publish that. So, there is entire openness and transparency, because there is certainly no attempt to hide the amounts that have been provided. That's part of the conditions upon which the support has been provided. Every business receiving support knows that we will publish the amounts that have been provided.

On your latter point about how we'll support businesses going forward, I expect to come back to this place to outline the next stages of business support. And in recalibrating what we're doing, that has to take account of the position we find ourselves in, both with the path of easements that are being unlocked—and we're in a good position, having announced the phased move to go fully into alert level 1 over the next few weeks. That still means there will be some restrictions in place. We then need to think about the next stage of support for businesses, as I indicated in my first answer, because we're still in an emergency situation—we're not back to the old normal. Social distancing, hand-washing, mask-wearing and those base measures are still with us, as well as restrictions on the numbers of people that can attend a variety of businesses. Alongside that, I want to look at investing in the future—to invest in the further recovery—and I think we'll be able to do that over the next few months, but crucially when the UK Government provide a future comprehensive spending review and we have more certainty on our ability to invest on a multi-year basis.

Mae dwy ran benodol i'r cwestiwn hwnnw. Y cyntaf yw cyhoeddi pa gymorth i fusnesau a ddarparwyd eisoes. Rydym eisoes wedi cyhoeddi peth o'r wybodaeth honno ynglŷn â chymorth blaenorol a ddarparwyd gennym yn gynharach yn y pandemig. Nid wyf am ddweud unrhyw beth ar hyn o bryd, gan fod angen imi wirio, ond rwy'n fwy na pharod i sicrhau bod yr holl Aelodau'n ymwybodol o ba bryd y byddwn, nid os byddwn, yn cyhoeddi’r wybodaeth honno. Felly, mae'n gwbl agored a thryloyw, oherwydd yn sicr, nid oes unrhyw ymdrech i guddio'r symiau a ddarparwyd. Roedd hynny’n rhan o'r amodau ar gyfer darparu’r cymorth. Mae pob busnes sy'n derbyn cymorth yn gwybod y byddwn yn cyhoeddi'r symiau a ddarparwyd.

Ar eich pwynt olaf ynglŷn â sut y byddwn yn cefnogi busnesau wrth symud ymlaen, rwy'n disgwyl dychwelyd i'r lle hwn i amlinellu camau nesaf y cymorth i fusnesau. Ac wrth ailraddnodi'r hyn a wnawn, mae'n rhaid i hynny roi ystyriaeth i'r sefyllfa rydym ynddi, gyda’r llwybr i lacio’r cyfyngiadau—ac rydym mewn sefyllfa dda, ar ôl cyhoeddi'r newid graddol i lefel rhybudd 1 yn llawn dros yr wythnosau nesaf. Mae hynny'n dal i olygu y bydd rhai cyfyngiadau ar waith. Yna, mae angen inni feddwl am gam nesaf y cymorth i fusnesau, fel y nodais yn fy ateb cyntaf, gan ein bod mewn sefyllfa o argyfwng o hyd—nid ydym yn ôl i’r hen normal. Mae cadw pellter cymdeithasol, golchi dwylo, gwisgo masgiau a'r mesurau sylfaenol hynny gyda ni o hyd, yn ogystal â chyfyngiadau ar nifer y bobl sy'n gallu mynychu amrywiaeth o fusnesau. Ochr yn ochr â hynny, rwyf am edrych ar fuddsoddi yn y dyfodol—buddsoddi yn yr adferiad pellach—a chredaf y byddwn yn gallu gwneud hynny dros yr ychydig fisoedd nesaf, ond yn hollbwysig, pan fydd Llywodraeth y DU yn darparu adolygiad cynhwysfawr o wariant yn y dyfodol gan roi mwy o sicrwydd i ni ynghylch ein gallu i fuddsoddi ar sail amlflwydd.

Minister, whatever changes you actually make in the future in terms of business support, they must be made clearly and businesses must be engaged and understand the Welsh Government's direction of travel, so I look forward to further statements from you in due course. I think the publication of data is also crucial in actually understanding the Welsh Government's approach and to learn lessons for the future. So, I hope very much that you will listen to the First Minister. The First Minister's made it absolutely clear that he wants that information published, so I look forward to that information being published in due course.

You'll also be aware of the recent Public Health Wales report that showed that young workers aged 16 to 24 were much more likely to be employed in shut-down sectors, compared to other age groups. That same report also showed that younger workers felt more uncertain about the future, especially when Government schemes come to an end and what that might mean in terms of job prospects. Your party's Senedd manifesto promised a young person's guarantee that guarantees everyone under the age of 25 an offer of work, education, training or self-employment. Minister, what is your message to young workers in Wales today about their fears over job prospects in the future? And can you spell out exactly when the young person's guarantee is going to be brought forward so that Wales can move forward from the pandemic with an economy that works and supports young people? Because that's what it says in your manifesto. 

Weinidog, pa newidiadau bynnag a wnewch yn y dyfodol i gymorth i fusnesau, mae’n rhaid eu gwneud mewn modd clir, ac mae’n rhaid ymgysylltu â busnesau a sicrhau eu bod yn deall cyfeiriad teithio Llywodraeth Cymru, felly edrychaf ymlaen at ddatganiadau pellach gennych maes o law. Credaf fod cyhoeddi data hefyd yn hanfodol er mwyn gallu deall dull Llywodraeth Cymru o weithredu a dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Felly, gobeithio'n wir y byddwch yn gwrando ar y Prif Weinidog. Mae’r Prif Weinidog wedi dweud yn gwbl glir ei fod am i'r wybodaeth honno gael ei chyhoeddi, felly edrychaf ymlaen at weld y wybodaeth honno wedi'i chyhoeddi maes o law.

Fe fyddwch hefyd yn ymwybodol o adroddiad diweddar Iechyd Cyhoeddus Cymru a ddangosodd fod gweithwyr ifanc rhwng 16 a 24 oed yn llawer mwy tebygol o fod wedi'u cyflogi mewn sectorau sydd ar gau, o gymharu â grwpiau oedran eraill. Dangosodd yr un adroddiad hefyd fod gweithwyr iau yn teimlo’n fwy ansicr am y dyfodol, yn enwedig pan ddaw cynlluniau’r Llywodraeth i ben, a’r hyn y gallai hynny ei olygu o ran rhagolygon swyddi. Addawodd maniffesto Senedd eich plaid warant i bobl ifanc sy’n gwarantu cynnig o waith, addysg, hyfforddiant neu hunangyflogaeth i bawb o dan 25 oed. Weinidog, beth yw eich neges i weithwyr ifanc yng Nghymru heddiw ynglŷn â’u hofnau ynghylch rhagolygon swyddi yn y dyfodol? Ac a allwch nodi pryd yn union y bydd y warant i bobl ifanc yn cael ei chyflwyno fel y gall Cymru symud ymlaen o'r pandemig gydag economi sy'n gweithio ac sy’n cefnogi pobl ifanc? Oherwydd dyna mae'n ei ddweud yn eich maniffesto.

13:50

That's exactly what we will do. I look forward to providing a statement to Members and the public on how we are taking forward the youth guarantee. I note what the Member had to say about the withdrawal of support for industry. As the furlough scheme starts to phase out, businesses will make choices in advance of that and there is a risk that, as the UK Government support is phased down, some businesses will choose not to continue with the same headcount currently available. That's a challenge and it's a particular challenge for younger workers. We know they've been particularly affected in sectors of the economy where they're more likely to be employed. I'd say to any young workers or young people looking to go into the world of work that we do understand that this is an uncertain time and that's exactly why we are going to provide a youth guarantee to make sure that there is no lost generation as a result of the pandemic. I look forward to providing a statement and answering questions here in this Chamber as we look to do that—not just the initial announcement, but how we take forward that work, including, crucially, working with businesses, our advisory services and young people themselves to understand how we'll have the most successful and practical offer available in Wales.

Dyna'n union y byddwn yn ei wneud. Edrychaf ymlaen at roi datganiad i'r Aelodau a'r cyhoedd ynglŷn â sut rydym yn bwrw ymlaen â'r warant i bobl ifanc. Nodaf yr hyn a ddywedodd yr Aelod ynglŷn â diddymu cymorth i ddiwydiant. Wrth i'r cynllun ffyrlo ddechrau dod i ben yn raddol, bydd busnesau'n gwneud dewisiadau cyn hynny ac wrth i gymorth Llywodraeth y DU ddirwyn i ben yn raddol, mae perygl y bydd rhai busnesau’n dewis peidio â pharhau gyda'r un nifer o weithwyr ag sydd ganddynt ar hyn o bryd. Mae honno'n her, ac mae'n her benodol i weithwyr iau. Gwyddom eu bod wedi cael eu heffeithio'n arbennig mewn sectorau o'r economi lle maent yn fwy tebygol o fod wedi eu cyflogi. Byddwn yn dweud wrth unrhyw weithwyr ifanc neu bobl ifanc sy'n awyddus i fynd i fyd gwaith ein bod yn deall bod hwn yn gyfnod ansicr a dyna'n union pam ein bod yn mynd i ddarparu gwarant i bobl ifanc i sicrhau nad oes cenhedlaeth goll o ganlyniad i'r pandemig. Edrychaf ymlaen at roi datganiad ac ateb cwestiynau yma yn y Siambr hon wrth inni geisio gwneud hynny—nid yn unig y cyhoeddiad cychwynnol, ond sut rydym yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw, gan gynnwys, yn hanfodol, gweithio gyda busnesau, ein gwasanaethau cynghori a'r bobl ifanc eu hunain er mwyn deall sut y bydd gennym y cynnig mwyaf llwyddiannus ac ymarferol ar gael yng Nghymru.

Diolch, Llywydd. I'd like to begin by saying congratulations to the Minister on his new post. I haven't had a chance to say it to him in person yet, but I'm sure that he's as excited as I am to have a constructive relationship going forward.

Since the establishment of devolution in 1999 and full law-making powers in 2011, no Welsh Government has undertaken legislation aimed specifically at addressing the Welsh economy and business. With the democratic institutions in Wales by now well established, we think now is the right time. Small and medium-sized enterprises need clear and long-term proposals to help them provide a strong footing for economic development in Wales. So, I'd like to ask the Minister: what legislative options will the Welsh Government consider over the next Senedd term that would help underpin the measures and the architecture needed to support economic development in Wales that can ensure that our business advice and support services have longevity and stability and are able to react in supporting businesses when crises arise, as has been the case through COVID-19?

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy longyfarch y Gweinidog ar ei swydd newydd. Nid wyf wedi cael cyfle i ddweud hynny wrtho wyneb yn wyneb eto, ond rwy'n siŵr ei fod mor gyffrous â minnau i gael perthynas adeiladol wrth symud ymlaen.

Ers cychwyn datganoli ym 1999 a phwerau deddfu llawn yn 2011, nid oes unrhyw Lywodraeth yng Nghymru wedi llunio deddfwriaeth wedi'i hanelu'n benodol at fynd i'r afael ag economi a busnesau Cymru. Gyda'r sefydliadau democrataidd yng Nghymru wedi hen ennill eu plwyf bellach, credwn mai nawr yw'r amser iawn. Mae angen cynigion clir a hirdymor ar fentrau bach a chanolig i'w helpu i ddarparu sylfaen gref ar gyfer datblygiad economaidd yng Nghymru. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog: pa opsiynau deddfwriaethol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu hystyried dros dymor nesaf y Senedd a fyddai'n helpu i gynnal y mesurau a'r bensaernïaeth sydd eu hangen i gefnogi datblygiad economaidd yng Nghymru a all sicrhau hirhoedledd a sefydlogrwydd ein gwasanaethau cymorth a chyngor i fusnesau, ac ymateb i gefnogi busnesau pan fydd argyfyngau'n digwydd, fel y gwelwyd gyda COVID-19?

Thank you for the kind words of introduction. I look forward to working with him across the Chamber, in the Chamber and outside it as well.

In terms of your point about legislation, I think the challenge is whether legislation will make a difference. That's the real test, surely; not just that we have the powers, but that the powers to legislate can be used in a meaningful way. If you look at the way that this place has reacted to events in the past, for example, when the previous Deputy First Minister from your own party was in post, in response to the 2007-08 crisis, at that time, the significant response of the Welsh Government led by Rhodri Morgan at the time was with the ReAct and ProAct schemes that didn't require a change in legislation. It was actually about how the powers already here and budgets were used in a creative way that involved stakeholders from the world of business—the Confederation of British Industry in particular, and also the Wales Trades Union Congress. We came together in an agreed way to protect as much work as possible. Through the COVID pandemic, we've been able to do something similar, using our powers, working with stakeholders and with our approach on social partnership. We are going to legislate the social partnership for the future. I also think it's important to recognise that social partnership and procurement legislation, because improving the amount of procurement spend that is retained in Wales will make a real difference. That's not the same as legislating to essentially try to legislate for jobs; it's how we get the greatest return on money and improve relationships.

You mentioned business support; it's one of my key concerns and why I mentioned wanting to have a more constructive relationship with the UK Government in answer to Paul Davies. Business Wales is a single brand for business support, a single door to go through at present. That has been largely funded by the former European Union funds that are coming to an end. The replacement funds, if they're administered in the way that the UK Government is currently indicating, could undermine our ability to carry on funding that service as effectively as we have been and a range of other areas. So, there is work to be done here, with the responsibilities we have, and if the Member has key proposals that would mean that legislation can be effective, I'll happily talk to him about those. But, our relationship, our powers and the existence of this place, and the responsibilities that the people of Wales have chosen to give us, are a key factor in how we work with the UK Government, I hope, rather than a more confrontational approach, which is the current path we're headed on.

Diolch am eich cyflwyniad caredig. Edrychaf ymlaen at weithio gydag ef ar draws y Siambr, yn y Siambr a thu allan iddi hefyd.

O ran eich pwynt ynglŷn â deddfwriaeth, credaf mai'r her yw a fydd deddfwriaeth yn gwneud gwahaniaeth. Dyna'r prawf gwirioneddol, does bosibl; nid yn unig fod gennym y pwerau, ond y gellir defnyddio'r pwerau i ddeddfu mewn ffordd ystyrlon. Os edrychwch ar y ffordd y mae'r lle hwn wedi ymateb i ddigwyddiadau yn y gorffennol, er enghraifft, pan oedd y Dirprwy Brif Weinidog blaenorol o'ch plaid eich hun yn ei swydd, mewn ymateb i argyfwng 2007-08 ar y pryd, yr ymateb arwyddocaol a gafwyd gan Lywodraeth Cymru dan arweiniad Rhodri Morgan oedd drwy gynlluniau ReAct a ProAct, nad oedd yn galw am newid i'r ddeddfwriaeth. Roedd yn ymwneud mewn gwirionedd â sut roedd y pwerau a oedd yma eisoes a’r cyllidebau'n cael eu defnyddio mewn ffordd greadigol a oedd yn cynnwys rhanddeiliaid o fyd busnes—Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yn benodol, a Chyngres Undebau Llafur Cymru hefyd. Daethom at ein gilydd mewn ffordd y cytunwyd arni i ddiogelu cymaint o waith â phosibl. Drwy gydol y pandemig COVID, rydym wedi gallu gwneud rhywbeth tebyg, a defnyddio ein pwerau, gan weithio gyda rhanddeiliaid a chyda'n dull partneriaeth gymdeithasol. Rydym yn mynd i ddeddfu’r bartneriaeth gymdeithasol ar gyfer y dyfodol. Credaf hefyd ei bod yn bwysig cydnabod y ddeddfwriaeth gaffael a phartneriaeth gymdeithasol, gan y bydd gwella faint o wariant caffael a gedwir yng Nghymru yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Nid yw hynny yr un peth â deddfu, i bob pwrpas, i geisio deddfu ar gyfer swyddi; dyna sut y cawn yr enillion ariannol mwyaf a gwella cysylltiadau.

Fe sonioch chi am gymorth i fusnesau; dyna un o fy mhryderon allweddol a dyna pam y soniais fy mod yn dymuno cael perthynas fwy adeiladol â Llywodraeth y DU yn fy ateb i Paul Davies. Mae Busnes Cymru yn un brand ar gyfer cymorth i fusnesau, un drws i fynd drwyddo ar hyn o bryd. Cafodd ei ariannu i raddau helaeth o gronfeydd blaenorol yr Undeb Ewropeaidd sy'n dod i ben. Gallai'r cronfeydd newydd i gymryd eu lle, os cânt eu gweinyddu yn y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ei nodi ar hyn o bryd, danseilio ein gallu i barhau i ariannu'r gwasanaeth hwnnw mor effeithiol ag y buom yn ei wneud, ac ystod o feysydd eraill. Felly, mae gwaith i'w wneud yma, gyda'r cyfrifoldebau sydd gennym, ac os oes gan yr Aelod gynigion allweddol a fyddai'n golygu y gall deddfwriaeth fod yn effeithiol, rwy’n fwy na pharod i’w trafod gydag ef. Ond mae ein perthynas, ein pwerau a bodolaeth y lle hwn, a'r cyfrifoldebau y mae pobl Cymru wedi dewis eu rhoi i ni, yn ffactor allweddol yn y ffordd y gweithiwn gyda Llywodraeth y DU, rwy'n gobeithio, yn hytrach na dull mwy gwrthdrawiadol, sef y llwybr rydym arno ar hyn o bryd.

13:55

I thank you for that answer, Minister, and I'm encouraged to hear about the social partnership Act. As he knows, Plaid Cymru has been very supportive of that throughout the process, and I'm looking forward to working with him on that point and, as well, to working on, potentially, looking at some legislative options going forward.

If I can turn to a confidence issue that we are seeing with SMEs at the moment, it was good to have the opportunity to meet with the Federation of Small Businesses Cymru last week and to discuss how the Senedd and Welsh Government can work together over the next five years to support small businesses. Their recent support, 'What We Value', outlines how SMEs can be the key to rebuilding Wales's economy and communities. Small businesses, as well as contributing to community resilience and provision of vital services, are vital employers. SMEs are 99.4 per cent of businesses in Wales, contributing 62.4 per cent of private sector employment and 37.9 per cent of turnover. As with so many other sectors, SMEs have been hit hard by the pandemic and they needed significant Government support.

Looking forward, there are significantly differing views about the outlook for business and the wider economy in Wales over the next five years. Although 63 per cent of small business owners are very or fairly optimistic about their own enterprise, optimism falls away when a wider perspective of the economy is taken into account. Optimism, in fact, falls to 57 per cent when considering the relevant sector or industry, while even fewer small business owners are optimistic about the small business sector in Wales or the Welsh economy over the next five years. How does the Minister, therefore, intend to engage with SMEs to reduce this confidence gap and provide the necessary clarity on practical long-term goals to help SMEs contribute to the economic recovery in Wales?  

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy’n falch o glywed am y Ddeddf partneriaeth gymdeithasol. Fel y gŵyr, mae Plaid Cymru wedi bod yn gefnogol iawn i hynny drwy gydol y broses, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag ef ar y pwynt hwnnw, a hefyd, at edrych, o bosibl, ar rai opsiynau deddfwriaethol wrth symud ymlaen.

Os caf droi at broblem hyder rydym yn ei gweld gyda busnesau bach a chanolig ar hyn o bryd, roedd yn dda cael cyfle i gyfarfod â Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru yr wythnos diwethaf a thrafod sut y gall y Senedd a Llywodraeth Cymru weithio gyda'i gilydd dros y pum mlynedd nesaf i gefnogi busnesau bach. Mae eu cymorth diweddar, ‘Yr Hyn Ydym Yn Rhoi Gwerth Arno’, yn amlinellu sut y gall busnesau bach a chanolig fod yn allweddol i’r gwaith o ailadeiladu economi a chymunedau Cymru. Yn ogystal â chyfrannu at gadernid cymunedau a darparu gwasanaethau hanfodol, mae busnesau bach yn gyflogwyr hanfodol. Mae 99.4 y cant o fusnesau yng Nghymru yn fusnesau bach a chanolig, ac yn cyfrannu 62.4 y cant o gyflogaeth y sector preifat a 37.9 y cant o'r trosiant. Fel cymaint o sectorau eraill, mae’r pandemig wedi effeithio’n andwyol ar fusnesau bach a chanolig ac roedd arnynt angen cymorth sylweddol gan y Llywodraeth.

Wrth edrych ymlaen, ceir safbwyntiau gwahanol iawn am y rhagolygon ar gyfer busnes a'r economi ehangach yng Nghymru dros y pum mlynedd nesaf. Er bod 63 y cant o berchnogion busnesau bach yn obeithiol iawn neu'n weddol obeithiol am eu menter eu hunain, mae optimistiaeth yn lleihau wrth ystyried yr economi ehangach. Mae optimistiaeth, mewn gwirionedd, yn cwympo i 57 y cant wrth ystyried y sector neu'r diwydiant perthnasol, tra bo hyd yn oed llai o berchnogion busnesau bach yn obeithiol am y sector busnesau bach yng Nghymru neu economi Cymru dros y pum mlynedd nesaf. Sut y mae'r Gweinidog, felly, yn bwriadu ymgysylltu â busnesau bach a chanolig i leihau'r diffyg hyder hwn a darparu'r eglurder angenrheidiol ar amcanion hirdymor ymarferol i helpu busnesau bach a chanolig i gyfrannu at yr adferiad economaidd yng Nghymru?

The Member highlights one of the conundra: that when people are asked about their business, they're confident, but when they're asked more generally, they have less confidence. It's exactly the same in a number of other areas: where people have personal experience, they feel they have more control, and less confidence when they think about a broader perspective. So, some of this is, actually, about matching up what people are seeing on the ground. When I've met a range of business organisations, including the FSB, I've had an initial conversation about what we can do and I look forward to continuing to work with them, because I think the only way to generate that confidence is in the conversations that we have, but also in the decisions that we make, and whether those businesses can, actually, provide a future for themselves that is both about maintaining businesses that exist and helping some businesses to grow. Some businesses will always be small businesses; others can grow to medium and larger sized ones. We do need to be more successful in Wales in seeing more medium and larger sized businesses developing here in Wales, together with the point about business start-up. We recognise that we do need to have a greater rate of business start-up as well, so I'm looking forward to working with them on what I think is a positive agenda, where we recognise that we're in broadly the same place in understanding the challenges that we have, and then the need to understand how we successfully work together, with the convening power of Government and the levers that are currently available to us.  

Mae'r Aelod yn tynnu sylw at un o'r problemau: pan ofynnir i bobl am eu busnes, maent yn hyderus, ond pan ofynnir iddynt yn fwy cyffredinol, mae ganddynt lai o hyder. Mae'r un peth yn wir mewn nifer o feysydd eraill: lle mae gan bobl brofiad personol, maent yn teimlo bod ganddynt fwy o reolaeth, a llai o hyder wrth feddwl am bersbectif ehangach. Felly, mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â chydweddu’r hyn y mae pobl yn ei weld ar lawr gwlad. Wrth gyfarfod ag ystod o sefydliadau busnes, gan gynnwys y Ffederasiwn Busnesau Bach, cefais sgwrs gychwynnol ynglŷn â’r hyn y gallwn ei wneud ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gyda hwy, gan y credaf mai'r unig ffordd i greu'r hyder hwnnw yw drwy’r sgyrsiau a gawn, ond hefyd yn y penderfyniadau a wnawn, ac a all y busnesau hynny ddarparu dyfodol iddynt eu hunain sy'n ymwneud â chynnal busnesau sy'n bodoli yn ogystal â helpu rhai busnesau i dyfu. Bydd rhai busnesau bob amser yn fusnesau bach; gall eraill dyfu i fod yn fusnesau canolig a busnesau mwy o faint. Mae angen inni fod yn fwy llwyddiannus yng Nghymru a gweld mwy o fusnesau canolig a mwy o faint yn datblygu yma yng Nghymru, ynghyd â'r pwynt am fusnesau newydd. Rydym yn cydnabod bod angen inni gael cyfradd uwch o fusnesau newydd hefyd, felly edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy ar agenda sy’n gadarnhaol yn fy marn i, lle rydym yn cydnabod ein bod fwy neu lai yn yr un lle o ran deall yr heriau sy’n ein hwynebu, ac yna'r angen i ddeall sut rydym yn cydweithio'n llwyddiannus, gyda phŵer cynnull y Llywodraeth a'r ysgogiadau sydd ar gael inni ar hyn o bryd.

Thank you, Minister. The reality is in Wales, of course, that the one institution that can give the confidence to SMEs is the Government. We know that the SMEs themselves bring the drive and entrepreneurship; they're a vital resource for their drive, their passion and their expertise in their relative fields. However, to secure this drive and investment, SMEs need certainty. Long-term business plans created prior to the pandemic have likely been scrapped, or at least need to be reviewed as a matter of urgency, and it's understandable why. Is the Welsh Government prepared to go further than their current support and be ready to invest in Welsh SMEs to provide that certainty, instil that confidence in the sector and create the conditions necessary for growth that will drive the Welsh economy forward?

Diolch, Weinidog. Y gwir amdani yng Nghymru, wrth gwrs, yw mai'r un sefydliad a all roi hyder i fusnesau bach a chanolig yw'r Llywodraeth. Gwyddom fod gan y busnesau bach a chanolig eu hunain ysfa ac entrepreneuriaeth; maent yn adnodd hanfodol oherwydd eu hysfa, eu hangerdd a'u harbenigedd yn eu priod feysydd. Fodd bynnag, er mwyn diogelu’r ysfa a'r buddsoddiad hwn, mae angen sicrwydd ar fusnesau bach a chanolig. Mae'n debygol fod cynlluniau busnes hirdymor a grëwyd cyn y pandemig wedi'u diddymu, neu o leiaf fod angen eu hadolygu ar frys, ac mae'n ddealladwy pam. A yw Llywodraeth Cymru yn barod i fynd ymhellach na’u cymorth cyfredol a bod yn barod i fuddsoddi ym musnesau bach a chanolig Cymru er mwyn darparu sicrwydd, ennyn hyder yn y sector a chreu’r amodau sy’n angenrheidiol ar gyfer twf a fydd yn hybu economi Cymru?

There is a range of factors, as I indicated to Paul Davies, where the Welsh Government certainly has a role in creating those conditions, and others where we need to work alongside the UK Government. The continuing trading relationships with the European Union are a key factor for us. If we were talking about ports, we'd have a particular challenge about ports in Pembrokeshire and in Holyhead, and the changed relationship, with the way that trade is being diverted. We have some of those challenges to work through, where there's a mix of reserved responsibilities and responsibilities we have here.

So, that's part of the mix. It's also, then, the choices we can make here. That's why we're not just talking about the youth guarantee, but we want to about skills and about business support. Having clarity on our ability to deliver those will be hugely important, to help those smaller businesses to invest in the skills of their workforces, their leaders and their managers. It's one of the key factors in helping businesses to grow and, obviously, we have a successful base to build on, with a successful apprenticeship programme, a key commitment to do more on that, and how we work alongside small businesses to understand how we best meet their needs.

The other key factor, though, in terms of confidence for small businesses is, actually, the behaviour of customers. And you will recall the retail consortium talking about the fact that customer behaviour is still a changing matter, where we're still understanding how customers will behave. It's both about those people who want to return to an office environment and how long for, what that means for businesses where their model is that they rely on those people, as well as on the retailer on the high street, whether we're going to see numbers coming through in sufficient number, that those businesses have a more confident outlook on their own future. And part of the challenge and the honesty is that we want to provide certainty in a world that is still slightly uncertain. I say 'slightly uncertain', and I hope, over the coming weeks, we'll develop more certainty about that as we carry on with the measures that my colleague Eluned Morgan will no doubt talk about in a short period of time, on rolling out our vaccination programme and the protection that should give. So, the continuing route out of the pandemic is a key factor in providing the conditions for certainty for businesses and the wider public to make their own choices.

Ceir ystod o ffactorau, fel y dywedais wrth Paul Davies, lle mae gan Lywodraeth Cymru rôl, yn sicr, yn y broses o greu'r amodau hynny, ac eraill lle mae angen inni weithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU. Mae'r cysylltiadau masnachu parhaus gyda'r Undeb Ewropeaidd yn ffactor allweddol i ni. Pe baem yn siarad am borthladdoedd, byddem yn wynebu her benodol gyda’r porthladdoedd yn sir Benfro ac yng Nghaergybi, a'r berthynas newydd, gyda'r ffordd y mae masnach yn cael ei dargyfeirio. Mae gennym rai o'r heriau hynny i weithio drwyddynt, lle ceir cymysgedd o gyfrifoldebau a gedwir yn ôl a chyfrifoldebau sydd gennym yma.

Felly, mae hynny'n rhan o'r gymysgedd. Mae a wnelo hefyd â’r dewisiadau y gallwn eu gwneud yma. Dyna pam nad ydym yn sôn yn unig am y warant i bobl ifanc, ond rydym yn awyddus i sôn am sgiliau ac am gymorth i fusnesau. Bydd cael eglurder ynglŷn â’n gallu i ddarparu hynny yn hynod bwysig, er mwyn helpu busnesau llai i fuddsoddi yn sgiliau eu gweithluoedd, eu harweinwyr a'u rheolwyr. Mae'n un o'r ffactorau allweddol wrth helpu busnesau i dyfu, ac yn amlwg, mae gennym sylfaen lwyddiannus i adeiladu arni, gyda rhaglen brentisiaethau lwyddiannus, ymrwymiad allweddol i wneud mwy ar hynny, a sut rydym yn gweithio ochr yn ochr â busnesau bach i ddeall y ffordd orau o ddiwallu eu hanghenion.

Y ffactor allweddol arall, serch hynny, o ran hyder i fusnesau bach, yw ymddygiad cwsmeriaid. Ac fe fyddwch yn cofio’r consortiwm manwerthu yn sôn am y ffaith bod ymddygiad cwsmeriaid yn dal i fod yn fater sy'n newid, lle rydym yn dal i ddeall sut y bydd cwsmeriaid yn ymddwyn. Mae'n ymwneud â'r bobl sy’n awyddus i ddychwelyd i amgylchedd swyddfa ac am ba hyd, beth y mae hynny'n ei olygu i fusnesau lle mae eu model yn golygu eu bod yn dibynnu ar y bobl hynny, yn ogystal ag ar y manwerthwr ar y stryd fawr, ac a ydym yn mynd i weld niferoedd digonol i sicrhau bod gan y busnesau hynny ragolygon mwy hyderus ar gyfer eu dyfodol eu hunain. A rhan o'r her a'r gonestrwydd yw ein bod am ddarparu sicrwydd mewn byd sydd ychydig yn ansicr o hyd. Rwy'n dweud 'ychydig yn ansicr', ac rwy'n gobeithio, dros yr wythnosau nesaf, y byddwn yn datblygu mwy o sicrwydd ynglŷn â hynny wrth inni barhau â'r mesurau y bydd fy nghyd-Aelod Eluned Morgan yn siŵr o sôn amdanynt yn y man, ynglŷn â chyflwyno ein rhaglen frechu a'r diogelwch y dylai hynny ei roi. Felly, mae'r llwybr parhaus allan o'r pandemig yn ffactor allweddol o ran darparu'r amodau ar gyfer sicrwydd i fusnesau a'r cyhoedd yn ehangach wneud eu dewisiadau eu hunain.

14:00
Arferion Diswyddo ac Ailgyflogi
Fire-and-rehire Practices

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y defnydd o arferion diswyddo ac ailgyflogi gan gwmnïau sy'n cael cyllid gan Lywodraeth Cymru? OQ56538

3. Will the Minister make a statement on the use of fire-and-rehire practices by companies in receipt of Welsh Government funding? OQ56538

I want to be clear, as the First Minister was yesterday, that the Welsh Government condemns the use of fire and rehire as a negotiating tactic and employment practice. The threat of redundancy to impose inferior pay, terms and conditions on workers does not accord our fair work and social partnership values, and is inconsistent with the ethos of the economic contract. 

Hoffwn ddweud yn glir, fel y gwnaeth y Prif Weinidog ddoe, fod Llywodraeth Cymru yn condemnio’r defnydd o ddiswyddo ac ailgyflogi fel tacteg negodi ac arfer cyflogaeth. Nid yw'r bygythiad o ddileu swydd i orfodi tâl, telerau ac amodau israddol ar weithwyr yn cyd-fynd â'n gwerthoedd gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol, ac mae'n anghyson ag ethos y contract economaidd.

I think many of us in the Chamber will welcome that clarity. And, Minister, unfortunately, the repugnant use of fire and rehire is growing. Only a month ago, 140 MPs and Lords joined a campaign, led by the TUC and around 20 major unions in this country, including Unite, GMB, community, the FSB—most of the major unions—to stop employers raiding wages, cutting sick pay terms and conditions and undermining workers' rights at work. They called on the UK Government to use the Queen's Speech in May to stop this practice of fire and rehire, but those calls were ignored.

Now, employment law, of course, is not devolved to Wales, but we do have some powerful tools to hand, including the social partnership approach and ethical procurement, which turned the spotlight previously on companies who had used construction blacklists to absolutely beggar the lives of workers within the construction industry. So, Minister, what more can we do to stamp out the use of hire and fire in Wales, where companies are in receipt of public funds, and is there anything we could look at in the social partnership legislation going forward, too?

Credaf y bydd llawer ohonom yn y Siambr yn croesawu'r eglurder hwnnw. Weinidog, yn anffodus, mae'r defnydd gwrthun o ddiswyddo ac ailgyflogi ar gynnydd. Fis yn ôl yn unig, ymunodd 140 o ASau ac Arglwyddi ag ymgyrch dan arweiniad Cyngres yr Undebau Llafur ac oddeutu 20 o undebau mawr yn y wlad hon, gan gynnwys undebau Unite, GMB, Community, y Ffederasiwn Busnesau Bach—y rhan fwyaf o'r prif undebau—i atal cyflogwyr rhag ysbeilio cyflogau, torri telerau ac amodau tâl salwch a thanseilio hawliau gweithwyr yn y gwaith. Fe wnaethant alw ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio Araith y Frenhines ym mis Mai i atal arferion diswyddo ac ailgyflogi, ond anwybyddwyd y galwadau hynny.

Nawr, nid yw cyfraith cyflogaeth, wrth gwrs, wedi'i datganoli i Gymru, ond mae gennym rai arfau pwerus wrth law, gan gynnwys y dull partneriaeth gymdeithasol a chaffael moesegol, sydd wedi tynnu sylw yn y gorffennol at gwmnïau a oedd yn defnyddio cosbrestrau adeiladu i wneud bywydau gweithwyr yn y diwydiant adeiladu yn dlotach. Felly, Weinidog, beth arall y gallwn ei wneud i gael gwared ar arferion diswyddo ac ailgyflogi yng Nghymru, lle mae cwmnïau'n derbyn arian cyhoeddus, ac a oes unrhyw beth y gallem edrych arno yn y ddeddfwriaeth partneriaeth gymdeithasol wrth symud ymlaen hefyd?

Yes, and I recognise the point the Member makes. I remember as a backbencher raising issues about the construction workers' blacklist and the direct impact that had on the lives of workers in Wales and beyond. So, we are going to look to use the levers, both practical that we have and influential, to try to move employers in Wales to a position where they understand the view of the Welsh Government and what that means for their engagement with us. So, the economic contract, it's very clear about committing to fair work principles, and if people want continuing support, they're going to need to take account of that. And this goes back to the point about, even though we don't have the legislative powers, we have practical levers that should help to move us forward. And I do look forward to making progress on procurement and social partnership, because that will involve us taking forward the fair work agenda, and Members will have the opportunity to scrutinise the approach in legislation about those fair work principles and what it will mean. So, I look forward to Members getting involved and engaging in that to make sure we have the best piece of legislation that should then make a practical difference about how the Welsh Government engages in financial, loan support and practical support for companies and businesses, and I believe that will really improve the world of work here in Wales.

Ie, ac rwy'n cydnabod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud. Pan oeddwn ar y meinciau cefn, rwy'n cofio codi materion yn ymwneud â chosbrestr gweithwyr adeiladu a’r effaith uniongyrchol roedd hynny’n ei chael ar fywydau gweithwyr yng Nghymru a thu hwnt. Felly, byddwn yn ceisio defnyddio'r ysgogiadau ymarferol a dylanwadol sydd gennym i geisio sicrhau bod cyflogwyr yng Nghymru yn deall safbwynt Llywodraeth Cymru a beth y mae hynny'n ei olygu i'w hymgysylltiad â ni. Felly, y contract economaidd, mae'n glir iawn mewn perthynas ag ymrwymo i egwyddorion gwaith teg, ac os yw pobl yn dymuno cael cymorth parhaus, bydd angen iddynt gadw hynny mewn cof. Ac er nad oes gennym bwerau deddfwriaethol, mae hyn yn mynd yn ôl at y pwynt fod gennym ysgogiadau ymarferol a ddylai ein helpu i wneud cynnydd. Ac edrychaf ymlaen at wneud cynnydd ar gaffael a phartneriaeth gymdeithasol, gan y bydd hynny'n golygu ein bod yn bwrw ymlaen â'r agenda gwaith teg, a bydd yr Aelodau'n cael cyfle i graffu ar y dull o weithredu mewn deddfwriaeth ar yr egwyddorion gwaith teg hynny a'r hyn y bydd yn ei olygu. Felly, edrychaf ymlaen at weld yr Aelodau’n cymryd rhan ac yn ymgysylltu â hynny i sicrhau bod gennym y ddeddfwriaeth orau a ddylai wneud gwahaniaeth ymarferol o ran sut y mae Llywodraeth Cymru yn trefnu cymorth ariannol, cymorth benthyciad a chymorth ymarferol i gwmnïau a busnesau, a chredaf y bydd hynny'n gwella’r byd gwaith yma yng Nghymru yn fawr.

Let me first of all congratulate you, Minister, on your appointment. I don't think I've had an opportunity to do that yet, so congratulations to you.

Of course, this item was raised yesterday in FMQs, and it is an important issue. We had some positive contributions from Mr Hedges and Mr Davies, my colleague here, and the First Minister obviously responded yesterday, but this was before further commitments and proposals made by UK Government in Parliament yesterday afternoon. And I'm sure you were encouraged to hear the UK Government's continued commitment to stamp out these unscrupulous practices. And, indeed, yesterday, the First Minister referred to the hope that the UK Government would take account of the Advisory, Conciliation and Arbitration Service's review and lead to legislative action, which the UK Government yesterday confirmed their commitment to the employment Bill, and also to the single enforcement body as well. I'm sure you'd welcome that action by the UK Government. So, in light of that, and in light of the statements yesterday by the UK Government, what further discussions will you be having with the UK Government to continue this good work in seeing this legislation over the line?

Yn gyntaf oll, hoffwn eich llongyfarch ar eich penodiad, Weinidog. Ni chredaf fy mod wedi cael cyfle i wneud hynny eto, felly llongyfarchiadau i chi.

Wrth gwrs, codwyd y mater hwn ddoe yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'n fater pwysig. Cawsom gyfraniadau cadarnhaol gan Mr Hedges a Mr Davies, fy nghyd-Aelodau yma, ac yn amlwg, fe ymatebodd y Prif Weinidog ddoe, ond roedd hyn cyn i Lywodraeth y DU wneud ymrwymiadau a chynigion pellach yn y Senedd brynhawn ddoe. Ac rwy'n siŵr eich bod yn falch o glywed ymrwymiad parhaus Llywodraeth y DU i gael gwared ar yr arferion diegwyddor hyn. Ac yn wir, ddoe, cyfeiriodd Prif Weinidog Cymru at y gobaith y byddai Llywodraeth y DU yn ystyried adolygiad y Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu gan arwain at gamau deddfwriaethol, a chadarnhaodd Llywodraeth y DU eu hymrwymiad i’r Bil cyflogaeth ddoe, ac i un corff gorfodi hefyd. Rwy'n siŵr y byddech yn croesawu'r camau hynny gan Lywodraeth y DU. Felly, yng ngoleuni hynny, ac yng ngoleuni'r datganiadau ddoe gan Lywodraeth y DU, pa drafodaethau pellach y byddwch yn eu cael gyda Llywodraeth y DU i barhau â'r gwaith da hwn er mwyn sicrhau y daw y ddeddfwriaeth hon i rym?

14:05

I think there is—. It's often the case that there are positive signals given, as in this case—and I welcome the Member to the Chamber and to questions; I look forward to working with him in this role, as indeed moving on from his time as the leader of Conwy County Borough Council. Look, I welcome the fact that if the single enforcement body is going to be effective, that will be a good thing. That would help not just in this area, but a range of others too. An employment Bill that helps to move things forward—that, again, would be a good thing, and depending on the measures, there could be support from the Welsh Government for those measures. The challenge though is that the ACAS report did set out that there were legislative options available, and today, the Prime Minister has confirmed again that whilst he believes that hire and fire can be an unscrupulous practice, there is no commitment at present to specific legislative proposals. And the danger is, in asking ACAS to review the guidance, that won't necessarily change what happens as a matter of practice. Because employment law, as Huw Irranca-Davies said, is not devolved, if it's not unlawful, then even matters of good practice don't necessarily stop those employers that even now have gone ahead making really difficult choices that are, in plain sight, all about driving down terms and conditions. So, there are some points that we can welcome and I'm happy to do so, there are other points where we still think the UK Government needs to go further, including legislation to outlaw unscrupulous hire-and-fire practices.

Credaf fod—. Yn aml, rhoddir arwyddion cadarnhaol, fel yn yr achos hwn—a chroesawaf yr Aelod i'r Siambr ac i’r cwestiynau; edrychaf ymlaen at weithio gydag ef yn y rôl hon, yn dilyn ei gyfnod fel arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. Edrychwch, rwy'n croesawu'r ffaith, os daw’r un corff gorfodi yn weithredol, y bydd hynny'n beth da. Byddai hynny'n helpu nid yn unig yn y maes hwn, ond mewn ystod o rai eraill hefyd. Bil cyflogaeth sy'n helpu i symud pethau ymlaen—byddai hynny, unwaith eto, yn beth da, ac yn dibynnu ar y mesurau, gallai fod cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i'r mesurau hynny. Yr her, serch hynny, yw bod adroddiad y Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu wedi nodi bod opsiynau deddfwriaethol ar gael, a heddiw, mae Prif Weinidog y DU wedi cadarnhau unwaith eto, er ei fod yn credu y gall diswyddo ac ailgyflogi fod yn arfer diegwyddor, nad oes ymrwymiad ar hyn o bryd i gynigion deddfwriaethol penodol. A'r perygl yw, wrth ofyn i’r Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu adolygu'r canllawiau, na fydd hynny o reidrwydd yn newid yr hyn sy'n digwydd yn ymarferol. Fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, gan nad yw cyfraith cyflogaeth wedi'i datganoli, os nad yw'n anghyfreithlon, nid yw hyd yn oed materion sy'n gysylltiedig ag arferion da o reidrwydd yn mynd i atal cyflogwyr sydd hyd yn oed yn awr wedi bwrw ymlaen a gwneud dewisiadau anodd iawn sy'n amlwg yn ymwneud â gwanhau telerau ac amodau. Felly, mae rhai pwyntiau y gallwn eu croesawu ac rwy'n fwy na pharod i wneud hynny, mae pwyntiau eraill lle rydym yn dal i feddwl bod angen i Lywodraeth y DU fynd ymhellach, gan gynnwys deddfu i wahardd arferion diegwyddor diswyddo ac ailgyflogi.

Busnesau Canol Trefi
Town Centre Businesses

Minister, can I also congratulate you on your appointment? I look forward to working with you in both our new roles.

Weinidog, a gaf innau hefyd eich llongyfarch ar eich penodiad? Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi yn ein rolau newydd.

4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi busnesau canol trefi yn etholaeth Mynwy? OQ56566

4. What is the Welsh Government doing to support town centre businesses in the Monmouth constituency? OQ56566

I welcome Peter Fox to his new role, and, again, I have seen him in his former role; now he is a bright young man here in the Senedd.

Since April 2020, Monmouthshire businesses have received over £50 million in grant support, safeguarding over 1,300 jobs. This is in addition to the year-long non-domestic business rates holiday for retail, leisure and hospitality, and the Member will of course be aware that similar businesses in England will not enjoy the same relief over the same period of time.

Rwy'n croesawu Peter Fox i’w rôl newydd, ac unwaith eto, rwyf wedi ei weld yn ei rôl flaenorol; bellach, mae'n ddyn ifanc disglair yma yn y Senedd.

Ers mis Ebrill 2020, mae busnesau sir Fynwy wedi derbyn dros £50 miliwn mewn cymorth grant, gan ddiogelu dros 1,300 o swyddi. Mae hyn yn ychwanegol at y seibiant blwyddyn o hyd mewn ardrethi busnesau annomestig ar gyfer busnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch, a bydd yr Aelod wrth gwrs yn ymwybodol na fydd busnesau cyffelyb yn Lloegr yn mwynhau'r un rhyddhad ardrethi dros yr un cyfnod o amser.

Thank you for the response, Minister. Minister, data shows that Wales's town centres have experienced the deepest decline in footfall out of the UK nations, and this is being felt in my constituency, as with many others represented here today. Short-term incentives need to be considered to help our struggling towns at a time when they most need it—things that could easily be delivered to support consumer spend and footfall. Simple but effective incentives such as Welsh Government-funded free parking in town centres, perhaps together with a street voucher scheme similar to that which is being operated in Northern Ireland, would be a really good start, and I believe the latter was something that featured in the Scottish Labour manifesto, so something that should be acceptable. These incentives would have a massively beneficial effect on our high streets and town centres at a time where they are in desperate need of our support. So, can I ask you, Minister, that you and the Government give these things some serious consideration? Thank you.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Weinidog, mae’r data’n dangos mai canol trefi Cymru sydd wedi wynebu’r gostyngiad mwyaf o holl wledydd y DU yn nifer yr ymwelwyr, ac mae’r effaith hon i'w theimlo yn fy etholaeth, fel llawer o etholaethau eraill a gynrychiolir yma heddiw. Mae angen ystyried cymhellion tymor byr i helpu ein trefi sy'n ei chael hi'n anodd ar yr adeg pan fo fwyaf o angen cymorth arnynt—pethau y byddai'n hawdd eu cyflawni i gefnogi gwariant cwsmeriaid a nifer ymwelwyr. Byddai cymhellion syml ond effeithiol fel parcio am ddim a ariennir gan Lywodraeth Cymru yng nghanol trefi, gyda chynllun talebau stryd tebyg i'r un sydd ar waith yng Ngogledd Iwerddon o bosibl, yn ddechrau da iawn, a chredaf fod hynny’n rhywbeth a gafodd ei gynnwys ym maniffesto Plaid Lafur yr Alban, felly rhywbeth a ddylai fod yn dderbyniol. Byddai'r cymhellion hyn yn cael effaith hynod fuddiol ar y stryd fawr a chanol ein trefi ar adeg lle mae taer angen ein cymorth arnynt. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn i chi a'r Llywodraeth ystyried y pethau hyn o ddifrif? Diolch.

I'll be happy to consider all ideas, as well as the approach we're already taking. And the Member will know, from his time when he was still the leader of Monmouthshire, the over £0.5 million in Transforming Towns placemaking grant that's been made to Monmouthshire County Council for this year. So, there are practical steps that are being taken to help support businesses in the here and now, as well as, of course, the approach that we've indicated we're going to take in a town-centre-first approach, and the way we look at future developments and the choices that go across Government. So, in my former role, I was very keen to continue investing in community pharmacy for a variety of reasons, but I certainly had in mind that maintaining a community pharmacy on a high street is important from a footfall point of view for a range of other businesses too, and how we drive more—. So, to make them more accessible from a healthcare point of view also has an impact on the economic future for town centres as well. So, I look forward to working with him, and I'd be more than happy, if he wants to write to me with a range of initiatives we may be able to take, to openly engage with him, not just for Monmouthshire, but of course for every citizen across the country.

Rwy’n fwy na pharod i ystyried pob syniad, yn ogystal â'r dull rydym eisoes yn ei weithredu. A bydd yr Aelod yn ymwybodol, o’i gyfnod pan oedd yn dal i fod yn arweinydd sir Fynwy, o’r mwy na £0.5 miliwn a roddwyd i Gyngor Sir Fynwy ar gyfer y flwyddyn hon ar ffurf grant creu lleoedd Trawsnewid Trefi. Felly, mae camau ymarferol yn cael eu cymryd i helpu i gefnogi busnesau ar hyn o bryd, yn ogystal, wrth gwrs, â’r dull rydym wedi nodi y byddwn yn ei ddilyn o roi canol y dref yn gyntaf, a’r ffordd rydym yn edrych ar ddatblygiadau yn y dyfodol a'r dewisiadau sy'n mynd ar draws y Llywodraeth. Felly, yn fy rôl flaenorol, roeddwn yn awyddus iawn i barhau i fuddsoddi mewn fferylliaeth gymunedol am amryw resymau, ond yn sicr, roeddwn yn ymwybodol fod cynnal fferyllfa gymunedol ar stryd fawr yn bwysig o safbwynt nifer yr ymwelwyr ar gyfer ystod o fusnesau eraill hefyd, a sut rydym yn sicrhau mwy o—. Felly, mae eu gwneud yn fwy hygyrch o safbwynt gofal iechyd hefyd yn effeithio ar ddyfodol economaidd canol trefi hefyd. Felly, edrychaf ymlaen at weithio gydag ef, ac rwy’n fwy na pharod, os yw eisiau ysgrifennu ataf gydag ystod o fentrau y gallem eu rhoi ar waith, i ymgysylltu'n agored ag ef, nid yn unig er lles sir Fynwy, ond wrth gwrs, er lles pob dinesydd ledled y wlad.

Twristiaeth Hygyrch
Accessible Tourism

Can I welcome the Minister and the Deputy Minister to their new roles? I really look forward to working with them. I recently met up with constituents in Caswell Bay to view Surfs Up, a newly built changing places facility. Changing places are larger, accessible toilets with equipment such as hoists, curtains and adult-sized—[Interruption.] Oh, I'm sorry I've done that. [Laughter.] Sorry.

A gaf fi groesawu'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog i'w rolau newydd? Edrychaf ymlaen yn fawr at weithio gyda hwy. Yn ddiweddar, cyfarfûm ag etholwyr ym Mae Caswell i weld Surfs Up, cyfleuster lleoedd newid sydd newydd gael ei adeiladu. Mae’r lleoedd newid yn fwy, toiledau hygyrch gydag offer fel teclynnau codi, llenni a—[Torri ar draws.] O, mae'n ddrwg gennyf am wneud hynny. [Chwerthin.] Mae'n ddrwg gennyf.

14:10

—you need to ask the question on the order paper. Don't worry, it wasn't just your mistake, I failed to notice it as well. [Laughter.]

—mae angen ichi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn. Peidiwch â phoeni, nid eich camgymeriad chi yn unig ydoedd, methais innau sylwi arno hefyd. [Chwerthin.]

Just go back to the question on the order paper.

Ewch yn ôl at y cwestiwn ar y papur trefn.

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am dwristiaeth hygyrch yng Nghymru? OQ56552

5. Will the Minister make a statement on accessible tourism in Wales? OQ56552

Yes, I'd be very happy to do so—[Laughter.]—and welcome the Member to the Chamber. Our strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the Visitor Economy 2020-2025', published in January, emphasises accessibility and inclusivity in all our activities. We will continue to engage and work closely with Disability Wales to support the delivery of our work, and I look forward to the Member's supplementary. [Laughter.]

Gwnaf, rwy’n fwy na pharod i wneud hynny—[Chwerthin.]—a chroesawu'r Aelod i'r Siambr. Mae ein strategaeth, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r Economi Ymwelwyr 2020-2025’, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr, yn pwysleisio hygyrchedd a chynwysoldeb yn ein holl weithgareddau. Byddwn yn parhau i ymgysylltu'n agos ag Anabledd Cymru i gefnogi’r broses o gyflawni ein gwaith, ac edrychaf ymlaen at gwestiwn atodol yr Aelod. [Chwerthin.]

I think he's got a small idea of what it might be. I recently met with constituents in Caswell Bay to view Surfs Up, a newly built changing places facility. Changing places are larger, accessible toilets with equipment such as hoists, curtains, adult-sized changing benches and space for carers. These help make tourism in Wales inclusive to everybody, as disabled toilets have proven to not be enough on their own. Whilst this has been a welcome change, I was shocked to find that this is one of the first places on Gower, a very popular tourism destination, to have such a facility. Now, the provision has been made compulsory in certain new buildings in England by the UK Government; therefore, what will the Welsh Government do to ensure that tourism is accessible to all?

Credaf fod ganddo syniad bach o'r hyn y gallai fod. Yn ddiweddar, cyfarfûm ag etholwyr ym Mae Caswell i weld Surfs Up, cyfleuster lleoedd newid sydd newydd gael ei adeiladu. Mae’r lleoedd newid yn fwy, toiledau hygyrch gydag offer fel teclynnau codi, llenni a meinciau newid digon mawr i oedolion a lle i ofalwyr. Mae'r rhain yn helpu i wneud twristiaeth yng Nghymru yn gynhwysol i bawb, gan nad yw toiledau i’r anabl ar eu pennau eu hunain wedi bod yn ddigon. Er bod hwn wedi bod yn newid i'w groesawu, cefais syndod wrth ddarganfod mai hwn yw un o'r lleoedd cyntaf yn y Gŵyr, cyrchfan boblogaidd iawn i dwristiaid, i gael cyfleuster o'r fath. Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi gwneud y ddarpariaeth honno’n orfodol mewn rhai adeiladau newydd yn Lloegr; beth, felly, fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod twristiaeth yn hygyrch i bawb?

Thank you for the question. I'm familiar with the Caswell Bay project that the Member references, because the Welsh Government provided £68,000 of the £85,000 project cost to enable the change he refers to. And there's more, of course, within Caswell Bay in particular, but we are looking at how we make it easier for people to understand how they can have genuinely accessible engagement in holidays, and the Visit Wales website allows visitors to filter for accommodation that has provision for disabled visitors and has a number of areas where you can look at accessibility. Again, I'm more than happy to look at how we may be able to consider how we actually provide not just duties, because, again, I know the Member, being still a current councillor, but in your former role and indeed the two previous council leaders who have spoken—there's a regular concern that if we impose duties without resources for them, then it creates an additional pressure that means the fulfilment of those is rather more difficult. So, I'm happy to consider duties, what that might mean, together with the Minister for Social Justice and to understand how we may then make a practical difference to make sure there are more accessible venues for families with a person who needs that access requirement to ensure that they enjoy holidays, as, indeed, the rest of us can do as well.

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n gyfarwydd â’r prosiect y cyfeiria’r Aelod ato ym Mae Caswell, gan fod Llywodraeth Cymru wedi darparu £68,000 o gyfanswm cost y prosiect o £85,000 i alluogi'r newid y cyfeiria ato. Ac mae mwy, wrth gwrs, ym Mae Caswell yn benodol, ond rydym yn edrych ar sut rydym yn ei gwneud yn haws i bobl ddeall sut y gallant gael gwyliau gwirioneddol hygyrch, ac mae gwefan Croeso Cymru’n caniatáu i ymwelwyr hidlo am lety gyda darpariaeth ar gyfer ymwelwyr anabl, ac mae nifer o fannau lle gallwch edrych ar hygyrchedd. Unwaith eto, rwy'n fwy na pharod i edrych ar sut y gallwn ystyried sut rydym yn darparu nid yn unig dyletswyddau, oherwydd, unwaith eto, gwn fod yr Aelod, gan ei fod yn gynghorydd cyfredol o hyd, ond yn eich rôl flaenorol, ac yn wir, y ddau arweinydd cyngor blaenorol sydd wedi siarad—os ydym yn gosod dyletswyddau heb adnoddau ar eu cyfer, ceir pryder cyson fod hynny'n creu pwysau ychwanegol sy'n golygu ei bod yn anoddach cyflawni'r rheini. Felly, rwy'n fwy na pharod i ystyried dyletswyddau, yr hyn y gallai hynny ei olygu, gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a deall sut y gallwn wneud gwahaniaeth ymarferol wedyn i sicrhau bod mwy o leoliadau hygyrch ar gael ar gyfer teuluoedd ag unigolyn sydd angen mynediad o'r fath i sicrhau eu bod yn mwynhau gwyliau, fel yn wir y gall y gweddill ohonom ei wneud.

Busnesau yn Sir Benfro
Businesses in Pembrokeshire

6. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer busnesau yn Sir Benfro dros y 12 mis nesaf? OQ56544

6. Will the Minister outline the Welsh Government's economic priorities for businesses in Pembrokeshire over the next 12 months? OQ56544

Yes. Our economic resilience and reconstruction mission sets out our plan for the economy and will be vital to support individuals, businesses and communities to succeed, flourish and recover. We continue to support new and existing businesses in Pembrokeshire through Business Wales and our regional team. We have provided extensive support through the pandemic and the post-Brexit reality that I'm afraid has already seen an impact on Pembrokeshire businesses. We have, though, provided over £109 million in support through the economic resilience fund to Pembrokeshire businesses.

Gwnaf. Mae ein cenhadaeth i gryfhau ac ailadeiladu’r economi yn nodi ein cynllun ar gyfer yr economi a bydd yn hanfodol er mwyn cynorthwyo unigolion, busnesau a chymunedau i lwyddo, ffynnu ac adfer. Rydym yn parhau i gefnogi busnesau newydd a busnesau sy’n bodoli eisoes yn sir Benfro drwy Busnes Cymru a'n tîm rhanbarthol. Rydym wedi darparu cymorth helaeth drwy gydol y pandemig a'r realiti ôl-Brexit sydd eisoes wedi effeithio ar fusnesau sir Benfro, mae arnaf ofn. Er hynny, rydym wedi darparu dros £109 miliwn mewn cymorth drwy'r gronfa cadernid economaidd i fusnesau sir Benfro.

Of course, the next 12 months are crucial in developing new business opportunities, and you have committed today to creating secure and lasting jobs across Wales, and creating the conditions for businesses to grow. Now, in my own constituency, it's great to see the port of Milford Haven move forward in its plans to strengthen its Milford waterfront proposition with construction beginning on the 100-bed Tŷ hotel, which will have a positive impact on the local community and provide local jobs. Minister, I hope you will join me in welcoming the progress made on the project, and could you tell us what the Welsh Government is doing to support and maximise the opportunities from developments like this in Pembrokeshire?

Wrth gwrs, mae'r 12 mis nesaf yn allweddol i ddatblygu cyfleoedd busnes newydd, ac rydych wedi ymrwymo heddiw i greu swyddi diogel a pharhaol ledled Cymru, a chreu'r amodau i fusnesau dyfu. Nawr, yn fy etholaeth i, mae'n wych gweld porthladd Aberdaugleddau’n bwrw ymlaen gyda’i gynlluniau i gryfhau ei gynnig ar gyfer glannau Aberdaugleddau, gyda’r gwaith adeiladu’n dechrau ar westy 100 gwely Tŷ, a fydd yn effeithio'n gadarnhaol ar y gymuned leol ac yn darparu swyddi lleol. Weinidog, rwy'n gobeithio y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu’r cynnydd a wnaed ar y prosiect, ac a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi a sicrhau cymaint â phosibl o gyfleoedd yn sgil datblygiadau fel hyn yn sir Benfro?

We have a constructive relationship with not just the council, but with a range of stakeholders in Pembrokeshire, and, in fact, the development you speak of is something I know that Joyce Watson the regional Member for Mid and West Wales has mentioned to me in the past as well. So, I'm very keen to look at what we can do to work alongside businesses in Pembrokeshire and beyond to see that there is a realistic and positive future, and I do come back to the point that our challenge in our trading relationship within the United Kingdom, but crucially with the island of Ireland, is a key factor in an area like Milford Haven and the progress that we want to see it make in the future. So, I'm happy to work constructively, as I said, on all sides to see that vision realised.

Mae gennym berthynas adeiladol nid yn unig â'r cyngor, ond gydag ystod o randdeiliaid yn sir Benfro, ac mewn gwirionedd, mae'r datblygiad y soniwch amdano’n rhywbeth y gwn fod Joyce Watson, yr Aelod rhanbarthol dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, wedi sôn wrthyf amdano yn y gorffennol hefyd. Felly, rwy'n awyddus iawn i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i weithio ochr yn ochr â busnesau yn sir Benfro a thu hwnt i sicrhau dyfodol realistig a chadarnhaol, a deuaf yn ôl at y pwynt fod yr her sy'n ei hwynebu yn ein perthynas fasnachu o fewn y Deyrnas Unedig, ond yn hollbwysig gydag ynys Iwerddon, yn ffactor allweddol mewn ardal fel Aberdaugleddau a'r cynnydd rydym am iddi ei wneud yn y dyfodol. Felly, rwy'n fwy na pharod i weithio'n adeiladol, fel y dywedais, ar bob ochr i sicrhau y caiff y weledigaeth honno ei gwireddu.

Busnesau Cynhyrchu Bwyd Bob Dydd
Everyday Food Production Businesses

7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ysgogi twf busnesau cynhyrchu bwyd bob dydd yng Nghymru? OQ56543

7. What plans does the Welsh Government have to stimulate the growth of everyday food production businesses in Wales? OQ56543

14:15

Thank you for the question. We have a comprehensive programme to support businesses through Brexit and COVID disruption. That includes technical advice, financial support and promotional work. This support and leadership will help to sustain the sector through challenging times to stay on the long-term path of success and growth that it has achieved in recent years.

Diolch am eich cwestiwn. Mae gennym raglen gynhwysfawr i gefnogi busnesau drwy gydol y tarfu a achoswyd gan Brexit a COVID. Mae hynny'n cynnwys cyngor technegol, cymorth ariannol a gwaith hyrwyddo. Bydd y gefnogaeth a'r arweinyddiaeth hon yn helpu i gynnal y sector drwy gyfnod heriol i aros ar y llwybr hirdymor o lwyddiant a thwf y mae wedi'i gyflawni mewn blynyddoedd diweddar.

Thank you. This week we've been reminded about the fragility of our post-Brexit trading relationships and the possible implications for our food security. This goes well beyond a spat about sausages and chicken nuggets, and yet the UK continues to import most of its vegetables and fruit, particularly in the winter months, from mainland Europe. Two years ago, the Welsh Government invested over £400,000 in three controlled-environment agriculture projects through the foundational economy challenge fund. What has been the outcome of that investment in Wrexham, Treherbert and Cwmbran? And, given that most of us won't want to eat salads coming from Australia, what plans does the Government now have to mainstream controlled-environment agriculture across Wales so that we can enjoy more local, locally produced and grown products and be less vulnerable to the disrupted relationship that we now face with our partners in mainland Europe?

Diolch. Yr wythnos hon, rydym wedi cael ein hatgoffa o freuder ein perthynas fasnachu ôl-Brexit a'r goblygiadau posibl i ddiogelwch ein cyflenwad bwyd. Mae hyn yn mynd ymhell y tu hwnt i ffrae ynghylch selsig a nygets cyw iâr, ac eto mae'r DU yn parhau i fewnforio'r rhan fwyaf o'i llysiau a'i ffrwythau, yn enwedig dros fisoedd y gaeaf, o dir mawr Ewrop. Ddwy flynedd yn ôl, buddsoddodd Llywodraeth Cymru dros £400,000 mewn tri phrosiect amaethyddiaeth amgylchedd rheoledig drwy gronfa her yr economi sylfaenol. Beth oedd canlyniad y buddsoddiad hwnnw yn Wrecsam, Treherbert a Chwmbrân? Ac o gofio na fydd y rhan fwyaf ohonom yn dymuno bwyta saladau sy'n dod o Awstralia, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth bellach i brif ffrydio amaethyddiaeth amgylchedd rheoledig ledled Cymru fel y gallwn fwynhau cynhyrchion mwy lleol, wedi'u cynhyrchu a'u tyfu’n lleol, a bod yn llai agored i'r berthynas fregus rydym yn ei hwynebu yn awr gyda'n partneriaid ar dir mawr Ewrop?

The Member is quite right to highlight the key challenges of the customs reality that faces a range of goods going in and out of Great Britain and the island of Ireland. I've mentioned several times before the impact that is having on our ports, but it's going to have a significant and continuing impact on producers themselves. And this is an area where Wales has done particularly well. We had a target of increasing the value of our food and drink sector to £7 billion in sales terms by 2020; we got to nearly £7.5 billion. So, a successful sector that is now facing the reality of the new arrangements in place. 

On the point the Member makes about controlled-environment agriculture pilots, we've only just received the results of those pilots and we're still evaluating the results at present. The initial results are encouraging, but it's too early to say if we'll roll that initiative out more widely, but I'll make sure that Members are informed. And of course, my colleague, Lesley Griffiths, will take a keen interest in the outcome of the pilots and the choices we make here within the Government. 

Mae'r Aelod yn llygad ei lle yn tynnu sylw at heriau allweddol y realiti tollau sy'n wynebu ystod o nwyddau a ddaw i mewn ac allan o Brydain ac ynys Iwerddon. Rwyf eisoes wedi sôn sawl tro am yr effaith y mae hynny'n ei chael ar ein porthladdoedd, ond bydd yn cael effaith sylweddol a pharhaus ar y cynhyrchwyr eu hunain. Ac mae hwn yn faes lle mae Cymru wedi gwneud yn arbennig o dda. Roedd gennym darged i gynyddu gwerth ein sector bwyd a diod i £7 biliwn yn nhermau gwerthiant erbyn 2020; cyraeddasom bron i £7.5 biliwn. Felly, sector llwyddiannus sydd bellach yn wynebu realiti’r trefniadau newydd sydd ar waith.

Ar y pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud am gynlluniau peilot amaethyddiaeth amgylchedd rheoledig, rydym newydd dderbyn canlyniadau'r cynlluniau peilot hynny ac rydym yn dal i'w gwerthuso ar hyn o bryd. Mae'r canlyniadau cychwynnol yn galonogol, ond mae'n rhy gynnar i ddweud a fyddwn yn cyflwyno'r fenter honno yn ehangach, ond byddaf yn sicrhau bod yr Aelodau'n cael gwybod. Ac wrth gwrs, bydd fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, yn cadw llygad agos ar ganlyniad y cynlluniau peilot a'r dewisiadau a wnawn yma yn y Llywodraeth.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Vikki Howells. 

And finally question 8, Vikki Howells. 

Economi Cymoedd y De
The Economy of the South Wales Valleys

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cryfhau economi Cymoedd y de yn ystod tymor y Senedd hon? OQ56537

8. How does the Welsh Government intend to strengthen the economy of the south Wales Valleys during this Senedd term? OQ56537

Thank you for the question. We are currently considering how best to further develop economic, social and environmental action within this area, particularly in the Heads of the Valleys area. Over £19 million has already been approved for projects benefiting our south Wales Valleys towns through the Transforming Towns programme, which includes an allocation of over £1.5 million for each local authority.

Diolch am eich cwestiwn. Ar hyn o bryd, rydym yn ystyried y ffordd orau o ddatblygu gweithgarwch economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol ymhellach yn yr ardal hon, yn enwedig yn ardal Blaenau’r Cymoedd. Mae dros £19 miliwn eisoes wedi'i gymeradwyo ar gyfer prosiectau sydd o fudd i'n trefi yng Nghymoedd de Cymru drwy'r rhaglen Trawsnewid Trefi, sy'n cynnwys dyraniad o dros £1.5 miliwn ar gyfer pob awdurdod lleol.

Thank you, Minister, and welcome to your new role. 

The Valleys taskforce was a very welcome intervention by the Welsh Government during the fifth Senedd term, and delivered many tangible benefits to my constituency of Cynon Valley, including £1.5 million for the Dare Valley Country Park, the creation of a remote-working hub in Mountain Ash, and a very exciting zero-waste food project in Aberdare. What plans do you have, Minister, to build on the work of the Valleys taskforce across the area? And will you commit to working closely with those Members of the Senedd who represent Valleys communities so that you can best shape your response? 

Diolch, Weinidog, a chroeso i'ch rôl newydd.

Roedd tasglu'r Cymoedd yn ymyrraeth galonogol iawn gan Lywodraeth Cymru yn ystod pumed tymor y Senedd, ac arweiniodd at lawer o fanteision gwirioneddol i fy etholaeth yng Nghwm Cynon, gan gynnwys £1.5 miliwn i Barc Gwledig Cwm Dâr, creu hyb gweithio o bell yn Aberpennar, a phrosiect bwyd dim gwastraff cyffrous iawn yn Aberdâr. Pa gynlluniau sydd gennych, Weinidog, i adeiladu ar waith tasglu'r Cymoedd ar draws yr ardal? Ac a wnewch chi ymrwymo i weithio'n agos gyda'r Aelodau o'r Senedd sy'n cynrychioli cymunedau'r Cymoedd fel y gallwch lunio eich ymateb yn y ffordd orau?

Yes, I'm happy to say that we're very positive about a range of areas in the Valleys taskforce work. I've recently spoken with the leader of RCT about continuing our work on the empty homes scheme, where bringing those homes back into beneficial use has proven to be more effective and cheaper than building new properties. So, we're looking to see what's worked already in the legacy report and the programme for action as the Valleys taskforce was wound up, and I'm happy to confirm and agree to the commitment to meet with Valleys representatives to have a conversation about how we are taking that forward to make sure we continue to invest in the future of the Valleys.

Ie, rwy'n falch o ddweud ein bod yn obeithiol iawn am ystod o feysydd yng ngwaith tasglu'r Cymoedd. Yn ddiweddar, siaradais ag arweinydd Rhondda Cynon Taf ynglŷn â pharhau â'n gwaith ar y cynllun cartrefi gwag, lle mae dod â'r cartrefi hynny yn ôl i ddefnydd buddiol wedi bod yn fwy effeithiol ac yn rhatach nag adeiladu eiddo newydd. Felly, rydym yn edrych i weld beth sydd wedi gweithio eisoes yn yr adroddiad etifeddiaeth a'r rhaglen weithredu wrth i dasglu'r Cymoedd gael ei ddirwyn i ben, ac rwy'n falch o gadarnhau a chytuno i'r ymrwymiad i gyfarfod â chynrychiolwyr o’r Cymoedd i gael sgwrs ynglŷn â sut i fwrw ymlaen â hynny er mwyn sicrhau ein bod yn parhau i fuddsoddi yn nyfodol y Cymoedd.

Diolch i'r Gweinidog. Fe fyddwn ni nawr yn cymryd toriad byr wrth inni wneud ychydig o newidiadau yn y Siambr. Felly, y toriad nesaf.

I thank the Minister. We will now suspend proceedings briefly to allow for some changeovers in the Siambr. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:19.

Plenary was suspended at 14:19.

14:25

Ailymgynullodd y Senedd am 14:28, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 14:28, with the Llywydd in the Chair.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Minister for Health and Social Services

Yr eitem nawr yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.

The next item is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Delyth Jewell.

Cymorth Seibiant i Ofalwyr Di-dâl
Respite Support for Unpaid Carers

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymorth seibiant i ofalwyr di-dâl yn Nwyrain De Cymru? OQ56572

1. Will the Minister make a statement on respite support for unpaid carers in South Wales East? OQ56572

We recognise the vital importance of respite and taking a break for maintaining the mental health and well-being of unpaid carers. On Monday, at the start of national Carers Week, I announced £3 million of new funding in 2021-22 to support emergency respite provision and development of a short-breaks fund.

Rydym yn cydnabod pwysigrwydd hanfodol seibiant a hoe i gynnal iechyd meddwl a lles gofalwyr di-dâl. Ddydd Llun, ar ddechrau'r Wythnos Gofalwyr genedlaethol, cyhoeddais £3 miliwn o gyllid newydd yn 2021-22 i gefnogi darpariaeth seibiant brys a datblygu cronfa er mwyn galluogi pobl i gael seibiant byr.

Thank you, Minister. As you've noted, it is Carers Week, and I welcome your respite support package for unpaid carers, but I'm afraid that that doesn't tally with the delay in reopening day-care services. These services are one of the principal means of respite for unpaid carers, and some councils have yet to fully reopen them. I understand that Caerphilly have said that they will open facilities only on a phased basis, and they've requested advice from the Welsh Government about what process to follow to allow them to do this safely. Now, neighbouring councils like Newport have already provided day services, so I'd firstly like to know why the same guidance isn't being given to all councils. But, moreover, Minister, I'd like to stress—and I know that you'll appreciate this—the deeply draining toll that this is all taking on hundreds of families, families of people with learning disabilities or complex needs, many of whom have already had the vaccine and who rely on these services to cope and to see their friends. And their families need this respite—their role is physically and emotionally demanding. If some councils can offer this respite, how is it that some other councils are waiting on Welsh Government guidance? I just fear that the needs of carers and the harm being done to these families is getting lost somewhere.

Diolch, Weinidog. Fel y dywedoch, mae'n Wythnos Gofalwyr, ac rwy'n croesawu eich pecyn cymorth seibiant ar gyfer gofalwyr di-dâl, ond mae arnaf ofn nad yw hynny'n cyd-fynd â'r oedi cyn ailagor gwasanaethau gofal dydd. Y gwasanaethau hyn yw un o'r prif ffyrdd i ofalwyr di-dâl gael seibiant, ac mae rhai cynghorau eto i'w hailagor yn llawn. Deallaf fod Caerffili wedi dweud y byddant yn agor cyfleusterau fesul cam yn unig, ac maent wedi gofyn am gyngor gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â pha broses i'w dilyn i ganiatáu iddynt wneud hyn yn ddiogel. Nawr, mae cynghorau cyfagos fel Casnewydd eisoes wedi darparu gwasanaethau dydd, felly yn gyntaf, hoffwn wybod pam nad yw'r un canllawiau'n cael eu rhoi i bob cyngor. Ond yn ychwanegol at hynny, Weinidog, hoffwn bwysleisio—a gwn y byddwch yn deall hyn—yr effaith sylweddol y mae hyn oll yn ei chael ar gannoedd o deuluoedd, teuluoedd pobl ag anableddau dysgu neu anghenion cymhleth, gyda llawer ohonynt eisoes wedi cael y brechlyn ac yn dibynnu ar y gwasanaethau hyn i ymdopi ac i weld eu ffrindiau. Ac mae angen y seibiant hwn ar eu teuluoedd—mae eu rôl yn anodd iawn, yn gorfforol ac yn emosiynol. Os gall rhai cynghorau gynnig y seibiant hwn, pam fod cynghorau eraill yn aros am ganllawiau gan Lywodraeth Cymru? Rwy'n poeni bod anghenion gofalwyr a'r niwed sy'n cael ei wneud i'r teuluoedd hyn yn mynd ar goll yn rhywle.

14:30

I thank Delyth Jewell for that very important question, and I am very aware of the strain that carers have been under during this really difficult time. And I'm certainly aware of those people who are caring for people with a learning disability or people with Alzheimer's, that there is a great stress. And so I'm absolutely in sympathy with her in the point that she's trying to make.

We have been encouraging local authorities to reopen day centres, and in fact I'm aware of the situation in Caerphilly, and we have been in discussion—the officials have been in discussion with Caerphilly council—in order to try to hurry up the process. I'm also aware that the provision of day services that have opened are spasmodic—are scattered throughout Wales. And so we are well aware of this situation, we know how important it is, and we're working hard to try to get day services up and running, as they should now be able to do so.

Diolch i Delyth Jewell am y cwestiwn pwysig hwnnw, ac rwy'n ymwybodol iawn o'r straen y mae gofalwyr wedi ei deimlo yn ystod y cyfnod hynod anodd hwn. Ac rwy'n sicr yn ymwybodol o'r bobl sy'n gofalu am bobl ag anabledd dysgu neu bobl â chlefyd Alzheimer, fod straen mawr arnynt hwy. Ac felly rwy'n cydymdeimlo'n llwyr â'r pwynt y mae'n ceisio ei wneud.

Rydym wedi bod yn annog awdurdodau lleol i ailagor canolfannau dydd, ac mewn gwirionedd rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa yng Nghaerffili, ac rydym wedi bod yn trafod—mae'r swyddogion wedi bod yn trafod gyda chyngor Caerffili—er mwyn ceisio cyflymu'r broses. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod y ddarpariaeth o wasanaethau dydd sydd wedi agor yn ddarniog—wedi'i gwasgaru ledled Cymru. Ac felly rydym yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa hon, rydym yn gwybod pa mor bwysig yw hyn, ac rydym yn gweithio'n galed i geisio cael gwasanaethau dydd yn weithredol, fel y dylent fod bellach.

Minister, there are more than 22,000 young carers aged between 14 and 25 in Wales. The pressure faced by these young people because of their caring duties can have a negative impact on their own physical health, mental health, education and employment opportunities. The pressure on these young people has been increased by the pandemic—there's no doubt about it. Looking after a family member or friend is highly rewarding, but also incredibly demanding. Just knowing that you're able to escape for a break is a great incentive, particularly where you are confident the person you care for will be looked after in your absence. You did mention the £3 million that you provided to local authorities earlier in Wales, but I would like to know how you will monitor this and the actual progress that that £3 million is going to be spent on the rightful purpose.

Weinidog, mae dros 22,000 o ofalwyr ifanc rhwng 14 a 25 oed yng Nghymru. Gall y pwysau a wynebir gan y bobl ifanc hyn oherwydd eu dyletswyddau gofalu gael effaith negyddol ar eu hiechyd corfforol, eu hiechyd meddwl, eu haddysg a'u cyfleoedd cyflogaeth eu hunain. Mae'r pwysau ar y bobl ifanc hyn wedi gwaethygu yn sgil y pandemig—nid oes amheuaeth ynglŷn â hynny. Mae gofalu am aelod o'r teulu neu ffrind yn waith gwerth chweil, ond mae hefyd yn anhygoel o anodd. Mae gwybod eich bod yn gallu dianc am seibiant yn gymhelliant mawr, yn enwedig lle rydych yn hyderus y bydd y person rydych yn gofalu amdano yn derbyn gofal yn eich absenoldeb. Fe sonioch chi am y £3 miliwn a ddarparwyd gennych i awdurdodau lleol yn gynharach yng Nghymru, ond hoffwn wybod sut y byddwch yn monitro hyn a'r cynnydd go iawn fod y £3 miliwn hwnnw'n mynd i gael ei wario at ddibenion priodol.

I thank you for that, again, very important question, because the needs of young carers are absolutely a high priority in the Government's planning, and we know what an enormous amount they do to care for their loved ones. On the £3 million, £1.75 million has already been given to the local authorities to support the existing respite schemes that they do provide already. The other £1.25 million, there is a research project that is looking at the best way of providing short breaks, and looking at what you have to do in order to qualify for those short breaks. For example, do you need to have had a carer's assessment? I think it may be not necessary to have had a carer's assessment. So, we're trying to make respite more flexible and easier for carers, including young carers, to access. So, these respite projects that we're putting forward are going to be available for young carers and carers of all ages, and we're particularly anxious that young carers should benefit from them. So, thank you again for that very important question.

Diolch ichi am y cwestiwn pwysig hwnnw, unwaith eto, oherwydd yn bendant, mae anghenion gofalwyr ifanc yn flaenoriaeth uchel yng nghynlluniau'r Llywodraeth, a gwyddom cymaint y maent yn ei wneud wrth ofalu am eu hanwyliaid. Ar y £3 miliwn, mae £1.75 miliwn eisoes wedi'i roi i'r awdurdodau lleol i gefnogi'r cynlluniau seibiant presennol y maent yn eu darparu eisoes. Y £1.25 miliwn arall, ceir prosiect ymchwil sy'n edrych ar y ffordd orau o ddarparu seibiant byr, ac edrych ar yr hyn y mae'n rhaid ichi ei wneud er mwyn bod yn gymwys ar gyfer seibiant byr. Er enghraifft, a oes angen i chi fod wedi cael asesiad gofalwr? Rwy'n credu efallai nad oes angen bod wedi cael asesiad gofalwr. Felly, rydym yn ceisio gwneud gofal seibiant yn fwy hyblyg ac yn haws i ofalwyr ei gael, gan gynnwys gofalwyr ifanc. Felly, bydd y prosiectau seibiant hyn rydym yn eu cyflwyno ar gael i ofalwyr ifanc a gofalwyr o bob oed, ac rydym yn arbennig o awyddus i ofalwyr ifanc elwa arnynt. Felly, diolch eto am y cwestiwn pwysig hwnnw.

Cyfleusterau Meddygol Cymunedol
Community Medical Facilities

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y rôl y mae cyfleusterau meddygol cymunedol wedi'i chwarae yn ystod pandemig y coronafeirws? OQ56565

2. Will the Minister make a statement on the role that community medical facilities have played during the coronavirus pandemic? OQ56565

Diolch, Joel, am y cwestiwn.

Thank you, Joel, for the question.

Community medical facilities have played and continue to play a vital role throughout the pandemic. Officials are continuing to work with health boards to inform planning for booster vaccines and to ensure that access to wider primary care services is balanced to ensure the population is protected from COVID.

Mae cyfleusterau meddygol cymunedol wedi chwarae ac yn parhau i chwarae rhan hanfodol drwy gydol y pandemig. Mae swyddogion yn parhau i weithio gyda byrddau iechyd i lywio'r gwaith o gynllunio ar gyfer brechlynnau atgyfnerthu ac i sicrhau bod mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol ehangach yn gytbwys er mwyn sicrhau bod y boblogaeth yn cael ei hamddiffyn rhag COVID.

Thank you, Minister. And I'd like to take this opportunity to put on record my thanks and appreciation for all those who work within this field and have gone above and beyond to help protect and serve their communities during this terrible pandemic.

As highlighted yesterday in the Chamber, and in a recent briefing by the British Medical Association, some GP surgeries in Wales were in the position to adapt during the pandemic and ensure that they continued to provide safe and effective services to patients. These have not only included the continuation of face-to-face appointments, but also an element of online and blended consultation. However, not all surgeries have been able to adapt, and the Taff Vale practice in Cilfynydd has been closed since the start of the pandemic, leaving many residents in the village without adequate provision and the need to make alternative arrangements elsewhere. The intervention of the health board and community health council has sadly not been able to change the situation, and I would ask if the Minister could intervene on behalf of the residents, liaise with the practice managers, and try to get this surgery back up and running as soon as possible.

Diolch i chi, Weinidog. A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch a fy ngwerthfawrogiad i bawb sy'n gweithio yn y maes hwn ac sydd wedi mynd y tu hwnt i'r galw i helpu i ddiogelu a gwasanaethu eu cymunedau yn ystod y pandemig ofnadwy hwn.

Fel yr amlygwyd ddoe yn y Siambr, ac mewn sesiwn friffio ddiweddar gan Gymdeithas Feddygol Prydain, roedd rhai meddygfeydd yng Nghymru mewn sefyllfa i addasu yn ystod y pandemig a sicrhau eu bod yn parhau i ddarparu gwasanaethau diogel ac effeithiol i gleifion. Mae'r rhain nid yn unig wedi cynnwys parhau ag apwyntiadau wyneb yn wyneb, ond hefyd elfen o ymgynghori ar-lein a chyfunol. Fodd bynnag, nid yw pob meddygfa wedi gallu addasu, ac mae'r practis Cwm Taf yng Nghilfynydd wedi'i gau ers dechrau'r pandemig, gan adael llawer o drigolion y pentref heb ddarpariaeth ddigonol a'r angen i wneud trefniadau amgen mewn mannau eraill. Yn anffodus, nid yw ymyrraeth y bwrdd iechyd a'r cyngor iechyd cymuned wedi gallu newid y sefyllfa, a hoffwn ofyn i'r Gweinidog ymyrryd ar ran y trigolion, cysylltu â rheolwyr y practis, a cheisio sicrhau bod y feddygfa hon yn weithredol cyn gynted â phosibl.

14:35

Thanks very much, Joel, and I join with you in thanking the tremendous efforts of our NHS workers during the pandemic. I think patients understand that everything needed to change and adapt in light of the pandemic, and, of course, the number of patients physically that were allowed inside premises was quite important in order to minimise the risk to all. I think the roll-out of new technology has been actually quite beneficial in certain circumstances, and certainly some patients have found that the eConsult approach and the triaging on telephones has been quite helpful. But you're absolutely right: it is important that when people need face-to-face consultation, we need to facilitate that as well.

We are hearing about various cases throughout Wales, and we're keeping an eye on that situation. I think we do have to take on board the learning, the positive learning we've had from the pandemic, but I will look specifically at the Taff Vale practice. If there is no opportunity at all to see a GP, then I think that obviously does raise some questions. So, I'll ask my officials specifically to look at that case.

Diolch yn fawr iawn, Joel, ac rwy'n ategu eich diolch am ymdrechion aruthrol ein gweithwyr GIG yn ystod y pandemig. Credaf fod cleifion yn deall bod angen i bopeth newid ac addasu yng ngoleuni'r pandemig, ac wrth gwrs, roedd nifer y cleifion a gâi eu caniatáu y tu mewn i safleoedd yn bwysig er mwyn lleihau'r risg i bawb. Credaf fod cyflwyno technoleg newydd wedi bod yn fuddiol mewn rhai amgylchiadau, ac yn sicr roedd rhai cleifion yn teimlo bod y defnydd o eConsult a brysbennu ar y ffôn yn eithaf defnyddiol. Ond rydych chi'n llygad eich lle: pan fydd pobl angen ymgynghori wyneb yn wyneb, mae'n bwysig ein bod yn hwyluso hynny hefyd.

Rydym yn clywed am wahanol achosion ledled Cymru, ac rydym yn cadw llygad ar y sefyllfa honno. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni ystyried y dysgu, y gwersi cadarnhaol rydym wedi'u dysgu o'r pandemig, ond byddaf yn edrych yn benodol ar y practis Cwm Taf. Os nad oes cyfle o gwbl i weld meddyg teulu,  credaf fod hynny'n amlwg yn codi rhai cwestiynau. Felly, fe ofynnaf i fy swyddogion edrych ar yr achos hwnnw yn benodol.

Following on from the question just made, I wonder if she can update us on whether there has been a big take-up of the additional £9.2 million funding for improving both telephone and video responsiveness. Now, we understand that during the pandemic the pressures on our community medical facilities were massive, but what we want to see is them coming out of this and patients being able to get a phone, an e-consultation or a video e-consultation, or simply to have the phone answered as well.

So, it would be good to know in my own area what's been happening with that, and whether there has been a good take-up, but I think every Member here would like to know as well whether their own GP practices and community medical facilities have made use of this, because getting back to some new normality, where people know they can get a response, they can get an appointment, even if that appointment is using the new eConsult messages, and they can have it done promptly. So, what has the take-up been like for that £9.2 million?

Yn dilyn y cwestiwn a ofynnwyd yn awr, tybed a all roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn ag a wnaeth nifer fawr fanteisio ar y £9.2 miliwn ychwanegol o gyllid ar gyfer gwella ymateb dros y ffôn a fideo. Nawr, deallwn fod y pwysau ar ein cyfleusterau meddygol cymunedol yn enfawr yn ystod y pandemig, ond rydym am eu gweld yn dod allan o hyn a bod cleifion yn gallu cael ymgynghoriad dros y ffôn, e-ymgynghoriad neu e-ymgynghoriad fideo, neu'n syml i gael eu galwad wedi'i hateb hefyd.

Felly, byddai'n dda gwybod yn fy ardal fy hun beth sydd wedi bod yn digwydd gyda hynny, ac a wnaeth nifer fawr fanteisio ar hyn, ond credaf y byddai pob Aelod yma yn hoffi gwybod hefyd a yw eu practisau meddygon teulu a'u cyfleusterau meddygol cymunedol eu hunain wedi gwneud defnydd ohono wrth ddychwelyd at ryw normalrwydd newydd, lle mae pobl yn gwybod y gallant gael ymateb, y gallant gael apwyntiad, hyd yn oed os mai defnyddio'r negeseuon eConsult newydd yw'r apwyntiad hwnnw, ac y gallant wneud hynny'n gyflym. Felly, faint sydd wedi manteisio ar y £9.2 miliwn?

Diolch yn fawr iawn. I think the Member was absolutely right to talk about the new normal, because I don't think it's right that we go back to the old ways of working. We need to take advantage of new technology, and I'm pleased to say that there has been a tremendous take-up of that £9.2 million funding that was made available up until March this year. I really welcome the Member's interest in this topic. He'll be aware that we also had some access standards that were announced by the previous Minister for health, and they were about making sure that people knew what the expectation was. So, when they contacted the GP, they knew the standards of delivery that were expected, and there was an incentive there for GPs, and if they reach the standards, then they are given additional payments. Now, we are waiting to hear the results of that, and so, those results will be coming out in June, and if they've reached the standards, then they will be getting that top-up of financial support. So, I will write to Members with the information on access standards, and the achievement of those services around Wales, when that data becomes available at the end of June. 

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod yr Aelod yn llygad ei le wrth siarad am y normal newydd, oherwydd nid wyf yn credu ei bod yn iawn inni ddychwelyd at yr hen ffyrdd o weithio. Mae angen inni fanteisio ar dechnoleg newydd, ac rwy'n falch o ddweud bod llawer iawn wedi manteisio ar y cyllid o £9.2 miliwn a oedd ar gael hyd at fis Mawrth eleni. Rwy'n croesawu diddordeb yr Aelod yn y pwnc hwn. Fe fydd yn ymwybodol fod gennym rai safonau mynediad hefyd a gyhoeddwyd gan y Gweinidog iechyd blaenorol, ac roeddent yn ymwneud â sicrhau bod pobl yn gwybod beth oedd y disgwyliad. Felly, pan fyddent yn cysylltu â'r meddyg teulu, roeddent yn gwybod am y safonau darparu gwasanaeth a ddisgwylid, ac roedd cymhelliad yno i feddygon teulu, ac os ydynt yn cyrraedd y safonau, rhoddir taliadau ychwanegol iddynt. Nawr, rydym yn aros i glywed canlyniadau hynny, ac felly, bydd y canlyniadau hynny'n cael eu cyhoeddi ym mis Mehefin, ac os ydynt wedi cyrraedd y safonau, byddant yn cael y cymorth ariannol ychwanegol hwnnw. Felly, byddaf yn ysgrifennu at yr Aelodau gyda'r wybodaeth am safonau mynediad, a chyflawni'r gwasanaethau hynny ledled Cymru, pan fydd y data hwnnw ar gael ddiwedd mis Mehefin.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George. 

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Russell George. 

Diolch, Llywydd. Minister, in my new role, I would like to first of all just say congratulations on your appointment, and I hope to work constructively with you, particularly with regards to the challenges ahead, which we have to face together as a country.

My colleagues and I have very much welcomed the announcement of £1 billion to help the NHS recover from the pandemic, and the first tranche of £100 million announced for new technology and staff. It's been several months now since the publication of the Welsh Government's NHS recovery framework and we're still waiting to see where the other £900 million is due to be spent. Can you tell us today how and where this money is going to be targeted in Welsh primary and secondary care?

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn fy rôl newydd, yn gyntaf hoffwn ddweud llongyfarchiadau ar eich penodiad, ac rwy'n gobeithio gweithio'n adeiladol gyda chi, yn enwedig mewn perthynas â'r heriau sydd o'n blaenau, heriau y mae'n rhaid inni eu hwynebu gyda'n gilydd fel gwlad.

Mae fy nghyd-Aelodau a minnau wedi croesawu'r cyhoeddiad o £1 biliwn i helpu'r GIG i adfer o'r pandemig, a'r gyfran gyntaf o £100 miliwn a gyhoeddwyd ar gyfer technoleg a staff newydd. Mae sawl mis wedi mynd heibio bellach ers cyhoeddi fframwaith Llywodraeth Cymru ar gyfer adferiad y GIG ac rydym yn dal i aros i weld ble y caiff y £900 miliwn arall ei wario. A allwch ddweud wrthym heddiw sut a ble y caiff yr arian hwn ei dargedu o fewn gofal sylfaenol ac eilaidd yng Nghymru?

Well, thanks very much, and can I also congratulate Russell George once again? I think I congratulated prematurely last time. First of all, I'm sure you, like me, welcome that £1 billion extra that we are going to be putting in specifically to try and tackle the issues that have arisen as a result of the pandemic. There is, as the Member knows, a significant backlog of work that needs to be tackled, and, let's face it, we're still not out of the COVID pandemic at the moment. So, there are still some severe restrictions on our ability to get back to a normal service.

We have already announced that £100 million. That has been distributed throughout all the health boards in Wales. I have asked the health authorities now to come forward with their proposals for how they think we should be addressing the backlog. So, those proposals are being analysed by my officials at the moment. We'll be drawing up annual plans with them, and, on the back of that, we will be making a request to the finance Minister for the additional funding to be released. So, we've got to get the balance right between being very specific about what it is we're going to do, how we're going to make sure that there's a geographic coverage, but also that we're actually getting to the most difficult and clinical priority cases as soon as we can as well. So, that additional funding, I'm very keen to get spending, as you can imagine, but we have to work in partnership with the health boards and make sure we understand what their priorities are as well.

Wel, diolch yn fawr iawn, ac a gaf innau hefyd longyfarch Russell George unwaith eto? Rwy'n credu fy mod wedi llongyfarch yn gynamserol y tro diwethaf. Yn gyntaf oll, rwy'n siŵr eich bod chi, fel fi, yn croesawu'r £1 biliwn ychwanegol y byddwn yn ei ddarparu yn benodol ar gyfer ceisio mynd i'r afael â'r materion sydd wedi codi o ganlyniad i'r pandemig. Fel y gŵyr yr Aelod, mae ôl-groniad sylweddol o waith y bydd angen mynd i'r afael ag ef, a gadewch i ni ei wynebu, nid ydym wedi cefnu ar y pandemig COVID ar hyn o bryd. Felly, mae cyfyngiadau difrifol o hyd ar ein gallu i ddychwelyd at wasanaeth arferol.

Rydym eisoes wedi cyhoeddi'r £100 miliwn. Mae hwnnw wedi'i ddosbarthu i bob un o'r byrddau iechyd yng Nghymru. Rwyf wedi gofyn yn awr i'r awdurdodau iechyd gyflwyno eu cynigion ar gyfer sut y credant y dylem fynd i'r afael â'r ôl-groniad. Felly, mae'r cynigion hynny'n cael eu dadansoddi gan fy swyddogion ar hyn o bryd. Byddwn yn llunio cynlluniau blynyddol gyda hwy, ac yn sgil hynny, byddwn yn gwneud cais i'r Gweinidog cyllid i ryddhau'r cyllid ychwanegol. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau cydbwysedd cywir rhwng bod yn benodol iawn ynglŷn â'r hyn y byddwn yn ei wneud, sut rydym yn mynd i sicrhau darpariaeth yn ddaearyddol, ond hefyd ein bod yn cyrraedd yr achosion anoddaf a'r achosion clinigol blaenoriaethol cyn gynted ag y gallwn hefyd. Felly, y cyllid ychwanegol hwnnw, rwy'n awyddus iawn i ddechrau gwario, fel y gallwch ddychmygu, ond mae'n rhaid inni weithio mewn partneriaeth â'r byrddau iechyd a sicrhau ein bod yn deall beth yw eu blaenoriaethau hwy hefyd.

14:40

Thank you, Minister. I appreciate your answer. I suppose it's not just health authorities, but it's other health professionals that you need to work with as well, and many of those I've spoken to over the last couple of weeks just feel disappointed that they haven't yet had that funding allocated and announced. I appreciate the process that you've mentioned and outlined, but I think their concern is that as time ticks on, waiting lists continue to spiral. As I mentioned to you yesterday, Wales is now looking at a waiting list of one in three waiting over a year, compared to one in 11 in England, and this is not just COVID-19 at play here: before the pandemic, the number of those waiting over a year for treatment was triple that of the whole of England.

So, whilst I appreciate what you said, Minister—I understand, to a part, what you said—you'll obviously be aware of your predecessor's commitments as well that it would take a full parliamentary term to clear the backlog of patients. You mentioned in your first response to me that it's going take time to do this, and I think we all acknowledge and understand that. So, can you give any timescales for the NHS providers to know when they will receive this financial support, so that they can plan where to target it? I appreciate the process you've outlined, but can we have some dates potentially attached to that?

Diolch i chi, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich ateb. Rwy'n tybio nad yw'n fater o'r awdurdodau iechyd yn unig, ond gweithwyr iechyd proffesiynol eraill y mae angen i chi weithio gyda hwy yn ogystal, ac mae llawer o'r rhai y siaradais â hwy dros yr wythnosau diwethaf yn teimlo'n siomedig nad ydynt eto wedi cael y cyllid hwnnw wedi'i ddyrannu a'i gyhoeddi. Rwy'n derbyn y broses rydych wedi'i chrybwyll a'i hamlinellu, ond rwy'n credu mai eu pryder yw bod rhestrau aros yn parhau i dyfu wrth i amser fynd yn ei flaen. Fel y soniais wrthych ddoe, mae Cymru bellach yn edrych ar restr aros o un o bob tri yn aros dros flwyddyn, o'i gymharu ag un o bob 11 yn Lloegr, ac nid COVID-19 yn unig sydd ar fai yma: cyn y pandemig, roedd nifer y rhai a oedd yn aros dros flwyddyn am driniaeth yn deirgwaith y nifer ar gyfer Lloegr gyfan.

Felly, er fy mod yn gwerthfawrogi yr hyn a ddywedoch chi, Weinidog—rwy'n deall i raddau yr hyn a ddywedoch chi—fe fyddwch yn amlwg yn ymwybodol o ymrwymiadau eich rhagflaenydd hefyd y byddai'n cymryd tymor seneddol llawn i glirio'r ôl-groniad o gleifion. Fe sonioch chi yn eich ateb cyntaf i mi ei bod yn mynd i gymryd amser i wneud hyn, a chredaf ein bod i gyd yn cydnabod ac yn deall hynny. Felly, a allwch roi unrhyw amserlenni i ddarparwyr y GIG allu gwybod pryd y byddant yn cael y cymorth ariannol hwn, fel y gallant gynllunio ble i'w dargedu? Rwy'n gwerthfawrogi'r broses rydych wedi'i hamlinellu, ond a allwn gael dyddiadau ynghlwm wrth hynny o bosibl?

Thanks very much. Well, the process is this: the health boards put forward their annual plans, we're not expecting to receive those annual plans until the end of this week, and as soon as that's been done we'll obviously be analysing those. We'll be looking at where we think the priorities should be and then we will be making a submission to the finance Minister to see if it may be possible, perhaps, even to get it into a supplementary budget later this year, so that we can start that process of spending money. We're very aware that if we want to clear the backlog that we need to get things in place, and the best way to do that is to spend the money upfront at the beginning of the year. Also, of course, one of the things that they're anxious to know is whether this is going to be one-off funding or multi-annual funding, and that makes a big difference as to whether and to what extent they're willing to commit. So, all of those conversations are ongoing.

Diolch yn fawr. Wel, dyma'r broses: mae'r byrddau iechyd yn cyflwyno eu cynlluniau blynyddol, nid ydym yn disgwyl derbyn y cynlluniau blynyddol hynny tan ddiwedd yr wythnos hon, a chyn gynted ag y bydd hynny wedi'i wneud, yn amlwg byddwn yn dadansoddi'r rheini. Byddwn yn edrych ar ble y credwn y dylai'r blaenoriaethau fod ac yna byddwn yn gwneud cyflwyniad i'r Gweinidog cyllid i weld a allai fod yn bosibl, efallai, ei gael mewn cyllideb atodol yn ddiweddarach eleni hyd yn oed, fel y gallwn ddechrau'r broses o wario arian. Rydym yn ymwybodol iawn os ydym am glirio'r ôl-groniad fod angen inni roi pethau ar waith, a'r ffordd orau o wneud hynny yw gwario'r arian ymlaen llaw ar ddechrau'r flwyddyn. Hefyd, wrth gwrs, un o'r pethau y maent yn awyddus i'w wybod yw a fydd hwn yn gyllid untro neu'n gyllid amlflwydd, ac mae hynny'n gwneud gwahaniaeth mawr o ran eu parodrwydd i ymrwymo ac i ba raddau. Felly, mae'r holl sgyrsiau hynny'n parhau.

Thank you, Minister. I appreciate that you've given a little bit more detail about the timescale. You referred to having that information back from the health boards by, I think you said, next week. And I suppose the question then is timescales about the process of when you'll be making those commitments, bringing forward those proposals to the finance Minister, and when you believe the finance Minister will be in a position to tell the Chamber how that £900 million is going to be allocated.

I also raised concerns yesterday about the workforce, and how it's vital to have a workforce strategy to underpin the critical shortages in our NHS workforce, so we don't face burnout whilst trying to tackle the mounting treatment backlog, and I know you appreciate and agree with that concern. Now, I know in the Labour Party manifesto that you referred to 12,000 doctors, nurses and allied healthcare professionals, but what it didn't say in the manifesto, so I'm hoping you can tell us this today, it didn't give us much detail about the breakdown of who you were intending to recruit to tackle the backlog. So, I think it is critical for the very safety of patients and, of course, for legal requirements as well under the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 that we have adequate staffing on our wards, of course, as well. I know you'll agree with that.

So, can you outline today, Minister, how many doctors and nurses you will recruit, how long you believe it will take to achieve, and how much of the £900 million you will specifically be spending on recruitment? Now, I appreciate that some of this answer might relate to that information that you're waiting to receive, but if you can give us any insight into that, that would be appreciated, Minister.

Diolch, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod wedi rhoi ychydig mwy o fanylion am yr amserlen. Fe gyfeirioch chi at gael y wybodaeth yn ôl gan y byrddau iechyd erbyn wythnos nesaf, rwy'n credu ichi ddweud. Ac mae'n debyg mai'r cwestiwn wedyn yw amserlenni ynghylch y broses o pryd y byddwch yn gwneud yr ymrwymiadau hynny, a chyflwyno'r cynigion hynny i'r Gweinidog cyllid, a phryd y credwch y bydd y Gweinidog cyllid mewn sefyllfa i ddweud wrth y Siambr sut y bydd y £900 miliwn hwnnw'n cael ei ddyrannu.

Nodais bryderon ddoe hefyd am y gweithlu, a sut y mae'n hanfodol cael strategaeth y gweithlu i wrthsefyll y prinder difrifol yn ein gweithlu GIG, fel nad ydym yn wynebu problem staff wedi ymlâdd wrth geisio mynd i'r afael â'r ôl-groniad cynyddol o driniaethau, a gwn eich bod yn deall ac yn cytuno â'r pryder hwnnw. Nawr, rwy'n gwybod ym maniffesto'r Blaid Lafur eich bod wedi cyfeirio at 12,000 o feddygon, nyrsys a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol perthynol, ond yr hyn na ddywedai'r maniffesto, felly rwy'n gobeithio y gallwch ddweud wrthym heddiw, ni roddai lawer o fanylion inni ynglŷn â'r dadansoddiad o bwy y bwriadech ei recriwtio i fynd i'r afael â'r ôl-groniad. Felly, rwy'n credu ei bod yn hanfodol o ran diogelwch cleifion ac o ran y gofynion cyfreithiol hefyd o dan Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 fod gennym ddigon o staff ar ein wardiau hefyd wrth gwrs. Rwy'n gwybod y byddwch yn cytuno â hynny.

Felly, a allwch amlinellu heddiw, Weinidog, faint o feddygon a nyrsys y byddwch yn eu recriwtio, faint o amser y credwch y bydd yn ei gymryd i'w gyflawni, a faint o'r £900 miliwn y byddwch yn ei wario'n benodol ar recriwtio? Nawr, rwy'n sylweddoli y gallai rhywfaint o'r ateb hwn ymwneud â'r wybodaeth rydych yn aros i'w chael, ond byddem yn ddiolchgar os gallwch roi unrhyw oleuni ar hynny i ni, Weinidog.

14:45

Well, I'm sure the Member will be aware that the Welsh Government has already produced a workforce strategy on health, working closely with Health Education and Improvement Wales to identify where the gaps are in relation to where we really need to focus our efforts, and there's been a huge amount of work done with that organisation over recent months. On the 12,000 people that we will be recruiting in terms of training, some of that work is already in place and I'm happy to write to the Member with a further breakdown of precisely where we think those are going to be held.FootnoteLink There's a big difference—. There's no point in saying we're going to appoint x number of new doctors—if you haven't got them in the training process, it's all a bit of a waste of time. So, the first thing to happen is that you've got to get them trained and then make the financial commitment to make sure that they can be given a job at the end of that process. 

Obviously, we're very concerned about making sure that we stick to the staffing levels that we've set down in law, of course, and you will be aware that we have done a lot in this Government to ensure that we are doing all we can to produce our own local people. So, the nurse bursary, for example, is something that we kept in the Labour Party in Wales, and I'm afraid that the Westminster Parliament under, I'm afraid, your Government, the Conservative Party, decided to withdraw that support.

Wel, rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cynhyrchu strategaeth y gweithlu iechyd, gan weithio'n agos gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru i nodi lle mae'r bylchau mewn perthynas â lle mae gwir angen inni ganolbwyntio ein hymdrechion, a gwnaed llawer iawn o waith gyda'r sefydliad hwnnw dros y misoedd diwethaf. Ar y 12,000 o bobl y byddwn yn eu recriwtio ar gyfer hyfforddiant, mae rhywfaint o'r gwaith hwnnw eisoes ar y gweill ac rwy'n hapus i ysgrifennu at yr Aelod gyda dadansoddiad pellach o ble yn union y credwn y bydd y rheini.FootnoteLink Mae gwahaniaeth mawr—. Nid oes unrhyw bwynt dweud ein bod yn mynd i benodi x o feddygon newydd os nad ydynt yn y broses o hyfforddi, mae'r cyfan yn wastraff amser. Felly, y peth cyntaf i ddigwydd yw bod yn rhaid i chi eu hyfforddi ac yna gwneud yr ymrwymiad ariannol i sicrhau y gellir rhoi swydd iddynt ar ddiwedd y broses honno.

Yn amlwg, rydym yn pryderu'n fawr ynglŷn â sicrhau ein bod yn cadw at y lefelau staffio rydym wedi'u pennu yn y gyfraith wrth gwrs, ac fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi gwneud llawer yn y Llywodraeth hon i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gynhyrchu ein pobl leol ein hunain. Felly, mae'r fwrsariaeth i nyrsys, er enghraifft, yn rhywbeth y gwnaethom ei gadw yn y Blaid Lafur yng Nghymru, ac mae arnaf ofn fod Senedd San Steffan, eich Llywodraeth chi, y Blaid Geidwadol, wedi penderfynu tynnu'r gefnogaeth honno yn ôl.

Llefaryd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Weinidog, mi wnes i ofyn i chi ddoe wrth ymateb i’r datganiad ar y diweddaraf ar y coronafeirws ba gynlluniau oedd yna ar y gweill ar gyfer cyflymu brechu neu surge vaccination mewn ardaloedd haint uchel, ac yn enwedig ardaloedd, wrth gwrs, lle mae'r amrywiolyn delta yn achosi pryder. Dwi ddim yn teimlo fy mod wedi cael ateb fel yr oeddwn i eisiau i'r cwestiwn hwnnw, felly gadewch i mi ofyn yn y ffordd yma: os ydy bwrdd iechyd mewn ardal lle mae yna bryder—ac rydym yn sôn am Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar hyn o bryd—yn gallu dangos bod ganddyn nhw'r capasiti i wneud mwy o frechu, a fyddwch chi fel Llywodraeth yn gwneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu cael cynnydd mewn cyflenwad o'r brechiad er mwyn gallu cyflymu'r broses?

Thank you very much, Llywydd. Minister, I asked you yesterday in responding to the statement on the coronavirus update what plans were in the pipeline in order to hasten vaccination or provide surge vaccination in high-infection areas, particularly where the delta variant is a cause for concern. I don't feel that I got the response I wanted to that question, so let me put it in this way: if a health board in an area where there is concern—we're talking here about Betsti Cadwaladr University Health Board at the moment—can demonstrate that they have the capacity to do more in terms of vaccination, would you as a Government ensure that they can get an increased supply of vaccines in order to hasten the process?

Wel, diolch yn fawr. Wrth gwrs, beth rŷn ni wedi'i wneud yw rhoi lot fwy o ryddid i'r byrddau iechyd gael yr hyblygrwydd sydd ei angen arnyn nhw i wneud rhai o'r penderfyniadau yna os oes angen. Felly, rŷn ni eisoes wedi rhoi caniatâd iddyn nhw os ydyn nhw'n gweld bod angen iddyn nhw gynyddu faint maen nhw'n brechu a ble maen nhw'n brechu. Wedyn, mae'r hyblygrwydd gyda nhw i ymateb yn y ffordd yna. Ar hyn o bryd, does dim problem o ran cyflenwad. Dwi newydd ddod o gyfarfod gyda'r Gweinidog yn Llundain sy'n gyfrifol am gyflenwad y brechlyn a does yna ddim problem ar hyn o bryd rŷn ni'n ei rhagweld. Felly, rŷn ni'n hyderus ein bod ni mewn sefyllfa lle, os oes angen i'r bwrdd iechyd gyflymu'r broses—. Ac, wrth gwrs, rŷn ni mewn sefyllfa anhygoel yma yng Nghymru lle mae bron bob un dros 18 oed wedi cael cynnig y brechlyn cyntaf. Wrth gwrs, mae hynny'n golygu y gallwn ni nawr ganolbwyntio ar yr ail frechlyn yna, sydd mor bwysig i ddiogelu pobl rhag yr amrywiolyn newydd delta yma.

Thank you very much. Of course, what we've done is given much more freedom to the health boards to have the flexibility that they need to make some of those decisions if they need to make them. We've already given consent to them if they see that they do need to increase their vaccinations and where they vaccinate, and so they have the flexibility to respond in that way. At present, there's no supply problem. I've just come from a meeting with the Minister in London who's responsible for vaccine supply, and we foresee no problem at present. So, we are confident that we are in a situation where, if the health board needs to accelerate that process—. And, of course, we're in a very extraordinary situation in Wales where nearly everyone over 18 has been offered the first vaccine, which means that we can focus on the second vaccine, which is so important to protect people from the new delta variant.

Diolch am yr ateb. Dwi'n meddwl eich bod chi'n dal i fethu'r pwynt rhywfaint. Gofyn ydw i nid sut rydym yn cyflymu'r ail frechiad yn gyffredinol—mae pethau'n mynd yn grêt o ran y brechiad—ond sut mae canolbwyntio mwy o gyflenwad yn yr ardaloedd lle mae angen surge vaccination. Ac os daw'r cais yna gan fwrdd iechyd, dwi'n gobeithio y gallwch chi, fel Llywodraeth, sicrhau cyflenwad pellach iddyn nhw. Mae'r twf yr amrywiolyn delta yn ein hatgoffa ni wrth gwrs fod hwn yn bandemig sydd yn dal efo ni. Mae'n rhaid cario mlaen i chwilio am ffyrdd i ymateb iddo fo a diogelu bywyd.

Rŵan, mi wnes i grybwyll efo chi bythefnos yn ôl y potensial o fuddsoddi mewn mesurau diheintio yn defnyddio golau uwchfioled—UVC—fel rhan o'r frwydr yn erbyn COVID. Dwi'n deall bod Llywodraeth Iwerddon bellach wedi cytuno i ddarparu a sicrhau awyr glân mewn ysgolion yn Iwerddon trwy UVC a hidlo awyr. Yma yng Nghymru, dwi'n deall fod sir Gaerfyrddin yn barod i beilota hyn mewn ysgolion. Mae Cyngor Sir Ynys Môn hefyd, dwi'n gwybod, yn eiddgar iawn i dreialu hyn—llawer o waith wedi bod yn cael ei wneud yno—ond mi fydd angen cefnogaeth Llywodraeth. A wnewch chi edrych, felly, ar gymeradwyo cynlluniau peilot fel hyn i ddechrau ar frys, ac wedyn sicrhau, wrth gwrs, fod yr arian yn cael ei glustnodi fel y gallwn ni edrych tuag at ddefnyddio UVC, sydd ddim yn dechnoleg newydd o gwbl ond sydd â defnydd newydd pwysig iddo fo yn sgil y pandemig?  

Thank you for that response. I think you're still missing the point somewhat. I'm asking not how we accelerate the second vaccination generally—things are going very well in terms of that—but how we can focus more supply in those areas where we need surge vaccination. And if that request is made by a health board, I hope that you, as a Government, can ensure additional supplies to them. The growth of the delta variant reminds us that this is a pandemic that is still very much with us. We must continue to find ways of responding to it and of protecting lives.

Now, I mentioned to you a fortnight ago the potential of investing in the use of ultraviolet-C light—UVC—in order to disinfect against COVID. I understand that the Irish Government has now agreed to provide and ensure clean air in schools in Ireland through UVC and air filtering. Here in Wales, I know that Carmarthenshire is prepared to pilot this in schools. I know also that Anglesey council are very eager to trial this—a great deal of work has been done there—but they will need the support of Government. So, will you look at approving such pilot schemes urgently, and then ensure that the funding is allocated so that we can look towards using UVC, which isn't new technology but has a new usage that has been very important in terms of the pandemic? 

14:50

Diolch. Rŷm ni eisoes wedi rhoi arian tuag at ysbytai sydd angen mwy o help o ran ventilation. Felly, er enghraifft, yn ysbyty Llandochau, rŷm ni wedi buddsoddi £830,000 yn ychwanegol i'w helpu nhw gyda'u systemau nhw, ac, wrth gwrs, mae'n bwysig bod ni'n deall y pwysigrwydd yna o ventilation. Nawr, o ran y syniadau yma am UVC, dwi ddim yn ymwybodol ein bod ni wedi edrych mewn iddyn nhw mewn unrhyw fanylder eto, ond dwi'n hapus i fynd i ffwrdd ac i edrych ar hynny.

Mae hefyd yn bwysig, dwi'n meddwl, ein bod ni'n ystyried ysgolion. Nawr yw'r amser i ni sicrhau bod yr ysgolion yn agor eu ffenestri ac yn defnyddio'r cyfle yna. Bydd pethau'n wahanol iawn erbyn y gaeaf, a phwy â wŷr ba sefyllfa fyddwn ni ynddi ar yr adeg yna. Felly, mae'n rhywbeth, dwi'n meddwl, sy'n werth edrych mewn iddo o ran sut rŷm ni'n mynd i helpu'r sefyllfa, achos mae'n rhaid i ni ddysgu byw gyda'r feirws yma, fel rŷch chi'n dweud.  

Thank you very much. We've already given funding to hospitals that need more help in terms of ventilation. So, for example, in Llandough hospital, we have invested £830,000 of additional funding to help them with their systems, and, of course, it's important that we do understand the importance of ventilation. Now, as to this idea of UVC, I'm not aware that we've looked into it in any detail yet, but I'm happy to go away and look at that.

It's also important that we consider schools. Now is the time to ensure that schools open their windows and use those opportunities. Things will be very different by the winter, and who knows what situation we will be in at that time. So, it is something that is worth looking at in terms of how we're going to improve the situation, because we have to learn to live with this virus, as you said.  

Dwi'n ddiolchgar am yr ymrwymiad positif yna, ac, er gwybodaeth i chi, edrych mae Ynys Môn ar gyflwyno UVC mewn ystafelloedd lle mae hi'n anodd sicrhau llif da o awyr drwy agor ffenestri.

Yn olaf, mae'r wythnos yma yn Wythnos Gofalwyr, a dwi am gymryd y cyfle yma i dalu teyrnged a diolch i ofalwyr ar hyd a lled Cymru sy'n gweithio'n ddygn yn dawel i ofalu am anwyliaid a theulu, a, drwy eu gwaith, sicrhau bod yr NHS yn gallu gweithredu o gwbl ac arbed biliynau o bunnau. Rhywbeth mae gofalwyr wedi sôn wrthyf i maen nhw eisiau ei gael ydy un pwynt cyswllt. Mae gofalwyr yn gorfod siarad efo'r bwrdd iechyd, gwahanol adrannau o'r bwrdd iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, y trydydd sector hyd yn oed, ac mae hynny'n rhoi straen ychwanegol arnyn nhw. Allaf i ofyn i chi ba gamau y gallwch chi, mewn cydweithrediad efo'r Dirprwy Weinidog dros ofal, eu cymryd i drio cydlynu gwasanaethau a datblygu un pwynt cyswllt er mwyn rhoi cymorth i bobl sydd wir, wir yn ei haeddu fo? 

I'm grateful for that positive commitment, and, for information, Anglesey is looking at introducing UVC in rooms where it's difficult to provide adequate ventilation by opening windows. 

Finally, this week is Carers Week, and I want to take this opportunity to pay tribute and to thank carers the length and breadth of Wales who work so hard quietly to care for loved ones and family members, and, through their work, ensure that the NHS can operate and, in so doing, save billions of pounds. Something carers have mentioned to me is that they want one point of contact. Carers have to speak to health boards, different departments within those boards, social services, the third sector even, and that places additional stresses upon them. Can I ask you what steps you, working with the Deputy Minister, can take in order to co-ordinate services and to create one point of contact in order to support those people who truly deserve that support?

Diolch yn fawr, a dwi eisiau diolch hefyd am y gwaith anhygoel mae gofalwyr yn ei wneud ar draws ein gwlad ni yn diogelu ein henoed, ond hefyd pobl ifanc sydd â phroblemau difrifol. Dwi'n deall mai beth mae'n rhaid i ni ei wneud yw gwneud popeth rŷm ni'n gallu i helpu i wneud bywydau'r gofalwyr yma yn haws. A dwi'n deall y pwynt, os oes rhaid iddyn nhw gysylltu gyda llu o fudiadau gwahanol, fod hynny'n cymhlethu pethau. Dwi'n hapus i siarad ac i gael gair gyda'r Dirprwy Weinidog i weld a oes yna unrhyw gamau y gallwn ni eu gwneud yn y maes yna. Dwi'n siŵr ei bod hi lot yn fwy ymwybodol o'r hyn sydd ar gael eisoes, ond hefyd i weld a oes yna ffordd o symlhau'r system. 

Thank you very much, and I also want to thank carers for the extraordinary work that they do across the country, in safeguarding our elderly people, and also young people who have serious problems. I do understand that what we need to do is do everything that we can to make the lives of these carers easier. I do understand the point that having to contact a range of different institutions or organisations can make things complicated. I'm happy to have a word with the Deputy Minister to see whether there are any steps we can take in that area. I'm sure that she is far more aware of what's already available, but also to see whether we can simplify the system. 

Cefnogi Menywod sy'n Profi'r Menopos
Supporting Women who are Experiencing the Menopause

3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi menywod yng Nghymru sy'n profi'r menopos? OQ56536

3. What action is the Welsh Government taking to support women in Wales who are experiencing the menopause? OQ56536

Diolch yn fawr, Vikki. The Welsh Government takes women’s health, including menopausal concerns, very seriously and expects all health boards to provide a full range of services to women experiencing the menopause in accordance with National Institute for Health and Care Excellence guidance.

Diolch yn fawr, Vikki. Mae Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn ag iechyd menywod, gan gynnwys materion yn ymwneud â'r menopos, ac yn disgwyl i bob bwrdd iechyd ddarparu ystod lawn o wasanaethau i fenywod sy'n profi'r menopos yn unol â chanllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal.

Thank you, Minister, and welcome to your new role. Menopause is, of course, a condition that will affect half the population of Wales at some point in their lives, with symptoms including problems sleeping, issues with concentration, digestive problems and stiff, aching joints. Recent research has shown that seven out of 10 women say that menopause significantly affects their mental well-being, and eight out of 10 women say that the side effects of menopause have had a significant negative impact on their ability to carry out their employment roles effectively. There are almost 100 menopause clinics throughout the UK, yet only three of these are in Wales. Minister, with menopause having such a significant impact on the health, well-being and, indeed, the economy of Wales, what plans does Welsh Government have to improve current service provision and ensure that all women affected by menopause are adequately supported? 

Diolch, Weinidog, a chroeso i'ch rôl newydd. Mae'r menopos, wrth gwrs, yn gyflwr a fydd yn effeithio ar hanner poblogaeth Cymru ar ryw adeg yn eu bywydau, gyda symptomau'n cynnwys problemau cysgu, problemau gyda chanolbwyntio, problemau treulio a chymalau stiff a phoenus. Mae ymchwil ddiweddar wedi dangos bod saith o bob 10 menyw yn dweud bod y menopos yn effeithio'n sylweddol ar eu lles meddyliol, ac mae wyth o bob 10 menyw yn dweud bod sgil-effeithiau'r menopos wedi cael effaith negyddol sylweddol ar eu gallu i gyflawni eu swyddi'n effeithiol. Mae bron i 100 o glinigau menopos ledled y DU, ond dim ond tri o'r rhain sydd yng Nghymru. Weinidog, gyda'r menopos yn cael effaith mor sylweddol ar iechyd, llesiant, ac yn wir ar economi Cymru, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella'r gwasanaethau a ddarperir ar hyn o bryd a sicrhau bod yr holl fenywod y mae'r menopos yn effeithio arnynt yn cael eu cefnogi'n ddigonol?

Thanks very much, Vikki, and I know I'm at that age now where I have to deal with some of these issues and, certainly, what I do know is that every individual has different symptoms and has to deal with this in their own way. What we've done in Wales is to make sure that every individual—. There's a need to tailor the advice to that particular individual. We have four recognised clinics in Wales that are recognised by the British Menopause Society: one in Llantrisant, one in Caerleon, one in Wrexham, and one in Deeside. And what we try and do is to make sure that we have this entry point through the GP, and that is generally the system that I think makes a lot of sense. And then the idea is that the GPs, who should have been through some training that has been set by the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists, can stick to the advice given by NICE, and then, if necessary, they will refer on to those clinics that you mentioned. So, that's the system that we have in Wales, but I have asked my officials to conduct a review of the current menopause provision to assess delivery in line with those NICE guidelines, just to make sure that we are doing what we expect people to be delivering.

Diolch yn fawr iawn, Vikki, ac rwy'n gwybod fy mod i yn yr oedran hwnnw yn awr lle mae'n rhaid i mi wynebu rhai o'r problemau hyn ac yn sicr, rwy'n gwybod bod gan bob unigolyn symptomau gwahanol ac yn gorfod ymdrin â hyn yn ei ffordd ei hun. Yng Nghymru rydym yn sicrhau bod pob unigolyn—. Mae angen teilwra'r cyngor i'r unigolyn penodol. Mae gennym bedwar clinig cydnabyddedig yng Nghymru sy'n cael eu cydnabod gan Gymdeithas Menopos Prydain: un yn Llantrisant, un yng Nghaerllion, un yn Wrecsam, ac un yng Nglannau Dyfrdwy. A'r hyn rydym yn ceisio'i wneud yw sicrhau bod gennym bwynt mynediad drwy'r meddyg teulu, a dyna'r system sy'n gwneud llawer o synnwyr yn fy marn i. Wedyn y syniad yw y gall y meddygon teulu, a ddylai fod wedi cael rhywfaint o hyfforddiant a osodwyd gan Goleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr, ddilyn y cyngor a roddwyd gan NICE, ac os oes angen, byddant yn atgyfeirio at y clinigau hynny y sonioch chi amdanynt. Felly, dyna'r system sydd gennym yng Nghymru, ond rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gynnal adolygiad o'r ddarpariaeth bresennol mewn perthynas â'r menopos i asesu'r ddarpariaeth yn unol â chanllawiau NICE, er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud yr hyn rydym yn disgwyl i bobl fod yn ei ddarparu.

14:55

Firstly, can I congratulate the Minister on her new role, the Deputy Minister for mental health on hers, and you on the continuation of yours, Julie?

As someone who has the delights of menopause that Vikki just outlined to come, sooner rather than later, unfortunately, I do also believe that this is an issue that is vitally important to talk about and address, and not just for women, but for men to understand and talk about as well. As my former colleague, Suzy Davies, quite rightly campaigned for and successfully campaigned for, it's something that we now should all talk about. It's no longer a taboo subject and it now will be included in the delivery of the new curriculum. Fair Treatment for the Women of Wales and their Not Just Hot Flushes campaign estimate that one in 10 menopausal women in the UK leave employment, as Vikki outlined, as a result of unmanageable symptoms, lack of appropriate treatment, employers' lack of understanding, and poor access to services. The impact that menopause can have, as you know, on a workforce can be debilitating, and there should be more treatment available and greater understanding of the issues faced. At present, as you said, there are four clinics available. One of them is an excellent nurse-led clinic in the Aneurin Bevan health board facility, but there is a four-and-a-half month waiting list to access it. It's very successful, so maybe that's also a clinic, nurse-led idea, that you should look into and maybe roll out, because that has been successful. It's just the wait that's a problem on that one.

Will the Minister commit to ensuring that specialist clinics like these are easily accessible across Wales, and that you work with relevant charities and employers organisations to ensure that women going through these struggles related to the menopause get the understanding and the help that they need? Thank you.

Yn gyntaf, a gaf fi longyfarch y Gweinidog ar ei rôl newydd, y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl ar ei rôl hithau, a chithau am barhad eich rôl chi, Julie?

Fel rhywun sydd â phleserau'r menopos y mae Vikki newydd eu hamlinellu i ddod, yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, yn anffodus, rwyf innau hefyd o'r farn fod hwn yn fater hanfodol bwysig i siarad amdano a mynd i'r afael ag ef, ac nid i fenywod yn unig, ond i ddynion ddeall a siarad amdano hefyd. Fel yr ymgyrchodd fy nghyn gyd-Aelod, Suzy Davies, a hynny'n gwbl briodol a llwyddiannus, mae'n rhywbeth y dylem i gyd siarad amdano yn awr. Nid yw'n bwnc tabŵ mwyach a bydd yn cael ei gynnwys yn awr wrth gyflwyno'r cwricwlwm newydd. Mae Triniaeth Deg i Fenywod Cymru a'u hymgyrch Not Just Hot Flushes yn amcangyfrif bod un o bob 10 menyw sy'n profi'r menopos yn y DU yn gadael eu swyddi, fel yr amlinellodd Vikki, o ganlyniad i symptomau na ellir eu rheoli, diffyg triniaeth briodol, diffyg dealltwriaeth cyflogwyr, a mynediad gwael at wasanaethau. Gall yr effaith y gall y menopos ei chael ar y gweithlu fod yn wanychol fel y gwyddoch, a dylai fod mwy o driniaeth ar gael a gwell dealltwriaeth o'r problemau a wynebir. Ar hyn o bryd, fel y dywedoch chi, mae pedwar clinig ar gael. Un ohonynt yw clinig rhagorol dan arweiniad nyrsys yng nghyfleuster bwrdd iechyd Aneurin Bevan, ond mae rhestr aros o bedwar mis a hanner i'w ddefnyddio. Mae'n llwyddiannus iawn, felly efallai fod hwnnw hefyd yn syniad am glinig dan arweiniad nyrsys y dylech ymchwilio iddo ac efallai ei gyflwyno am ei fod yn llwyddiannus. Yr amser aros yw'r broblem gyda hwnnw.

A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i sicrhau bod clinigau arbenigol fel y rhain ar gael yn rhwydd ledled Cymru, a'ch bod yn gweithio gydag elusennau a sefydliadau cyflogwyr perthnasol i sicrhau bod menywod sy'n mynd drwy'r trafferthion hyn sy'n gysylltiedig â'r menopos yn cael y ddealltwriaeth a'r cymorth sydd ei angen arnynt? Diolch.

Diolch yn fawr. I'd like to pay tribute as well to Suzy Davies for the great work that she did to put this onto the agenda. I was really pleased that one of the last things that the education Minister did was to make that commitment that, in the curriculum, women's health issues are going to be a part of what everybody learns about in school, because you're absolutely right: this is not just an issue for women; men have to understand it as well. And I'm really pleased that a lot of unions in Wales have also championed this cause and made sure there's heightened awareness of this issue throughout Wales.

I was listening to Woman's Hour today on the way in, and it was very interesting, talking about the whole issue of women's health and the need to really focus on it and to make sure that we take this seriously. Certainly, in the Welsh Government, we do take it seriously. We have a women's health reference group that really looks at these things in detail, just to make sure it's getting the attention that these issues deserve, and I look forward to hearing more about that as I continue in this role. But, certainly, we're obviously concerned about accessibility at the moment. The pandemic has pushed everything back. But I think you're absolutely right: there are some nurse experts who can actually help a great deal in these spaces, and I think we have to try and condition people to get people to understand that, actually, an expert can be somebody who's been doing the job and has absolute specialist information about it, who is not necessarily a consultant or a GP, and they can be very, very useful at times.

Diolch yn fawr. Hoffwn innau hefyd dalu teyrnged i Suzy Davies am y gwaith gwych a wnaeth i roi hyn ar yr agenda. Roeddwn yn falch iawn mai un o'r pethau olaf a wnaeth y Gweinidog addysg oedd ymrwymo y byddai materion iechyd menywod yn y cwricwlwm yn rhan o'r hyn y mae pawb yn dysgu amdano yn yr ysgol, oherwydd rydych yn llygad eich lle: nid mater i fenywod yn unig yw hwn; mae'n rhaid i ddynion ei ddeall hefyd. Ac rwy'n falch iawn fod llawer o undebau yng Nghymru hefyd wedi hyrwyddo'r achos hwn ac wedi sicrhau bod mwy o ymwybyddiaeth o'r mater ledled Cymru.

Roeddwn yn gwrando ar Woman's Hour heddiw ar y ffordd i mewn, ac roedd yn ddiddorol iawn, yn sôn am holl fater iechyd menywod a'r angen i ganolbwyntio'n wirioneddol arno a sicrhau ein bod o ddifrif yn ei gylch. Yn sicr, yn Llywodraeth Cymru, rydym o ddifrif yn ei gylch. Mae gennym grŵp cyfeirio iechyd menywod sy'n edrych yn fanwl iawn ar y pethau hyn, er mwyn sicrhau ei fod yn cael y sylw y mae'r materion hyn yn ei haeddu, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am hynny wrth i mi barhau yn y rôl hon. Ond yn sicr, rydym yn amlwg yn pryderu am hygyrchedd ar hyn o bryd. Mae'r pandemig wedi gwthio popeth yn ôl. Ond rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle: gall rhai arbenigwyr nyrsio helpu llawer iawn yn y pethau hyn, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni geisio cyflyru pobl i gael pobl i ddeall mewn gwirionedd y gall arbenigwr fod yn rhywun sydd wedi bod yn gwneud y gwaith ac sydd â gwybodaeth arbenigol absoliwt amdano, rhywun nad yw o reidrwydd yn feddyg ymgynghorol neu'n feddyg teulu, a gallant fod yn ddefnyddiol tu hwnt ar adegau.

15:00
Rhagnodi Cymdeithasol
Social Prescribing

4. Beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo defnyddio mwy o ragnodi cymdeithasol mewn practisau meddygon teulu? OQ56570

4. What will the Welsh Government do to promote greater use of social prescribing in GP practices? OQ56570

Thank you, Huw. The principles of social prescribing are consistent with broader Welsh Government policy, such as the primary care model for Wales and 'A Healthier Wales'. Our recently established social prescribing task and finish group is looking to understand how social prescribing could aid Wales in its recovery from COVID-19, and includes, amongst others, representation from the Royal College of General Practitioners.

Diolch, Huw. Mae egwyddorion presgripsiynu cymdeithasol yn gyson â pholisi ehangach Llywodraeth Cymru, megis y model gofal sylfaenol ar gyfer Cymru a 'Cymru Iachach'. Mae ein grŵp gorchwyl a gorffen ar bresgripsiynu cymdeithasol a sefydlwyd yn ddiweddar yn ceisio deall sut y gallai presgripsiynu cymdeithasol helpu Cymru i adfer yn sgil COVID-19, ac mae'n cynnwys cynrychiolwyr o Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, ymhlith eraill.

I really welcome that response, Minister, because I know that when I was a lot, lot younger, decades ago, when I was a sports centre assistant and manager—I know that's hard to believe—I was one of the first to introduce exercise on prescription and GP referral schemes in our centres across England and Wales at the time. But, of course, things have moved on, we've innovated. Social prescribing and getting people into the outdoors, walking and cycling and being part of social contact groups will tackle loneliness and isolation as well. We know that this pays dividends in so many ways, but there are obstacles for GPs—the time, the explanation and so on. So, I wonder, Minister, what you think the taskforce will throw up about the main obstacles to social prescribing. How can we get social prescribing to be in every part of Wales, in every GP surgery, in every primary care facility that there is, so that we can give people the option of doing something quite differently for their mental health and physical well-being as well?

Rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw'n fawr, Weinidog, oherwydd pan oeddwn yn llawer iau, ddegawdau'n ôl, pan oeddwn yn gynorthwyydd a rheolwr canolfan chwaraeon—gwn ei bod yn anodd credu hynny—fi oedd un o'r rhai cyntaf i gyflwyno ymarfer corff ar bresgripsiwn a chynlluniau atgyfeirio gan feddygon teulu yn ein canolfannau ledled Cymru a Lloegr ar y pryd. Ond wrth gwrs, mae pethau wedi symud ymlaen, rydym wedi arloesi. Bydd presgripsiynu cymdeithasol a chael pobl allan i'r awyr agored, a cherdded a beicio a bod yn rhan o grwpiau cyswllt cymdeithasol yn trechu unigrwydd ac arwahanrwydd hefyd. Gwyddom fod hyn yn talu ar ei ganfed mewn cynifer o ffyrdd, ond mae rhwystrau i feddygon teulu—yr amser, yr esbonio ac yn y blaen. Felly, Weinidog, beth yn eich barn chi y bydd y tasglu'n ei ddangos yw'r prif rwystrau i bresgripsiynu cymdeithasol. Sut y gallwn gael presgripsiynu cymdeithasol ym mhob rhan o Gymru, ym mhob meddygfa, ym mhob cyfleuster gofal sylfaenol, fel y gallwn roi'r dewis i bobl wneud rhywbeth hollol wahanol er mwyn eu hiechyd meddwl a'u lles corfforol hefyd?

Thank you, Huw, for that supplementary. A key role of the task and finish group is to develop a national framework for social prescribing, which will include general practice. It will also be exploring the barriers to progressing social prescribing in Wales. However, we already know that one of the biggest obstacles that GPs encounter is actually knowing what activities are available to them locally. And there is a commitment within our 'Connected Communities' strategy to embed the use of Dewis, our national well-being directory of services and activities, with both service providers and the communities.

You'll be pleased to know, I'm sure, that all regional partnership boards are taking forward work in this area, including Cwm Taf Morgannwg, who are supporting a number of social prescribing projects, particularly the Connecting Communities project in Bridgend. This project aims to support older adults, people with learning disabilities and carers of vulnerable people to develop support networks within their communities and strengthen the capacity of the third sector to meet needs. At the end of March 2021, some 4,444 people had benefited from the project. There are also community development hubs being developed across Rhondda Cynon Taf, which involves the development of hubs across the borough to develop better public services, efficient, co-ordinated and located close to the point of need. As of 21 March, community co-ordinators had responded to nearly 4,000 requests for assistance, diverting the need away from adult or other statutory service interventions and providing early help for people in the community.

Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw, Huw. Un o rolau allweddol y grŵp gorchwyl a gorffen yw datblygu fframwaith cenedlaethol ar gyfer presgripsiynu cymdeithasol a fydd yn cynnwys ymarfer cyffredinol. Bydd hefyd yn archwilio'r rhwystrau i ddatblygu presgripsiynu cymdeithasol yng Nghymru. Fodd bynnag, gwyddom eisoes mai un o'r rhwystrau mwyaf y mae meddygon teulu yn eu hwynebu yw gwybod pa weithgareddau sydd ar gael iddynt yn lleol. Ac mae ymrwymiad yn ein strategaeth 'Cysylltu Cymunedau' i ymgorffori'r defnydd o Dewis, ein cyfeiriadur llesiant cenedlaethol o wasanaethau a gweithgareddau, gyda darparwyr gwasanaethau a'r cymunedau.

Rwy'n siŵr y byddwch yn falch o wybod fod pob bwrdd partneriaeth rhanbarthol yn bwrw ymlaen â gwaith yn y maes hwn, gan gynnwys Cwm Taf Morgannwg, sy'n cefnogi nifer o brosiectau presgripsiynu cymdeithasol, yn enwedig y prosiect Cysylltu Cymunedau ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Nod y prosiect hwn yw cefnogi oedolion hŷn, pobl ag anableddau dysgu a gofalwyr pobl sy'n agored i niwed i ddatblygu rhwydweithiau cymorth yn eu cymunedau a chryfhau gallu'r trydydd sector i ddiwallu anghenion. Ar ddiwedd mis Mawrth 2021, roedd 4,444 o bobl wedi elwa o'r prosiect. Mae hybiau datblygu cymunedol hefyd yn cael eu datblygu ar draws Rhondda Cynon Taf, sy'n cynnwys datblygu hybiau ar draws y fwrdeistref i ddatblygu gwasanaethau cyhoeddus gwell, effeithlon, cydgysylltiedig ac wedi'u lleoli'n agos at ble mae eu hangen. Ar 21 Mawrth, roedd cydgysylltwyr cymunedol wedi ymateb i bron i 4,000 o geisiadau am gymorth, gan ddargyfeirio'r angen oddi wrth ymyriadau gwasanaeth statudol i oedolion neu ymyriadau eraill a darparu cymorth cynnar i bobl yn y gymuned.

Minister, social prescribing has a unique role to play in prevention as a whole, particularly when it comes to social care. Keeping the body active can prevent falls, and keeping the mind active can stave off the onset of dementia. I welcome the actions taken by Betsi Cadwaladr and the local authorities in north Wales in developing Made in North Wales, which helps co-ordinate social prescribing across the north. How will your Government work with Made in North Wales and the third sector across the region in order to maximise social prescribing opportunities? Thank you.

Weinidog, mae gan bresgripsiynu cymdeithasol rôl unigryw i'w chwarae yn atal yn gyffredinol, yn enwedig mewn perthynas â gofal cymdeithasol. Gall cadw'r corff yn egnïol atal cwympiadau, a gall cadw'r meddwl yn egnïol ymladd camau cyntaf dementia. Rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd gan Betsi Cadwaladr a'r awdurdodau lleol yng ngogledd Cymru i ddatblygu Gwnaed yng Ngogledd Cymru, sy'n helpu i gydlynu presgripsiynu cymdeithasol ar draws y gogledd. Sut y bydd eich Llywodraeth yn gweithio gyda Gwnaed yng Ngogledd Cymru a'r trydydd sector ar draws y rhanbarth er mwyn manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd presgripsiynu cymdeithasol? Diolch.

Thank you for that question. Clearly, a key role of the task and finish group will be to draw on the good practice that is taking place in some parts of Wales and ensure that that good practice is rolled out across Wales. There is input from the health boards into the task and finish group, and I'm really keen that we take forward the need for a national framework so that people in Wales can have a consistent social prescribing offer. I think it is important to recognise too, though, that social prescribing is just one part of what we need to do to ensure early intervention for people who are either in distress or who have extra support needs. But it clearly has a really important part to play.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Yn amlwg, un o rolau allweddol y grŵp gorchwyl a gorffen fydd defnyddio'r arferion da sy'n digwydd mewn rhai rhannau o Gymru a sicrhau bod yr arferion da hynny'n cael eu cyflwyno ledled Cymru. Mae mewnbwn gan y byrddau iechyd i'r grŵp gorchwyl a gorffen, ac rwy'n awyddus iawn ein bod yn bwrw ymlaen â'r angen am fframwaith cenedlaethol fel y gellir sicrhau cysondeb yn y cynnig presgripsiynu cymdeithasol i bobl yng Nghymru. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod hefyd, serch hynny, mai dim ond un rhan o'r hyn y mae angen inni ei wneud yw presgripsiynu cymdeithasol er mwyn sicrhau ymyrraeth gynnar i bobl sydd naill ai mewn trallod neu sydd ag anghenion cymorth ychwanegol. Ond mae'n amlwg fod ganddo ran bwysig iawn i'w chwarae.

15:05
Iechyd Meddwl Menywod
Women's Mental Health

5. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi iechyd meddwl menywod yn dilyn pandemig COVID-19? OQ56569

5. What action will the Welsh Government take to support women's mental health following the COVID-19 pandemic? OQ56569

Thank you very much for that question, Jane. In October 2020, we reissued the 'Together for Mental Health' delivery plan 2019-22, which has been strengthened in key areas as a result of the pandemic impact. We understand that women have been impacted by COVID and its socioeconomic impact. Importantly, while the plan retains a key focus in areas such as improving perinatal mental health support, this is within the context of sustained improvements to wider mental health support services.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, Jane. Ym mis Hydref 2020, gwnaethom ailgyhoeddi cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' 2019-22, sydd wedi'i gryfhau mewn meysydd allweddol o ganlyniad i effaith y pandemig. Rydym yn deall bod COVID wedi effeithio ar fenywod a'i effaith economaidd-gymdeithasol. Yn bwysig, er bod y cynllun yn parhau i ganolbwyntio'n allweddol ar feysydd fel gwella cymorth iechyd meddwl amenedigol, mae'n gwneud hynny yng nghyd-destun gwelliannau parhaus i wasanaethau cymorth iechyd meddwl ehangach.

Diolch yn fawr iawn. Can I extend my congratulations to you on your role as well? Llongyfarchiadau. The Welsh Women's Aid 'State of the Sector' report focuses on the situation for women who've been affected by domestic violence. They catalogue a patchwork of support services in this sector, both for women who are making decisions about leaving a relationship and those who've been affected and are survivors. Could I ask the Minister to give an assurance that there will be a continued focus on the mental health of women affected by domestic violence, including those from black and minority ethnic groups, particularly looking at this being a long-term commitment to services to help the recovery of victims, staff and volunteers? Diolch yn fawr iawn. 

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi eich llongyfarch ar eich rôl hefyd? Llongyfarchiadau. Mae adroddiad 'Cyflwr y Sector' Cymorth i Fenywod Cymru yn canolbwyntio ar y sefyllfa i fenywod yr effeithiwyd arnynt gan drais domestig. Maent yn catalogio amrywiaeth o wasanaethau cymorth yn y sector hwn, ar gyfer menywod sy'n gwneud penderfyniadau am adael perthynas a'r rhai yr effeithiwyd arnynt ac sy'n oroeswyr. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog roi sicrwydd y bydd ffocws parhaus ar iechyd meddwl menywod yr effeithiwyd arnynt gan drais domestig, gan gynnwys menywod o grwpiau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, yn enwedig o ystyried bod hwn yn ymrwymiad hirdymor i wasanaethau i helpu adferiad dioddefwyr, staff a gwirfoddolwyr? Diolch yn fawr iawn.

Can I thank Jane Dodds for that important question and for her congratulations?

We have, of course, all been spending more time at home in the past year, and I am acutely aware that for too many people home is not a refuge. That's why the Welsh Government has invested significant funds in this area. The sector has received over £4 million of additional funding to deal with the impact of COVID-19; that's an extra 67 per cent compared with last year. We've also focused our communication campaigns on helping people to stay safe. Our Live Fear Free helpline is a free 24/7 service for all victims and survivors of domestic abuse and sexual violence, and those close to them, and it has remained open, offering a full service, throughout the pandemic.

In addition to that, we've provided open access to the violence against women, domestic abuse and sexual violence e-learning module to community members, and over 50,000 people have taken that course, which enables people to have a better understanding in order to help and ensure that support is available. In our budget this year, we've committed £42 million to mental health provision, a significant additional and recurrent level of funding for mental health services that will increase health boards' baseline funding in order to support changing mental health needs as a result of COVID. 

I'd just like to assure the Member that we are committed to making services accessible and responsive to individual needs, and that includes the needs of women and those from black, Asian and minority ethnic backgrounds. What I do recognise, though, is that responding to the broad range of social issues that are often the cause of poor mental health needs a multi-agency and cross-Government approach, and I am committed to driving that approach forward both with partners and the rest of the Welsh Government.

A gaf fi ddiolch i Jane Dodds am y cwestiwn pwysig hwnnw ac am ei chyfarchion?

Wrth gwrs, mae pawb ohonom wedi bod yn treulio mwy o amser gartref yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac rwy'n ymwybodol iawn nad lloches yw cartref i ormod o bobl. Dyna pam y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi arian sylweddol yn y maes hwn. Mae'r sector wedi derbyn dros £4 miliwn o gyllid ychwanegol i ymdrin ag effaith COVID-19; dyna 67 y cant ychwanegol o'i gymharu â'r llynedd. Rydym hefyd wedi canolbwyntio ein hymgyrchoedd cyfathrebu ar helpu pobl i gadw'n ddiogel. Mae ein llinell gymorth Byw Heb Ofn yn wasanaeth 24/7 am ddim i bob dioddefwr a goroeswr cam-drin domestig a thrais rhywiol, a'r rhai sy'n agos atynt, ac mae wedi aros ar agor gan gynnig gwasanaeth llawn drwy gydol y pandemig.

Yn ogystal â hynny, rydym wedi darparu mynediad agored i'r modiwl e-ddysgu trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i aelodau'r gymuned, ac mae dros 50,000 o bobl wedi dilyn y cwrs hwnnw, sy'n galluogi pobl i gael gwell dealltwriaeth er mwyn helpu i sicrhau bod cymorth ar gael. Yn ein cyllideb eleni, rydym wedi ymrwymo £42 miliwn ar gyfer darpariaeth iechyd meddwl, lefel ychwanegol a rheolaidd sylweddol o gyllid ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl a fydd yn cynyddu cyllid sylfaenol byrddau iechyd er mwyn cefnogi anghenion iechyd meddwl sy'n newid o ganlyniad i COVID. 

Hoffwn sicrhau'r Aelod ein bod wedi ymrwymo i wneud gwasanaethau'n hygyrch ac yn ymatebol i anghenion unigolion, ac mae hynny'n cynnwys anghenion menywod a'r rhai o gefndir du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Yr hyn rwy'n ei gydnabod, serch hynny, yw bod ymateb i'r ystod eang o broblemau cymdeithasol sy'n aml yn achosi iechyd meddwl gwael yn galw am ddull amlasiantaethol a thrawslywodraethol, ac rwy'n ymrwymedig i yrru'r dull hwnnw yn ei flaen gyda phartneriaid a gweddill Llywodraeth Cymru.

More than half of the population is expected to be living with a long-standing illness by 2023. That is serious, especially as it has been found that over two thirds of people with a long-term physical health condition also suffer with poor mental health. Professor Adrian Edwards, director of Wales's COVID-19 evidence centre, has warned that the mental health side effects of living with chronic conditions will be a huge problem as Wales emerges from the pandemic, so we do need positive action across the nation.

We have a key opportunity to see the Welsh NHS reach out to residents via GP practices, and I know that many constituents have concerns that are coming in at the moment about a lack of face-to-face consultations, especially when raising mental health issues for the first time. In fact, the Royal College of General Practitioners Cymru have called for a dedicated mental health worker at each GP practice across Wales. Will you work with the Minister and our GPs across Wales to make this become a reality? Diolch. 

Disgwylir y bydd mwy na hanner y boblogaeth yn byw gyda salwch hirdymor erbyn 2023. Mae hynny'n ddifrifol, yn enwedig gan y canfuwyd bod dros ddwy ran o dair o'r bobl sy'n dioddef o gyflwr iechyd corfforol hirdymor hefyd yn dioddef o iechyd meddwl gwael. Mae'r Athro Adrian Edwards, cyfarwyddwr canolfan dystiolaeth COVID-19 Cymru, wedi rhybuddio y bydd sgil-effeithiau byw gyda chyflyrau cronig ar iechyd meddwl yn broblem enfawr wrth i Gymru gefnu ar y pandemig, felly mae angen gweithredu cadarnhaol ar draws y wlad.

Mae gennym gyfle allweddol i weld GIG Cymru yn estyn allan at drigolion drwy bractisau meddygon teulu, a gwn fod gan lawer o etholwyr bryderon sy'n dod i'r amlwg ar hyn o bryd am ddiffyg ymgynghoriadau wyneb yn wyneb, yn enwedig wrth godi problemau iechyd meddwl am y tro cyntaf. Yn wir, mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol Cymru wedi galw am weithiwr iechyd meddwl penodedig ym mhob practis meddyg teulu ledled Cymru. A wnewch chi weithio gyda'r Gweinidog a'n meddygon teulu ledled Cymru i wireddu hyn? Diolch.

Thank you, Janet, for that question. I would just to like to assure you that GPs are continuing, as they have done throughout the pandemic, to deliver their services, including their services under the mental health measure. As you'll understand, there have had to be changes to service delivery because of the pandemic, but people who need to be seen face to face are having face-to-face appointments. That said, I know that this is something myself and the health Minister are very much focused on. We're going to be meeting the BMA shortly and will be discussing this, because we have to make sure that nobody falls through the cracks because of the changed models of service delivery.

Diolch am y cwestiwn, Janet. Hoffwn eich sicrhau bod meddygon teulu'n parhau i ddarparu eu gwasanaethau, fel y gwnaethant drwy gydol y pandemig, gan gynnwys eu gwasanaethau dan y mesur iechyd meddwl. Fel y byddwch yn deall, bu'n rhaid newid dulliau o ddarparu gwasanaethau oherwydd y pandemig, ond mae pobl sydd angen cael eu gweld wyneb yn wyneb yn cael apwyntiadau wyneb yn wyneb. Wedi dweud hynny, gwn fod hyn yn rhywbeth rwyf fi a'r Gweinidog iechyd yn canolbwyntio'n fawr iawn arno. Byddwn yn cyfarfod â Chymdeithas Feddygol Prydain cyn bo hir a byddwn yn trafod hyn, oherwydd mae'n rhaid inni sicrhau nad oes neb yn syrthio drwy'r craciau oherwydd newidiadau i fodelau darparu gwasanaethau.

15:10
Rhoi'r Brechlyn COVID-19 i Blant
Giving Children the COVID-19 Vaccine

6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion i roi'r brechlyn COVID-19 i blant? OQ56562

6. Will the Minister provide an update on proposals to give the COVID-19 vaccine to children? OQ56562

On 4 June, following a rigorous review, the Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency approved as safe and effective the use of the Pfizer-BioNTech vaccine in children aged 12 to 15. This is just a first step in the process, and like other UK nations, we now await the advice of the Joint Committee on Vaccination and Immunisation.

Ar 4 Mehefin, yn dilyn adolygiad trylwyr, cymeradwyodd yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd y defnydd o'r brechlyn Pfizer-BioNTech yn ddiogel ac yn effeithlon mewn plant rhwng 12 a 15 oed. Cam cyntaf yn y broses yn unig yw hwn, ac fel gwledydd eraill y DU, rydym yn aros yn awr am gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu.

Thank you for that answer. We have now vaccinated a greater share of our population than any other country with more than 1 million people, and that extraordinary success means that Wales might be able to start vaccinating children, pending the evidence and advice that you have just mentioned. But leading the world means that we can't follow by example, and extending the vaccine to children will be a new challenge. One of those challenges will be that other people will make those decisions for those children, and that, of course, is right. Parents and guardians will decide whether they receive it or whether they don't. So, what is the Welsh Government doing to prepare for that new challenge as we enter the next crucial stage of the vaccine roll-out?

Diolch ichi am eich ateb. Rydym bellach wedi brechu cyfran fwy o'n poblogaeth nag unrhyw wlad arall sydd â mwy nag 1 filiwn o bobl, ac mae'r llwyddiant eithriadol hwn yn golygu y gallai Cymru ddechrau brechu plant, tra'n aros am y dystiolaeth a'r cyngor rydych newydd eu crybwyll. Ond mae arwain y byd yn golygu na allwn ddilyn drwy esiampl, a bydd cynnig y brechlyn i blant yn her newydd. Un o'r heriau hynny yw y bydd pobl eraill yn gwneud y penderfyniadau ar ran y plant hynny, ac mae hynny'n iawn wrth gwrs. Bydd rhieni a gwarcheidwaid yn penderfynu a ydynt yn ei gael ai peidio. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i baratoi ar gyfer yr her newydd hon wrth inni ddechrau ar y cam hollbwysig nesaf o gyflwyno'r brechlyn?

Thanks very much, Joyce. As you say, we do have to wait for that JCVI advice before moving forward and there are lots of ethical and moral issues that we need to work through. It may be that we want to consider children who are clinically extremely vulnerable or children who live with extremely vulnerable people first; we need to think about how and if we want to do this. Because what we do know is that children, generally, if they contract COVID, don't suffer that much, but they can pass it on. So, we'll wait for that advice, but in the meantime, we are preparing just in case, to an extent. I think, certainly, what we would want to do, if we were to go down that route, would be to make sure that we fine tune our communications, to make sure that we give the advice and the information to parents, as much as they can, so that they can make an informed choice, of course, on behalf of their children. And I think, probably, if we're talking about the older cohort of children—16 to 18-year-olds—that's a slightly different group again, and I think, probably, we'd want them to consider making their own decisions in this space, and we would have to communicate with them in a very different way, maybe directly using social media outlets. So, there's still a lot for us to consider in this space. We've already started discussing these issues, obviously, amongst ourselves, but we can't do anything until we've had that JCVI advice.

Diolch yn fawr iawn, Joyce. Fel y dywedwch, mae'n rhaid inni aros am gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu cyn symud ymlaen ac mae llawer o faterion moesegol a moesol y mae angen inni weithio drwyddynt. Efallai ein bod am ystyried plant sy'n agored iawn i niwed yn glinigol neu blant sy'n byw gyda phobl sy'n agored iawn i niwed yn gyntaf; mae angen inni feddwl sut ac os ydym am wneud hyn. Oherwydd yr hyn a wyddom yw nad yw plant yn gyffredinol yn dioddef cymaint â hynny os ydynt yn dal COVID, ond fe allant ei drosglwyddo. Felly, byddwn yn aros am y cyngor hwnnw, ond yn y cyfamser rydym yn paratoi rhag ofn, i raddau. Yn sicr, credaf mai'r hyn y byddem am ei wneud, pe baem yn dewis y llwybr hwnnw, fyddai sicrhau ein bod yn mireinio ein cyfathrebiadau, i sicrhau ein bod yn rhoi'r cyngor a'r wybodaeth i rieni, cymaint ag y gallwn, fel y gallant wneud dewis gwybodus ar ran eu plant. Ac yn ôl pob tebyg, os ydym yn sôn am y garfan hŷn o blant—pobl ifanc 16 i 18 oed—mae hwnnw'n grŵp ychydig yn wahanol eto, ac rwy'n meddwl, mae'n debyg, y byddem am iddynt ystyried gwneud eu penderfyniadau eu hunain yn hyn o beth, a byddai'n rhaid inni gyfathrebu â hwy mewn ffordd wahanol iawn, gan ddefnyddio cyfryngau cymdeithasol yn uniongyrchol efallai. Felly, mae llawer i ni ei ystyried o hyd yn y maes hwn. Rydym eisoes wedi dechrau trafod y materion hyn ymysg ein gilydd wrth gwrs, ond ni allwn wneud dim hyd nes ein bod wedi cael cyngor gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu.

I'm very pleased to hear that you have referred to the need for JCVI advice on this, because, of course, some parents are concerned that mandating or requiring the use of the vaccine could be something that individual schools will insist upon around Wales. What assurances can you give to parents that children will not be vaccinated without their permission? And what discussions have you had with your Cabinet colleague for education regarding the role that vaccination will play in terms of being able to lift restrictions in our schools, which, of course, are still requiring many children—even though they're extremely unlikely to get ill, and we've got a growing percentage of the adult population that's been vaccinated—to wear masks every day in school?

Rwy'n falch iawn o glywed eich bod wedi cyfeirio at yr angen am gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu ar hyn, oherwydd, wrth gwrs, mae rhai rhieni'n pryderu y gallai ysgolion unigol ledled Cymru fynnu bod y defnydd o'r brechlyn yn ofynnol neu'n orfodol. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i rieni na fydd plant yn cael eu brechu heb eu caniatâd? A pha drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelod yn y Cabinet dros addysg ynglŷn â'r rôl y bydd brechu'n ei chwarae o ran gallu codi cyfyngiadau yn ein hysgolion, sydd wrth gwrs yn dal i fynnu bod llawer o blant—er eu bod yn annhebygol tu hwnt o fynd yn sâl, ac mae gennym ganran gynyddol o'r boblogaeth oedolion wedi'u brechu—i wisgo mygydau bob dydd yn yr ysgol?

Thanks very much, Darren. You'll be aware that we haven't mandated the vaccine to anybody within this nation, and despite that, we've had an incredible uptake amongst the population as a whole. If we can, we certainly want to keep with that route with persuasion. I think that has been extremely successful, and we'd like to continue in that vein, and certainly, when it comes to children, I think that will be very important.

We are very keen, of course, to work with the education authorities, with the education unions about that conversation that is ongoing in terms of masks in schools, so that—. I know the education Minister has been in intense discussions and negotiations on that. Our ambition throughout this crisis has been to try and keep schools open, and we have to, of course, balance the issue of giving the vaccine to children with the need to keep schools open as well. So, that's another factor we need to consider when we are making the very difficult, I think, finely balanced judgment. And, of course, that's really what the JCVI will be considering as well.

Diolch yn fawr iawn, Darren. Fe fyddwch yn ymwybodol nad ydym wedi gorfodi neb yn y wlad i gael y brechlyn, ac er hynny, rydym wedi gweld niferoedd anhygoel o bobl yn manteisio arno. Os gallwn, rydym yn sicr am gadw at y llwybr hwnnw drwy berswâd. Rwy'n credu bod hynny wedi bod yn hynod lwyddiannus, a hoffem barhau yn yr un modd, ac yn sicr, mewn perthynas â phlant, rwy'n credu y bydd hynny'n bwysig iawn.

Rydym yn awyddus iawn, wrth gwrs, i weithio gyda'r awdurdodau addysg, gyda'r undebau addysg ynglŷn â'r sgwrs honno sy'n mynd rhagddi ar fasgiau mewn ysgolion, fel bod—. Gwn fod y Gweinidog addysg wedi bod mewn trafodaethau dwys ar hynny. Ein huchelgais drwy gydol yr argyfwng hwn fu ceisio cadw ysgolion ar agor, a rhaid inni gydbwyso'r cwestiwn o roi'r brechlyn i blant gyda'r angen i gadw ysgolion ar agor hefyd. Felly, dyna ffactor arall sydd angen inni ei ystyried pan fyddwn yn gwneud y penderfyniad eithriadol o anodd hwn. Ac wrth gwrs, dyna fydd y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yn ei ystyried hefyd.

15:15
Buddsoddi Mewn Cyfleusterau Iechyd
Investment in Health Facilities

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fuddsoddi mewn cyfleusterau iechyd yn Ne Clwyd? OQ56550

7. Will the Minister make a statement on investment in health facilities in Clwyd South? OQ56550

Any potential investment to improve health facilities in Clwyd South would need to be considered by the health board and align with its service and estate strategies. The main scheme close to Clwyd South is the Wrexham Maelor Hospital redevelopment, and this is being progressed with the Welsh Government.

Byddai angen i unrhyw fuddsoddiad posibl i wella cyfleusterau iechyd yn Ne Clwyd gael ei ystyried gan y bwrdd iechyd a'i alinio â'i strategaethau ar gyfer gwasanaethau ac ystadau. Y prif gynllun sy'n agos at Dde Clwyd yw'r gwaith ailddatblygu ar Ysbyty Maelor Wrecsam, ac mae hwnnw'n cael ei ddatblygu gyda Llywodraeth Cymru.

Well, thank you, Minister; that's fantastic to hear. Previous Welsh Labour Governments have invested very heavily in health facilities in Clwyd South, with new facilities in particular in Chirk and Llangollen, and the Minister will be aware of the phenomenal workforce in the health sector in Clwyd South and across Wales. But, unfortunately, there are still some facilities in Clwyd South that are not of the high standard of the workforce that operates from them, in particular in Cefn Mawr and in Hanmer, and I'd be very grateful of the Minister's support in progressing new health facilities for these communities.

Wel, diolch, Weinidog; mae hynny'n wych i'w glywed. Mae Llywodraethau Llafur Cymru blaenorol wedi buddsoddi'n helaeth iawn mewn cyfleusterau iechyd yn Ne Clwyd, gyda chyfleusterau newydd yn enwedig yn y Waun a Llangollen, a bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r gweithlu rhagorol yn y sector iechyd yn Ne Clwyd a ledled Cymru. Ond yn anffodus, mae rhai cyfleusterau o hyd yn Ne Clwyd nad ydynt yn cyrraedd safon uchel y gweithlu sy'n gweithredu ynddynt, yn enwedig yng Nghefn Mawr ac yn Hanmer, a byddwn yn ddiolchgar iawn am gefnogaeth y Gweinidog i ddatblygu cyfleusterau iechyd newydd ar gyfer y cymunedau hyn.

Diolch yn fawr, Ken. You'll be aware that Labour proposed in our manifesto that we will be charging onwards with our commitment to development twenty-first century surgeries, which hopefully will go beyond a GP offer, it will reach—making sure that we reach out to care and mental health facilities and lots of other facilities, hopefully working with local authorities as well. That's the kind of model we're hoping to promote, and certainly I know that the health board is aware of that. So, it will be up to the Betsi Cadwaladr University Health Board to determine the priority for its programme in terms of primary and community care estate developments. So, obviously, there's a big decision to make there for them. We know that about a third of our GP premises across Wales need improvement, so there are going to be some very, very difficult choices to be made in the future years. I spoke to the chief operating officer and the chair of Betsi yesterday, and I will be visiting hospitals in your area next week, and I'm very much looking forward to that.

Diolch yn fawr, Ken. Fe fyddwch yn ymwybodol fod Llafur wedi cynnig yn ein maniffesto y byddwn yn bwrw ymlaen gyda'n hymrwymiad i ddatblygu meddygfeydd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a fydd, gobeithio, yn mynd y tu hwnt i gynnig meddyg teulu, fe fydd yn cyrraedd—gan sicrhau ein bod yn estyn allan at gyfleusterau gofal ac iechyd meddwl a llawer o gyfleusterau eraill, gan weithio gydag awdurdodau lleol hefyd gobeithio. Dyna'r math o fodel rydym yn gobeithio ei hyrwyddo, ac yn sicr gwn fod y bwrdd iechyd yn ymwybodol o hynny. Felly, mater i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr fydd pennu'r flaenoriaeth ar gyfer ei raglen o ddatblygiadau ystadau gofal sylfaenol a chymunedol. Felly, yn amlwg, mae penderfyniad mawr i'w wneud yno. Gwyddom fod angen gwella tua thraean o'n hadeiladau meddygon teulu ledled Cymru, felly bydd dewisiadau anodd iawn i'w gwneud mewn blynyddoedd i ddod. Siaradais â'r prif swyddog gweithredu a chadeirydd Betsi Cadwaladr ddoe, a byddaf yn ymweld ag ysbytai yn eich ardal yr wythnos nesaf, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at hynny.

Y Niferoedd sydd wedi Manteisio ar y Brechlyn COVID-19
COVID-19 Vaccine Uptake Rates

Diolch, Llywydd. I'd also like to congratulate the Minister on her new appointment.

Diolch, Lywydd. Hoffwn innau hefyd longyfarch y Gweinidog ar ei swydd newydd.

8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y niferoedd sydd wedi manteisio ar y brechlyn COVID-19? OQ56542

8. Will the Minister provide an update on COVID-19 vaccine uptake rates? OQ56542

Wel, diolch yn fawr. Llongyfarchiadau mawr i Buffy hefyd, a chroeso mawr ichi i'r Senedd.

Well, thank you very much. Congratulations to Buffy, and welcome to the Senedd.

The take-up so far has been incredibly high, with over 85 per cent of the adult population having taken up their offer of a first dose. But it's vitally important that vaccine take-up levels are maximised, and we're closely monitoring to make sure that there are no barriers to take-up.

Mae'r nifer sydd wedi manteisio ar y cynllun hyd yma wedi bod yn anhygoel o uchel, gyda dros 85 y cant o'r boblogaeth oedolion wedi manteisio ar y cynnig o ddos cyntaf. Ond mae'n hanfodol bwysig fod cymaint ag sy'n bosibl o bobl yn manteisio ar y brechlyn, ac rydym yn monitro'r niferoedd yn ofalus i sicrhau nad oes unrhyw rwystrau.

Thank you, Minister. In my constituency, Rhondda, the majority of residents are attending their vaccine appointments, which is amazing news, but we have a higher than average number of no-shows, for a variety of reasons. I know Cwm Taf Morgannwg University Health Board are working with residents across our communities to delve into these reasons, trying to find them solutions. So, working with health boards across Wales, what plans does the Welsh Government have to increase vaccine uptake rates in challenging areas?

Diolch, Weinidog. Yn fy etholaeth i, Rhondda, mae'r rhan fwyaf o drigolion yn mynychu eu hapwyntiadau brechu, sy'n newyddion anhygoel, ond mae gennym nifer uwch na'r cyfartaledd o bobl nad ydynt yn mynychu, a hynny am amryw o resymau. Rwy'n gwybod bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn gweithio gyda thrigolion ar draws ein cymunedau i ymchwilio i'r rhesymau hyn, gan geisio dod o hyd i atebion. Felly, gan weithio gyda byrddau iechyd ledled Cymru, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu cyfraddau brechu mewn ardaloedd heriol?

Thanks very much, and I know, Buffy, you will be a champion for your area, and you will know that it's very important for people in your area to take up that opportunity. The last thing we want to see are those disparities, in particular in perhaps the more challenging places economically. We don't want to see those being emphasised because of a low take-up of the vaccine. So, you're absolutely right, the Cwm Taf Morgannwg health board—they're taking very much a community-led and co-production approach to improving access, and I know that a task and finish group has been set up to address the gap in 40 to 49-year-olds in particular. That seems to be a place where there seems to be a problem. And I'm very pleased that a 'vaxi taxi' has been developed in the area to improve also access for black, Asian and minority ethnic groups. There's also an opportunity for people to use an online form so that they can change the date and time of their appointments if that's necessary. So, there's some great work being done, but if you could help us with trying to bang the drum in that area to get people to come forward for their vaccines, that would be a huge help.

Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n gwybod, Buffy, y byddwch chi'n hyrwyddo'r brechlyn yn eich ardal, ac fe fyddwch yn gwybod ei bod yn bwysig iawn fod pobl yn eich ardal yn manteisio ar y cyfle hwnnw. Y peth olaf rydym am ei weld yw'r gwahaniaethau hynny, yn enwedig yn y lleoedd mwy heriol yn economaidd efallai. Nid ydym am weld y rheini'n cael eu gwaethygu am nad oes niferoedd digonol yn cael y brechlyn. Felly, rydych chi'n llygad eich lle, bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg—maent yn mabwysiadu dull cydgynhyrchu wedi'i arwain gan y gymuned o wella mynediad, a gwn fod grŵp gorchwyl a gorffen wedi'i sefydlu i fynd i'r afael â'r bwlch ymysg pobl rhwng 40 a 49 oed yn benodol. Mae'n ymddangos bod problem yn y fan honno. Ac rwy'n falch iawn fod 'vaxi taxi' wedi'i ddatblygu yn yr ardal i wella mynediad hefyd i grwpiau o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae cyfle hefyd i bobl ddefnyddio ffurflen ar-lein fel y gallant newid dyddiad ac amser eu hapwyntiadau os oes angen. Felly, mae gwaith gwych yn cael ei wneud, ond byddai'n help enfawr os gallwch ein helpu i hyrwyddo'r brechlyn yn yr ardal honno a chael pobl i ddod i gael eu brechlyn.

15:20
3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Ac felly'r eitem nesaf yw'r cwestiwn amserol. Mae'r cwestiwn yna i'w ofyn i'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, ac i'w ofyn gan Laura Jones.

The next item is the topical question. The question is to be asked to the Deputy Minister for Social Services, and be posed by Laura Jones.

Cartref Plant Tŷ Coryton
Tŷ Coryton Children's Home

Thank you, Presiding Officer, for this opportunity.

Diolch am y cyfle hwn, Lywydd.

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am honiadau gan chwythwyr chwiban bod plant ag awtistiaeth wedi cael eu cam-drin yng nghartref Tŷ Coryton yng Nghaerdydd? TQ553

1. Will the Minister make a statement on allegations by whistleblowers that children with autism have been subject to abuse at the Tŷ Coryton home in Cardiff? TQ553

Care Inspectorate Wales was made aware of concerns relating to the service and undertook an inspection as a result. Areas for improvement have been brought to the providers' attention, but not in relation to restrictive practices. Investigations by Cardiff social services on safeguarding concerns are ongoing.

Rhoddwyd gwybod i Arolygiaeth Gofal Cymru am bryderon yn ymwneud â'r gwasanaeth a chynhaliodd arolygiad yn sgil hynny. Tynnwyd sylw'r darparwyr at feysydd i'w gwella, ond nid mewn perthynas ag arferion cyfyngol. Mae ymchwiliadau gan wasanaethau cymdeithasol Caerdydd i bryderon yn ymwneud â diogelu yn parhau.

Thank you, Minister, for that statement. Some of our most vulnerable people in our society, children with autism, should be protected and cared for, not made to suffer in such vile circumstances as alleged in this case. There are some serious questions, and this must be now fully investigated by relevant authorities. There are a litany of shocking and troubling allegations against the staff at Tŷ Coryton, some of which I can't repeat, but on one occasion and most seriously, the restraint of a child was so badly managed that it provoked very serious concerns that that child might die. Whistleblowers report that all of these allegations were directly a result of staff interventions and point to a culture of mismanagement provoking challenging behaviour that falls way short of the high standards we expect for staff charged with such an important job. Are these allegations reflective of a systematic problem in Wales? Could other young children be suffering in similar ways? Action needs to be taken now, Minister, to resolve this.

I'm pleased to hear that the Minister will be publishing the long-awaited reducing restrictive practice framework, but this is far too late for these children's and, I fear, others. Can I impress upon her that that needs to be published now to prevent more young children suffering in this way? And can she also tell us what steps she's taking to provide advice and guidance for centres such as Tŷ Coryton, to ensure that they are providing a therapeutic environment as recommended by the British Institute of Learning Disabilities? Will the Minister also make sure that centres like this have the necessary resources that they need to ensure basic human decency and human rights can be maintained, such as providing sanitary items, a claim that was alleged that I found particularly disturbing?

I understand that the care inspectorate are about to publish a review into practices at Tŷ Coryton, but these alleged allegations certainly now call the veracity of that report into question. Is the Minister confident that these reports are conducted with sufficient rigour to highlight issues such as these, to ensure that they are addressed promptly? Will the centre and others owned by Orbis now be re-inspected to ensure that children in their care are properly protected?

Lastly, if there is a systematic issue here, what steps is the Minister taking to ensure that the culture of reporting exists in the care sector in Wales and to ensure that staff have the support network in place and are comfortable enough with that to raise concerns and these reports are taken seriously and acted on, rather than them having to resort to the media, as in this case? Thank you.

Diolch am y datganiad hwnnw, Weinidog. Dylid diogelu a gofalu am rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, plant ag awtistiaeth, nid eu gwneud i ddioddef mewn amgylchiadau erchyll fel y rhai a honnir yn yr achos hwn. Mae cwestiynau difrifol i'w hateb, a rhaid i awdurdodau perthnasol ymchwilio'n llawn i hyn yn awr. Mae cyfres o honiadau brawychus a thrallodus wedi'u gwneud yn erbyn staff Tŷ Coryton, a rhai ohonynt yn bethau na allaf mo'u hailadrodd, ond ar un achlysur ac yn fwyaf difrifol, cafodd arferion cyfyngol ar blentyn eu rheoli mor wael fel eu bod wedi ysgogi pryderon difrifol iawn y gallai'r plentyn hwnnw farw. Dywed chwythwyr chwiban fod yr holl honiadau hyn yn deillio'n uniongyrchol o ymyriadau staff ac yn dynodi diwylliant o gamreoli'n ysgogi ymddygiad heriol sy'n brin iawn o'r safonau uchel a ddisgwyliwn ar gyfer staff sy'n gwneud swydd mor bwysig. A yw'r honiadau hyn yn adlewyrchu problem systematig yng Nghymru? A allai plant ifanc eraill fod yn dioddef mewn ffyrdd tebyg? Mae angen rhoi camau ar waith yn awr i ddatrys hyn, Weinidog.

Rwy'n falch o glywed y bydd y Gweinidog yn cyhoeddi'r fframwaith hirddisgwyliedig ar leihau arferion cyfyngol, ond mae'n llawer rhy hwyr i'r plant hyn, ac i blant eraill hefyd, mae arnaf ofn. A gaf fi bwysleisio wrthi fod angen cyhoeddi'r fframwaith yn awr i atal mwy o blant ifanc rhag dioddef fel hyn? Ac a all ddweud wrthym hefyd pa gamau y mae'n eu cymryd i roi cyngor ac arweiniad i ganolfannau fel Tŷ Coryton, i sicrhau eu bod yn darparu amgylchedd therapiwtig fel yr argymhellwyd gan Sefydliad Anableddau Dysgu Prydain? A wnaiff y Gweinidog hefyd sicrhau bod gan ganolfannau fel hyn yr adnoddau angenrheidiol sydd eu hangen arnynt i sicrhau y gellir cynnal parch dynol sylfaenol a hawliau dynol, megis darparu eitemau misglwyf, un o'r honiadau mwyaf annymunol yn fy marn i?

Deallaf fod yr arolygiaeth gofal ar fin cyhoeddi adolygiad o arferion yn Nhŷ Coryton, ond mae'r honiadau hyn bellach yn sicr yn codi cwestiynau ynglŷn â dilysrwydd yr adroddiad hwnnw. A yw'r Gweinidog yn hyderus fod yr adroddiadau hyn yn cael eu cyflawni'n ddigon trylwyr i dynnu sylw at faterion fel y rhain, er mwyn sicrhau yr eir i'r afael â hwy'n gyflym? A fydd y ganolfan ac eraill sy'n eiddo i Orbis bellach yn cael eu hail-arolygu i sicrhau bod plant yn eu gofal yn cael eu diogelu'n briodol?

Yn olaf, os oes problem systematig yma, pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i sicrhau bod y diwylliant o adrodd am bryderon yn bodoli yn y sector gofal yng Nghymru ac i sicrhau bod gan staff rwydwaith cymorth ar waith a'u bod yn ddigon cyfforddus gyda hynny i godi pryderon a bod yr adroddiadau hyn yn cael eu hystyried yn ddifrifol a chamau gweithredu'n cael eu rhoi ar waith, yn hytrach na gorfod troi at y cyfryngau fel yn yr achos hwn? Diolch.

Thank you, Laura Anne Jones, for those comments, and I absolutely agree that the children we're talking about are some of the most vulnerable children who need care and support, and should not suffer. The Welsh Government is committed to those vulnerable children having the best standards of care possible.

As I said in my statement, these allegations are being investigated, so we're not in a position to make any comment yet, because an investigation is ongoing at the moment. But I can reiterate that the Welsh Government will be publishing the reducing restrictive practices framework, and that'll be in July—next month—2021. So, that's coming very soon, and that will promote measures to appropriately reduce restrictive practices in childcare, education, health and social care settings. And we will support work to promote implementation across all those sectors. And the guidance is intended to ensure that those who work with children and adults across services share a common framework of principles and expectations, informed by an approach that actively promotes human rights and person-centred support. There has been a consultation about the restrictive practices, and I'm looking forward to that being published in July 2021. 

So, obviously, CIW does report regularly on these settings, including Tŷ Coryton. We do have a culture of encouraging whistleblowers, and I think it's very important that that is reiterated and that allegations that are made are taken very seriously. I can absolutely assure her that these allegations are being looked into very seriously. They're being looked into by Cardiff safeguarding scheme, and CIW is working very closely with the local authority, with the commissioning and safeguarding teams, and the service is now in Children's Commissioning Consortium Cymru's—known as '4Cs'—escalating concerns process. So that is the position at the moment, and Orbis is not admitting any further children to the service at the moment. But I don't think I can really go much further as this is all being investigated at the moment. 

Diolch am y sylwadau hynny, Laura Anne Jones, ac rwy'n cytuno'n llwyr fod y plant rydym yn sôn amdanynt yn rhai o'r plant mwyaf agored i niwed sydd angen gofal a chymorth, ac na ddylent ddioddef. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod y plant agored i niwed hyn yn cael gofal o'r safon uchaf un.

Fel y dywedais yn fy natganiad, mae'r honiadau hyn yn destun ymchwiliad, felly nid ydym mewn sefyllfa i wneud unrhyw sylw eto, oherwydd mae ymchwiliad yn mynd rhagddo ar hyn o bryd. Ond gallaf ailadrodd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi'r fframwaith ar leihau arferion cyfyngol, a bydd hynny'n digwydd ym mis Gorffennaf—mis nesaf—2021. Felly, mae hynny'n dod yn fuan iawn, a bydd hwnnw'n hyrwyddo mesurau i leihau arferion cyfyngol yn briodol mewn lleoliadau gofal plant, addysg, iechyd a gofal cymdeithasol. A byddwn yn cefnogi gwaith i hyrwyddo'i weithrediad ar draws yr holl sectorau hynny. A bwriad y canllawiau yw sicrhau bod y rhai sy'n gweithio gyda phlant ac oedolion ar draws y gwasanaethau'n rhannu fframwaith cyffredin o egwyddorion a disgwyliadau, wedi'u llywio gan ddull o weithredu sy'n mynd ati i hyrwyddo hawliau dynol a chymorth sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Cafwyd ymgynghoriad ynglŷn â'r arferion cyfyngol, ac rwy'n edrych ymlaen at weld hwnnw'n cael ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf 2021. 

Felly, yn amlwg, mae AGC yn adrodd yn rheolaidd ar y lleoliadau hyn, gan gynnwys Tŷ Coryton. Mae gennym ddiwylliant o annog chwythwyr chwiban, a chredaf ei bod yn bwysig iawn ailadrodd hynny a bod honiadau a wneir yn cael sylw difrifol iawn. Gallaf ei sicrhau'n llwyr fod yr honiadau hyn yn cael eu hystyried o ddifrif. Maent yn cael eu hystyried gan gynllun diogelu Caerdydd, ac mae AGC yn gweithio'n agos iawn gyda'r awdurdod lleol, gyda'r timau comisiynu a diogelu, ac mae'r gwasanaeth bellach yn rhan o broses uwchgyfeirio pryderon Consortiwm Comisiynu Plant Cymru. Felly dyna'r sefyllfa ar hyn o bryd, ac nid yw Orbis yn derbyn unrhyw blant pellach i'r gwasanaeth ar hyn o bryd. Ond nid wyf yn meddwl y gallaf fynd lawer ymhellach gan fod hyn i gyd yn destun ymchwiliad ar hyn o bryd. 

15:25

According to the reports, whistleblowers state that children were punished for engaging in autistic behaviour and the health and safety of staff and children were absolutely shocking, and young people were mismanaged, so behaved in challenging ways, which led to them being locked away. But this is symptomatic of so much of the casework that I have on behalf of autistic constituents and/or their families, where highly paid people in power, so-called experts, fail to understand their autism, fail to identify their communication, sensory and processing needs in order to communicate with them in an effective, respectful way and pushes them into crisis and then punishes them for not responding in a neurotypical or predominantly neurotypical way, affecting their care, their social care, their health services, access to housing, and many other things. How on earth are we finally going to tackle this endemic and deep-rooted problem raised so often through the cross-party autism group in previous Senedd terms without putting in place statutory duties for local authorities and health boards and giving autism and neurodevelopmental conditions in Wales a statutory identity at last? 

Yn ôl yr adroddiadau, mae chwythwyr chwiban yn dweud bod plant yn cael eu cosbi am ymddwyn yn awtistig a bod iechyd a diogelwch staff a phlant yn gwbl frawychus, a bod pobl ifanc yn cael eu camreoli, ac felly'n ymddwyn mewn ffyrdd heriol, gan arwain at eu cadw dan glo. Ond mae hyn yn nodweddiadol o gymaint o'r gwaith achos sydd gennyf ar ran etholwyr awtistig a/neu eu teuluoedd, lle mae pobl ar gyflogau uchel mewn grym, arbenigwyr honedig, yn methu deall eu hawtistiaeth, yn methu nodi eu hanghenion cyfathrebu, synhwyraidd a phrosesu er mwyn gallu cyfathrebu â hwy mewn ffordd effeithiol, barchus ac yn eu gwthio i argyfwng ac yna'n eu cosbi am beidio ag ymateb mewn ffordd niwroarferol neu niwroarferol yn bennaf, gan effeithio ar eu gofal, eu gofal cymdeithasol, eu gwasanaethau iechyd, mynediad at dai, a llawer o bethau eraill. Sut ar y ddaear y gallwn fynd i'r afael yn derfynol â'r broblem endemig a dwfn hon a godwyd mor fynych drwy'r grŵp awtistiaeth trawsbleidiol yn nhymhorau blaenorol y Senedd heb roi dyletswyddau statudol ar waith ar gyfer awdurdodau lleol a byrddau iechyd a rhoi hunaniaeth statudol i awtistiaeth a chyflyrau niwroddatblygiadol yng Nghymru o'r diwedd?

Thank you, Mark, for those comments, and certainly the behaviour that he described at the beginning of his contribution, about children being punished for engaging in behaviour that is due to their autism, is certainly not acceptable. And I think that we have all, as constituency MSs, experienced the difficulties that families have in trying to get the best services for their children who are on the autistic spectrum. So, I think we all understand those difficulties. But, as I said in response to Laura, investigations are going on at the moment into this particular situation, and we will be able to see what happens as a result of those investigations.  

Diolch am y sylwadau hynny, Mark, ac yn sicr nid yw'r ymddygiad a ddisgrifiodd ar ddechrau ei gyfraniad, am blant yn cael eu cosbi am ymddygiad sy'n deillio o'u hawtistiaeth, yn dderbyniol o gwbl. A chredaf ein bod i gyd, fel Aelodau etholaethol o'r Senedd, wedi profi'r anawsterau y mae teuluoedd yn eu hwynebu wrth geisio cael y gwasanaethau gorau i'w plant sydd ar y sbectrwm awtistig. Felly, credaf ein bod i gyd yn deall yr anawsterau hynny. Ond fel y dywedais mewn ymateb i Laura, mae ymchwiliadau'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd i'r sefyllfa benodol hon, a byddwn yn gallu gweld beth sy'n digwydd o ganlyniad i'r ymchwiliadau hynny.

4. Datganiadau 90 eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf y prynhawn yma gan Vikki Howells. 

The next item is the 90-second statements, the first of which is from Vikki Howells. 

Diolch, Llywydd. Go back just a few weeks and class 143 trains, the Pacers, would have been part of that long list of temporary measures that never went away. The Pacers, described as a byword for commuter discomfort and chronic lateness, were introduced as a temporary replacement for older diesel trains. The Leyland bus body—yes, they really were made from old buses—bench seating and freight wagon chassis, built by British Rail in the 1980s never suggested that passenger comfort was the prime objective. Indeed, the nodding donkeys, as they were known, were an iniquitous part of the rail commuter experience in Wales and elsewhere in the UK since. However, on Saturday 29 May, Pacers made their final journeys on the Transport for Wales network. Transport for Wales have committed, of course, to deliver brand-new trains, providing enhanced capacity and faster, greener journeys. Key also is customer experience on the modern train, providing better facilities, improved accessibility, and a more comfortable ride.

Some Pacer trains will have new leases of life via donation to heritage railways and other community projects. But, as their journey on commuter passenger services comes to an end, it is important to remember the years of service that saw class 143s make the equivalent of over five trips to the moon and back. And if the Pacer could bid us a fond farewell, it would be of course with that unique and ear-piercing brake squeal so familiar to commuters across Wales.

Diolch, Lywydd. Ewch yn ôl ychydig wythnosau'n unig a byddai trenau dosbarth 143, y Pacers, wedi bod yn rhan o'r rhestr hir honno o weithredoedd dros dro sydd wedi aros gyda ni. Cyflwynwyd y Pacers, enw a ddaeth i gyfleu anghysur cymudo a gwasanaethau hwyr cronig, fel ateb dros dro yn lle trenau diesel hŷn. Nid oedd y corff bws Leyland—mae'n wir mai o hen fysiau y cawsant eu llunio—seddau mainc a'r siasis wagen lwytho a adeiladwyd gan British Rail yn y 1980au, yn awgrymu erioed mai cysur teithwyr oedd y prif amcan. Yn wir, roedd yr asynnod siglog, fel y'u gelwid, yn rhan anfad o brofiad cymudwyr y rheilffyrdd yng Nghymru ac mewn mannau eraill yn y DU ers hynny. Fodd bynnag, ddydd Sadwrn 29 Mai, gwnaeth y Pacers eu teithiau terfynol ar rwydwaith Trafnidiaeth Cymru. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi ymrwymo, wrth gwrs, i ddarparu trenau newydd sbon sy'n darparu mwy o gapasiti a theithiau cyflymach a gwyrddach. Mae profiad cwsmeriaid ar y trên modern sy'n darparu gwell cyfleusterau, gwell hygyrchedd, a theithio mwy cyfforddus yn allweddol hefyd.

Bydd rhai o'r trenau Pacer yn cael ail fywyd drwy gael eu rhoi i reilffyrdd treftadaeth a phrosiectau cymunedol eraill. Ond wrth i'w taith ar wasanaethau teithwyr cymudo ddod i ben, mae'n bwysig cofio'r blynyddoedd o wasanaeth a welodd drenau dosbarth 143 yn gwneud yr hyn sy'n cyfateb i dros bum taith i'r lleuad ac yn ôl. Ac phe bai'r Pacer yn gallu dweud ffarwel wrthym, byddai'n gwneud hynny gyda'r wich brêc fyddarol ac unigryw honno sydd mor gyfarwydd i gymudwyr ledled Cymru.

15:30

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Diolch, Deputy Presiding Officer. The constituency of Islwyn, which I represent, is made up of very strong communities of, in the main, working-class men and women, who continue to dream of a better tomorrow, even though our todays have never, ever been more challenging. So, that the Hollywood movie giants Warner Brothers Pictures recently portrayed Islwyn and Wales on the silver screen with the wonderful and iconic film Dream Horse, which premiered in sunny Blackwood—now playing across the UK at cinemas open—is a moment of both joy and excitement. And that positive portrayal of Wales in film, and the story of Jan and Brian Vokes and the syndicate who bred a Welsh Grand National-winning horse on an allotment in Cefn Fforest, has won great reviews. And it also adds to our home-made renaissance in Welsh film and television. So, if you're yet to see it, it is a positive tale of strong community spirit in Islwyn, with an A-list cast, including Oscar-nominated Toni Collette, in Wales, and our own Owen Teale. The production of the film utilised locations throughout south Wales, including Blaenavon.

Wales—well, we are a self-confident nation, and we grow globally when we tell in film and television and arts and literature, music and theatre those positive stories of our people and our communities, as Dream Horse portrays so very effectively. And that ability to utilise Welsh creative talent in front of and behind our cameras is so critical, and vital to our cultural and economic future. Wales, our people, and our hwyl are skilfully writ large in Dream Horse, and it exemplifies our spirit and our international future. So, the Welsh Government and our cultural agencies are right to heavily support and promote productions made in Wales that tell of Wales's story to the world and also promote the Welsh creative sectors post-COVID. Dream Horse powerfully illustrates that Cefn Fforest in Islwyn is a place where dreams still come true, and I do urge all Members to watch this exciting and innovative film. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae etholaeth Islwyn, a gynrychiolir gennyf, yn cynnwys cymunedau cryf iawn o ddynion a menywod dosbarth gweithiol yn bennaf, sy'n parhau i freuddwydio am well yfory, er nad yw ein heddiw erioed wedi bod yn fwy heriol. Felly, mae'r ffaith bod cewri ffilmiau Hollywood, Warner Brothers Pictures, wedi portreadu Islwyn a Chymru yn ddiweddar ar y sgrin fawr gyda'r ffilm wych ac eiconig Dream Horse, a agorodd yn y Coed-duon—ac sydd bellach i'w gweld ar draws y DU mewn sinemâu sydd ar agor—yn foment o lawenydd a chyffro. Ac mae'r portread cadarnhaol hwnnw o Gymru mewn ffilm, a stori Jan a Brian Vokes a'r syndicet a fagodd geffyl Cymreig ar randir yng Nghefn Fforest a aeth ymlaen i ennill y Grand National, wedi ennill adolygiadau gwych. Ac mae hefyd yn ychwanegu at ein dadeni ein hunain ym maes ffilm a theledu yng Nghymru. Felly, os nad ydych wedi'i gweld eto, mae'n stori gadarnhaol am ysbryd cymunedol cryf yn Islwyn, gyda chast o'r radd flaenaf, yn cynnwys Toni Collette, a enwebwyd ar gyfer Oscar, yng Nghymru, a'n Owen Teale ein hunain. Gwnaeth gwaith ar gynhyrchu'r ffilm ddefnydd o leoliadau ledled de Cymru, gan gynnwys Blaenafon.

Cymru—wel, rydym yn genedl hunanhyderus, ac rydym yn tyfu'n fyd-eang pan adroddwn mewn ffilm a theledu a chelfyddyd a llenyddiaeth, cerddoriaeth a theatr y straeon cadarnhaol hynny am ein pobl a'n cymunedau y mae Dream Horse yn eu portreadu mor effeithiol. Ac mae'r gallu hwnnw i ddefnyddio doniau creadigol o Gymru o flaen a thu ôl i'n camerâu mor hollbwysig, ac yn hanfodol i'n dyfodol diwylliannol ac economaidd. Mae Cymru, ein pobl, a'n hwyl i'w gweld yn glir yn Dream Horse, ac mae'n enghraifft o'n hysbryd a'n dyfodol rhyngwladol. Felly, mae Llywodraeth Cymru a'n hasiantaethau diwylliannol yn iawn i roi cefnogaeth hael ac i hyrwyddo cynyrchiadau a wneir yng Nghymru sy'n adrodd hanes Cymru i'r byd a hefyd yn hyrwyddo sectorau creadigol Cymru ar ôl COVID. Mae Dream Horse yn dangos yn rymus fod Cefn Fforest yn Islwyn yn fan lle mae breuddwydion yn dal i ddod yn wir, ac rwy'n annog pob Aelod i wylio'r ffilm gyffrous ac arloesol hon. Diolch.

5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cynnig o dan Reol Sefydlog 17.2 i roi cyfarwyddiadau i bwyllgor priodol mewn perthynas â pharth perygl nitradau Cymru gyfan
5. Welsh Conservatives Debate: Motion under Standing Order 17.2 to give instructions to a relevant committee in relation to the all-Wales NVZ

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig—cynnig o dan Reol Sefydlog 17.2 i roi cyfarwyddiadau i bwyllgor priodol mewn perthynas â pharth perygl nitradau Cymru gyfan.

The next item is the Welsh Conservatives debate—motion under Standing Order 17.2 to give instructions to a relevant committee in relation to the all-Wales NVZ.

And before I call James Evans, I think this is the first full debate we've had in the sixth Senedd, so just a reminder of the timings, please—that you have 15 minutes to open and close, and each other speaker has five minutes, and the Minister has eight minutes. Let's keep to the times, because everyone has an opportunity to speak then.

A chyn i mi alw ar James Evans, rwy'n credu mai dyma'r ddadl lawn gyntaf a gawsom yn y chweched Senedd, felly os caf eich atgoffa am yr amseru os gwelwch yn dda—mae gennych 15 munud i agor a chau, ac mae gan bob siaradwr arall bum munud, ac mae gan y Gweinidog wyth munud. Gadewch i ni gadw at yr amseru, oherwydd mae pawb yn cael cyfle i siarad felly.

Galwaf ar James Evans i wneud y cynnig.

I call on James Evans to move the motion.

Cynnig NDM7703 Darren Millar, Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi effaith andwyol parth perygl nitradau Cymru gyfan ar amaethyddiaeth Cymru.

2. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.2, yn galw ar bwyllgor perthnasol y Senedd i adolygu Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021 ar frys a chyflwyno ei argymhellion i'r Senedd.

Motion NDM7703 Darren Millar, Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Notes the adverse impact of the all-Wales nitrate vulnerable zone (NVZ) on Welsh agriculture.

2. In accordance with Standing Order 17.2, calls on the relevant Senedd committee to urgently review The Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations 2021 and present its recommendations to the Senedd.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch—thank you. And I formally move the motion in the name of Darren Millar.

Across the farming communities in Wales, from the upland areas to the coastal regions and to my own area in the heart of Wales in Brecon and Radnorshire, our agricultural communities and our farmers work tirelessly to feed the nation and ensure the environment is protected and our landscapes managed in a sustainable way. To quote the National Farmers Union, farmers are all too often seen as the problem, when in reality they are the solution to our environmental challenges. The rural landscape is not just for farmers but for us all, for future generations, to encourage diversity, thriving ecosystems and wildlife. It is also vital for our economy to attract tourists, who bring much needed-revenue to local businesses and to our communities.

Diolch. Ac rwy'n gwneud y cynnig yn ffurfiol yn enw Darren Millar.

Ar draws y cymunedau ffermio yng Nghymru, o ardaloedd yr ucheldir i'r rhanbarthau arfordirol ac i fy ardal fy hun yng nghanol Cymru ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, mae ein cymunedau amaethyddol a'n ffermwyr yn gweithio'n ddiflino i fwydo'r genedl a sicrhau bod yr amgylchedd yn cael ei ddiogelu a bod ein tirweddau'n cael eu rheoli mewn ffordd gynaliadwy. I ddyfynnu Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, caiff ffermwyr eu hystyried yn rhy aml o lawer fel y broblem, a hwy mewn gwirionedd yw'r ateb i'n heriau amgylcheddol. Nid rhywbeth i ffermwyr yn unig yw'r dirwedd wledig ond rhywbeth i bob un ohonom, i genedlaethau'r dyfodol, i annog amrywiaeth, ecosystemau ffyniannus a bywyd gwyllt. Mae hefyd yn hanfodol i'n heconomi drwy ddenu twristiaid, sy'n dod â refeniw mawr ei angen i fusnesau lleol ac i'n cymunedau.

Our farmers play a huge role, producing food to feed the nation. Farmers are passionate about their land, committed to working towards the best practices, producing top-quality products with the highest standards of animal welfare and environmental protections. However, Welsh Government's agricultural policies over the years have shown contempt for farmers and our rural communities, promising one thing and then delivering another. The recent u-turn to introduce the all-Wales nitrate vulnerable zone is an example of such. The data from elsewhere in the world shows this policy to be ineffective and is a sledgehammer to crack a nut. Some areas of Wales have recorded no agricultural pollution incidents in 10 years, yet all farmers are being penalised. 

Mae ein ffermwyr yn chwarae rhan enfawr yn cynhyrchu bwyd i fwydo'r genedl. Mae ffermwyr yn angerddol am eu tir, yn ymrwymedig i weithio tuag at yr arferion gorau, gan gynhyrchu cynnyrch o'r radd flaenaf gyda'r safonau uchaf mewn perthynas â lles anifeiliaid a diogelu'r amgylchedd. Fodd bynnag, mae polisïau amaethyddol Llywodraeth Cymru dros y blynyddoedd wedi dangos dirmyg tuag at ffermwyr a'n cymunedau gwledig, gan addo un peth cyn cyflawni rhywbeth arall. Mae'r tro pedol diweddar i gyflwyno parth perygl nitradau Cymru gyfan yn enghraifft o hynny. Mae'r data o fannau eraill yn y byd yn dangos bod y polisi hwn yn aneffeithiol ac mae'n enghraifft o ddefnyddio gordd i dorri cneuen. Nid yw rhai ardaloedd yng Nghymru wedi cofnodi unrhyw achosion o lygredd amaethyddol mewn 10 mlynedd, ac eto caiff pob ffermwr ei gosbi.

15:35

There are no interventions at this point in time because we're hybrid—[Inaudible.]

Nid oes unrhyw ymyriadau ar hyn o bryd oherwydd ein bod yn hybrid—[Anghlywadwy.]

Whilst one pollution incident is one too many, a blanket policy is hurting the industry at a time when they need support. The financial package of support provided from the Welsh Government is woefully inadequate, putting large cost burdens onto our farmers in order for them to adapt to these changes. Despite assurances—. On no less than between seven and 10 occasions, the Minister assured farmers this blanket approach would not be imposed during the pandemic. And in a blink of an eye, with no consultation with the industry, the Minister decided to plough ahead and break promises again.

All too often, agriculture gets blamed for increased nitrates in our rivers, and yet a Panorama investigation alleged that Welsh Water had been illegally dumping sewage into the River Usk in my constituency. This seems to get ignored. Recent data from Welsh Water itself also suggests that in 2020 raw sewage was dumped into Welsh rivers more than 100,000 times, for almost 900,000 hours, across more than 2,000 water treatment works and sewage outflows. Do we see any real action from Welsh Government over this? No, we don't. Furthermore, Welsh Government's own data suggests that between January and November 2020 the water industry accounted for the most pollution incidents relating to surface water in Wales, with 180 recorded during this period. But who still gets the blame for polluting our rivers? You've got it—it's farmers.

This Government claims climate change is a huge issue, and I don't disagree. Who would? But I'm afraid your track record on actually tackling climate change is questionable at best. You purchased an airport, at huge cost to the taxpayer, endorsing putting toxic fumes into the atmosphere, and then you went and spent millions of taxpayer money on a road to nowhere and refused to build the M4 relief road, ensuring that, every day, thousands of cars queue up in traffic jams along the M4, pumping poisonous toxins and carbon dioxide into the atmosphere. Yet again, you say one thing and then you do another. 

Throughout the pandemic our farmers have fed the nation, ensuring essential supplies are available. And, rightfully so, we clapped our NHS and our carers. And instead of going out and clapping for our farmers, the Welsh Government seemed to think a slap in the face was far more appropriate. Our farmers deserve better than this from the Welsh Government, and from a Minister who, one time, I trusted to support the industry.

An all-Wales NVZ legislation is unacceptable. It has been described as a lazy cut and paste from a 30-year-old EU directive that places more pressure on already hard-pressed farmers who are dealing with COVID-19. It is harming agricultural businesses, livelihoods, and putting a huge mental strain on farmers yet again, and for very questionable benefits. Natural Resources Wales, Welsh Government's own regulator, warned you, and it's proposed in the new water rules, and I quote, that it will have a 'perverse outcome' of making water quality worse, and that they may not have sufficient resources to effectively deliver the regulatory inspection regimes associated with the regulations.

Despite the warnings, and the huge strain on people's mental health and businesses and their well-being, you pushed ahead with the NVZ regardless. We've heard the scathing reviews from all the farming unions in Wales, and I ask the Welsh Government: why do you not trust the vast majority of farmers who are responsible and do not pollute? What we need is a policy that is more flexible, evidence based and that has the support of the industry to address pollution. At a time when the Welsh Government should be working in partnership with our farmers, they slam the door shut on collaboration and instead press ahead with imposing costly plans that are woefully underfunded and could drive a number of farmers out of the industry.

We on the Conservative benches urge the Government and other Members in this Chamber and online to support our motion to have a review of this draconian legislation. Let's listen to the experts and the industry, and let the relevant committee do its work to ensure the best possible legislation is put through this Parliament. So, let's all move forward together and ensure our beautiful country not only maintains but improves our high food and environmental standards, working with our farmers and not against them. Diolch.   

Er bod un digwyddiad llygredd yn un yn ormod, mae polisi cyffredinol yn brifo'r diwydiant ar adeg pan fo angen cymorth arnynt. Mae'r pecyn cymorth ariannol a ddarperir gan Lywodraeth Cymru yn druenus o annigonol, gan roi beichiau cost mawr ar ein ffermwyr er mwyn iddynt ymaddasu i'r newidiadau hyn. Er gwaethaf sicrwydd—. Ar ddim llai na rhwng saith a 10 achlysur, sicrhawyd y ffermwyr gan y Gweinidog na fyddai'r dull cyffredinol hwn yn cael ei fabwysiadu yn ystod y pandemig. Ac o fewn dim, heb ymgynghori â'r diwydiant, penderfynodd y Gweinidog fwrw ymlaen a thorri addewidion unwaith eto.

Yn rhy aml o lawer, mae amaethyddiaeth yn cael y bai am gynnydd yn y nitradau yn ein hafonydd, ac eto honnodd ymchwiliad gan Panorama fod Dŵr Cymru wedi bod yn gwaredu carthion yn anghyfreithlon i Afon Wysg yn fy etholaeth. Mae'n ymddangos bod hyn yn cael ei anwybyddu. Mae data diweddar gan Dŵr Cymru ei hun hefyd yn awgrymu bod carthion amrwd wedi'u gollwng i afonydd Cymru dros 100,000 o weithiau yn 2020, am bron i 900,000 o oriau, ar draws mwy na 2,000 o weithfeydd trin dŵr ac all-lifoedd carthion. A ydym yn gweld unrhyw weithredu go iawn gan Lywodraeth Cymru ar hyn? Nac ydym. At hynny, mae data Llywodraeth Cymru ei hun yn awgrymu mai'r diwydiant dŵr, rhwng mis Ionawr a mis Tachwedd 2020, oedd yn gyfrifol am y digwyddiadau llygredd mwyaf yn ymwneud â dŵr wyneb yng Nghymru, gyda 180 wedi'u cofnodi yn ystod y cyfnod hwn. Ond pwy sy'n dal i gael y bai am lygru ein hafonydd? Rydych chi'n gywir—y ffermwyr.

Mae'r Llywodraeth hon yn honni bod newid hinsawdd yn broblem enfawr, ac nid wyf yn anghytuno. Pwy fyddai'n anghytuno? Ond mae arnaf ofn fod eich hanes o fynd i'r afael â newid hinsawdd yn amheus ar y gorau. Fe brynoch chi faes awyr, ar gost enfawr i'r trethdalwr, gan gymeradwyo gollwng mygdarth gwenwynig i'r atmosffer, ac yna fe warioch chi filiynau o bunnoedd o arian trethdalwyr ar ffordd i unman a gwrthod adeiladu ffordd liniaru'r M4, gan sicrhau, bob dydd, fod miloedd o geir yn ciwio mewn tagfeydd traffig ar hyd yr M4, gan bwmpio tocsinau gwenwynig a charbon deuocsid i'r atmosffer. Unwaith eto, rydych chi'n dweud un peth ac yn gwneud rhywbeth arall. 

Drwy gydol y pandemig mae ein ffermwyr wedi bwydo'r genedl, gan sicrhau bod cyflenwadau hanfodol ar gael. Ac yn gwbl briodol, gwnaethom guro ein dwylo i ddiolch i'r GIG a'n gofalwyr. Ac yn hytrach na mynd allan a churo dwylo i ddiolch i'n ffermwyr, roedd hi'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn meddwl bod slap i'r wyneb yn llawer mwy priodol. Mae ein ffermwyr yn haeddu gwell na hyn gan Lywodraeth Cymru, a chan Weinidog yr oeddwn yn ymddiried ynddi ar un adeg i gefnogi'r diwydiant.

Mae deddfwriaeth parth perygl nitradau Cymru gyfan yn annerbyniol. Fe'i disgrifiwyd fel ymgais ddiog i dorri a gludo o gyfarwyddeb 30 mlwydd oed yr UE sy'n rhoi mwy o bwysau ar ffermwyr sydd eisoes dan bwysau ac sy'n ymdopi â COVID-19. Mae'n niweidio busnesau amaethyddol, bywoliaeth pobl, ac yn rhoi straen meddyliol enfawr ar ffermwyr unwaith eto, a hynny er mwyn sicrhau manteision amheus iawn. Cawsoch eich rhybuddio gan Cyfoeth Naturiol Cymru, rheoleiddiwr Llywodraeth Cymru ei hun, ac mae wedi'i gynnig yn y rheolau dŵr newydd, ac rwy'n dyfynnu, y bydd yn arwain at 'ganlyniad gwrthnysig' o wneud ansawdd dŵr yn waeth, ac efallai nad oes ganddynt ddigon o adnoddau i allu cyflawni'r cyfundrefnau arolygu rheoleiddiol sy'n gysylltiedig â'r rheoliadau mewn modd effeithiol.

Er gwaethaf y rhybuddion, a'r straen enfawr ar iechyd meddwl a busnesau pobl a'u llesiant, fe wnaethoch fwrw ymlaen â'r parth perygl nitradau beth bynnag. Rydym wedi clywed yr adolygiadau deifiol gan holl undebau'r ffermwyr yng Nghymru, a gofynnaf i Lywodraeth Cymru: pam nad ydych yn ymddiried yn y mwyafrif llethol o ffermwyr sy'n gyfrifol, ac nad ydynt yn llygru? Yr hyn sydd ei angen arnom yw polisi mwy hyblyg sy'n seiliedig ar dystiolaeth ac sy'n ennyn cefnogaeth y diwydiant i fynd i'r afael â llygredd. Ar adeg pan ddylai Llywodraeth Cymru fod yn gweithio mewn partneriaeth â'n ffermwyr, maent yn cau'r drws ar gydweithredu ac yn hytrach, yn bwrw ymlaen â chynlluniau costus sydd wedi eu tangyllido'n druenus ac a allai yrru nifer o ffermwyr allan o'r diwydiant.

Rydym ni ar feinciau'r Ceidwadwyr yn annog y Llywodraeth ac Aelodau eraill yn y Siambr hon ac ar-lein i gefnogi ein cynnig i gael adolygiad o'r ddeddfwriaeth ddidostur hon. Gadewch inni wrando ar yr arbenigwyr a'r diwydiant, a gadael i'r pwyllgor perthnasol wneud ei waith i sicrhau bod y ddeddfwriaeth orau sy'n bosibl yn mynd drwy'r Senedd hon. Felly, gadewch i bawb ohonom symud ymlaen gyda'n gilydd a sicrhau bod ein gwlad brydferth nid yn unig yn cynnal ond yn gwella ein safonau bwyd ac amgylcheddol uchel, gan weithio gyda'n ffermwyr ac nid yn eu herbyn. Diolch.  

15:40

Before we move on to the next speaker, can I—? Huw Irranca-Davies reminded me that, in fact, in debates, interventions, at the moment, of course, as we normally would have intervened, are not the process, because there are so many Members who can't do so in the hybrid system. But Members are able to contact the desk here to inform us of their wish to make an intervention and we can call them at the end, before the final speaker. Just to put that clear. I appreciate the Member's desire to intervene—I've been there many times. [Interruption.] Okay.  

Cyn inni symud ymlaen at y siaradwr nesaf, a gaf fi—? Cefais fy atgoffa gan Huw Irranca-Davies nad yw ymyriadau mewn dadleuon yn rhan o'r broses ar hyn o bryd, fel y byddem fel arfer wedi ymyrryd, oherwydd bod cynifer o Aelodau nad ydynt yn gallu gwneud hynny yn y system hybrid. Ond gall Aelodau gysylltu â'r ddesg yma i roi gwybod i ni os ydynt yn dymuno gwneud ymyriad a gallwn eu galw ar y diwedd, cyn y siaradwr olaf. Dim ond i egluro hynny. Rwy'n deall awydd yr Aelod i ymyrryd—rwyf wedi bod yno droeon. [Torri ar draws.] O'r gorau.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru a'r Trefnydd i gynnig yn ffurfiol y gwelliant a gyflwynwyd yn ei henw. 

I have selected the amendment to the motion. I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales and the Trefnydd to move formally the amendment tabled in her name. 

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn nodi pwysigrwydd hanfodol lleihau allyriadau amaethyddol er mwyn:

a) cryfhau enw da ffermio yng Nghymru;

b) gwarchod pobl a natur yng Nghymru rhag llygredd aer;

c) diogelu afonydd a moroedd Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol;

d) cyflawni uchelgais sero net Cymru.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete point 1 and replace with:

Notes the critical importance of reducing agricultural emissions in order to:

a) strengthen the reputation of Welsh farming;

b) protect people and nature in Wales from air pollution;

c) safeguard Wales’ rivers and seas for future generations;

d) deliver Wales’ net zero ambition.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally. 

Yn ffurfiol.

Gan ystyried bod y rheoliadau ar yr NVZs wedi cael eu rhuthro drwy'r Senedd ychydig cyn yr etholiad diwethaf, yn groes i'r addewid gwnaeth y Gweinidog, fel rydym ni wedi clywed yn barod, na fyddai hi yn cyflwyno rheoliadau yn ystod y pandemig, rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i ailgydio yn y drafodaeth bwysig hon yn gynnar yn y Senedd newydd. Nawr, pan oeddwn i'n ymgyrchu mewn ardaloedd gwledig, yn arbennig ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru, un o'r pynciau oedd yn codi ei ben amlaf, yn arbennig gan ffermwyr, oedd y pwnc arbennig yma, achos roedden nhw'n poeni am effaith y rheoliadau arnyn nhw, fel ffermwyr, ar ddyfodol ffermydd teuluol, ac, o ganlyniad, efallai'n peryglu dyfodol cefn gwlad Cymru.

Nawr, rydym ni wedi clywed dro ar ôl tro gan yr undebau amaeth a phobl eraill dros y misoedd diwethaf pam nad yw'r rheoliadau, fel y maen nhw, yn dderbyniol. Er enghraifft, mae'r rheoliadau yn mynd yn groes i argymhellion arbenigol Cyfoeth Naturiol Cymru, gan mai'r bwriad yw eu gweithredu dros Gymru gyfan, yn hytrach na phwysleisio ar yr 8 y cant o ardaloedd sy'n wynebu'r risg mwyaf. Yn ail, bydd y dull o ffermio drwy galendr yn debygol o greu canlyniadau anuniongyrchol niweidiol. Gallwch chi ddychmygu y byddai ffermwyr yn arllwys tunelli o'r slyri yma ychydig cyn y dyddiad cau ac yn syth ar ôl i'r ffenest agor. Yn drydydd, gyda thywydd anwadal Cymru, dyw ffermio drwy galendr ddim yn gwneud synnwyr. Gadewch i fi roi enghraifft ichi. Rwy'n byw lled cae wrth Afon Tywi a rhyw dair wythnos yn ôl, lle'r oedd hi'n bosibl i ffermwyr, yn ôl calendr y Llywodraeth, wasgaru slyri, roedd y caeau dan ddŵr oherwydd lifogydd. Felly, dyw gweithredu ar galendr jest ddim yn gweithio gyda'r tywydd sydd gyda ni yng Nghymru. Ac, yn olaf, mae yna ddiffyg cefnogaeth ariannol gan y Llywodraeth i helpu ffermwyr i ymdopi â'r rheoliadau newydd. Mae'r £11 miliwn sy'n cael ei gynnig yn gwbl, gwbl annigonol, a beth sy'n mynd i ddigwydd o ganlyniad yw bod llawer iawn o ffermwyr teuluol yn mynd i benderfynu gadael y diwydiant, a byddai effaith hynny ar gefn gwlad Cymru yn gwbl, gwbl drychinebus.

Ac fe glywon ni, yn ystod y ddadl cyn yr etholiad, y Gweinidog yn dadlau bod angen iddi dynnu sylw at bwysigrwydd alinio Cymru gyda gwledydd eraill y Deyrnas Gyfunol, ond y gwir amdani yw nad oes un o wledydd Prydain wedi penderfynu cyflwyno rheoliadau dros 100 y cant o'u tir. Yn Lloegr, maen nhw'n gweithredu ar ryw lefel o 55 y cant. Ond yn eironig erbyn hyn, mae'n debyg, mae Lloegr yn bwriadu symud i ffwrdd o'r cynllun. Felly ar yr union adeg y mae gwledydd eraill yn newid cyfeiriad, mae Llywodraeth Cymru yn mynd full pelt i'r cyfeiriad arall.

Given that the NVZ regulations were rushed through the Senedd shortly before the last election, contrary to the pledge made by the Minister—and we've heard reference to this; she said that she wouldn't introduce regulations during the pandemic—I'm very grateful for this opportunity to recommence this important debate early in this new Senedd term. When I was campaigning in rural areas, particularly across Mid and West Wales, one of the issues that was raised most often, particularly by farmers, was this particular issue, because they were concerned about the impact of these regulations on them, as farmers, on the future of family farms, and, as a result, they were concerned about the very future of rural Wales. 

Now, we've heard time and time again from the agricultural unions and others over the past months why these regulations, as they are currently drafted, are not acceptable. For example, the regulations contravene specialist recommendations made by NRW, as the intention is to implement them on an all-Wales basis, rather than to focus on the 8 per cent of areas that face the highest risks. Secondly, the method of calendar farming is likely to create unintended consequences, which will be damaging. You can imagine farmers pouring tonnes of this slurry just before the closing date and immediately after the window opens. And, thirdly, with the weather of Wales, farming by calendar doesn't make any sense. Let me give you an example. I live a field's width from the River Towy and some three weeks ago, where it was possible for farmers, according to the Welsh Government calendar, to spread slurry, the fields were flooded. So, operating by calendar simply doesn't work, given our climate here in Wales. And, finally, there is a lack of financial support provided by Government to assist farmers to cope with these new regulations. The £11 million provided is totally inadequate, and what will happen as a result is that many family farms will decide to leave the industry, and the impact of that on rural Wales will be utterly disastrous. 

And we heard, during the debate prior to the election, the Minister arguing that she needed to highlight the importance of aligning Wales with other nations within the UK, but the truth of the matter is that not one other UK nation has decided to introduce regulations over 100 per cent of its territory. In England, they are operating at a level of around 55 per cent. But ironically now, England intends to move away from that plan. So, at the very time when other nations are changing direction, the Welsh Government is moving full pelt in the other direction.

Minister, we shouldn't look back at ideas that were being discussed about 30 years ago for a solution to water pollution. We have to look to the future by embracing technology to make far more accurate choices around land management. As you know, there are examples of innovative projects being carried out as we speak, where farmers and researchers are working together to devise a far more sophisticated way of putting nutrient management plans in place. 

You will know that Gelli Aur college farm has recently completed a very successful pilot project, called, Taclo'r Tywi—tackling the Tywi—in a part of Wales that has notoriously been a black spot for river pollution, using weather stations on farms to measure soil temperature, leaf moisture, wind direction and rainfall. Now, this provides real-time data on a phone app within seconds, using a red, amber, green system that will allow farmers to make on-field decisions around slurry spreading, pesticide spraying or harvesting. This is far more scientific than farming by calendar, which is both impractical and outdated.

Weinidog, ni ddylem edrych yn ôl ar syniadau a oedd yn cael eu trafod tua 30 mlynedd yn ôl am ateb i lygredd dŵr. Rhaid inni edrych tua'r dyfodol drwy groesawu technoleg i wneud dewisiadau llawer mwy cywir mewn perthynas â rheoli tir. Fel y gwyddoch, mae enghreifftiau o brosiectau arloesol yn cael eu cynnal wrth inni siarad, lle mae ffermwyr ac ymchwilwyr yn cydweithio i ddyfeisio ffordd lawer mwy soffistigedig o roi cynlluniau rheoli maetholion ar waith.

Fe wyddoch fod fferm coleg Gelli Aur wedi cwblhau prosiect peilot llwyddiannus iawn yn ddiweddar o'r enw Taclo'r Tywi mewn rhan o Gymru sydd wedi bod yn fan gwan o ran llygredd afonydd, gan ddefnyddio gorsafoedd tywydd ar ffermydd i fesur tymheredd y pridd, lleithder dail, cyfeiriad y gwynt a glawiad. Nawr, mae hyn yn darparu data amser real ar ap ffôn o fewn eiliadau, gan ddefnyddio system coch, oren, gwyrdd a fydd yn caniatáu i ffermwyr wneud penderfyniadau ar y cae ynghylch taenu slyri, chwistrellu plaladdwyr neu gynaeafu. Mae hyn yn llawer mwy gwyddonol na ffermio yn ôl y calendr, sy'n anymarferol ac yn hen ffasiwn.

Weinidog, mae eich Llywodraeth ar y cyfan wedi cael ei chanmol gan bobl Cymru am y ffordd rŷch chi wedi taclo'r pandemig gan eich bod chi wedi defnyddio'r wyddoniaeth fel sail eich penderfyniadau. Felly, rwy'n ymbil arnoch chi i ddefnyddio'r wyddoniaeth a'r dechnoleg sydd ar gael ar hyn o bryd i sicrhau'r cydbwysedd allweddol hwnnw rhwng ffermio cynaliadwy a gwarchod yr amgylchedd. Wrth inni gefnogi'r cynnig hwn, mae'n bwysig nodi nad galwad am ddiffyg gweithredu yw hyn. Mae pawb ohonom ni am weld yr amgylchedd yn cael ei ddiogelu—finnau'n arbennig, sydd wedi pysgota ar yr afon Tywi ers blynyddoedd—

Minister, your Government has generally been praised by the people of Wales for the way in which you've tackled this pandemic because you followed the science as the basis for your decisions. So, I urge you to turn to the science and the technology currently available in order to secure that crucial balance between sustainable farming and safeguarding the environment. As we support this motion, it's important to note that we're not calling for no action. Every one of us wants to see the environment protected—me particularly, who has fished on the river Tywi for years—

15:45

A wnewch chi ddod i gasgliad nawr, os gwelwch yn dda?

Will you come to your conclusion now, please?

—rwy'n dod i ben, Dirprwy Lywydd—ac yn gwybod gymaint o effaith mae llygredd yn ei gael ar ansawdd y dŵr. Na, galwad yw hon am weithredu cymesur gan y Llywodraeth wedi'i dargedu gyda chefnogaeth ariannol ddigonnol.

Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, rwy'n gofyn i'r Llywodraeth i fynd yn ôl i edrych ar argymhelliad Cyfoeth Naturiol Cymru i gynyddu ardal y cynllun NVZ o 2 y cant i 8 y cant. Ac i gloi, dyma'r paragraff olaf: gan weithio gyda'n gilydd i ddod i gonsensws, gallwn ddod i ddatrysiad a fydd yn gwarchod ein hamgylchedd a sicrhau dyfodol mwy diogel i'n ffermydd teuluol, sydd yn asgwrn cefn i'r economi wledig, am y blynyddoedd i ddod. Diolch yn fawr iawn ichi.

—I am coming to an end, Deputy Presiding Officer—and I know what an impact pollution can have on water quality. No, this is a demand for proportionate action from Government that is targeted with adequate financial support.

So, to conclude, Deputy Presiding Officer, I urge the Government to look again at the recommendations made by Natural Resources Wales to increase the area of the NVZ from 2 per cent to 8 per cent. And this is the very final paragraph: in working together to reach consensus, we can find a solution that will safeguard our environment and ensure a more secure future for our family farms, which are the backbone of the rural economy, for the years to come. Thank you very much.

Can I remind Members, as I said, five minutes? Because all you're doing is taking time off somebody else—it could be somebody from your own party, who may not be able to speak as a consequence of time going on. So, let's try and keep to time if we can, please.

A gaf fi atgoffa'r Aelodau, fel y dywedais, pum munud? Gan mai'r cyfan rydych chi'n ei wneud yw mynd ag amser oddi ar rywun arall—gallai fod yn rhywun o'ch plaid eich hun—nad yw'n cael siarad efallai am fod yr amser ar ben. Felly, gadewch inni geisio cadw at yr amser os gallwn, os gwelwch yn dda.

I thank the Welsh Conservatives for tabling this motion. It affords an early opportunity for this Senedd to debate a critical topic, namely the health and future of our country's waterways. The motion asks us to note the adverse impact of a Government policy on Welsh agriculture. I do think somehow that that's pretty rich coming from a party that would sell Welsh farmers down the river for a free trade deal with Australia, and a party that's imposed £137 million UK budget cut on Welsh rural communities.

But I'll put that hypocrisy aside, because the salient point to argue today is that the all-Wales nitrate vulnerable zone will have no such adverse impact, and the standards in the regulations are in no way, in my opinion, excessive. Rather, they establish baseline standards for production in Wales that are comparable to the rest of the UK and also Europe. And that alignment will be critical to future trade, especially if Wales is to market brand-Wales produce based on sustainability.

We've heard again today why the regulations are urgently needed. Having represented Mid and West Wales since 2007, I have lost track of the number of incidents of serious river pollution from agriculture in that time. But I was still shocked to read the figures in black and white: nearly 3,000 substantiated agriculture-related pollution incidents in Wales since 2001; an average of 148 a year for the last 20 years; and more than three a week in the last three years alone. That is definitely not acceptable, that is definitely not sustainable, but it is entirely preventable, and it is our moral duty here to do something about that.

The evidence also clearly shows that this is a Wales-wide problem and it requires a bold, clear, national solution. 'The State of Natural Resources Report' for 2020 states that two thirds of our river water bodies failed to achieve good ecological status under the water framework directive classification. Evidence published by NRW in January on our nine river special areas of conservation identifies agriculture as a major contributor to pollutant levels in these nationally important waters that exceed legal limits. More than 60 per cent of protected rivers in Wales exceed phosphate pollution limits, so I think it's a bit disingenuous for Plaid Cymru Members to suggest that we can achieve the crucial environmental benefits they say they want to see just by tinkering around the fringes of this with voluntary and local regulations.

The truth of the matter is that unless we take urgent action to control pollution at source, it'll be too late to recover our river ecosystems. The all-Wales nitrate vulnerable zone regulation is a wholly proportionate tool that will help tackle the nature and climate emergency and thereby support sustainable farming both now and in the future.

Diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r cynnig hwn. Mae'n rhoi cyfle cynnar i'r Senedd hon drafod pwnc hollbwysig, sef iechyd a dyfodol dyfrffyrdd ein gwlad. Mae'r cynnig yn gofyn inni nodi effaith andwyol polisi'r Llywodraeth ar amaethyddiaeth yng Nghymru. Rwy'n credu rywsut fod hynny'n chwerthinllyd gan blaid a fyddai'n troi cefn ar ffermwyr Cymru am gytundeb masnach rydd gydag Awstralia, a phlaid sydd wedi gwneud toriad o £137 miliwn yng nghyllideb y DU ar gyfer cymunedau gwledig Cymru.

Ond rwyf am osod y rhagrith hwnnw o'r neilltu, oherwydd y pwynt amlwg i'w ddadlau heddiw yw na fydd parth perygl nitradau Cymru gyfan yn cael effaith andwyol o'r fath, ac nid yw'r safonau yn y rheoliadau yn ormodol o gwbl yn fy marn i. Yn hytrach, maent yn pennu safonau sylfaenol ar gyfer cynhyrchu yng Nghymru sy'n debyg i weddill y DU ac Ewrop hefyd. A bydd yr aliniad hwnnw'n hanfodol i fasnach yn y dyfodol, yn enwedig os yw Cymru am farchnata cynnyrch brand Cymru yn seiliedig ar gynaliadwyedd.

Rydym wedi clywed eto heddiw pam y mae angen y rheoliadau ar frys. Ar ôl cynrychioli Canolbarth a Gorllewin Cymru ers 2007, rwyf wedi colli golwg ar nifer yr achosion o lygredd difrifol mewn afonydd o amaethyddiaeth yn y cyfnod hwnnw. Ond roeddwn yn dal i synnu wrth ddarllen y ffigurau mewn du a gwyn: bron i 3,000 o achosion o lygredd sy'n gysylltiedig ag amaethyddiaeth wedi'u profi yng Nghymru ers 2001; cyfartaledd o 148 y flwyddyn am yr 20 mlynedd diwethaf; a mwy na thri achos yr wythnos yn y tair blynedd diwethaf yn unig. Yn sicr, nid yw hynny'n dderbyniol, nid yw'n gynaliadwy, ond mae'n gwbl ataliadwy, a'n dyletswydd foesol ni yma yw gwneud rhywbeth amdano.

Mae'r dystiolaeth hefyd yn dangos yn glir fod hon yn broblem i Gymru gyfan ac mae'n galw am ateb cenedlaethol beiddgar, clir. Mae 'Adroddiad Cyflwr Adnoddau Naturiol' 2020 yn nodi bod dwy ran o dair o'n cyrff dŵr afonydd wedi methu cyflawni statws ecolegol da o dan ddosbarthiad cyfarwyddeb y fframwaith dŵr. Mae tystiolaeth a gyhoeddwyd gan CNC ym mis Ionawr ar ein naw ardal cadwraeth arbennig afonol yn nodi bod amaethyddiaeth yn cyfrannu'n helaeth at lefelau llygryddion yn y dyfroedd cenedlaethol pwysig hyn sy'n uwch na'r terfynau cyfreithiol. Mae mwy na 60 y cant o afonydd gwarchodedig yng Nghymru yn cynnwys llygredd ffosffad sy'n uwch na'r terfynau, felly rwy'n credu ei bod braidd yn ffuantus i Aelodau Plaid Cymru awgrymu y gallwn gyflawni'r manteision amgylcheddol hanfodol y maent yn dweud eu bod am eu gweld drwy chwarae gydag ymylon y broblem gyda rheoliadau gwirfoddol a lleol.

Y gwir amdani yw, oni bai ein bod yn cymryd camau brys i reoli llygredd yn y tarddiad, bydd yn rhy hwyr i adfer ecosystemau ein hafonydd. Mae rheoleiddio parthau perygl nitradau Cymru gyfan yn arf cwbl gymesur a fydd yn helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng natur a hinsawdd ac felly'n cefnogi ffermio cynaliadwy yn awr ac yn y dyfodol.

15:50

Thank you, James Evans, Member of this Senedd, for leading on such an important debate and for securing cross-party support in opposition to the devastating Welsh Labour and Lib Dem NVZ regulations. I speak again to place on record my absolute opposition, and the adverse impact that the all-Wales nitrate vulnerable zone will have on Welsh agriculture. I also wish to call on the new Senedd committee responsible for agriculture and for water to urgently review these regulations.

As I have stated many times before, the regulatory impact assessment estimates that the upfront capital cost of this scheme could run to £360 million. That is £347 million more than the assistance being offered by the Welsh Government and is £99 million more than the latest total income from farming in Wales. Already, we are aware of some tenant farmers who are in crisis now with their landlords, and we know of banks unwilling to foot the bill, and the UK farming unions are now warning that the dairy industry is facing an extremely challenging year on the back of spiralling production costs and variable milk prices.

So, you will be unsurprised to learn that the extra costs of meeting water regulations are indeed making the situation much worse. In fact, a leading mental health farming charity warned that these regulations were likely to cause immense stress for farmers. Your own explanatory memorandum stated, and I quote:

'The potential negative impact of additional regulatory requirements on mental well-being, particularly where other economic or health challenges already exist, is also recognised.'

So, you actually do recognise the fact that this is going to cause mental ill health, and we've just had questions on mental health. It just doesn't make sense. Already I know of numerous farming families in Wales who invest every single penny back into their business, and now some of those are even contemplating closure. They are truly desperate.

This would also be devastating for our Welsh language. Forty-three per cent of agricultural workers speak Welsh, compared to 19 per cent of the general population. The 'Iaith y Pridd' report recommended that the Welsh Government operate by ensuring that policies support industries on our family farms. Questions do still have to be raised as to whether the regulations are in line with section 4 of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and in particular the goal to have a Wales of vibrant culture and thriving Welsh language.

We must also ask you, Minister: why are you not even acting in the best interests of our environment? Many of our suckler cow herds, which make a vital contribution to biodiversity by managing some of our most important habitats, are now set to be lost, and NRW has warned that the new rules will have the perverse outcome of making water quality worse, thereby dispelling a lot of the points that Joyce Watson made. The NVZ is being introduced at a time when even NRW's executive director for evidence, policy and permitting has spoken of a steady decline in pollution incidents in the last two years. That is a clear downward trend that has been observed over the last three years, and in fact, huge areas of Wales have seen zero incidents in the last decade.

As I have said before, the voluntary approach should and must have been given a real chance. The 'blue flag' farming approach was not backed by Welsh Government when farmers actually applied for funding through the rural development programme sustainable management scheme. Despite project results and water standards being shared in letters with the Minister and the First Minister in March 2020, including recommendations for next steps, and a response being issued by officials stating that detailed consideration would be given to the water standard, NFU Cymru have sadly not received any reply. And prior to supporting the regulations, the Minister had not responded to the progress report and the 45 separate recommendations sent by the Wales land management forum sub-group on agricultural pollution in April 2018.

It just does appear to me, and obviously some of our new Members, that Welsh Government is actually dismissing agricultural experts and is placing the future of the environment, the Welsh language, mental health and actual farming at risk in Wales. Plaid Cymru and Welsh Conservatives are putting our political differences aside to do the right thing and to back this motion. I ask: will Welsh Labour and the new Welsh Liberal Democrat elected Member do the same, or are you going to betray rural Wales once again? Thank you. Diolch.

Diolch, James Evans, Aelod o'r Senedd hon, am arwain ar ddadl mor bwysig ac am sicrhau cefnogaeth drawsbleidiol y gwrthbleidiau i reoliadau dinistriol parth perygl nitradau Llafur Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Siaradaf eto i gofnodi fy ngwrthwynebiad llwyr, a'r effaith andwyol y bydd parth perygl nitradau Cymru gyfan yn ei chael ar amaethyddiaeth yng Nghymru. Hoffwn hefyd alw ar bwyllgor newydd y Senedd sy'n gyfrifol am amaethyddiaeth ac am ddŵr i adolygu'r rheoliadau hyn ar frys.

Fel y dywedais droeon o'r blaen, mae'r asesiad effaith rheoleiddiol yn amcangyfrif y gallai cost cyfalaf ymlaen llaw y cynllun hwn fod cymaint â £360 miliwn. Mae hynny £347 miliwn yn fwy na'r cymorth a gynigir gan Lywodraeth Cymru a £99 miliwn yn fwy na chyfanswm yr incwm diweddaraf o ffermio yng Nghymru. Eisoes, rydym yn ymwybodol o rai ffermwyr tenant sy'n wynebu argyfwng yn awr gyda'u landlordiaid, a gwyddom am fanciau sy'n amharod i dalu'r bil, ac mae undebau ffermio'r DU bellach yn rhybuddio bod y diwydiant llaeth yn wynebu blwyddyn heriol iawn yn sgil costau cynhyrchu cynyddol a phrisiau llaeth amrywiadwy.

Felly, ni fydd yn syndod i chi glywed bod costau ychwanegol bodloni rheoliadau dŵr yn gwneud y sefyllfa'n waeth o lawer. Yn wir, rhybuddiodd elusen flaenllaw ym maes iechyd meddwl yn y byd amaeth fod y rheoliadau hyn yn debygol o achosi straen aruthrol i ffermwyr. Nododd eich memorandwm esboniadol eich hun, a dyfynnaf:

'Cydnabyddir hefyd effaith negyddol bosibl gofynion rheoleiddiol ychwanegol ar les meddyliol, yn arbennig pan fo heriau economaidd neu iechyd eraill eisoes yn bodoli.'

Felly, rydych chi'n cydnabod y ffaith bod hyn yn mynd i achosi salwch meddwl, ac rydym newydd gael cwestiynau am iechyd meddwl. Nid yw'n gwneud synnwyr. Gwn eisoes am nifer o deuluoedd ffermio yng Nghymru sy'n buddsoddi pob ceiniog yn ôl yn eu busnes, ac yn awr mae rhai o'r rheini hyd yn oed yn ystyried cau. Maent wedi anobeithio.

Byddai hyn hefyd yn ddinistriol i'r iaith Gymraeg. Mae 43 y cant o weithwyr amaethyddol yn siarad Cymraeg, o'i gymharu â 19 y cant o'r boblogaeth yn gyffredinol. Argymhellodd adroddiad 'Iaith y Pridd' y dylai Llywodraeth Cymru weithredu drwy sicrhau bod polisïau'n cefnogi diwydiannau ar ein ffermydd teuluol. Rhaid gofyn o hyd a yw'r rheoliadau'n cyd-fynd ag adran 4 o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac yn enwedig y nod o gael diwylliant bywiog lle mae'r Gymraeg yn ffynnu.

Rhaid inni ofyn ichi hefyd, Weinidog: pam nad ydych chi hyd yn oed yn gweithredu er lles gorau ein hamgylchedd? Mae llawer o'n buchesi sugno, sy'n gwneud cyfraniad hanfodol i fioamrywiaeth drwy reoli rhai o'n cynefinoedd pwysicaf, bellach yn mynd i gael eu colli, ac mae CNC wedi rhybuddio y bydd y rheolau newydd yn arwain at y canlyniad gwrthnysig o wneud ansawdd dŵr yn waeth, gan chwalu llawer o'r pwyntiau a wnaeth Joyce Watson. Cyflwynir y parth perygl nitradau ar adeg pan fo hyd yn oed cyfarwyddwr gweithredol CNC ar gyfer tystiolaeth, polisi a thrwyddedu wedi sôn am ostyngiad cyson yn nifer yr achosion o lygredd yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae honno'n duedd amlwg ar i lawr a welwyd dros y tair blynedd diwethaf, ac mewn gwirionedd, ni fu unrhyw ddigwyddiadau mewn rhannau enfawr o Gymru dros y degawd diwethaf.

Fel y dywedais o'r blaen, mae'n rhaid rhoi cyfle go iawn i'r dull gwirfoddol. Ni chafodd dull ffermio'r 'faner las' ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru pan wnaeth ffermwyr gais am gyllid drwy gynllun rheoli cynaliadwy'r cynllun datblygu gwledig. Er bod canlyniadau prosiectau a safonau dŵr wedi'u rhannu mewn llythyrau gyda'r Gweinidog a'r Prif Weinidog ym mis Mawrth 2020, gan gynnwys argymhellion ar gyfer y camau nesaf, ac ymateb wedi'i gyhoeddi gan swyddogion yn nodi y byddai ystyriaeth fanwl yn cael ei rhoi i'r safon dŵr, yn anffodus nid yw NFU Cymru wedi cael unrhyw ateb. A chyn cefnogi'r rheoliadau, nid oedd y Gweinidog wedi ymateb i'r adroddiad cynnydd a'r 45 o argymhellion gwahanol a anfonwyd gan is-grŵp fforwm rheoli tir Cymru ar lygredd amaethyddol ym mis Ebrill 2018.

Mae'n ymddangos i mi, ac yn amlwg i rai o'n Haelodau newydd, fod Llywodraeth Cymru yn diystyru arbenigwyr amaethyddol ac yn peryglu dyfodol yr amgylchedd, yr iaith Gymraeg, iechyd meddwl a ffermio yng Nghymru. Mae Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr Cymreig yn rhoi ein gwahaniaethau gwleidyddol o'r neilltu i wneud y peth iawn a chefnogi'r cynnig hwn. Rwy'n gofyn: a fydd Llafur Cymru ac Aelod etholedig newydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn gwneud yr un peth, neu a ydych chi'n mynd i fradychu'r Gymru wledig unwaith eto? Diolch.

15:55

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn am y cyfle i roi'r araith yma.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for the opportunity to make this speech.

Everyone wants an affordable, proportionate and environmentally sustainable and targeted approach to water pollution. Farmers particularly want this, but this legislation does not do that. It is not targeted, as the majority of farms across Wales have not recorded agricultural pollution. According to some experts, this is not suitable for 90 per cent of Welsh farming land. It is not proportionate and affordable, because farmers, again, cannot afford another demand for more expense to build storage, putting them in debt, as well as the extra bureaucratic pressures. Finally, this is not the right time to do this. We are hopefully emerging from COVID and farmers are now faced with a UK Conservative Government that has just sold them down the river on a trade deal with Australia. May I add that I applaud the First Minister for speaking against this? I hope the Welsh Conservatives listening this afternoon will use their voices to persuade their colleagues in Westminster to support British farmers, not let them down.

I have heard many farmers say that their cattle will have to go if these regulations are fully implemented. The consequences for biodiversity in Wales will be catastrophic if this happens. Cattle are much better than sheep for encouraging wildlife on grassland. The longer the grass cattle can cope with, the better; sheep can't. And it allows butterflies to complete their life-cycle and flowers to set seed. For wildlife, late-cut hay or haylage is ideal. Curlews want long grass, not land heavily grazed by sheep.

There is undoubtedly irresponsible spreading of slurry and poultry manure near watercourses, causing river pollution incidents. The gradual leaching of nitrate and phosphate into groundwater is a long-term problem, but there are other solutions. One is, for instance, to give Natural Resources Wales more money and powers to actually police pollution incidents and prosecute offenders. And by all means, there should be discussions with the bigger dairy farms about slurry-spreading best practice, and help financially with any improvements that don't put them further into debt.

To use a phrase that's been used this afternoon, this legislation is about using a hammer to crack a nut, and it's not something I can support. A sign of good government is to reflect, review and rethink. Look at the evidence again and let's have the targeted, effective and proportionate approach we all want to water pollution. I hope this Government will take this opportunity to do just that. Diolch yn fawr iawn.

Mae pawb am gael dull fforddiadwy, cymesur ac amgylcheddol gynaliadwy wedi'i dargedu o weithredu ar lygredd dŵr. Mae ffermwyr yn awyddus iawn i gael hyn, ond nid yw'r ddeddfwriaeth hon yn gwneud hynny. Nid yw wedi'i thargedu, gan nad yw'r rhan fwyaf o ffermydd ledled Cymru wedi cofnodi llygredd amaethyddol. Yn ôl rhai arbenigwyr, nid yw hyn yn addas ar gyfer 90 y cant o dir ffermio Cymru. Nid yw'n gymesur ac yn fforddiadwy, oherwydd ni all ffermwyr, unwaith eto, fforddio galwad arall am fwy o gost i adeiladu storfeydd, gan eu rhoi mewn dyled, yn ogystal â'r pwysau biwrocrataidd ychwanegol. Yn olaf, nid dyma'r adeg iawn i wneud hyn. Gobeithio ein bod yn cefnu ar COVID ac mae ffermwyr bellach yn wynebu Llywodraeth Geidwadol yn y DU sydd newydd droi eu cefnau arnynt ar gytundeb masnach ag Awstralia. A gaf fi ychwanegu fy mod yn cymeradwyo'r Prif Weinidog am siarad yn erbyn hyn? Gobeithio y bydd y Ceidwadwyr Cymreig sy'n gwrando y prynhawn yma yn defnyddio eu lleisiau i berswadio eu cymheiriaid yn San Steffan i gefnogi ffermwyr Prydain, nid eu siomi.

Rwyf wedi clywed llawer o ffermwyr yn dweud y bydd yn rhaid i'w gwartheg fynd os caiff y rheoliadau hyn eu gweithredu'n llawn. Bydd y canlyniadau i fioamrywiaeth yng Nghymru yn drychinebus os bydd hynny'n digwydd. Mae gwartheg yn llawer gwell na defaid am annog bywyd gwyllt ar laswelltir. Gall gwartheg ymdopi â glaswellt hir; ni all defaid wneud hynny. Ac mae'n caniatáu i loÿnnod byw gwblhau eu cylch bywyd a blodau i wasgaru hadau. Ar gyfer bywyd gwyllt, mae gwair neu wair wedi'i dorri'n hwyr yn ddelfrydol. Mae'r gylfinir eisiau glaswellt hir, nid tir sy'n cael ei bori'n drwm gan ddefaid.

Yn ddiau, caiff slyri a thail dofednod eu gwasgaru'n anghyfrifol ger cyrsiau dŵr, gan achosi digwyddiadau o lygredd afonydd. Mae trwytholchi nitradau a ffosffad yn raddol i ddŵr daear yn broblem hirdymor, ond mae yna atebion eraill. Un ohonynt, er enghraifft, yw rhoi mwy o arian a phwerau i Cyfoeth Naturiol Cymru allu plismona achosion o lygredd ac erlyn troseddwyr. Ac ar bob cyfrif, dylid cynnal trafodaethau gyda'r ffermydd llaeth mwy o faint am arferion gorau wrth ledaenu slyri, a helpu'n ariannol gydag unrhyw welliannau na fydd yn eu gwthio ymhellach i ddyled.

I ddefnyddio ymadrodd sydd wedi'i ddefnyddio y prynhawn yma, mae'r ddeddfwriaeth hon yn defnyddio morthwyl i dorri cneuen, ac nid yw'n rhywbeth y gallaf ei gefnogi. Arwydd o lywodraeth dda yw myfyrio, adolygu ac ailfeddwl. Edrychwch ar y dystiolaeth eto a gadewch inni gael y dull effeithiol a chymesur wedi'i dargedu rydym i gyd am ei weld ar gyfer ymdrin â llygredd dŵr. Gobeithio y bydd y Llywodraeth yn manteisio ar y cyfle hwn i wneud hynny. Diolch yn fawr iawn.

16:00

Can I thank my colleague James for presenting the motion as he did and thank my colleagues across the Chamber for the support today? As others have mentioned, the NVZ blanket approach announced by the Welsh Government at the end of January 2021 has been met with disbelief and anger. To consider it to be an effective regulatory system that delivers for our environment and the Welsh economy is sadly misguided and an out-of-touch position for the Government to take. It's clear that the farming unions and, indeed, thousands of farmers across Wales view this approach in the same way. Their view and, indeed, my own is that the claimed benefits to water quality from this approach will be relatively insignificant and certainly dwarfed by the negative economic impacts that will result. 

Each day, we are hearing of farming businesses considering calling it a day due to the additional investments needed to comply and the additional burden of heavy-handed regulations that are to be imposed. These things are just seen as a step too far and, in the majority of business minds, totally unnecessary. And that's not just rhetoric; that is fact. I talk to farmers regularly and this is a real consideration. Now is the time where the Welsh Government should, as a priority, be looking to ensure food security and not hitting farming businesses with this big metaphorical stick. We mustn't forget that farmers are the custodians of our wonderful countryside, and the mainstay of our local economy. They make Wales what it is. The Government should work with them and not against them.

Putting into law one of the most ineffective pieces of EU legislation was a massive mistake. We know that in 2018, the expert group chaired by NRW put forward 45 recommendations built on strong advice and guidance, focusing on voluntary approaches, investment, support and smart regulation, all aimed at improving water quality. But this was dismissed by the Welsh Government, even though supported by NRW, the Government's own regulator. No-one disagrees with the need for regulation, but it has to be proportionate and evidence based. The industry recognises the need to address issues when identified and will act voluntarily to deal with these things, but the Wales-wide NVZ approach is not the way forward as the wider economic and food-related consequences have not been considered properly. 

Members, this new Senedd has a real opportunity ahead of it to rethink, to take stock. It doesn't have to carry on what happened before; this is a new Senedd with new people, new thoughts and new aspirations. I, too, support the motion to call on a relevant committee to urgently review this situation. I know there would be tremendous support from the industry, and other political parties, as we've seen here today, to find a better and more productive way forward that focuses on preserving family businesses whilst addressing water quality and striving for a sustainable rural economy, cemented in a desire to maintain high-quality food and water security. I urge you all to support this motion. Diolch yn fawr.

A gaf fi ddiolch i fy nghyd-Aelod James am gyflwyno'r cynnig fel y gwnaeth a diolch i fy nghyd-Aelodau ar draws y Siambr am y gefnogaeth heddiw? Fel y soniodd eraill, anghrediniaeth a dicter fu'r ymateb i'r parth perygl nitradau cyffredinol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ddiwedd Ionawr 2021. Yn anffodus, mae ystyried ei bod yn system reoleiddio effeithiol sy'n cyflawni ar gyfer ein hamgylchedd ac economi Cymru yn gyfeiliornus, ac yn safbwynt sy'n dangos diffyg cysylltiad ar ran y Llywodraeth. Mae'n amlwg fod undebau'r ffermwyr, a miloedd o ffermwyr ledled Cymru yn wir, yn gweld y dull hwn yn yr un ffordd. Eu barn hwy a fy marn i yw y bydd y manteision a honnwyd i ansawdd dŵr o'r dull hwn o weithredu yn gymharol ddibwys ac yn sicr yn cael eu bwrw i'r cysgod gan yr effeithiau economaidd negyddol a fydd yn deillio o hynny. 

Bob dydd, clywn am fusnesau ffermio'n ystyried rhoi'r ffidil yn y to oherwydd y buddsoddiadau ychwanegol sydd eu hangen i gydymffurfio a baich ychwanegol rheoliadau llawdrwm sydd i ddod. Mae'r pethau hyn yn cael eu hystyried yn gam yn rhy bell ac yn y rhan fwyaf o feddyliau busnes, yn gwbl ddiangen. Ac nid rhethreg yn unig yw hynny; mae'n ffaith. Rwy'n siarad â ffermwyr yn rheolaidd ac mae hon yn ystyriaeth wirioneddol. Dyma'r adeg lle dylai Llywodraeth Cymru roi blaenoriaeth i geisio sicrhau diogelwch y cyflenwad bwyd a pheidio â tharo busnesau ffermio gyda'r ffon fawr drosiadol hon. Rhaid inni beidio ag anghofio mai ffermwyr yw gwarcheidwaid ein cefn gwlad bendigedig, a phrif gynheiliad ein heconomi leol. Hwy sy'n gwneud Cymru yr hyn ydyw. Dylai'r Llywodraeth weithio gyda hwy ac nid yn eu herbyn.

Roedd creu cyfraith o un o'r darnau mwyaf aneffeithiol o ddeddfwriaeth yr UE yn gamgymeriad enfawr. Gwyddom fod y grŵp arbenigol a gadeiriwyd gan CNC yn 2018 wedi cyflwyno 45 o argymhellion yn seiliedig ar gyngor ac arweiniad cadarn, gan ganolbwyntio ar ddulliau gwirfoddol, buddsoddiad, cymorth a rheoleiddio deallus, a'r cyfan gyda'r nod o wella ansawdd dŵr. Ond cafodd hyn ei ddiystyru gan Lywodraeth Cymru, er i CNC, rheoleiddiwr y Llywodraeth ei hun, ei gefnogi. Nid oes unrhyw un yn anghytuno â'r angen i reoleiddio, ond rhaid iddo fod yn gymesur ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Mae'r diwydiant yn cydnabod yr angen i fynd i'r afael â materion pan gânt eu nodi a bydd yn gweithredu'n wirfoddol i ymdrin â'r pethau hyn, ond nid parth perygl nitradau Cymru gyfan yw'r ffordd ymlaen gan nad yw'r canlyniadau ehangach yn ymwneud â'r economi a bwyd wedi'u hystyried yn briodol. 

Aelodau, mae cyfle gwirioneddol gan y Senedd newydd hon i ailfeddwl, i ystyried. Nid oes raid iddi barhau â'r hyn a ddigwyddodd o'r blaen; Senedd newydd yw hi gyda phobl newydd, meddyliau newydd a dyheadau newydd. Rwyf innau hefyd yn cefnogi'r cynnig i alw am bwyllgor perthnasol i adolygu'r sefyllfa hon ar frys. Rwy'n gwybod y byddai cefnogaeth aruthrol gan y diwydiant, a phleidiau gwleidyddol eraill, fel y gwelsom yma heddiw, i ddod o hyd i ffordd well a mwy cynhyrchiol ymlaen sy'n canolbwyntio ar ddiogelu busnesau teuluol wrth fynd i'r afael ag ansawdd dŵr ac ymdrechu i gael economi wledig gynaliadwy, wedi'i chadarnhau gan awydd i gynnal diogelwch cyflenwad bwyd a dŵr o ansawdd uchel. Rwy'n annog pawb ohonoch i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.

16:05

Dwi'n falch iawn bod Plaid Cymru wedi cydgyflwyno'r ddadl yma y prynhawn yma, ac mai cynnig ar y cyd gan y gwrthbleidiau yw hyn, sy'n dangos, wrth gwrs, pa mor gryf yw teimladau ar y mater yma. Ond o'm safbwynt i, wrth gwrs, mae hwn yn gynnig sy'n cael ei osod mewn ysbryd positif, mai cychwyn proses o gyfaddawdu yw'r cynnig yma. Mae Llywodraeth Cymru, os caf i ddweud, wedi ymateb yn adeiladol gyda'u gwelliant nhw, a dwi yn synnu at natur ymosodol a chwbl negyddol rhai o'r cyfraniadau rŷm ni wedi'u clywed hyd yn hyn. Mae cyfeirio at Faes Awyr Caerdydd a trade deals gydag Awstralia yn methu'r pwynt. Nid pigo ffeit sydd angen ei wneud fan hyn heddiw, ond cychwyn y broses o ffeindio ateb gwell i broblem yr NVZs. 

Cyn yr etholiad, pan gyflwynais i a Phlaid Cymru y cynnig i ddiddymu'r rheoliadau NVZ newydd, mi ddywedais i'n glir y byddwn i a fy mhlaid yn barod i weithio gyda'r Llywodraeth i edrych ar ddatrysiadau amgen i'r broblem o lygredd yn ein hafonydd ni, petai'r Llywodraeth yn barod i gymryd cam yn ôl. Fe wnaeth y Llywodraeth wrthod yr opsiwn bryd hynny, ac er ei bod hi bellach yn ymddangos bod y Llywodraeth yn barod i gyfeirio'r mater i bwyllgor perthnasol o'r Senedd, mae'n rhaid i bawb ddeall na fyddai cefnogi'r cynnig na'r gwelliant yma heddiw yn atal y rheoliadau. Wrth gwrs, mi fyddem ni i gyd yn croesawu'r cyfle i bwyllgor trawsbleidiol bwyso a mesur y rheoliadau mewn ffordd sydd ddim wedi digwydd hyd yma ac i ddod ag argymhellion ger bron er mwyn i'r Llywodraeth eu hystyried nhw, ond wrth gwrs byddai dim rheidrwydd wedyn ar y Llywodraeth i weithredu ar yr argymhellion hynny. Ond gan fod gwelliant y Llywodraeth yn caniatáu cyfeirio'r mater i bwyllgor, dwi'n cymryd o hynny y byddai'r Llywodraeth yn agored ei meddwl i newid y rheoliadau, neu hyd yn oed i ddiddymu'r rheoliadau, os yw'r achos dros hynny yn dod yn glir yng ngwaith y pwyllgor.

Felly, dwi eisiau clywed tri pheth gan y Gweinidog yn ei hymateb hi i'r ddadl y prynhawn yma. Dwi eisiau i'r Gweinidog gadarnhau y byddai hi a'i swyddogion yn y lle cyntaf yn edrych yn gwbl o ddifri ar unrhyw argymhellion fydd yn dod o waith y pwyllgor; yn ail, y bydd hi'n ymrwymo i wneud popeth y gall hi i ddiwygio'r rheoliadau yng ngoleuni’r argymhellion hynny; ac yn drydydd, iddi gadarnhau bod diddymu'r rheoliadau yn opsiwn posib, yn dilyn gwaith y pwyllgor. Yn amlwg, byddai angen gwneud achos cryf dros hynny, ac mi fuaswn i'n tybio bod angen adnabod llwybr amgen i gwrdd â'r nod o ran taclo llygredd dŵr, ond dwi eisiau clywed gan y Gweinidog y prynhawn yma fod yr opsiwn o ddiddymu ar y bwrdd, oherwydd dyna'r unig beth all brofi i fi fod y Llywodraeth yn wirioneddol barod i ystyried y mater yma, ac felly ei bod hi'n werth cyfeirio'r mater at bwyllgor o'r Senedd.

Fe fyddwch chi i gyd yn cofio na wnaeth Plaid Cymru erioed ddadlau dros beidio gweithredu i warchod ansawdd dŵr, ac mi fuasem ni wedi cefnogi rheoliadau'r Llywodraeth petaen ni'n credu eu bod nhw am weithio. Ond mae yna gymaint o wendidau a chwestiynau sydd dal heb eu hateb fel mai cymryd cam yn ôl sydd ei angen nawr. Does ond rhaid edrych, fel rŷn ni wedi clywed gan eraill, ar ganlyniadau'r approach NVZ ar draws Prydain a thu hwnt i weld nad yw e'n ryw fath o fwled arian sydd yn mynd i ddatrys y broblem dros nos. Rŷn ni hefyd yn gwybod, wrth gwrs, fod goblygiadau amgylcheddol negyddol yn mynd i godi drwy golli llawer o'r pori gwartheg, ac yn y blaen, sydd wedi cyfrannu'n allweddol at gadwraeth, a chyflwyno mwy o ddefaid, mae'n debyg, i'n hucheldiroedd ni, sydd yn mynd i olygu dirywiad amgylcheddol posib pellach. Mae proseswyr llaeth allweddol yng Nghymru wedi bod mewn cysylltiad â fi i fynegi pryderon am yr effaith ar hyfywedd y sector. Mae un wedi awgrymu bod ganddyn nhw ddadansoddiad yn dangos y bydd efallai hyd at draean o'r holl ffermydd llaeth yn rhoi'r gorau i gynhyrchu, ac un cwmni eisoes yn cynllunio i symud ei weithrediadau a dod o hyd i laeth o rywle arall, am eu bod nhw'n rhagweld yr effaith niweidiol bydd y rheoliadau hyn yn cael ar hyfywedd y sector llaeth.

Mae'r gost cyfalaf yn rywbeth rŷn ni wedi clywed amdani hi yn barod: hyd at £360 miliwn, ac mae hynny'n fwy na'r incwm cyfan o amaeth yng Nghymru mewn blwyddyn. Dyna pa mor anghymesur yw'r gofyniadau. Ac mae'r Llywodraeth, drwy gyflwyno'r rheoliadau yma, wrth gwrs, wedi slapio bil o ddegau o filiynau o bunnoedd ar ein hawdurdodau lleol ni, a fydd angen buddsoddi tua £36 miliwn ar y 1,000 o ffermydd cyngor sydd gennym ni yng Nghymru.

Felly, ie, cyflwynwch reoliadau, ond targedwch nhw lle mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn dweud bod angen nhw. Adeiladwch ar y cynlluniau gwirfoddol, fel y faner las ac, fel y clywom ni gan Cefin Campbell yn gynharach, Taclo'r Tywi yng Ngelli Aur, a datblygu risk matrix fel sy'n digwydd yn Lloegr, lle bydd cyfathrebu dyddiol gyda ffermwyr ar ba mor addas yw eu chwalu slyri, a'n galluogi ni i ddefnyddio technoleg newydd a chyfathrebu amser real, neu real time, sy'n approach llawer mwy deinamig a llawer mwy soffistigedig na rheoliadau cyntefig fel hyn sydd jest yn dilyn dyddiadau'r calendr ac a fydd, yn y diwedd, yn creu mwy o broblemau nag y byddan nhw'n eu datrys.

I'm very pleased that Plaid Cymru co-submitted this debate this afternoon and that this is a joint motion from the opposition parties, which does show how strongly feelings run on this issue. But from my perspective, of course, this is a motion laid in a positive sense and it begins a process of compromise. That's what the motion does. The Welsh Government, if I may say so, has responded constructively with their amendment, and I am surprised at the aggressive contributions we've heard so far. References to Cardiff Airport and trade deals with Australia miss the point. We don't need to pick a fight today; we need to start the process of finding a better solution to the problems of the NVZs.

Prior to the election, when myself and Plaid Cymru presented the motion to annul the new regulations, I said that I and my party would be willing to work with Government to look at alternative solutions to the problem of river pollution, if the Government were willing to step back. Now, the Government rejected that option at that time, and although it does appear that the Government is willing to refer this issue to the relevant committee of the Senedd, everyone needs to understand that supporting this motion or the amendment today wouldn't prevent the regulations from being implemented. We would all welcome the opportunity for a cross-party committee to evaluate the regulations in a way that hasn't happened so far, and to bring regulations forward so that the Government can consider those, but, of course, there would be no requirement on the Government to act on those recommendations. But as the Government amendment does allow referring this issue to a committee, I do assume from that that the Government would be open to changing the regulations or even to scrap them, if the case becomes clear in the work of the committee.

So, I want to hear three things from the Minister in her response to the debate this afternoon. I want the Minister to confirm that she and her officials would initially look seriously at any recommendations made by a committee; secondly, that she commits to do everything that she can to amend the regulations in light of those recommendations; and third, that she confirms that annulling the regulations is a possible option, following the work of the committee. Clearly, a strong case would need to be made for that, and I would assume that we would need to identify an alternative approach to tackling water pollution, but I want to hear from the Minister this afternoon that the option of scrapping these regulations is on the table, because that's the only thing that can prove to me that the Government is truly willing to consider this issue and that it is worth referring it to a committee of the Senedd. 

You'll all recall that Plaid Cymru never argued for not taking action to protect water quality, and we would have supported the Government regulations had we believed that they would have worked. But there are so many weaknesses and unanswered questions that we now need to take a step back. You only need to look, as we've heard from others, at the results of the NVZ approach across Britain and other areas to see that it's not a silver bullet that will resolve all problems overnight. We also know, of course, that there will be negative environmental impacts by losing much of the cattle grazing, and we will probably see more sheep introduced to our uplands, which will lead to further environmental decline. Dairy processors in Wales have been in touch with me to express their concerns about the viability of the sector. One has suggested that they have an analysis demonstrating that up to a third of all dairy farms will cease production, and one company is already planning to move its operations elsewhere because they anticipate the detrimental impact that these regulations will have on the viability of the dairy sector.

The capital cost is something we've already heard about: up to £360 million, and that is more than the total income of agriculture in Wales in a year. That's how disproportionate these requirements are. And the Government, in introducing these regulations, has placed a bill of tens of millions of pounds on our local authorities, which will have to invest around £36 million on the 1,000 council-held holdings we have in Wales.

So, yes, introduce regulations, by all means, but target them where Natural Resources Wales says they are needed, and build on the voluntary plans, such as the blue flag and, as we heard from Cefin Campbell, Taclo'r Tywi in Golden Grove, and develop a risk matrix, as has happened in England, where we can communicate daily with farmers as to how appropriate it would be to spread slurry, enabling us to use new technology and using real-time communication in a far more dynamic and sophisticated way than these primal regulations that just follow a calendar and will ultimately lead to more problems than they will solve.

16:10

I've taken part in past debates on the introduction of the Welsh Government's NVZ approach, so I'm largely going to use my time today to highlight the plight and example of one particular farming family and how these regulations will affect them. But for the purpose of clarity, I will repeat my long-standing views that these regulations should never have been introduced; they are unnecessary, disproportionate and devastating to the farming industry.

The Conservative motion has been put forward by my colleague James Evans, and as Llyr has pointed out, this motion today will not cancel those regulations, but I very much hope that there'll be support in this Chamber this afternoon for the start of a process that could ultimately lead to the scrapping and repealing of these appalling regulations.

I'd like to highlight the plight of one tenant farming family in my own constituency: Brian Jones, his wife, Susan, and son, Andrew. As farmers to Coed y Parc in Caersws, a 105-acre all-grassland farm, which is the home to an 85-strong closed dairy herd, they've been farming there since 1973 on a lifetime tenancy agreement. Brian Jones has put some comments together and I'm going to read what he's said.

These are his words: 'I've been milking cows my entire life, starting from when I was just 12 years old, and will mark my sixty-sixth year on dairy farming this year. It's what we do as a family. It's our life. We have never had a pollution incident here.' I'll say that again. 'From someone who's been farming on that farm for 66 years'—I hope Joyce Watson is listening as well—'we have never had a pollution incident here.' He goes on to say: 'NRW, through their own assessment, have confirmed there is no pollution here, but we still need to comply with these new regulations and carry out work at an eye-watering cost in the region of £70,000.' 'Who is going to pay for that?', Mr Jones asks. Perhaps Joyce Watson, who also represents him, could write to him and let him know, given Joyce's comments this afternoon.

He went on to say: 'The landlords have refused and the bank won't lend us the money to carry out the work on a property we don't own. I'm at my wit's end and fear that, in three years' time, we could well see the end of our family farming life here. I have no objection to a polluter-pays policy, but this is going to cripple the industry if nothing has changed. The Welsh Government must consider the financial implications of these regulations on small and medium-sized farm businesses and tenant farmers as a matter of urgency.'

I've heard views this afternoon, and I heard Joyce Watson's comments about hypocrisy, and I agree with Joyce: there is plenty of hypocrisy here from the Welsh Government. I was very pleased to hear Jane Dodds's views this afternoon—most of them, not all of them. It sounds like Jane is going to support this motion as well today, which I very much welcome. A lot of what Jane said was very well put together, I thought. But what Jane did say, talking about us as Welsh Conservatives, is that we have to use our voices to persuade our colleagues in Westminster on X, Y and Z. Well, I say this gently to Jane: it is a great shame that Jane could not use her voice to persuade the only Liberal Democrat Member here to vote against the repealing of the regulations at the back end of the last Senedd.

These views are not simply politically motivated; it's not simply a politically motivated debate this afternoon, as some Members may want to suggest. This is real life. So, I hope that the Government and Members will support our motion, and I firmly hope that this takes us down a road to the process of repealing these terrible, terrible regulations. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Rwyf wedi cymryd rhan mewn dadleuon yn y gorffennol ar y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno parth perygl nitradau, felly rwy'n mynd i ddefnyddio fy amser heddiw i raddau helaeth i dynnu sylw at drafferthion ac enghraifft un teulu ffermio penodol a sut y bydd y rheoliadau hyn yn effeithio arnynt hwy. Ond er eglurder, rwy'n ailadrodd fy marn hirsefydlog na ddylai'r rheoliadau hyn erioed fod wedi'u cyflwyno; maent yn ddiangen, yn anghymesur ac yn ddinistriol i'r diwydiant ffermio.

Mae cynnig y Ceidwadwyr wedi'i gyflwyno gan fy nghyd-Aelod James Evans, ac fel y nododd Llyr, ni fydd y cynnig hwn heddiw yn dileu'r rheoliadau hynny, ond rwy'n gobeithio'n fawr y bydd cefnogaeth yn y Siambr hon y prynhawn yma i ddechrau proses a allai arwain yn y pen draw at ddileu a diddymu'r rheoliadau gwarthus hyn.

Hoffwn dynnu sylw at drafferthion un teulu o denantiaid fferm yn fy etholaeth fy hun: Brian Jones, ei wraig, Susan, a'i fab, Andrew. Fel ffermwyr Coed y Parc yng Nghaersŵs, fferm laswelltir 105 erw, sy'n gartref i fuches odro gaeedig o 85 o wartheg, maent wedi bod yn ffermio yno ers 1973 ar gytundeb tenantiaeth gydol oes. Mae Brian Jones wedi rhoi rhai sylwadau at ei gilydd ac rwy'n mynd i ddarllen yr hyn y mae wedi'i ddweud.

Dyma ei eiriau: 'Rwyf wedi bod yn godro gwartheg ar hyd fy oes, gan ddechrau o'r adeg pan oeddwn ond yn 12 oed, ac eleni byddaf wedi bod yn ffermio llaeth ers 66 o flynyddoedd. Dyma a wnawn fel teulu. Dyma yw ein bywyd. Nid ydym erioed wedi cael digwyddiad llygredd yma.' Dywedaf hynny eto. Gan rywun sydd wedi bod yn ffermio ar y fferm honno ers 66 mlynedd—gobeithio bod Joyce Watson yn gwrando hefyd—'nid ydym erioed wedi cael digwyddiad llygredd yma.' Aiff ymlaen i ddweud: 'Mae CNC, drwy eu hasesiad eu hunain, wedi cadarnhau nad oes llygredd yma, ond mae'n dal i fod angen i ni gydymffurfio â'r rheoliadau newydd hyn a gwneud gwaith am gost enfawr o tua £70,000.' 'Pwy sy'n mynd i dalu am hynny?', gofynna Mr Jones. Efallai y gallai Joyce Watson, sydd hefyd yn ei gynrychioli, ysgrifennu ato a rhoi gwybod iddo, o ystyried sylwadau Joyce y prynhawn yma.

Aeth ymlaen i ddweud: 'Mae'r landlordiaid wedi gwrthod ac nid yw'r banc am roi benthyg yr arian i ni i wneud y gwaith ar eiddo nad ydym yn berchen arno. Rwyf ar ben fy nhennyn ac yn ofni, ymhen tair blynedd, y gallem yn hawdd weld diwedd ar ein bywyd fel fferm deuluol yma. Nid oes gennyf wrthwynebiad i bolisi sy'n gwneud i'r llygrwr dalu, ond mae hyn yn mynd i andwyo'r diwydiant os nad oes dim yn newid. Rhaid i Lywodraeth Cymru ystyried goblygiadau ariannol y rheoliadau hyn ar fusnesau fferm bach a chanolig a ffermwyr tenant fel mater o frys.'

Rwyf wedi clywed safbwyntiau y prynhawn yma, a chlywais sylwadau Joyce Watson am ragrith, ac rwy'n cytuno gyda Joyce: mae digon o ragrith yma gan Lywodraeth Cymru. Roeddwn yn falch iawn o glywed safbwyntiau Jane Dodds y prynhawn yma—y rhan fwyaf ohonynt, nid pob un ohonynt. Mae'n swnio fel pe bai Jane yn mynd i gefnogi'r cynnig hwn heddiw hefyd, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. Roedd llawer o'r hyn a ddywedodd Jane wedi'i roi at ei gilydd yn dda iawn yn fy marn i. Ond yr hyn a ddywedodd Jane, wrth sôn amdanom ni fel Ceidwadwyr Cymreig, yw bod yn rhaid inni ddefnyddio ein lleisiau i berswadio ein cymheiriaid yn San Steffan ar X, Y a Z. Wel, rwy'n dweud hyn yn garedig wrth Jane: mae'n drueni mawr na allai Jane ddefnyddio ei llais i berswadio'r unig Aelod o'r Democratiaid Rhyddfrydol yma i bleidleisio yn erbyn diddymu'r rheoliadau ar ddiwedd y Senedd ddiwethaf.

Nid cymhelliad gwleidyddol syml sydd wrth wraidd y safbwyntiau hyn; nid dadl wleidyddol syml yw hon y prynhawn yma, fel y mae rhai Aelodau'n awgrymu. Bywyd go iawn yw hyn. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth a'r Aelodau'n cefnogi ein cynnig, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hyn yn mynd â ni ar y llwybr tuag at broses i ddiddymu'r rheoliadau ofnadwy hyn. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.

Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, Lesley Griffiths.

I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, Lesley Griffiths.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Farming in Wales has a reputation with consumers for high production standards in relation to both animal welfare and protecting the environment. As the vast majority of land in Wales is managed by the agricultural sector, Wales's farmers play a vital role in safeguarding our shared natural heritage.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae gan ffermio yng Nghymru enw da gyda defnyddwyr am safonau cynhyrchu uchel mewn perthynas â lles anifeiliaid a diogelu'r amgylchedd. Gan mai'r sector amaethyddol sy'n rheoli'r rhan helaethaf o dir Cymru, mae ffermwyr Cymru yn chwarae rhan hanfodol yn diogelu'r dreftadaeth naturiol a rannwn.

As a Government, we support the ambition of Welsh farmers to be the most climate and nature-friendly in the world, an ambition that will be given greater impetus by addressing the damage being caused by widespread agricultural pollution year after year. I fully recognise that many are farming to high environmental standards, but we must make more rapid progress on reducing pollution from agriculture across the whole industry and across the whole of Wales.

Despite the significant publicity these new regulations have attracted, and the restrictions on NRW's ability to investigate suspected incidences of pollution due to COVID-19, there have been 76 substantiated agricultural pollution incidents so far this year, which, on average, remain above three per week. This continued disregard for the negative impact on our environment and society is unacceptable.

Levels of pollution caused by nitrates, phosphorus and ammonia exceed critical thresholds across Wales, and reductions of greenhouse gas emissions from agriculture are needed to tackle the climate change emergency. These pollutants are detrimental to the quality of our environment, public health and economic development. 

The control of agricultural pollution regulations, which are comparable to those in the rest of the UK and Europe, require the use of farming practices that are proven to deliver benefits to the environment and farm productivity. Many farmers understand the need for action and are already taking steps to maintain high environmental standards on their farms. Welsh farmers are more than capable of working to these baseline standards and many already exceed them.

Before the industry can claim to be the most climate and nature-friendly in the world, all of our farms must first adopt recognised good-practice standards of production. The regulations apply in a phased approach over a period of three years, providing farmers with time to adapt and improve, and we will continue to support them to do so.

A wide range of support tools continue to be delivered through the Farming Connect advisory service to help farm businesses tackle pollution issues and to support the implementation of the control of agricultural pollution regulations. With the support of Farming Connect, over 5,000 farm businesses have developed nutrient management, infrastructure and business plans, and over 2,500 farm businesses have attended Farming Connect events focused on the steps that they can take to reduce agricultural emissions. 

We have seen strong interest in the recent application windows for the sustainable production grants and yard coverings schemes. This includes support for simple, cost-effective solutions for improved manure management, such as clean and dirty water separation. These schemes are part of the £44.5 million the Welsh Government has already made available to support sustainable farming practices. Future funding support will be determined when budgets have been agreed following the UK Government's comprehensive spending review.

The regulations are in line with the environmental principles promoted by Members of the Senedd, by adopting a precautionary polluter-pays approach. The approach we have taken is not just about nitrate pollution, as James Evans seems to think. It recognises and integrates the advice of the UK Climate Change Committee and the NFU's ambition to reach net-zero emissions in Wales and across the UK. The control of agricultural emissions is an integral part of achieving this target.

The approach also recognises the impact of ammonia emissions on sensitive habitats and public health. It recognises the impact of phosphorus on our river special areas of conservation, including on economic development in those areas. We cannot tackle our nature emergency without tackling all of these pollutants.

We are making progress on these issues, and a single set of clear baseline standards will enable us to secure that progress and make the further advances we urgently need to make. I'd like to remind Russell George and other Members that NRW publicly welcomed all of the all-Wales regulations.

There is no doubt that adapting to these baseline standards will be challenging for some in the industry, and I recognise that every farm business is different and there may be other ways of achieving our objective of reducing emissions and of protecting people and nature in Wales. It's for this reason that I have provided the industry with the opportunity to develop alternative measures, and provision has been made for this in the regulations. I want to continue to work with all of our stakeholders to ensure any alternative measures will work effectively for farm businesses and the environment upon which we all rely. So, I call on all stakeholders again, including the farming unions, who have long advocated an alternative approach, to put forward viable proposals for alternative measures that will deliver equal or greater reductions in pollution. Any approach must be established in law. Voluntary approaches play an important role in safeguarding our environment, but statutory baseline standards are an essential component.

This Government fully recognises agriculture is not the only cause of pollution. Regulating to protect the environment from agricultural pollution brings the sector into closer alignment with other industries where a high level of regulation applies. Welsh farming must embrace its future and take advantage of trade opportunities, and to do that, it needs to adopt a sustainable approach with appropriate standards of production, and the new regulatory baseline helps protect our trading position for the future prosperity of the agricultural industry. The regulations were robustly scrutinised before they came into force, but I do support the call from Welsh Conservatives and Plaid Cymru for further consideration by the relevant committee on the effective implementation of regulations to strengthen the resilience of our farming communities and strengthen the resilience of the natural environment. So, it's for these reasons I propose replacing the first point of the motion and will vote to retain the second, if the amendments are adopted. Diolch.

Fel Llywodraeth, rydym yn cefnogi uchelgais ffermwyr Cymru i fod y mwyaf ystyriol o hinsawdd a natur yn y byd, uchelgais a fydd yn cael mwy o ysgogiad drwy fynd i'r afael â'r niwed sy'n cael ei achosi gan lygredd amaethyddol eang flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rwy'n llwyr gydnabod bod nifer yn ffermio yn ôl safonau amgylcheddol uchel, ond rhaid inni wneud cynnydd cyflymach ar leihau llygredd o amaethyddiaeth ar draws y diwydiant cyfan ac ar draws Cymru gyfan.

Er gwaethaf y cyhoeddusrwydd sylweddol y mae'r rheoliadau newydd hyn wedi'i ddenu, a'r cyfyngiadau ar allu CNC i ymchwilio i achosion lle ceir amheuaeth o lygredd oherwydd COVID-19, mae 76 achos o lygredd amaethyddol wedi'u profi hyd yma eleni, sydd, ar gyfartaledd, yn parhau i fod yn fwy na thri achos yr wythnos. Mae'r diffyg ystyriaeth parhaus i'r effaith negyddol ar ein hamgylchedd a'n cymdeithas yn annerbyniol.

Mae lefelau llygredd a achosir gan nitradau, ffosfforws ac amonia yn uwch na throthwyon critigol ledled Cymru, ac mae angen lleihau allyriadau nwyon tŷ gwydr o amaethyddiaeth er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng newid hinsawdd. Mae'r llygryddion hyn yn niweidiol i ansawdd ein hamgylchedd, iechyd y cyhoedd a datblygu economaidd. 

Mae'r rheoliadau rheoli llygredd amaethyddol, sy'n debyg i'r rhai yng ngweddill y DU ac Ewrop, yn galw am ddefnyddio arferion ffermio y profwyd eu bod yn sicrhau manteision i'r amgylchedd a chynhyrchiant ffermydd. Mae llawer o ffermwyr yn deall yr angen i weithredu ac maent eisoes yn cymryd camau i gynnal safonau amgylcheddol uchel ar eu ffermydd. Mae ffermwyr Cymru yn gwbl abl i weithio yn ôl y safonau sylfaenol hyn ac mae llawer eisoes yn rhagori arnynt.

Cyn y gall y diwydiant honni ei fod y mwyaf ystyriol o hinsawdd a natur yn y byd, yn gyntaf rhaid i bob un o'n ffermydd fabwysiadu safonau cynhyrchu sy'n seiliedig ar arferion da cydnabyddedig. Mae'r rheoliadau'n dilyn dull o weithredu fesul cam dros gyfnod o dair blynedd, gan roi amser i ffermwyr addasu a gwella, a byddwn yn parhau i'w cefnogi i wneud hynny.

Mae ystod eang o adnoddau cymorth yn parhau i gael eu darparu drwy wasanaeth cynghori Cyswllt Ffermio i helpu busnesau fferm i fynd i'r afael â phroblemau llygredd a chefnogi'r rheoliadau rheoli llygredd amaethyddol. Gyda chefnogaeth Cyswllt Ffermio, mae dros 5,000 o fusnesau fferm wedi datblygu cynlluniau rheoli maetholion, seilwaith a busnes, ac mae dros 2,500 o fusnesau fferm wedi mynychu digwyddiadau Cyswllt Ffermio sy'n canolbwyntio ar y camau y gallant eu cymryd i leihau allyriadau amaethyddol. 

Rydym wedi gweld diddordeb mawr yn y cyfnodau ymgeisio diweddar am y grantiau cynhyrchu cynaliadwy a'r cynlluniau gorchuddio iardiau. Mae hyn yn cynnwys cymorth ar gyfer atebion syml, costeffeithiol i reoli tail yn well, megis gwahanu dŵr glân a dŵr budr. Mae'r cynlluniau hyn yn rhan o'r £44.5 miliwn y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi'i ddarparu i gefnogi arferion ffermio cynaliadwy. Penderfynir ar gymorth ariannol yn y dyfodol pan fydd cyllidebau wedi'u cytuno yn dilyn adolygiad cynhwysfawr o wariant Llywodraeth y DU.

Mae'r rheoliadau'n cyd-fynd â'r egwyddorion amgylcheddol a hyrwyddir gan yr Aelodau o'r Senedd drwy fabwysiadu dull rhagofalus lle mae'r llygrwr yn talu. Mae'r dull rydym wedi'i ddefnyddio yn ymwneud â mwy na llygredd nitradau yn unig, yn wahanol i'r hyn y mae James Evans i'w weld yn ei gredu. Mae'n cydnabod ac yn integreiddio cyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd ac uchelgais yr NFU i gyrraedd allyriadau sero net yng Nghymru a ledled y DU. Mae rheoli allyriadau amaethyddol yn rhan annatod o gyrraedd y targed hwn.

Mae'r dull hefyd yn cydnabod effaith allyriadau amonia ar gynefinoedd sensitif ac iechyd y cyhoedd. Mae'n cydnabod effaith ffosfforws ar ein hardaloedd cadwraeth arbennig afonol, gan gynnwys ar ddatblygu economaidd yn yr ardaloedd hynny. Ni allwn fynd i'r afael â'n hargyfwng natur heb fynd i'r afael â'r holl lygryddion hyn.

Rydym yn gwneud cynnydd yn y pethau hyn, a bydd un set o safonau sylfaenol clir yn ein galluogi i sicrhau'r cynnydd hwnnw a gwneud y datblygiadau pellach y mae dirfawr angen inni eu gwneud. Hoffwn atgoffa Russell George ac Aelodau eraill fod CNC wedi croesawu'r holl reoliadau Cymru gyfan yn gyhoeddus.

Heb amheuaeth, bydd addasu i'r safonau sylfaenol hyn yn heriol i rai yn y diwydiant, ac rwy'n cydnabod bod pob busnes fferm yn wahanol ac efallai y bydd ffyrdd eraill o gyflawni ein hamcan o leihau allyriadau a diogelu pobl a natur yng Nghymru. Dyma pam y rhoddais gyfle i'r diwydiant ddatblygu mesurau amgen, a gwnaed darpariaeth ar gyfer hyn yn y rheoliadau. Rwyf am barhau i weithio gyda'n holl randdeiliaid i sicrhau y bydd unrhyw fesurau amgen yn gweithio'n effeithiol i fusnesau fferm a'r amgylchedd y mae pawb ohonom yn dibynnu arno. Felly, galwaf ar yr holl randdeiliaid eto, gan gynnwys undebau'r ffermwyr, sydd wedi cefnogi dull amgen ers amser maith, i gyflwyno cynigion dichonadwy ar gyfer mesurau amgen a fydd yn sicrhau yr un faint neu fwy o ostyngiadau yn y lefelau llygredd. Rhaid sefydlu unrhyw ddull gweithredu mewn cyfraith. Mae dulliau gwirfoddol yn chwarae rhan bwysig wrth ddiogelu ein hamgylchedd, ond mae safonau sylfaenol statudol yn elfen hanfodol.

Mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod yn llawn nad amaethyddiaeth yn unig sy'n achosi llygredd. Mae rheoleiddio i ddiogelu'r amgylchedd rhag llygredd amaethyddol yn sicrhau bod y sector yn cyd-fynd yn agosach â diwydiannau eraill lle mae lefel uchel o reoleiddio'n digwydd. Rhaid i ffermio yng Nghymru wynebu'r dyfodol â breichiau agored a manteisio ar gyfleoedd masnach, ac er mwyn gwneud hynny, mae angen iddo fabwysiadu dull cynaliadwy gyda safonau cynhyrchu priodol, ac mae'r sylfaen reoleiddiol newydd yn helpu i ddiogelu ein sefyllfa fasnachu ar gyfer ffyniant y diwydiant amaethyddol yn y dyfodol. Craffwyd yn drylwyr ar y rheoliadau cyn iddynt ddod i rym, ond rwy'n cefnogi'r alwad gan y Ceidwadwyr Cymreig a Phlaid Cymru i bwyllgor perthnasol roi ystyriaeth bellach i weithredu rheoliadau'n effeithiol er mwyn cryfhau gwytnwch ein cymunedau ffermio a chryfhau gwytnwch yr amgylchedd naturiol. Felly, am y rhesymau hyn rwy'n cynnig disodli pwynt cyntaf y cynnig a byddaf yn pleidleisio i gadw'r ail os mabwysiadir y gwelliannau. Diolch.

16:20

Nid oes unrhyw Aelod yn ychwanegol wedi dweud eu bod yn dymuno siarad, felly galwaf ar Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.

There are no Members who have indicated that they wish to make an intervention, therefore I call on Samuel Kurtz to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Firstly, I'd like to thank all speakers for participating in this afternoon's debate and bringing forward meaningful and insightful contributions. I'd also like to thank the Minister for her response and her positive discussions around the need for the committee to look at this, and I look forward to working with her on agricultural matters, and on rural affairs more generally, to help deliver a fairer, sustainable and more prosperous future for Welsh farmers.

Whilst I welcome that the Government has refrained from a delete-all approach to their amendment, it is disappointing that, when, as this motion has such cross-party support, they have still felt the need to table an amendment. Despite this, we will be abstaining on their amendment during voting time.

As this is a new Senedd term with a number of new faces here in the Chamber and on Zoom, it is only right that we look at these NVZ regulations once again, as the detrimental effect that this policy will have on the Welsh agricultural industry will impact us all, not just Members representing rural areas. Today's debate has highlighted the strength of feeling on this topic, not that the industry and those speaking against the NVZs are opposed to improving environmental standards, but quite the opposite. We believe that there is a better, more meaningful and constructive way forward that brings about the necessary improvements, but does so in a manner that avoids penalising those who are already doing the right thing. We also believe that there is a way forward that doesn't jeopardise the future of farms across Wales. I make reference to the story from Russell George regarding the farmer in his area: it's a story that will resonate with all of us who have spoken to farmers in our areas who understand the plight that this will cause, the difficulties that an NVZ policy will put on them financially and mentally. And for Joyce Watson to talk about hypocrisy, I would challenge her that hypocrisy is the Government to announce funding for a fantastic agricultural charity dealing with mental health, but yet, to bring forward legislation such as this, that their own report understands, provides such—[Interruption.]—provides such a negative effect on the mental health of young farmers across Wales.

It's also pleasing to hear Cefin Campbell mention and speak so positively on this. Cefin and I will know each other through hustings during the election period, and this was the only topic that you will be surprised to know that Cefin and I agreed on, but it's great to hear that we have got this cross-party support on this, and that shows just how important it is that we bring together a consensus on a policy that will affect all of Wales.

And it would be very easy to stand here and criticise the policy and the decision to implement it without offering an alternative solution. And I would disagree with the Minister's previous comments that a voluntary farmer-led solution has not been forthcoming or could not be successful. First Milk, who operate a creamery in Pembrokeshire, have a number of dairy farms in my constituency and a number of dairy farmers in my constituency supply them with milk. They have seen successes with their nutrient offsetting project, which is already delivering environmental benefits in west Wales. This offsetting project forms the basis of a potential solution, which has already been talked about here this afternoon: the blue flag farming scheme, which I know that the Minister is aware of. This voluntary, farmer-led scheme, if rolled out and externally audited, would deliver the environmental benefits that the current NVZ policy would fail to do, and it would also deliver on the Welsh Government's own commitment to work in partnership with stakeholders. This, instead of imposing a heavy-handed regulatory solution, would help bring the farming community along and re-establish trust. And also, as Cefin Campbell rightfully mentioned, the technology is there, it's developing, where we can have this voluntary approach that brings about the necessary changes and improves those environmental standards. 

The difficulties of this past year has led us all to hear the phrase 'follow the science' far more than we have previously. And while this motto should rightly be applied to decisions relating to the pandemic, the same sentiment must also be applied to policy decisions such as this. And there is clear scientific evidence available across the water in the Republic of Ireland. In 2003, a whole-territory NVZ was established, and in 2019, key findings from the Irish Environmental Protection Agency showed that nearly half of river sites have unsatisfactory nitrate concentrations; 44 per cent of sites were showing an increase in nitrate trend for the period 2013 to 2019. Loads of total nitrogen and total phosphorus to the marine environment from Irish rivers have increased by 24 per cent, and 31 per cent, respectively, since 2012-14. And finally, almost half—49 per cent—of all groundwater sites had increasing nitrate concentrations for the period of 2013 and 2019. If we are to truly follow the science, we must take into consideration the evidence of other countries who have implemented NVZs, and the damming conclusions that they have drawn. 

Before I bring this debate to an end, I would like to share with Members a quote from a study on the effectiveness of NVZs conducted by Professors Worrall, Spencer and Burt of Durham University, who said, and I quote:

'The lack of objective success for NVZ designation suggests that nitrate pollution control strategies based on input management need to be rethought.'

Let's not wait until it's too late to rethink this strategy. 

In closing, I urge Members to vote with the motion so that these NVZ regulations are brought before a committee to allow further scrutiny and consideration of their adverse impact on Welsh agriculture. Diolch.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r holl siaradwyr am gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma a chyflwyno cyfraniadau ystyrlon a chraff. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Gweinidog am ei hymateb a'i thrafodaethau cadarnhaol ar yr angen i'r pwyllgor edrych ar hyn, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hi ar faterion amaethyddol, ac ar faterion gwledig yn fwy cyffredinol, i helpu i sicrhau dyfodol tecach, cynaliadwy a mwy llewyrchus i ffermwyr Cymru.

Er fy mod yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi ymatal rhag dileu popeth yn eu gwelliant, mae'n siomedig, pan fo'r cynnig hwn yn denu cymaint o gefnogaeth drawsbleidiol, eu bod yn dal i deimlo bod angen cyflwyno gwelliant. Er hynny, byddwn yn ymatal ar eu gwelliant yn y cyfnod pleidleisio.

Gan fod hwn yn dymor newydd yn y Senedd gyda nifer o wynebau newydd yma yn y Siambr ac ar Zoom, nid yw ond yn iawn inni edrych ar y rheoliadau parth perygl nitradau hyn unwaith eto, gan y bydd yr effaith andwyol a gaiff y polisi hwn ar ddiwydiant amaethyddol Cymru yn effeithio arnom i gyd, nid Aelodau sy'n cynrychioli ardaloedd gwledig yn unig. Mae'r ddadl heddiw wedi tynnu sylw at gryfder y teimladau ar y pwnc hwn, nid bod y diwydiant a'r rhai sy'n siarad yn erbyn y parthau perygl nitradau yn gwrthwynebu gwella safonau amgylcheddol, ond i'r gwrthwyneb. Credwn fod ffordd well, fwy ystyrlon ac adeiladol ymlaen sy'n arwain at y gwelliannau angenrheidiol, ond sy'n gwneud hynny mewn modd sy'n osgoi cosbi'r rhai sydd eisoes yn gwneud y peth iawn. Credwn hefyd fod yna ffordd ymlaen nad yw'n peryglu dyfodol ffermydd ledled Cymru. Cyfeiriaf at y stori gan Russell George am y ffermwr yn ei ardal ef: mae'n stori a fydd yn taro tant gyda phob un ohonom sydd wedi siarad â ffermwyr yn ein hardaloedd sy'n deall y trafferthion y bydd hyn yn eu hachosi, yr anawsterau y bydd polisi parth perygl nitradau yn eu creu iddynt yn ariannol ac yn feddyliol. Ac mae Joyce Watson yn siarad am ragrith, byddwn yn ei herio mai rhagrith yw bod y Llywodraeth yn cyhoeddi cyllid ar gyfer elusen amaethyddol wych sy'n ymdrin ag iechyd meddwl, ond eto, ei bod yn cyflwyno deddfwriaeth fel hon, deddfwriaeth y mae eu hadroddiad eu hunain yn dweud ei bod yn creu'r fath—[Torri ar draws.]—yn creu effaith mor negyddol ar iechyd meddwl ffermwyr ifanc ledled Cymru.

Mae hefyd yn braf clywed Cefin Campbell yn sôn ac yn siarad mor gadarnhaol am hyn. Mae Cefin a minnau'n adnabod ei gilydd drwy hustyngau dros gyfnod yr etholiad, a dyma'r unig bwnc y byddwch yn synnu clywed bod Cefin a minnau wedi cytuno arno, ond mae'n wych clywed bod gennym gefnogaeth drawsbleidiol ar hyn, ac mae hynny'n dangos pa mor bwysig yw creu consensws ar bolisi a fydd yn effeithio ar Gymru gyfan.

A byddai'n hawdd iawn sefyll yma a beirniadu'r polisi a'r penderfyniad i'w weithredu heb gynnig ateb arall. A byddwn yn anghytuno â sylwadau blaenorol y Gweinidog nad oes ateb gwirfoddol wedi'i arwain gan ffermwyr wedi'i gynnig neu na allai fod yn llwyddiannus. Mae gan First Milk, sy'n rhedeg hufenfa yn sir Benfro, nifer o ffermydd llaeth yn fy etholaeth i ac mae nifer o ffermwyr llaeth yn fy etholaeth yn cyflenwi llaeth iddynt. Maent wedi gweld llwyddiannau gyda'u prosiect gwrthbwyso maetholion, sydd eisoes yn sicrhau manteision amgylcheddol yng ngorllewin Cymru. Mae'r prosiect gwrthbwyso'n sail i ateb posibl, y soniwyd amdano eisoes yma y prynhawn yma: cynllun ffermio'r faner las, y gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol ohono. Byddai'r cynllun gwirfoddol hwn a arweinir gan ffermwyr, pe bai'n cael ei gyflwyno a'i archwilio'n allanol, yn sicrhau'r manteision amgylcheddol na fyddai'r polisi parth perygl nitradau presennol yn eu cynnig, a byddai hefyd yn cyflawni ymrwymiad Llywodraeth Cymru ei hun i weithio mewn partneriaeth â rhanddeiliaid. Yn hytrach na gosod ateb rheoleiddiol llawdrwm, byddai'n helpu i ddod â'r gymuned ffermio ynghyd ac ailsefydlu ymddiriedaeth. A hefyd, fel y soniodd Cefin Campbell yn gywir, mae'r dechnoleg yno, mae'n datblygu, lle gallwn gael dull gwirfoddol sy'n creu'r newidiadau angenrheidiol ac yn gwella'r safonau amgylcheddol hynny. 

Mae anawsterau'r flwyddyn ddiwethaf wedi golygu ein bod i gyd wedi clywed yr ymadrodd 'dilyn y wyddoniaeth' yn llawer amlach nag o'r blaen. Ac er y dylid cymhwyso'r ymadrodd hwn yn briodol i benderfyniadau sy'n ymwneud â'r pandemig, rhaid ei gymhwyso hefyd i benderfyniadau polisi fel hwn. Ac mae tystiolaeth wyddonol glir i'w gweld ar draws y dŵr yng Ngweriniaeth Iwerddon. Yn 2003, sefydlwyd parth perygl nitradau tiriogaeth gyfan, ac yn 2019, dangosodd canfyddiadau allweddol gan Asiantaeth Diogelu'r Amgylchedd Iwerddon fod gan bron i hanner y safleoedd afonydd grynodiadau anfoddhaol o nitradau; roedd 44 y cant o'r safleoedd yn dangos cynnydd mewn nitradau ar gyfer y cyfnod rhwng 2013 a 2019. Mae llwythi o gyfanswm nitrogen a chyfanswm ffosfforws i'r amgylchedd morol o afonydd Iwerddon wedi cynyddu 24 y cant a 31 y cant, yn y drefn honno, ers 2012-14. Ac yn olaf, roedd bron i hanner—49 y cant—o'r holl safleoedd dŵr daear yn dangos crynodiadau nitradau cynyddol ar gyfer y cyfnod rhwng 2013 a 2019. Os ydym am ddilyn y wyddoniaeth o ddifrif, rhaid inni ystyried tystiolaeth gwledydd eraill sydd wedi gweithredu parthau perygl nitradau, a'r casgliadau brawychus y daethant iddynt. 

Cyn imi ddod â'r ddadl hon i ben, hoffwn rannu dyfyniad gyda'r Aelodau o astudiaeth ar effeithiolrwydd parthau perygl nitradau a gynhaliwyd gan yr Athro Worrall, yr Athro Spencer a'r Athro Burt o Brifysgol Durham, a ddywedodd, ac rwy'n dyfynnu:

'Mae'r diffyg llwyddiant gwrthrychol mewn perthynas â dynodiad parth perygl nitradau yn awgrymu bod angen ailystyried strategaethau rheoli llygredd nitradau sy'n seiliedig ar reoli mewnbwn.'

Gadewch i ni beidio ag aros nes ei bod yn rhy hwyr i ailystyried y strategaeth hon. 

Wrth gloi, rwy'n annog yr Aelodau i bleidleisio gyda'r cynnig fel bod y rheoliadau parth perygl nitradau hyn yn cael eu dwyn gerbron pwyllgor i ganiatáu craffu pellach ac i ystyried eu heffaith andwyol ar amaethyddiaeth yng Nghymru. Diolch.

16:25

Diolch. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Objection. I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn.

We will now suspend proceedings temporarily to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart.

So, all Members leaving the Chamber, please ensure you do so quietly, and ensure that you do leave so we can have the cleaning for the changeover.

Felly, pob Aelod sy'n gadael y Siambr, sicrhewch eich bod yn gwneud hynny'n dawel, a sicrhewch eich bod yn gadael er mwyn gallu glanhau ar gyfer newid staff.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:28.

Plenary was suspended at 16:28.

16:40

Ailymgynullodd y Senedd am 16:41, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:41, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

6. Dadl Plaid Cymru: Pwerau'r Senedd
6. Plaid Cymru Debate: The Senedd's powers

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Lesley Griffiths. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru—pwerau'r Senedd. Galwaf ar Rhys ab Owen i wneud y cynnig.

The next item is a Plaid Cymru debate on the Senedd's powers, and I call on Rhys ab Owen to move the motion.

Cynnig NDM7701 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cytuno bod gan y chweched Senedd hon fandad i ddatganoli pwerau sylweddol pellach o San Steffan i Gymru.

2. Yn credu bod yn rhaid i'r Senedd gael yr ysgogiadau i wella bywydau ein dinasyddion ac ailadeiladu Cymru wyrddach, decach a mwy llewyrchus ar ôl y pandemig COVID-19.

3. Yn cydnabod y bygythiad i bwerau'r Senedd sy'n deillio o agwedd Llywodraeth y DU at ddatganoli, yn enwedig ers Brexit.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gychwyn y broses a amlinellir yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006 i geisio pwerau i'r Senedd dros faterion a gedwir yn San Steffan ar hyn o bryd, gan gynnwys plismona a chyfiawnder, rheilffyrdd, lles, darlledu, prosiectau ynni, Ystâd y Goron, Deddf Cydnabod Rhywedd 2004 a'r pŵer i'r Senedd alw refferendwm rhwymol ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru.

Motion NDM7701 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Agrees that this sixth Senedd has a mandate for the devolution of significant further powers from Westminster to Wales.

2. Believes that the Senedd must have the levers to improve the lives of our citizens and to rebuild as a greener, fairer and more prosperous Wales after the COVID-19 pandemic.

3. Recognises the threat posed to the Senedd’s powers by the UK Government’s attitude to devolution, especially since Brexit.

4. Calls on the Welsh Government to initiate the process outlined in the Government of Wales Act 2006 to seek powers to the Senedd over matters currently reserved to Westminster, including policing and justice, rail, welfare, broadcasting, energy projects, the Crown Estate, the Gender Recognition Act 2004 and the power for the Senedd to call a binding referendum on Wales’s constitutional future.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn i chi, Ddirprwy Lywydd. Fe wnaeth etholiadau'r Senedd fis yn ôl roi mandad cryf a chlir ar gyfer datganoli pwerau sylweddol i fan hyn, i Gaerdydd.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Last month's Senedd elections gave a clear and powerful mandate for the devolution of substantial further powers to this place, to Cardiff.

It's fair to say that Wales is at a crossroads in our development as a political nation. Little did I think as a schoolboy watching the first proceedings of the National Assembly for Wales in 1999 that I would be standing here as a Member of the Senedd, a powerhouse Parliament with primary legislative and tax-raising powers. It has been a remarkable journey—or a process, as some have termed it. Despite Boris Johnson calling devolution a mistake, despite some over there on the Conservative benches flirting with the Abolish lot, this has been roundly rejected by the people of Wales in the ballot boxes. They have given us a strong endorsement for further powers. However, as the people of Wales have given us that unequivocal support, that's not good enough for the Conservatives, that's not good enough for the Westminster Government: they continue to undermine our very existence. Only over the weekend, we heard Boris Johnson instructing civil servants in Whitehall not to refer to Wales as a nation. Well, let me tell you: we are a nation, and we are here to stay. Your weak attempts to bolster the union will not work.

Mae'n deg dweud bod Cymru ar groesffordd yn ein datblygiad fel cenedl wleidyddol. Ychydig a feddyliais yn fachgen ysgol wrth wylio trafodion cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 1999 y byddwn yn sefyll yma fel Aelod o'r Senedd, pwerdy o Senedd gyda phwerau deddfu sylfaenol a chodi trethi. Mae wedi bod yn daith ryfeddol—neu'n broses, fel y mae rhai wedi'i galw. Er i Boris Johnson alw datganoli yn gamgymeriad, er bod rhai pobl draw yno ar feinciau'r Ceidwadwyr wedi bod yn fflyrtio gyda'r criw Abolish, cafodd hyn ei wrthod yn llwyr gan bobl Cymru yn y blychau pleidleisio. Maent wedi rhoi cefnogaeth gref i bwerau pellach. Fodd bynnag, gan fod pobl Cymru wedi rhoi'r gefnogaeth ddiamwys honno inni, nid yw hynny'n ddigon da i'r Ceidwadwyr, nid yw'n ddigon da i Lywodraeth San Steffan: maent yn parhau i danseilio ein bodolaeth. Dros y penwythnos diwethaf, clywsom Boris Johnson yn cyfarwyddo gweision sifil yn Whitehall i beidio â chyfeirio at Gymru fel cenedl. Wel, gadewch imi ddweud wrthych: rydym yn genedl, ac rydym yma i aros. Ni fydd eich ymdrechion gwan i gryfhau'r undeb yn gweithio.

Fe gafodd Llywodraeth Cymru ei hethol gyda'r addewid yn ei maniffesto am newid radical i'r cyfansoddiad. Wel, a gaf i gynnig bod dim byd radical yn eich gwelliannau chi heddiw, Llywodraeth? Gallai rhywun feddwl ein bod ni wedi mynd yn ôl i ddechrau'r pumed Senedd, wrth inni edrych ar eich gwelliannau chi.

The Welsh Government was elected on a manifesto pledge to fight for radical constitutional change. Well, may I say there is nothing radical in your amendment today? One could easily believe that we'd gone back in time to the beginning of the fifth Senedd, as we look at your amendment.

During the election campaign, the First Minister said this:

'We need home rule for Wales, more powers, a position where devolution cannot be pulled back by a whim of a prime minister.'

Well, First Minister, well, Counsel General, today you have an opportunity to underpin those words with a proper plan based in statute. Now is the time to act, to deliver on the mandate of the people of Wales, to trigger the provision in the Government of Wales Act 2006 to seek further powers. Now is the time to turn the rhetoric of home rule into reality and deliver the stronger Wales and the stronger Senedd that the people of Wales are crying out for.

Yn ystod ymgyrch yr etholiad, dywedodd y Prif Weinidog:

'Rydym angen ymreolaeth i Gymru, mwy o bwerau, sefyllfa lle na ellir tynnu datganoli yn ôl ar fympwy un o brif weinidogion y DU.'

Wel, Brif Weinidog, wel, Gwnsler Cyffredinol, heddiw mae gennych gyfle i ategu'r geiriau hynny â chynllun priodol wedi'i osod mewn statud. Dyma'r amser i weithredu, i gyflawni mandad pobl Cymru, i sbarduno'r ddarpariaeth yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006 i geisio pwerau pellach. Dyma'r amser i wireddu rhethreg ymreolaeth a sicrhau'r Gymru gryfach a'r Senedd gryfach y mae pobl Cymru'n galw amdanynt.

Wrth inni'n araf ymlwybro i gyfnod ôl-COVID, mae'n bwysig ein bod ni'n defnyddio'r cyfle yma i greu Cymru well. Fedrwn ni ddim mynd nôl i sut oedd pethau. Allan o ddinistr yr ail ryfel byd, fe wnaeth Llywodraeth Lafur ddangos y ffordd—gwnaethon nhw weddnewid Prydain er gwell. Rhaid i ni heddiw yng Nghymru meddwl yn radical unwaith eto, ond y tro yma, yng Nghymru gwnaiff hynny ddigwydd, nid ym Mhrydain.

As we slowly make our way to a post-COVID future, it's important that we take this opportunity to build a better Wales. We can't go back to how things were in the past. From the ruins of the second world war, a Labour Government showed the way—they transformed Britain for the better. We today in Wales must think radically once again, but this time, that will happen in Wales, not in Britain.

The coronavirus pandemic has shown that, when Wales takes the lead in public health matters, it is usually far more effective than following Westminster's lead. The Welsh Government, you are rightly proud of your vaccine programme, but now we need to create a justice system that we can equally be proud of. We need to create a welfare system that protects the most vulnerable in our society. We need to create a social care that looks after our elderly and gives them the respect they deserve.

Mae pandemig y coronafeirws wedi dangos, pan fydd Cymru'n arwain mewn materion iechyd cyhoeddus, ei bod fel arfer yn llawer mwy effeithiol na dilyn arweiniad San Steffan. Lywodraeth Cymru, rydych yn falch iawn o'ch rhaglen frechu, a hynny'n briodol, ond yn awr mae angen inni greu system gyfiawnder y gallwn fod yr un mor falch ohoni. Mae angen inni greu system les sy'n diogelu'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae angen inni greu gofal cymdeithasol sy'n gofalu am ein henoed ac sy'n rhoi iddynt y parch y maent yn ei haeddu.

Mae'n rhaid i ni greu Deddfau sydd wedi cael eu hasio'n agos at iechyd ac addysg, at y gwasanaeth lles.

We must make legislation that is closely aligned to health and education and welfare services.

Should we really leave all these important matters to a party that wishes to slash the international aid budget? Really? Is that what we're asking the Welsh people to accept?

A ddylem adael yr holl faterion pwysig hyn i blaid sy'n dymuno torri'r gyllideb cymorth rhyngwladol? O ddifrif? Ai dyna y gofynnwn i bobl Cymru ei dderbyn?

Wedi dros 20 mlynedd o ddatganoli, dyw e ddim yn gwneud dim synnwyr, yw e, fod cyfiawnder heb gael ei ddatganoli yma i'r Senedd? Os yw'n ddigon da i'r Alban, os yw'n ddigon da i Ogledd Iwerddon, pam nad yw'n ddigon da i ni yn fan hyn yng Nghymru? Pam nad ydyn ni yn y Senedd yn gallu cael gofal am gyfiawnder? Ond hyd yn oed os ŷn ni'n rhoi o'r neilltu yr anomali rhyfedd hwnnw, fod gennym ni ddeddfwrfa, ond ein bod ni'n methu gweithredu ein cyfreithiau, jest ddychmygwch y system gyfiawnder gymaint yn well y byddem ni'n gallu ei gwneud yn fan hyn yng Nghymru: cyfiawnder a fyddai'n well i ddioddefwyr, i droseddwyr a'n cymunedau ni. Mae system well yn bosib, ond yn fwy na hynny, mae system well yn angenrheidiol i bobl Cymru.

After over 20 years of devolution it makes no sense, does it, that justice is not devolved to this Senedd? If it's good enough for Scotland, if it's good enough for Northern Ireland, why isn't good enough for us here in Wales? Why don't we in this Senedd take responsibility for justice? But even if we put to one side that strange anomaly, that we have a legislature but we can't enact our laws, just imagine how much better our justice system could be here in Wales: justice would be better for victims, for offenders and for our communities. A better system is possible, but more than that, a better system is essential for the people of Wales.

Proper rehabilitation, an effective and compassionate victim charter and preventative work to sweep aside the root causes of crime. That's what our communities need. Sadly, all these principled aspirations will remain beyond our control until we have the means to make Welsh justice here in Wales. The Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, currently taking its legislative journey through Westminster, is a perfect example of why we need to devolve justice here in Wales. The Bill's raft of significant changes, including new powers to restrict protest and expand stop and search, are certain to exasperate already inequalities within our criminal justice system. We all know that the Bill's stop-and-search measures will disproportionately impact black people.

Adsefydlu priodol, siarter dioddefwyr effeithiol a thosturiol a gwaith ataliol i gael gwared ar achosion sylfaenol troseddu. Dyna sydd ei angen ar ein cymunedau. Yn anffodus, bydd yr holl ddyheadau egwyddorol hyn yn parhau i fod y tu hwnt i'n rheolaeth hyd nes bod gennym fodd o greu cyfiawnder Cymreig yma yng Nghymru. Mae Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, sy'n mynd ar ei daith ddeddfwriaethol drwy San Steffan ar hyn o bryd, yn enghraifft berffaith o'r rheswm pam y mae angen inni ddatganoli cyfiawnder yma yng Nghymru. Mae'r llu o newidiadau sylweddol yn y Bil, gan gynnwys pwerau newydd i gyfyngu ar brotest ac ehangu stopio a chwilio, yn sicr o waethygu anghydraddoldebau sydd eisoes yn bodoli yn ein system cyfiawnder troseddol. Gwyddom i gyd y bydd mesurau stopio a chwilio'r Bil yn effeithio'n anghymesur ar bobl dduon.

Mae cymaint o newidiadau positif wedi digwydd yn ein gwlad ni oherwydd protestio, o ferched Beca i'r Siartwyr, i Gymdeithas yr Iaith ac i heddiw, gyda Black Lives Matter ac Extinction Rebellion. Mae yna uwchfwyafrif yn fan hyn yn ein Senedd ni dros ragor o bwerau. Dyma'r cyfle perffaith i ni gefnogi hynny, i ni gefnogi'r cynnig, i'r Senedd a'r genedl fod yn un, a dangos yn glir i Lywodraeth San Steffan beth yw ewyllys pobl ein gwlad.

A dwi'n gobeithio, fel gwnes i wylio'r Senedd dros 20 mlynedd yn ôl, fod yna berson ifanc yn ein gwylio ni heddiw, a bydd y person ifanc hwnnw'n dod yn Aelod rhyw ddydd, ond yn Aelod o Senedd sy'n gweinyddu cyfiawnder; Aelod o Senedd sydd â'r gallu i frwydro dros holl bobl Cymru; Aelod o Senedd sydd ddim yn ddibynnol ar fympwy Llywodraeth San Steffan, ac i mi, ac i'm mhlaid, Senedd annibynnol ein gwlad.

Mae ein cynnig heddiw yn canolbwyntio ar y pwerau y dylem ni fod yn eu ceisio, a'u ceisio ar unwaith; pwerau mae yna gefnogaeth eang iddyn nhw a chonsensws eisoes ar gael yn y Siambr yma. Does dim angen comisiwn arall i'w trafod, mae'r gefnogaeth yma yn barod. Ond yn fwy na hynny, mae'n rhaid inni hefyd geisio pŵer i bobl Cymru i hunanbenderfynu drostyn nhw eu hunain. Nid y sgwrs mae'r Blaid Lafur yn cyfeirio ati yn eu gwelliant nhw, ond trafodaeth go iawn. Mae angen i ni ymbweru pobl Cymru i benderfynu eu dyfodol nhw eu hunain; ddylai e ddim bod yn ddibynnol ar San Steffan beth yw'n dyfodol ni yng Nghymru. Mae'n rhaid i ni gael y pwerau, yn enwedig os yw San Steffan yn gwrthod ein galwad clir am hunanlywodraeth. Diolch yn fawr.

There have been so many positive changes in our country as a result of protest, from the daughters of Rebecca to the Chartists, to Cymdeithas yr Iaith and, more recently, Black Lives Matter and Extinction Rebellion. There is a supermajority in our Senedd in favour of enhanced powers. This is the perfect opportunity for us to support that, to support the motion, so that the Senedd and the nation can stand shoulder to shoulder and demonstrate clearly to the Westminster Government what the will of the Welsh public is.

And I hope, as I watched the Senedd over 20 years ago, that there's a young person watching our debate today, and that that young person will one day become a Member of this place, but a Member of a Parliament that administers justice; a Parliament that has the powers to fight for all the people of Wales; a Parliament no longer reliant on the vagaries of the Westminster Government, and for me and my party, a Parliament that is wholly independent for our nation.

Our motion today focuses on the powers that we should be seeking, and doing so immediately; powers that there's broad support for and a consensus already available in this Chamber. We don't need another commission to discuss these, the support is already here. But more than that, we must also seek powers for the people of Wales to make decisions for themselves. Not the conversation that the Labour Party refers to in its amendment, but a real debate. We need to empower the people of Wales to decide their own future, and it shouldn't be reliant on Westminster as to what our future in Wales should be. We must have these powers, particularly if Westminster refuses our clear demand for self-government. Thank you.

16:50

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Darren Millar to move amendment 1, tabled in his name. 

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu bod canlyniad etholiad diweddar y Senedd yn dangos nad oes mandad ar gyfer newid cyfansoddiadol sylweddol na refferendwm pellach ar bwerau datganoledig.

2. Yn nodi'r cydweithrediad rhwng Llywodraeth Ei Mawrhydi a Llywodraeth Cymru ar fframweithiau cyffredin yn dilyn ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd.

3. Yn croesawu'r cydweithredu rhwng Llywodraeth Ei Mawrhydi a Llywodraeth Cymru yn ystod y pandemig coronafeirws, sy'n cynnwys:

a) darparu cyllid i ddiogelu busnesau, incwm, swyddi, gwasanaethau cyhoeddus, y trydydd sector, y celfyddydau a mwy;

b) defnyddio'r fyddin;

c) caffael a darparu brechlynnau.

4. Yn credu mai'r ffordd orau o wasanaethu dyfodol Cymru yw fel rhan o Deyrnas Unedig gref.

Amendment 1—Darren Millar

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Believes that the outcome of the recent Senedd election demonstrates that there is no mandate for significant constitutional change or a further referendum on devolved powers.

2. Notes the cooperation between Her Majesty's Government and Welsh Government on common frameworks following the UK's departure from the European Union.

3. Welcomes the collaboration between Her Majesty's Government and the Welsh Government during the coronavirus pandemic including on:

a) the provision of funding to protect businesses, incomes, jobs, public services, the third sector, the arts and more;

b) deployment of the military;

c) vaccine procurement and delivery.

4. Believes that the future of Wales is best served as part of a strong United Kingdom.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the Welsh Conservative amendment and speak against the motion and the Government's amendment 2.

Can I first of all welcome the new Plaid Cymru spokesperson to his position and congratulate him on his appointment? I have to say that leading a debate for the first time in the Siambr can be a very nerve-wracking experience, but if he had any nerves he certainly didn't show them today. I can remember the very first debate that I led in this place: the fire alarm actually went off and the whole place was evacuated halfway through. I don't know whether that was as a result of the heat that I was generating in the Chamber, or whether someone was causing a bit of mischief outside, but it did make it all the more memorable. I look forward generally to jousting with you across the Chamber for many years to come.

Dirprwy Lywydd, Plaid Cymru had the opportunity to use their first opposition debate in the Senedd to look at a whole range of issues that are of critical importance to the people of Wales, but instead of choosing to focus on those other important issues like our health service, our schools, our economy, they have decided instead to start the new parliamentary term with a proposal that was overwhelmingly rejected at the recent Senedd elections, an election in which Plaid Cymru put to the people of Wales a pitch for more powers and another referendum with more constitutional chaos, and yet a referendum in which their share of the vote, unlike our share of the vote, went down. They went backwards. They lost ground. They didn't gain any ground as a result of that particular message that they put forward to the people of Wales, and that's because constitutional navel-gazing and constitutional chaos were rejected by the people of Wales on 6 May. And because of that, we must take this opportunity this afternoon in this Chamber to also reject this sort of power play as well.

That's why we make it absolutely clear in our amendment that we believe that there is no mandate whatsoever for the further devolution of significant powers to this Senedd. In contrast to the Plaid spokesperson, we believe that the pandemic and Brexit demonstrate very clearly why we don't need those extra powers because, Dirprwy Lywydd, the greatest tool that we have to rebuild a better Wales is the fact that Wales is an integral part of the United Kingdom. We only need to look at the past 18 months during the pandemic to see how Wales benefits from the current devolution settlement. We've had UK armed forced personnel that have been administering vaccines, that have driven ambulances across the length and breadth of Wales, when the NHS needed that extra support and faced that pressure. They've also flown in personal protective equipment from places such as the far east into the United Kingdom, when our NHS was on its knees and needed that support the most.

The UK Government's procurement processes and investment into the COVID vaccine research are responsible for one of the best vaccination programmes in the world. Without that support, Wales would not be the global leader in terms of vaccine roll-out that it is today. Our roll-out, in fact, would be lagging behind, risking lives and risking our economic recovery. It's thanks to being part of the UK that Wales has had the firepower to protect lives and livelihoods throughout the pandemic with the furlough scheme, the self-employed income support scheme, bounce-back loans, the cash to deliver the economic resilience fund here in Wales, and funding to support the third sector, the arts and our cultural sector. And on top of this, the UK Government has also, of course, invested extra money into our welfare system to increase payments to the people that need it.

Plaid's motion, of course, also asserts that the UK Government poses a threat to devolution, but nothing could be further from the truth. I would remind Members in this Senedd today that it was a Conservative UK Government that delivered the referendum back in 2016 that resulted in a further transfer of powers to the Senedd, because unlike other parties in this Chamber that tried to block Brexit, we actually respect the results of referendums. We know that it's the settled will of the people of Wales to have a Parliament here that has the set of powers that we currently have. There was no power grab by the UK Government following our departure from the European Union either. In fact, Wales has received scores of new powers and responsibilities as a result of our departure from the EU. The United Kingdom Internal Market Act 2020 actually cemented powers and gave responsibilities to the Senedd in around 70 policy areas, which came to us directly from Brussels. I mean, how you can say that that's a power grab, I will never ever know.

So, instead of balking about the powers that we don't have, let's use the powers that we do have to improve the lives of the people of Wales, to sort out the problems in our health service, in our schools, and in our economy, so that Wales can be the prosperous nation that we all need it to be.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig ac am siarad yn erbyn y cynnig a gwelliant 2 y Llywodraeth.

A gaf fi yn gyntaf groesawu llefarydd newydd Plaid Cymru i'w swydd a'i longyfarch ar ei benodiad? Mae'n rhaid imi ddweud y gall arwain dadl am y tro cyntaf yn y Siambr fod yn brofiad nerfus iawn, ond os oedd ganddo unrhyw nerfau, yn sicr ni wnaeth eu dangos heddiw. Gallaf gofio'r ddadl gyntaf un a arweiniais yn y lle hwn: canodd y larwm tân a chafodd y lle cyfan ei wagio hanner ffordd drwodd. Nid wyf yn gwybod a ddigwyddodd hynny o ganlyniad i'r gwres roeddwn yn ei gynhyrchu yn y Siambr, neu a oedd rhywun yn gwneud drygioni y tu allan, ond fe'i gwnaeth yn fwy cofiadwy. Edrychaf ymlaen at ddadlau gyda chi ar draws y Siambr am flynyddoedd lawer i ddod.

Ddirprwy Lywydd, cafodd Plaid Cymru gyfle i ddefnyddio eu dadl gyntaf fel gwrthblaid yn y Senedd i edrych ar ystod eang o faterion sydd o bwys tyngedfennol i bobl Cymru, ond yn hytrach na dewis canolbwyntio ar y materion pwysig eraill hynny fel ein gwasanaeth iechyd, ein hysgolion, ein heconomi, yn lle hynny maent wedi penderfynu dechrau'r tymor seneddol newydd gyda chynnig a wrthodwyd yn llwyr yn etholiadau diweddar y Senedd, etholiad lle cyflwynodd Plaid Cymru achos i bobl Cymru dros fwy o bwerau a refferendwm arall gyda mwy o anhrefn cyfansoddiadol, ac eto refferendwm lle'r aeth eu cyfran hwy o'r bleidlais i lawr, yn wahanol i'n cyfran ni o'r bleidlais. Aethant tuag yn ôl. Fe wnaethant golli tir. Ni wnaethant ennill unrhyw dir o ganlyniad i'r neges benodol honno a gyflwynwyd ganddynt i bobl Cymru, a hynny oherwydd bod pobl Cymru wedi gwrthod bogailsyllu cyfansoddiadol ac anhrefn cyfansoddiadol ar 6 Mai. Ac oherwydd hynny hefyd, rhaid inni fanteisio ar y cyfle hwn y prynhawn yma yn y Siambr i wrthod chwarae pŵer o'r fath hefyd.

Dyna pam rydym yn ei gwneud yn gwbl glir yn ein gwelliant ein bod yn credu nad oes mandad o gwbl i ddatganoli pwerau sylweddol pellach i'r Senedd hon. Yn wahanol i lefarydd Plaid Cymru, credwn fod y pandemig a Brexit yn dangos yn glir iawn pam nad oes angen y pwerau ychwanegol hynny arnom oherwydd, Ddirprwy Lywydd, yr arf mwyaf sydd gennym i ailadeiladu Cymru well yw'r ffaith bod Cymru yn rhan annatod o'r Deyrnas Unedig. Nid oes ond angen inni edrych ar y 18 mis diwethaf dros y pandemig i weld sut y mae Cymru'n elwa o'r setliad datganoli presennol. Rydym wedi cael personél o luoedd arfog y DU yn darparu brechlynnau, yn gyrru ambiwlansys ar hyd a lled Cymru, pan oedd angen cymorth ychwanegol ar y GIG wrth iddo wynebu'r pwysau hwnnw. Maent hefyd wedi dod â chyfarpar diogelu personol i mewn ar awyrennau o leoedd fel y dwyrain pell i'r Deyrnas Unedig, pan oedd ein GIG ar ei gliniau ac angen y gefnogaeth honno fwyaf.

Prosesau caffael Llywodraeth y DU a buddsoddiad mewn gwaith ymchwil ar y brechlyn COVID sy'n gyfrifol am un o'r rhaglenni brechu gorau yn y byd. Heb y gefnogaeth honno, ni fyddai Cymru yn arwain yn fyd-eang ar gyflwyno'r brechlyn fel y mae heddiw. Byddai ein rhaglen ar ei hôl hi mewn gwirionedd, gan beryglu bywydau a pheryglu ein hadferiad economaidd. Drwy fod yn rhan o'r DU, gallodd Cymru ddiogelu bywydau a bywoliaeth pobl drwy gydol y pandemig gyda'r cynllun ffyrlo, y cynllun cymorth incwm i'r hunangyflogedig, benthyciadau adfer, arian i ddarparu'r gronfa cadernid economaidd yma yng Nghymru, a chyllid i gefnogi'r trydydd sector, y celfyddydau a'n sector diwylliannol. Ac ar ben hyn, mae Llywodraeth y DU hefyd wrth gwrs wedi buddsoddi arian ychwanegol yn ein system les i gynyddu taliadau i'r bobl sydd ei hangen.

Mae cynnig Plaid Cymru hefyd yn honni bod Llywodraeth y DU yn fygythiad i ddatganoli, ond ni allai dim fod ymhellach o'r gwirionedd. Hoffwn atgoffa'r Aelodau yn y Senedd heddiw mai Llywodraeth Geidwadol y DU a gyflwynodd y refferendwm yn ôl yn 2016 a arweiniodd at drosglwyddo pwerau pellach i'r Senedd, oherwydd yn wahanol i bleidiau eraill yn y Siambr hon a geisiodd rwystro Brexit, rydym yn parchu canlyniadau refferenda. Gwyddom mai ewyllys sefydlog pobl Cymru yw cael Senedd yma sydd â'r set o bwerau sydd gennym ar hyn o bryd. Ni wnaeth Llywodraeth y DU gipio pwerau ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd ychwaith. Yn wir, mae Cymru wedi cael dwsinau o bwerau a chyfrifoldebau newydd o ganlyniad i adael yr UE. Roedd Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 yn cadarnhau pwerau mewn gwirionedd ac yn rhoi cyfrifoldebau i'r Senedd mewn tua 70 o feysydd polisi a ddaeth yma yn uniongyrchol o Frwsel. Hynny yw, ni fyddaf byth bythoedd yn gwybod sut y gallwch ddweud bod hynny'n gipio pwerau.

Felly, yn hytrach na chwyno am y pwerau nad ydym yn meddu arnynt, gadewch inni ddefnyddio'r pwerau sydd gennym i wella bywydau pobl Cymru, i ddatrys y problemau yn ein gwasanaeth iechyd, yn ein hysgolion, ac yn ein heconomi, fel y gall Cymru fod yn genedl lewyrchus fel y mae pawb ohonom angen iddi fod.

16:55

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i gynnig yn ffurfiol welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I call on the Counsel General and Minister for the Constitution to move formally amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 2—Lesley Griffiths

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cefnogi Llywodraeth Cymru yn ei gwaith parhaus i sicrhau bod plismona a chyfiawnder yn cael eu datganoli yn unol ag argymhelliad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru.

2. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sefydlu comisiwn a sgwrs gyda phobl Cymru i ystyried ein dyfodol cyfansoddiadol.

3. Yn nodi cynlluniau Llywodraeth Cymru i gyhoeddi fersiwn ddiwygiedig o ‘Diwygio ein Hundeb’, a gyhoeddwyd am y tro cyntaf yn 2019.

Amendment 2—Lesley Griffiths

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Supports the Welsh Government in its continuing work to secure the devolution of policing and justice as recommended by the Commission on Justice in Wales.

2. Welcomes the Welsh Government commitment to establish a commission and a conversation with the people of Wales to consider our constitutional future.

3. Notes the Welsh Government’s plans to publish a refreshed version of ‘Reforming our Union’, which was first published in 2019.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

I move it formally.

Rwy'n cynnig yn ffurfiol.

I'm going to take the temperature down a little bit. Three of the four political parties represented in this Senedd now broadly accept that the United Kingdom is not currently fit for purpose in respect of its UK-wide governance and its constitutional arrangements, and its relationships between democratic institutions. And in the previous Senedd, there was indeed at least one notable and distinguished Member of the Conservative benches, too, who accepted this and argued the case for reform to preserve the union. We wait to see if there are any Welsh Conservatives willing to pick up the mantle of David Melding in his cool and considered and astute analysis of the failings of the union and the dangers to the union of proceeding as we are, because the status quo is not an option. It is like running an old car until it falls to bits, without any maintenance, let alone upgrades. Ultimately, it rusts, it seizes and it falls apart. You either need to take proper care of that old jalopy or you scrap it and get something new.

Now, where three of the four parties represented here agree in their concerns, as reflected in the motions and amendments, their prognoses are quite different, from prophesying the end of the union to arguing for radical reform, hence the range of amendments to the main motion. I would say that the case for radical and urgent reform is simply now unarguable. This is not a political point; it is a pragmatic point. The current UK constitution, built around the traditional model of Westminster parliamentary sovereignty, is simply outmoded and inappropriate for today. It does not reflect the modern identity and the aspirations of the four nations, let alone the welcome re-emergence of the strong metropolitan and regional mayoralties in England.

So, what should a reformed union look like? Well, it must reflect the reality that this is a voluntary union of nations and regions, working together for mutual benefit, not an overcentralised system with a clear power imbalance. As a voluntary association of nations, it must also be ultimately open to any of its constituent parts, democratically, to choose to withdraw and walk away from the union, not to be simply bound to it forever, come hell or high water. And as a voluntary union, there should not only be respect between the constituent parts, but that respect should be reflected in the way in which the parts of the union collaborate and contest ideas and policies and visions for the whole of that union; where the constituent parts have an equal say in what the centre does and what it does not do; where the centre does not dictate, but it listens and it responds, and where the sum is greater than the parts because the nations and the regions feel, and indeed do have, a meaningful role in that union.

Now, Welsh Labour, my party, campaigned on reform, and this Government has been elected with a mandate to develop the thinking around this, and with the wider Welsh public, on something that looks like, whatever we may call it, a form of far-reaching federalism within a new and successful union—I think the last person to use that phrase in here was David Melding—for a national civic conversation in Wales about our future; for the establishment of an independent standing commission to look at the constitutional future of Wales and within the UK; to support the work of the UK-wide constitutional commission being established currently by the UK Labour Party to work across the four nations, but to work with other UK parties on this as well, and with the House of Lords, to press the UK Government for a more thoroughgoing federal reform of our constitution and our inter-governmental relations; to pursue the devolution of policing and justice, as recommended by the Thomas commission; and to challenge the UK internal market Act, not for political reasons, but to avoid a tax on devolution and to champion the rights of this Senedd to legislate without interference in areas that are currently devolved to Wales.

Now, look, sometimes, relationships do get strained—brother to brother, partners, teenage fledglings and stuck-in-the-mud parents—and I should say that none of this is autobiographical. [Laughter.] Relationships don't always work very smoothly; they hit bumps, sometimes big bumps, and if it's really bad, you sometimes question, 'Is it so bad that it is over, have we fallen out of love, should we go our separate ways?'

In the Plaid Cymru scenario—and it's a principled point—it is over, it always was over and should never have started: 'The union between England and Wales was a doomed relationship from the off, we should just now separate and call it a day'. But we have to acknowledge that the 'call it a day' scenario was tested robustly in the recent election and it didn't carry the public in Wales with it.

For the Conservatives, the union is a loving and beautiful relationship where the current Government in Westminster has only the best interests of Wales at heart and sometimes has to show some tough love to Wales to show how much they care. It's not disrespect, it's not talking down to the children, it's just laying down the house rules for the family and guests, it shows who is boss, and this is straining the relationship.

Welsh Labour is clear: the union is not working in its current shape and form, but it could work with radical urgent reform. Countries like Wales and Scotland and powerful parts of England where the powers and funding are increasingly devolved could be even more muscular and yet still collaborate—

Rwy'n mynd i ostwng y tymheredd ychydig. Mae tair o'r pedair plaid wleidyddol a gynrychiolir yn y Senedd hon bellach yn derbyn yn fras nad yw'r Deyrnas Unedig yn addas at y diben ar hyn o bryd o ran y modd y mae'n llywodraethu'r DU gyfan a'i threfniadau cyfansoddiadol, a'r berthynas rhyngddi a sefydliadau democrataidd. Ac yn y Senedd flaenorol, roedd o leiaf un Aelod blaenllaw ac amlwg ar feinciau'r Ceidwadwyr hefyd yn derbyn hyn ac yn dadlau'r achos dros ddiwygio er mwyn cadw'r undeb. Arhoswn i weld a oes unrhyw Geidwadwyr Cymreig yn fodlon dilyn ôl troed David Melding yn y ffordd ddigyffro ac ystyrlon a chraff y dadansoddai fethiannau'r undeb a'r peryglon i'r undeb o fwrw ymlaen fel y gwnawn, oherwydd nid yw'r status quo yn opsiwn. Mae fel gyrru hen gar nes ei fod yn syrthio'n ddarnau, heb unrhyw waith cynnal a chadw, heb sôn am uwchraddio. Yn y pen draw, mae'n rhydu, mae'n dod i stop ac mae'n syrthio'n ddarnau. Mae angen i chi naill ai ofalu'n iawn am yr hen siandri neu gael gwared arni a chael rhywbeth newydd.

Nawr, lle mae tair o'r pedair plaid a gynrychiolir yma yn cytuno yn eu pryderon, fel y mae'r cynigion a'r gwelliannau'n dangos, mae eu rhagolygon yn wahanol iawn, o broffwydo diwedd yr undeb i ddadlau dros ddiwygio radical, ac felly'r ystod o welliannau i'r prif gynnig. Byddwn yn dweud bod yr achos dros ddiwygio radical ar frys yn ddiamheuaeth bellach. Nid pwynt gwleidyddol yw hwn; mae'n bwynt pragmataidd. Mae cyfansoddiad presennol y DU, sy'n seiliedig ar fodel traddodiadol sofraniaeth seneddol San Steffan, yn hen ac yn anaddas ar gyfer heddiw. Nid yw'n adlewyrchu hunaniaeth fodern a dyheadau'r pedair gwlad, heb sôn am ail-ymddangosiad y maeryddiaethau metropolitan a rhanbarthol cryf yn Lloegr, sy'n ddatblygiad i'w groesawu.

Felly, sut olwg ddylai fod ar undeb diwygiedig? Wel, rhaid iddo adlewyrchu'r realiti mai undeb gwirfoddol o genhedloedd a rhanbarthau yw hwn sy'n cydweithio er budd pawb, nid system wedi'i gorganoli gydag anghydbwysedd pŵer clir. Fel cymdeithas wirfoddol o genhedloedd, rhaid iddi hefyd fod yn agored yn y pen draw i ddewis democrataidd unrhyw un o'i rhannau cyfansoddol i dynnu'n ôl a throi cefn ar yr undeb, yn hytrach na bod yn rhwym wrthi am byth, doed a ddelo. Ac fel undeb gwirfoddol, dylai fod parch rhwng y rhannau cyfansoddol, ond dylai'r parch hwnnw gael ei adlewyrchu yn y ffordd y mae rhannau'r undeb yn cydweithio ac yn herio syniadau a pholisïau a gweledigaeth ar gyfer yr undeb cyfan; lle mae gan y rhannau cyfansoddol lais cydradd yn yr hyn y mae'r canol yn ei wneud a'r hyn nad yw'n ei wneud; lle nad yw'r canol yn gorfodi, ond yn hytrach yn gwrando ac yn ymateb, a lle mae'r cyfanswm yn fwy na'r rhannau oherwydd bod y cenhedloedd a'r rhanbarthau'n teimlo bod ganddynt, a bod ganddynt yn wir, rôl ystyrlon yn yr undeb hwnnw.

Nawr, ymgyrchodd Llafur Cymru, fy mhlaid i, dros ddiwygio, ac mae'r Llywodraeth hon wedi cael mandad i ddatblygu syniadau ar hyn, a chyda'r cyhoedd yng Nghymru yn ehangach, ar rywbeth sy'n edrych fel, beth bynnag y byddem yn ei alw, math o ffederaliaeth bellgyrhaeddol o fewn undeb newydd a llwyddiannus—credaf mai David Melding oedd y person olaf i ddefnyddio'r ymadrodd hwnnw yma—i gael sgwrs gyhoeddus genedlaethol yng Nghymru am ein dyfodol; i sefydlu comisiwn annibynnol sefydlog i edrych ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru ac o fewn y DU; i gefnogi gwaith y comisiwn cyfansoddiadol ledled y DU sy'n cael ei sefydlu ar hyn o bryd gan Blaid Lafur y DU i weithio ar draws y pedair gwlad, ond i weithio gyda phleidiau eraill y DU ar hyn hefyd, a chyda Thŷ'r Arglwyddi, i bwyso ar Lywodraeth y DU am ddiwygio ffederal mwy trylwyr i'n cyfansoddiad a'n cysylltiadau rhynglywodraethol; i fynd ar drywydd datganoli plismona a chyfiawnder, fel yr argymhellwyd gan gomisiwn Thomas, ac i herio Deddf marchnad fewnol y DU, nid am resymau gwleidyddol, ond er mwyn osgoi treth ar ddatganoli ac i hyrwyddo hawliau'r Senedd hon i ddeddfu heb ymyrraeth mewn meysydd sydd wedi'u datganoli i Gymru ar hyn o bryd.

Nawr, edrychwch, weithiau, mae'r berthynas rhwng pobl yn dod o dan straen—rhwng brodyr, rhwng partneriaid, rhwng plant yn eu harddegau a rhieni hen ffasiwn—a dylwn ddweud nad oes dim o hyn yn hunangofiannol. [Chwerthin.] Nid yw'r berthynas rhwng pobl bob amser yn llyfn iawn; maent yn taro darnau garw yn y ffordd, rhai mawr weithiau, ac os yw'n ddrwg iawn, rydych chi weithiau'n cwestiynu, 'A yw mor ddrwg fel ei fod ar ben, a ydym wedi syrthio allan o gariad â'n gilydd, a ddylem wahanu?'

Yn senario Plaid Cymru—ac mae'n bwynt egwyddorol—mae ar ben, roedd bob amser ar ben ac ni ddylai byth fod wedi dechrau: 'Roedd yr undeb rhwng Cymru a Lloegr yn berthynas drychinebus o'r cychwyn, dylem wahanu yn awr a diwedd arni'. Ond mae'n rhaid inni gydnabod bod y senario 'diwedd arni' wedi'i phrofi'n gadarn yn yr etholiad diweddar ac na wnaeth ennyn cefnogaeth y cyhoedd yng Nghymru.

I'r Ceidwadwyr, mae'r undeb yn berthynas gariadus a hardd lle mae'r Llywodraeth bresennol yn San Steffan yn cadw buddiannau gorau Cymru yn ei chalon ac weithiau mae'n rhaid iddi ddangos ychydig o gariad caled i Gymru i ddangos cymaint y maent yn malio. Nid amarch yw hynny, nid bychanu'r plant, dim ond gosod rheolau'r tŷ ar gyfer y teulu a'r gwesteion, mae'n dangos pwy yw'r bos, ac mae hyn yn rhoi straen ar y berthynas.

Mae Llafur Cymru yn glir: nid yw'r undeb yn gweithio ar ei ffurf a'i gwedd bresennol, ond gallai weithio drwy ddiwygio radical ar frys. Gallai gwledydd fel Cymru a'r Alban a rhannau pwerus o Loegr lle mae'r pwerau a'r cyllid wedi'u datganoli fwyfwy fod hyd yn oed yn gryfach a dal i gydweithio—

17:00

Can the Member conclude his contribution, please?

A wnaiff yr Aelod orffen ei gyfraniad, os gwelwch yn dda?

I will indeed—yet still collaborate for the greater mutual long-term benefit of the nations and regions of the UK and the UK as a whole.

Deputy Presiding Officer, this old jalopy may have more life in it yet, but we have to avoid the situation where we run it into the ground, or we crash it into a hedge. And that's my worry with the UK Government's current approach.

Fe wnaf yn wir—a dal i gydweithio o hyd er budd cyffredin ehangach gwledydd a rhanbarthau'r DU a'r DU gyfan.

Ddirprwy Lywydd, efallai fod gan yr hen siandri fwy o fywyd ynddi eto, ond rhaid inni osgoi sefyllfa lle rydym yn dal i fynd nes dod i stop, neu daro'r clawdd. A dyna fy mhryder gydag ymagwedd bresennol Llywodraeth y DU.

Ein rôl ni i gyd sy'n cynrychioli pobl Cymru yw sicrhau'r bywyd gorau posibl i drigolion ein cenedl; i wneud popeth posib i greu Cymru lewyrchus, deg a chyfiawn, sy'n gofalu am bob un sy'n galw Cymru'n gartref. Os na wnawn ni hyn, yna nid ydym yn haeddu eistedd yn y Siambr hon, na chwaith yn deilwng o gynrychioli'r cymunedau sydd wedi rhoi eu ffydd ynom i'w gwasanaethu.

Ers 2010, mae Llywodraeth Geidwadol y Deyrnas Gyfunol wedi mynd ati i ailstrwythuro'n system les mewn modd llym ac anghyfiawn. Er bod ganddi'r adnoddau i sicrhau nad yw ein teuluoedd a'n plant tlotaf yn llwglyd ac yn cwympo drwy rwyd y wladwriaeth les, mae'n methu â gwneud hynny. Ochr yn ochr â hyn, rhaid gosod effaith methiant Llywodraeth Lafur Cymru i ddileu tlodi plant erbyn 2020. Erbyn hyn, mae gan Gymru'r gyfradd uchaf o dlodi plant o unrhyw genedl yn y Deyrnas Gyfunol, gydag un o bob tri phlentyn yn byw mewn tlodi. Mae'n sgandal cenedlaethol; yn adlewyrchiad damniol o effaith llymder y Ceidwadwyr ac 20 mlynedd o ddiffyg Llafur yng Nghymru i wneud fawr mwy na rheoli tlodi.

Ers 2016, mae gan yr Alban reolaeth dros 11 o fudd-daliadau lles a'r gallu i greu budd-daliadau nawdd cymdeithasol newydd o fewn meysydd polisi datganoledig. Felly y cwestiwn yw: pam nad oes gennym y grymoedd yma yng Nghymru? Hyd yn oed os yw Llywodraeth Cymru yn erbyn datganoli lles yn ei chyfanrwydd i Gymru, y lleiaf y gallant ei wneud heddiw yw dechrau'r broses i sicrhau cydraddoldeb i Gymru ar yr un lefel â'r Alban. Mae'r farn gyhoeddus o blaid hynny. Mae arolygon barn wedi dangos bod mwyafrif o blaid datganoli pwerau lles i'n Senedd. Mae pwyllgor trawsbleidiol o'r Senedd ddiwethaf, o dan gadeiryddiaeth Aelod o'r Blaid Lafur, o blaid hynny. Mae'r arbenigwyr cyllid o blaid hynny hefyd. Yn ôl tîm Dadansoddi Cyllid Cymru yng Nghanolfan Llywodraethiant Cymru, gall datganoli lles yn yr un modd â'r Alban roi hwb o £200 miliwn i gyllideb Cymru. Ac fe fyddai'n cael effaith gadarnhaol, fesuradwy ar fywydau'r rhai mwyaf anghenus yn ein gwlad.

Our role as representatives of the people of Wales is to secure the best possible lives for the people of our nation; to do everything possible to create a prosperous, fair and just Wales, which cares for everyone who calls Wales their home. If we don't do this, then we don't deserve to sit in this Chamber, nor are we worthy of representing those communities that have placed their faith in us to serve them.

Since 2010, the UK Conservative Government has restructured our welfare system in a harsh and unjust manner. Although it has the resources to ensure that our poorest children and families don't go hungry and fall through the net of the welfare state, it's failing to do so. Along with that, we must look at the failure of the Welsh Government to eradicate child poverty by 2020. Now, Wales has the highest rate of child poverty of any nation in the UK, with one in three children living in poverty. It's a national scandal; a damning reflection of the impact of Conservative austerity and 20 years of the failure of Labour in Wales to do little more than manage poverty.

Since 2016, Scotland has had control over 11 welfare benefits and the ability to create new benefits within devolved policy areas. So the question is: why do we not have the powers here in Wales? Even if the Welsh Government is against the devolution of welfare in its entirety to Wales, the least that they can do today is start the process to ensure equality for Wales at the same level as Scotland. Public opinion favours that. Polls have demonstrated that a majority is in favour of the devolution of welfare powers to our Parliament. A cross-party committee of the previous Senedd, chaired by a Member of the Labour Party, was in favour of that too. Funding experts are also in favour of that. According to the Wales Governance Centre's department, devolving welfare to Wales as has happened in Scotland could provide £200 million to the Welsh Government. And it would have a real impact on the future of the most needy in our country.

So, why does the Labour Welsh Government continue to drag its feet on devolving powers that will make Wales better off? Why deny Wales a further powerful lever that would help tackle poverty? Why not act to help lift up our people? During the election campaign, the First Minister said he believed powers over welfare benefits and most taxes are

'better discharged at a UK level.'

Even if the result is the highest level of child poverty in the United Kingdom? It would seem that the First Minister's belief in the union trumps his belief in social equality. The First Minister is effectively saying that the children of Wales living in poverty must wait—they must wait for a change of Government in Westminster, even if that takes 10 or 15 years, or more. Welsh families in need can't afford to wait that long. If this Government truly aspires to ensure dignity, fairness and a decent life for all of our people, there can be no argument against securing the means to do so. 

Felly, pam y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i lusgo ei thraed ar ddatganoli pwerau a fydd yn gwneud Cymru'n well ei byd? Pam amddifadu Cymru o ysgogiad pwerus pellach a fyddai'n helpu i fynd i'r afael â thlodi? Beth am weithredu i helpu i godi ein pobl? Yn ystod ymgyrch yr etholiad, dywedodd Prif Weinidog Cymru ei fod yn credu bod pwerau dros fudd-daliadau lles a'r rhan fwyaf o drethi

'yn well o'u cyflawni ar lefel y DU.'

Hyd yn oed os mai'r canlyniad yw'r lefel uchaf o dlodi plant yn y Deyrnas Unedig? Mae'n ymddangos bod cred y Prif Weinidog yn yr undeb yn gryfach na'i gred mewn cydraddoldeb cymdeithasol. I bob pwrpas, mae'r Prif Weinidog yn dweud bod yn rhaid i blant Cymru sy'n byw mewn tlodi aros—rhaid iddynt aros i Lywodraeth San Steffan newid, hyd yn oed os yw hynny'n cymryd 10 neu 15 mlynedd neu fwy. Ni all teuluoedd mewn angen yng Nghymru fforddio aros mor hir â hynny. Os yw'r Llywodraeth hon o ddifrif yn awyddus i sicrhau urddas, tegwch a bywyd gweddus i'n holl bobl, ni all fod dadl yn erbyn sicrhau'r modd i wneud hynny.

Os yw sicrhau urddas i'n trigolion yn waelodol i'r Gymru deg y dylem oll fod yn ceisio ei chreu, yna mae'r hawl i fyw bywyd yn rhydd o ragfarn, gwahaniaethu ac erledigaeth hefyd yn waelodol i fi. Y llynedd, ar ôl bron i ddwy flynedd o oedi, cyhoeddodd Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol ei hymateb i'r ymgynghoriad ar ddiwygio Deddf Cydnabod Rhywedd 2004—y Ddeddf ddiffygiol honno. Roedd y Ddeddf fod i ganiatáu i bobl draws dderbyn cydnabyddiaeth gyfreithiol o'u rhywedd, ond roedd y broses gymhleth, fiwrocrataidd, feddygol a drud yn atal nifer rhag gwneud hynny. Er gwaethaf barn y mwyafrif llethol a ymatebodd i'r ymgynghoriad, methodd Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol â sicrhau proses a fyddai'n helpu pobl draws i fedru byw eu bywydau bob dydd ag urddas.  

If providing dignity for our citizens is the baseline for the fair Wales we should all try to create, then the right to live free of persecution is also fundamental. Last year, after two years of delay, the UK Government announced its response to the consultation on reform of the Gender Recognition Act 2004. That flawed Act was supposed to allow trans people to receive legal recognition, but the bureaucratic, medical and expensive process prevented many from doing that. Despite the view of the majority of people who responded to the consultation on the Gender Recognition Act, the UK Government failed to secure a process that would assist trans people to live their daily lives with dignity.

We are currently celebrating Pride month, and as we do, we must reaffirm our commitment to the LGBT+ people of Wales that we respect their rights and will fight for their rights. If we devolve powers relating to the Gender Recognition Act to Wales, we could help ensure the right of trans people to live their lives as they wish, with dignity. It is disappointing, therefore, that the Welsh Labour Government have decided to remove this call from our motion with their amendment. This is despite Welsh Labour stating in their manifesto—

Rydym ar hyn o bryd yn dathlu mis Pride, ac wrth inni wneud hynny, rhaid inni ailddatgan ein hymrwymiad i bobl LHDT+ Cymru ein bod yn parchu eu hawliau ac y byddwn yn ymladd dros eu hawliau. Os ydym yn datganoli pwerau sy'n ymwneud â'r Ddeddf Cydnabod Rhywedd i Gymru, gallem helpu i sicrhau hawl pobl draws i fyw eu bywydau fel y dymunant, gydag urddas. Mae'n siomedig, felly, fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi penderfynu tynnu'r alwad hon yn ein cynnig ni gyda'u gwelliant, a hynny er bod Llafur Cymru wedi datgan yn eu maniffesto—

17:05

A wnaiff yr Aelod orffen ei chyfraniad, os gwelwch yn dda?

Would the Member conclude her contribution, please? 

Rwy'n gorffen.

I will conclude.

I quote:

'We will also work to devolve the Gender Recognition Act and support our Trans community.'

We need these powers—we need them now. It's time to act on the mandate given to us by the people of Wales, and I'd urge all Members to vote for the motion today. Diolch yn fawr.

Rwy'n dyfynnu:

'Byddwn hefyd yn gweithio i ddatganoli'r Ddeddf Cydnabod Rhywedd a chefnogi ein cymuned Draws.'

Mae angen y pwerau hyn arnom—mae eu hangen arnom yn awr. Mae'n bryd gweithredu ar y mandad a roddwyd i ni gan bobl Cymru, a hoffwn annog pob Aelod i bleidleisio dros y cynnig heddiw. Diolch yn fawr.

The recent Senedd election saw a poor turnout of 47 per cent across Wales. There is still widespread confusion about what powers the Senedd currently has control over, and a massive piece of work needs to be done to get people to engage with the process we have here and the work we do to improve the lives of the people of Wales. This is a challenge not just for us here, but for devolved Governments right across the United Kingdom: to try to increase public awareness and involve them in the electoral process.

This should be a top priority for this Senedd, but instead, Plaid Cymru, Labour and the Liberal Democrats are intent on playing constitutional games here in Wales, consistently working against the UK Government and not with them, accusing the UK Government and Prime Minister of the whole of the United Kingdom of threatening devolution. All you're doing is calling for further powers and reform to our great union. It's not wanted here in Wales. We are stronger together—a part of the United Kingdom.

Why would the people of Wales want us to have any control over any more powers, when the Welsh Labour Government aren't effectively running Wales with the powers they currently have? Education in Wales isn't performing as it should be, various health boards have been in special measures, you've got people waiting for cancer treatment, waiting list times are going up, major infrastructure projects have been cancelled or delayed and our business sector feel neglected, and all you want to talk about is further powers and creating constitutional chaos, when the only job we should be doing is focusing on recovery and focusing on improving the lives of the people of Wales.

So, what is the aim here? What is your obsession with more powers? To many outside this Cardiff Bay bubble, this looks like state-building towards an independent Wales, and from the last results just over a month ago, there is no desire in my constituency of Brecon and Radnorshire, or Conwy or any of these Conservative benches, and wider, for independence or referendums or any more powers to this Senedd. The people of my constituency and the whole of Wales just want us to get on with the job. So, this motion should be voted down today, and let's just get on with the job of representing the people of Wales and not creating more confusion than what there currently is. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Roedd y ganran a bleidleisiodd yn etholiad diweddar y Senedd yn isel, 47 y cant ledled Cymru. Ceir dryswch cyffredinol o hyd ynglŷn â pha bwerau y mae gan y Senedd reolaeth drostynt ar hyn o bryd, ac mae angen gwneud gwaith helaeth i gael pobl i ymgysylltu â'r broses sydd gennym yma a'r gwaith a wnawn i wella bywydau pobl Cymru. Mae hon yn her nid yn unig i ni yma, ond i Lywodraethau datganoledig ledled y Deyrnas Unedig: ceisio cynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd a'u cynnwys yn y broses etholiadol.

Dylai hyn fod yn brif flaenoriaeth i'r Senedd hon, ond yn hytrach, mae Plaid Cymru, Llafur a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn benderfynol o chwarae gemau cyfansoddiadol yma yng Nghymru, gan weithio'n gyson yn erbyn Llywodraeth y DU ac nid gyda hwy, a chyhuddo Llywodraeth y DU a Phrif Weinidog y Deyrnas Unedig gyfan o fygwth datganoli. Y cyfan a wnewch yw galw am bwerau pellach a diwygio ein hundeb gwych. Nid oes eisiau hynny yma yng Nghymru. Rydym yn gryfach gyda'n gilydd—rhan o'r Deyrnas Unedig.

Pam y byddai pobl Cymru am inni gael unrhyw reolaeth dros ragor o bwerau pan nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn rhedeg Cymru'n effeithiol gyda'r pwerau sydd ganddynt ar hyn o bryd? Nid yw addysg yng Nghymru yn cyflawni fel y dylai, mae amryw o fyrddau iechyd wedi bod mewn mesurau arbennig, mae gennych bobl yn aros am driniaeth canser, mae rhestrau amseroedd aros yn cynyddu, mae prosiectau seilwaith mawr wedi'u canslo neu eu gohirio ac mae ein sector busnes yn teimlo ei fod wedi'i esgeuluso, a'r cyfan rydych chi am sôn amdano yw pwerau pellach a chreu anhrefn cyfansoddiadol pan ddylem fod yn canolbwyntio'n unig ar adferiad ac ar wella bywydau pobl Cymru.

Felly, beth yw'r nod yma? Beth yw eich obsesiwn â mwy o bwerau? I lawer y tu allan i'r swigen hon ym Mae Caerdydd, mae'n edrych fel adeiladu gwladwriaethol tuag at Gymru annibynnol, ac o'r canlyniadau diwethaf ychydig dros fis yn ôl, nid oes awydd yn fy etholaeth i, Brycheiniog a Sir Faesyfed, na Chonwy nac unrhyw un o'r meinciau Ceidwadol hyn, ac yn ehangach, am annibyniaeth neu refferenda nac unrhyw bwerau pellach i'r Senedd hon. Mae pobl fy etholaeth i a Chymru gyfan am inni fwrw ymlaen â'n gwaith. Felly, dylid pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn heddiw, a gadewch inni fwrw ymlaen â'n gwaith o gynrychioli pobl Cymru a pheidio â chreu mwy o ddryswch na'r hyn sy'n bodoli'n barod. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

17:10

Hoffwn ganolbwyntio, fel rhan o fy nghyfraniad i’r ddadl, dros yr angen i ddatganoli darlledu. Mae’n faes sydd wedi ei ddatganoli mewn gwledydd datganoledig eraill, megis Gwlad y Basg a Chatalwnia, ac mae’r pwerau wedi cael eu defnyddio er lles eu hieithoedd nhw.

Darganfu pwyllgor trawsbleidiol comisiwn Silk, a sefydlwyd gan Lywodraeth Prydain ei hunan, ynghyd ag arolwg barn YouGov yn 2017, bod dros 60 y cant o bobl Cymru o blaid datganoli darlledu i Gymru. Felly, mae cefnogaeth y cyhoedd yn ddiamheuol. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Prydain wedi gwrthod gweithredu argymhelliad y comisiwn i ddatganoli i Lywodraeth Cymru yr ychydig filiynau o bunnau’n unig sydd yn cael eu casglu gan drethdalwyr i ariannu S4C. A oes unrhyw wlad arall yn y byd lle mae’r pŵer dros ei phrif sianel a’i darlledwr cyhoeddus yn perthyn i wlad arall? Dywedodd pwyllgor cyfathrebu'r pumed Senedd ei bod yn 'sefyllfa anarferol' bod y pwerau dros S4C yn gorwedd yn Llundain yn hytrach na’r wlad ble mae’r iaith sydd i’w chlywed yng nghynnwys y sianel yn cael ei siarad. Rhaid i hynny newid.

Mae nifer cynyddol o gyrff a sefydliadau eraill hefyd wedi galw ar Lywodraeth Prydain i fynd ymhellach ac yn gweld rhinwedd y ddadl dros ddatganoli darlledu yn ei gyfanrwydd. Byddai datganoli darlledu yn helpu’r bobl sy’n byw yma yng Nghymru i ddeall yn well yr hyn sy’n digwydd yn eu gwlad eu hunain, nid derbyn camwybodaeth gan y cyfryngau Llundeinig sy’n methu’n deg â deall datganoli. Mae’n bwysig nid yn unig er lles ein democratiaeth ond, fel mae’r pandemig wedi dangos, er lles ein hiechyd cyhoeddus bod pobl Cymru yn derbyn gwybodaeth sy'n berthnasol i'w bywydau hwy yma yng Nghymru. Byddai datganoli darlledu hefyd yn rhoi’r cyfle i ddatblygu’r cyfryngau Cymreig amrywiol sy’n adlewyrchu anghenion a buddiannau’r Gymru fodern. Mae papurau newydd Cymreig lleol yn crebachu, fel y mae papurau newydd ym mhobman, ac er mai BBC Radio 2 yw’r orsaf radio gyda’r mwyaf o wrandawyr yma yng Nghymru, prin ac anaml iawn yw’r sôn am Gymru arni.

Bu sefydlu S4C yn hwb aruthrol nôl yn 1982—hwb aruthrol i'n cenedl, i'n hunaniaeth ac i'n diwylliant—ond mae angen llawer mwy. Rydym ni eisiau adeiladu ar lwyddiant bodolaeth S4C mewn hinsawdd wleidyddol hynod o fregus, lle mae goroesiad ein cenedl ein hunain o dan fygythiad. Mae Cymru yma i bawb, p'un ai ydyn nhw'n siarad Cymraeg ai peidio. Mae S4C yn wych, ac fel mam i fachgen ifanc, mae Cyw wedi bod yn fendith, ond mae angen mwy na dim ond S4C i hyrwyddo hunan-barch 3 miliwn o bobl a hyrwyddo datblygiad cenedl gyfan. Mae'n bryd i Gymru gael llais, ac i ni, fel pobl, allu cael y sgyrsiau cenedlaethol i wella'r ffordd y mae'r wlad yn cael ei llywodraethu. Bydd datganoli darlledu yn hanfodol i hyn.

Dylid datganoli cyfrifoldeb dros ddarlledu a chyfathrebu yn eu cyfanrwydd i’r Senedd hon. Byddai hyn yn rhoi grym rheoleiddio’r holl sbectrwm darlledu i ni yma yng Nghymru, gan gynnwys cyfrifoldeb dros y ffi drwydded. Gellir wedyn hefyd sefydlu fformiwla ariannol statudol ar gyfer ein sianeli a llwyfannau a fydd yn cynyddu yn unol â chwyddiant, gan gynnig sicrwydd ariannol hirdymor i’r darlledwyr a’r maes darlledu yma yng Nghymru. Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro mai yn nwylo’r Senedd hon y dylai grym dros ddarlledu yng Nghymru fod ac nid yn nwylo San Steffan sy’n gwybod braidd dim ac yn poeni hyd yn oed yn llai am ein cymunedau. A rŵan, am y tro cyntaf yn hanes gwleidyddiaeth Cymru, mae gennym gonsensws trawsbleidiol o blaid datganoli darlledu.

Ar ddiwedd y Senedd ddiwethaf, cyhoeddodd y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, a oedd yn cynnwys Aelodau nid yn unig o Blaid Cymru, ond o'r Blaid Lafur a'r Blaid Geidwadol, adroddiad ar y mater hwn. A'u casgliad: y dylid datganoli darlledu, gyda rhai yn cytuno y dylid gwneud yn ei gyfanrwydd, ac eraill eisiau ei weld yn rhannol. Mae datganoli darlledu yn allweddol i'n democratiaeth. Mae gennym ni gonsensws trawsbleidiol. Rŵan yw'r amser i weithredu.

I'd like to focus my contribution to this debate on the need to devolve broadcasting. This is an area that is devolved in other devolved nations, such as the Basque Country and Catalunya, and the powers have been used for the benefit of their languages.

The cross-party committee of the Silk commission, set up by the British Government itself, together with an opinion poll conducted by YouGov in 2017, found that over 60 per cent of people in Wales were in favour of devolving broadcasting to Wales. Therefore, public support for this is unambiguous. However, the British Government has refused to implement the commission's recommendation to devolve to the Welsh Government the few million pounds collected from taxpayers to fund S4C. Is there any other country in the world where power over its main channel and public broadcaster is held by another country? The communications committee of the fifth Senedd said that it was an anomaly that the powers over S4C rested in London rather than in the country where the language heard through the channel's content is spoken. That has to change. 

An increasing number of other bodies and organisations have also called on the British Government to go further, and they see the merits of the argument for the devolution of broadcasting in its entirety. The devolution of broadcasting would help people living here in Wales to better understand what's happening in their own country rather than receiving misinformation from the London media that fails to comprehend devolution. It's important, not only for the sake of our democracy ,but also, as the pandemic has shown, for the sake of our public health, that the people of Wales receive information that's relevant to their lives here in Wales. The devolution of broadcasting would also provide us with an opportunity to develop a diverse Welsh media that reflects the needs and interests of contemporary Wales. Local Welsh newspapers are dwindling, as are newspapers everywhere, and although BBC Radio 2 is the most listened to radio station here in Wales, Wales is very seldom mentioned.

The founding of S4C was a huge boost back in 1982—a tremendous boost to our nation, our identity and our culture—but much more is needed. We want to build on the success of S4C's existence in a very fragile political climate, where the survival of our own nation is under threat. Wales exists for everyone, whether they speak Welsh or not. S4C is wonderful, and as the mother of a small boy, Cyw has been a blessing, but we need more than just S4C to promote the self-esteem of our 3 million people and to promote the development of our nation as a whole. It's time for Wales to have a voice and for us as a people to have national conversations on improving how the country is governed. The devolution of broadcasting will be fundamental to that.

Responsibility for broadcasting and communication should be devolved in its entirety to this Senedd. This will give us the power to regulate the entire broadcasting spectrum here in Wales, including responsibility for the licence fee. We could also then establish a statutory financial formula for our Welsh language channels and platforms that would rise in line with inflation, offering long-term financial security to broadcasters and broadcasting here in Wales. Plaid Cymru has long argued that it is in the hands of this Senedd that powers over broadcasting in Wales should rest and not in the hands of Westminster, which knows next to nothing and cares even less about our communities. And now, for the first time in the history of Welsh politics, we have a cross-party consensus in favour of the devolution of broadcasting.

At the end of the last Senedd, the Culture, Welsh Language and Communications Committee, which included Members not only from Plaid Cymru, but also from Labour and the Conservative Party, published a report on this issue. And their conclusion: that broadcasting should be devolved, with some agreeing that it should be devolved in its entirety, and others in favour of partial devolution. The devolution of broadcasting is key to our democracy. We have a cross-party consensus. Now is the time to act.

17:15

I welcome this opportunity to debate the devolution settlement. This is something we need to do. Can I make, initially, three general comments? Asymmetrical devolution does not work; Plaid Cymru appear to have a policy of salami-slicing to separatism, and we need a final, defined position on devolution to Wales, and, more importantly, within Wales. 

I am and have long been a supporter of devo max, and also of devolution within Wales to both the four Welsh regions and to local authorities. Fifty years ago, local government controlled water and sewage, further education, higher education outside university and directly controlled schools. Prior to 1950, policing was controlled by local authorities. All those and more have been taken out of local authority control. I support devo max, a movement to symmetrical devolution, but that must include English regions. A model of England, Wales, Scotland and Northern Ireland cannot work; England is too big compared to the rest. Any model has to involve the English regions, not just England.

There are the obvious areas that need to be held centrally unless you have independence. They are things such as defence, foreign affairs, national security, currency, interest rates, overseas aid, immigration, driver and car licensing, central bank and national insurance numbers. Everything outside of the above should be able to be devolved, but doesn't necessarily need to be devolved. Devolution in Wales does not have to end in Cardiff. Devolution within Wales is possible to be given to the four regions in Wales, and also to local authorities. We've had far too much centralism in Cardiff. Taking police, security at Westminster, serious crime—. Taking policing—. Security at Westminster, I think, dealing with serious crime at Cardiff, but local policing returned to local authorities who know what is needed to keep their areas safe. There are those areas that we were discussing whether they should be devolved or centralized. State pension age and amount—should we have one for the United Kingdom, or should each jurisdiction set its own? How would that work with movement between England, Wales, Scotland and Northern Ireland, including people living in Wales and working in England, and the other way around? And many people, and I include myself in that, have worked in England for a short time. Should we have one unified social security system, or should the levels be set by each of the areas? Should there be UK taxes to pay for the centrally-funded items, with all other taxes devolved and collected locally? How will financial support from the wealthier to the poorer regions be organised and maintained?

Despite legitimate criticism of the Barnett formula, and I've been one of those to criticise it, it has provided additional funding to Wales, Scotland and Northern Ireland compared to England, and it does take into account need—not as much as we might want it to, but we get more than we put in, and we get more than 100 per cent of what's been spent in England. And I think that looking to throw it out, without anything else in its place, can only do us harm. Everything does not have to be devolved to Wales, Scotland and Northern Ireland or the English city regions at the same time. What we need is a list of items that are available to be devolved, with each Parliament needing at least two thirds of Members voting in favour before it is devolved.

Why do I say that? Well, this is what happened in Northern Ireland when policing was devolved to Northern Ireland. This avoids a big-bang devolution where control of everything passes on one day, but allows for matters to be devolved as the Parliaments are ready for them, and, more importantly, the funding is agreed. And I think that many a Member will remember a previous Member of Plaid Cymru who said, 'Well, if we have policing devolved to us, we'll get 1.05 per cent of what we—we'll get 5 per cent more than we currently get to policing because of the way the devolution formula works.' That's good news, and Steffan Lewis was arguing in favour of devolution of policing, but I think that if we're going to do these things, we're going to have to try and become economically viable as well in terms of what we can and can't afford to do. It sets an end point to the devolution journey outside of creating new countries. It allows each to move at a pace it is comfortable with, but a common end point. 

Finally, devolution in Wales—again, I come back to this—does not have to end in Cardiff. It doesn't come down the M4 and stop. Devolution within Wales is possible, not just to the four regions, but also to the local authorities. What would be better dealt with by local authorities? The twentieth-century saw one-way movement out of local authorities centrally. We need to start moving more things back to local authorities. The question should be, 'Where is it best dealt with?', not, 'How much can we claim and how much can we take from local authorities at one end and Westminster at the other?' Devolution in Wales is a journey, but it must not only end in Cardiff. For true devolution, powers also need to be devolved to the regions and the councils of Wales. We need to think about devolving in Wales, not, 'When in doubt, put it in Cardiff.'

Rwy'n croesawu'r cyfle hwn i drafod y setliad datganoli. Mae hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ei wneud. A gaf fi wneud tri sylw cyffredinol i ddechrau? Nid yw datganoli anghymesur yn gweithio; ymddengys bod gan Blaid Cymru bolisi tameidiog ar ymwahanu, ac mae arnom angen safbwynt terfynol, diffiniedig ar ddatganoli i Gymru, ac yn bwysicach, o fewn Cymru. 

Rwyf wedi cefnogi 'devo max' ers tro byd, a datganoli o fewn Cymru hefyd i bedwar rhanbarth Cymru ac i awdurdodau lleol. Hanner can mlynedd yn ôl, roedd llywodraeth leol yn rheoli dŵr a charthffosiaeth, addysg bellach, addysg uwch y tu allan i'r brifysgol ac ysgolion a reolir yn uniongyrchol. Cyn 1950, rheolid plismona gan awdurdodau lleol. Mae rheolaeth ar y pethau hynny a mwy wedi'i thynnu o ddwylo awdurdodau lleol. Rwy'n cefnogi 'devo max', y symud tuag at ddatganoli cymesur, ond rhaid i hynny gynnwys rhanbarthau Lloegr. Ni all model o Gymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon weithio; mae Lloegr yn rhy fawr o'i chymharu â'r gweddill. Rhaid i unrhyw fodel gynnwys rhanbarthau Lloegr, nid Lloegr yn unig.

Ceir y meysydd amlwg y mae angen eu cynnal yn ganolog oni bai bod gennych annibyniaeth. Maent yn cynnwys pethau fel amddiffyn, materion tramor, diogelwch cenedlaethol, arian cyfred, cyfraddau llog, cymorth tramor, mewnfudo, trwyddedu gyrwyr a cheir, banc canolog a rhifau yswiriant gwladol. Dylai fod modd datganoli popeth ar wahân i'r uchod, er nad oes angen eu datganoli o reidrwydd. Nid oes raid i ddatganoli yng Nghymru ddod i ben yng Nghaerdydd. Mae datganoli o fewn Cymru yn bosibl i'r pedwar rhanbarth yng Nghymru, a hefyd i awdurdodau lleol. Rydym wedi cael llawer gormod o ganoli yng Nghaerdydd. Yr heddlu, diogelwch yn San Steffan, troseddau difrifol—. Plismona—. Diogelwch yn San Steffan, rwy'n credu, ymdrin â throseddau difrifol yng Nghaerdydd, ond bod plismona lleol yn dychwelyd i awdurdodau lleol sy'n gwybod beth sydd ei angen i gadw eu hardaloedd yn ddiogel. Mae yna feysydd roeddem yn trafod a ddylid eu datganoli neu eu canoli. Oedran a swm pensiwn y wladwriaeth—a ddylem gael un ar gyfer y Deyrnas Unedig, neu a ddylai pob awdurdodaeth bennu drosti ei hun? Sut y byddai hynny'n gweithio gyda symud rhwng Cymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, gan gynnwys pobl sy'n byw yng Nghymru ac sy'n gweithio yn Lloegr, a'r ffordd arall? Ac mae llawer o bobl, ac rwy'n cynnwys fy hun yn hynny, wedi gweithio yn Lloegr am gyfnod byr. A ddylem gael un system nawdd cymdeithasol unedig, neu a ddylai pob un o'r ardaloedd bennu'r lefelau? A ddylid cael trethi'r DU i dalu am yr eitemau a ariennir yn ganolog, gyda'r holl drethi eraill wedi'u datganoli a'u casglu'n lleol? Sut y bydd cymorth ariannol gan y rhanbarthau mwy cyfoethog i'r rhanbarthau tlotach yn cael ei drefnu a'i gynnal?

Er y feirniadaeth ddilys o fformiwla Barnett, ac rwyf wedi bod yn un o'r rhai sydd wedi ei beirniadu, mae wedi darparu cyllid ychwanegol i Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon o'i gymharu â Lloegr, ac mae'n ystyried angen—nid cymaint ag y byddem am iddi wneud, ond rydym yn cael mwy nag a roddwn i mewn, ac rydym yn cael mwy na 100 y cant o'r hyn sydd wedi'i wario yn Lloegr. Ac nid wyf yn credu bod unrhyw fudd i geisio cael gwared ar y fformiwla heb fod unrhyw beth arall yn ei le. Nid oes raid datganoli popeth i Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon na dinas-ranbarthau Lloegr ar yr un pryd. Yr hyn sydd ei angen arnom yw rhestr o eitemau sydd ar gael i'w datganoli, a bod pob Senedd angen o leiaf ddwy ran o dair o'r Aelodau i bleidleisio o blaid cyn iddynt gael eu datganoli.

Pam y dywedaf hynny? Wel, dyma a ddigwyddodd yng Ngogledd Iwerddon pan ddatganolwyd plismona i Ogledd Iwerddon. Mae'n osgoi datganoli sydyn lle trosglwyddir rheolaeth ar bopeth mewn un diwrnod, ond mae'n caniatáu i faterion gael eu datganoli wrth i'r Seneddau ddod yn barod ar eu cyfer, ac yn bwysicach, wrth gytuno ar gyllid. A chredaf y bydd llawer o'r Aelodau'n cofio Aelod blaenorol o Blaid Cymru'n dweud, 'Wel, os cawn blismona wedi'i ddatganoli i ni, byddwn yn cael 1.05 y cant o'r hyn a—cawn 5 y cant yn fwy nag a wnawn ar hyn o bryd ar gyfer plismona oherwydd y ffordd y mae'r fformiwla ddatganoli'n gweithio.' Mae hynny'n newyddion da, ac roedd Steffan Lewis yn dadlau o blaid datganoli plismona, ond os ydym am wneud y pethau hyn, rwy'n credu y bydd yn rhaid inni geisio dod yn hyfyw yn economaidd hefyd o ran yr hyn y gallwn ac na allwn fforddio ei wneud. Mae'n gosod pwynt terfyn ar y daith ddatganoli y tu hwnt i greu gwledydd newydd. Mae'n caniatáu i bob un symud ar gyflymder y mae'n gyfforddus ag ef, ond pwynt terfyn cyffredin. 

Yn olaf, nid oes raid i ddatganoli yng Nghymru—unwaith eto, dychwelaf at hyn—ddod i ben yng Nghaerdydd. Nid yw'n dod i lawr yr M4 ac yna'n stopio. Mae datganoli o fewn Cymru'n bosibl, nid yn unig i'r pedwar rhanbarth, ond hefyd i'r awdurdodau lleol. Beth fyddai'n well i awdurdodau lleol ymdrin ag ef? Gwelodd yr ugeinfed ganrif symudiad un ffordd o awdurdodau lleol i'r canol. Mae angen inni ddechrau symud mwy o bethau yn ôl i awdurdodau lleol. Dylai'r cwestiwn ofyn, 'Ble y gellir ymdrin ag ef yn y ffordd orau?', nid, 'Faint y gallwn ei hawlio a faint y gallwn ei gymryd oddi wrth awdurdodau lleol ar un pen a San Steffan ar y pen arall?' Mae datganoli yng Nghymru yn daith, ond ni ddylai ddod i ben yng Nghaerdydd. I ddatganoli go iawn, mae angen datganoli pwerau hefyd i ranbarthau a chynghorau Cymru. Mae angen inni feddwl am ddatganoli yng Nghymru, nid, 'Os oes amheuaeth, rhowch ef yng Nghaerdydd.'

17:20

Thank you to Plaid Cymru for bringing forward today's debate, the first one I've had an opportunity to speak in, and it's been an interesting and impassioned debate so far through this evening. I just thought it would be useful to share some of my own reflections on what I've heard so far and the item before us, of course.

The opening part of Plaid Cymru's motion is quite a bold claim, in that the 

'sixth Senedd has a mandate for the devolution of significant further powers from Westminster to Wales.'

And what Plaid Cymru have failed to mention is, of course, the significant rejection of independence yet again at the latest set of elections. The people of Wales clearly know the strength of the United Kingdom and of us working together across that United Kingdom.

Plaid Cymru's second point seems again to completely disregard the powers that our Senedd already has over a vast array of areas, and it's clear that, more than ever, the Welsh people—the people of Wales—want a strong Senedd that works side-by-side with the UK Government, working together to achieve the best outcome for the people of Wales and, again, this was demonstrated in the referendum, as it were, last month at the elections, where residents came out and voted for parties who support building a stronger union across the United Kingdom.

On the third part of the motion today, my colleague Mr Millar eloquently described it as this rhetoric of a power grab that clearly is a myth and does not exist, because, as described earlier, the end of the transition period for the Brexit arrangements and the internal market Bill coming into play—that powers in at least 70 policy areas previously exercised at an EU level will come directly to here in the Senedd. Furthermore, none of the powers currently held by devolved administrations will be removed.

The final part of the motion, of course, from Plaid Cymru ends by outlining that they would seek further powers down here in the Senedd. But it's clear to me that the people of Wales—what they want is a strong recovery after a pandemic that we've all been having to grapple with, with jobs and the economy at the forefront of that.

Moving on to the Government's amendment, I was initially quite positive when I saw those words 'Delete all'—[Laughter.]—at the start of that amendment. But, unfortunately, I wasn't able to continue supporting the rest of what was described. In particular, I was disappointed that the Welsh Government continues to call for the devolution of policing and justice. Indeed, the Silk commission has estimated that it would cost around £100 million a year to create a separate Welsh jurisdiction, and I'm sure the people of Wales would be questioning why £100 million-worth of their money is being spent on a separate jurisdiction, when, actually, what they'd want is more police officers, a better probation service, more probation officers, as well as increasing capacity within our court and prison systems. So, that has to be questioned significantly.

Moving on to the Conservative amendment submitted by Darren Millar at the start of this debate, we are clear that there's no mandate for constitutional change or a further referendum on devolved powers. This was put, as I said earlier, to the voters at the ballot box, and they rejected this in their masses. As previously stated, the people of Wales continue to support a strong Wales in a strong United Kingdom, with the Welsh and UK Governments working together in the best interests of the people of Wales. And as previously expressed, we cannot forget the good work that has been shown across the United Kingdom through this pandemic with £6 billion-worth of extra funding given to the people of Wales to protect us here in our jobs, our incomes and our livelihoods. By working with the UK Government, not against it, we can maximise the benefits of this great United Kingdom.

To conclude, Deputy Llywydd, the future of Wales is best served as part of a strong United Kingdom. The last thing that the people of Wales need are further proposals from Plaid Cymru around constitutional chaos. And isn't it ironic that Plaid continue to push the false accusations that the UK Government are ripping up the devolution settlement, and in fact it's Plaid Cymru who are the only political party in Wales who want to rip up the devolution settlement, despite it being supported in multiple referendums? I urge all Members to vote for our Conservative amendment, tabled in the name of Darren Millar. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl heddiw, yr un gyntaf imi gael cyfle i siarad ynddi, ac mae wedi bod yn ddadl ddiddorol ac angerddol hyd yma heno. Roeddwn yn meddwl y byddai'n ddefnyddiol rhannu rhai o fy syniadau fy hun ar yr hyn a glywais hyd yma a'r eitem sydd ger ein bron, wrth gwrs.

Mae rhan agoriadol cynnig Plaid Cymru yn honiad eithaf beiddgar, fod

'gan y chweched Senedd hon fandad i ddatganoli pwerau sylweddol pellach o San Steffan i Gymru.'

A'r hyn y mae Plaid Cymru wedi methu ei grybwyll, wrth gwrs, yw'r modd y gwrthodwyd annibyniaeth yn helaeth unwaith eto yn y set ddiweddaraf o etholiadau. Mae'n amlwg fod pobl Cymru'n gwybod pa mor gryf yw'r Deyrnas Unedig a'r ffordd rydym yn cydweithio ar draws y Deyrnas Unedig honno.

Mae'n ymddangos bod ail bwynt Plaid Cymru unwaith eto yn diystyru'n llwyr y pwerau sydd gan ein Senedd eisoes mewn amrywiaeth eang o feysydd, ac mae'n amlwg, yn fwy nag erioed, fod pobl Cymru eisiau Senedd gref sy'n gweithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, gan gydweithio i sicrhau'r canlyniad gorau i bobl Cymru, ac unwaith eto, dangoswyd hyn yn y refferendwm, fel petai, fis diwethaf yn yr etholiadau, lle daeth trigolion allan a phleidleisio dros bleidiau sy'n cefnogi adeiladu undeb cryfach ledled y Deyrnas Unedig.

Ar drydedd ran y cynnig heddiw, fe'i disgrifiwyd yn huawdl gan fy nghyd-Aelod Mr Millar fel rhethreg cipio pwerau sy'n amlwg yn fyth ac nad yw'n bodoli, oherwydd, fel y disgrifiwyd yn gynharach, diwedd y cyfnod pontio ar gyfer trefniadau Brexit a Bil y farchnad fewnol yn dod yn weithredol—bydd pwerau mewn o leiaf 70 o feysydd polisi a weithredwyd yn flaenorol ar lefel yr UE yn dod yn uniongyrchol yma i'r Senedd. At hynny, ni fydd yr un o'r pwerau sydd gan weinyddiaethau datganoledig ar hyn o bryd yn cael ei ddileu.

Mae rhan olaf y cynnig gan Blaid Cymru wrth gwrs yn dod i ben drwy amlinellu y byddent yn ceisio pwerau pellach yma i'r Senedd. Ond mae'n amlwg i mi fod pobl Cymru—yr hyn y maent am ei gael yw adferiad cryf ar ôl y pandemig y mae pawb ohonom wedi gorfod ymrafael ag ef, gyda swyddi a'r economi yn flaenllaw yn hynny.

Gan symud ymlaen at welliant y Llywodraeth, roeddwn yn eithaf cefnogol i ddechrau pan welais y geiriau 'Dileu popeth'—[Chwerthin.]—ar ddechrau'r gwelliant hwnnw. Ond yn anffodus, ni allwn barhau i gefnogi gweddill yr hyn a ddisgrifiwyd. Yn fwyaf arbennig, roeddwn yn siomedig fod Llywodraeth Cymru yn parhau i alw am ddatganoli plismona a chyfiawnder. Yn wir, mae comisiwn Silk wedi amcangyfrif y byddai'n costio tua £100 miliwn y flwyddyn i greu awdurdodaeth ar wahân i Gymru, ac rwy'n siŵr y byddai pobl Cymru yn cwestiynu pam fod gwerth £100 miliwn o'u harian yn cael ei wario ar awdurdodaeth ar wahân, a'r hyn y byddent am ei gael, mewn gwirionedd, yw mwy o heddweision, gwell gwasanaeth prawf, mwy o swyddogion prawf, yn ogystal â chynyddu capasiti yn ein systemau llysoedd a charchardai. Felly, rhaid cwestiynu hynny'n helaeth.

Gan symud ymlaen at welliant y Ceidwadwyr a gyflwynwyd gan Darren Millar ar ddechrau'r ddadl hon, rydym yn glir nad oes mandad ar gyfer newid cyfansoddiadol na refferendwm pellach ar bwerau datganoledig. Fel y dywedais yn gynharach, cafodd hyn ei roi i'r pleidleiswyr yn y blwch pleidleisio, ac fe wnaethant ei wrthod yn llu. Fel y nodwyd eisoes, mae pobl Cymru yn parhau i gefnogi Cymru gref mewn Teyrnas Unedig gref, gyda Llywodraethau Cymru a'r DU yn cydweithio er lles pobl Cymru. Ac fel y mynegwyd eisoes, ni allwn anghofio'r gwaith da a ddangoswyd ledled y Deyrnas Unedig drwy'r pandemig hwn gyda gwerth £6 biliwn o arian ychwanegol yn cael ei roi i bobl Cymru i'n diogelu yma yn ein swyddi, ein hincwm a'n bywoliaeth. Drwy weithio gyda Llywodraeth y DU, nid yn ei herbyn, gallwn fanteisio i'r eithaf ar y Deyrnas Unedig wych hon.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, y ffordd orau o wasanaethu dyfodol Cymru yw fel rhan o Deyrnas Unedig gref. Y peth olaf sydd ei angen ar bobl Cymru yw cynigion pellach gan Blaid Cymru ar anhrefn gyfansoddiadol. Ac onid yw'n eironig fod Plaid Cymru yn parhau i wthio'r cyhuddiadau ffug fod Llywodraeth y DU yn rhwygo'r setliad datganoli, ac mewn gwirionedd, Plaid Cymru yw'r unig blaid wleidyddol yng Nghymru sydd am rwygo'r setliad datganoli, er iddo gael ei gefnogi mewn sawl refferendwm? Rwy'n annog pob Aelod i bleidleisio dros ein gwelliant Ceidwadol a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Diolch yn fawr iawn. 

17:25

Ac yn olaf, Delyth Jewell. 

Finally, Delyth Jewell. 

Because I know she'll be succinct in her contribution. 

Oherwydd rwy'n gwybod y bydd hi'n gryno yn ei chyfraniad.

Diolch, Dirprwy Lywydd. 

What is the purpose of a power? Why have we in Plaid Cymru used our first debate of the sixth Senedd to talk about our legislature's remit? Well, a power is a vehicle. It proffers the ability to do something. It offers the capacity to change. In our motion, we set out wide-ranging areas where, if we do not gain these powers from Westminster, we will regress, because the powers have to exist somewhere and if they're not here, they will lie with Westminster. Westminster, which might shortly only boast 32 Welsh MPs, a 20 per cent decrease—a figure that I doubt is matched in any other example in the world in terms of loss of representation. Dirprwy Lywydd, when I was preparing for this debate, I found out that the last time that the number of Welsh MPs was changed to 32 was in 1832, the year of the Great Reform Act, when our seats increased to that number. Now, in 1831, the population of Wales was 904,312. Since then, our population has increased by over 248 per cent. And yet we will be left with the same level of representation as at the start. In 1832, they had to deal with rotten boroughs; today, we have to deal with rotten Boris. 

If this Senedd does not hold the powers our motion sets out, those powers will not disappear. There is no vacuum. They will reside in Westminster, where there will be fewer MPs to scrutinise. We will have no power and no voice—a new era not of great reform, but of great regression. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Beth yw diben pŵer? Pam ein bod ni ym Mhlaid Cymru wedi defnyddio ein dadl gyntaf yn y chweched Senedd i siarad am gylch gwaith ein deddfwrfa? Wel, mae pŵer yn gyfrwng. Mae'n cynnig gallu i wneud rhywbeth. Mae'n cynnig gallu i newid. Yn ein cynnig, rydym yn nodi meysydd eang eu cwmpas lle byddwn yn llithro'n ôl os na chawn y pwerau hyn gan San Steffan oherwydd rhaid i'r pwerau fodoli yn rhywle ac os nad ydynt yma, byddant yn bodoli yn San Steffan. San Steffan, a fydd ond yn cynnwys 32 o ASau o Gymru cyn bo hir, gostyngiad o 20 y cant—ffigur rwy'n amau y gwelir ei debyg yn unman arall yn y byd yng nghyd-destun colli cynrychiolaeth. Ddirprwy Lywydd, pan oeddwn yn paratoi ar gyfer y ddadl hon, cefais wybod mai'r tro diwethaf i nifer yr ASau o Gymru gael eu newid i 32 oedd yn 1832, blwyddyn y Ddeddf Ddiwygio Fawr, pan gynyddodd nifer ein seddi i'r ffigur hwnnw. Nawr, yn 1831, roedd poblogaeth Cymru yn 904,312. Ers hynny, mae ein poblogaeth wedi cynyddu dros 248 y cant. Ac eto, bydd gennym yr un lefel o gynrychiolaeth ag ar y dechrau. Yn 1832, roedd yn rhaid iddynt ymdrin â bwrdeistrefi pwdr; heddiw, rhaid inni ymdrin â Boris pwdr.

Os nad yw'r Senedd hon yn dal y pwerau y mae ein cynnig yn eu nodi, ni fydd y pwerau hynny'n diflannu. Nid oes gwactod. Byddant yn bodoli yn San Steffan, lle bydd llai o ASau i graffu arnynt. Ni fydd gennym bŵer na llais—cyfnod newydd, nid o ddiwygio mawr, ond o lithro'n ôl.

Un o'r meysydd lle yr hoffem ni weld symudiad fyddai trwy ddatganoli Ystâd y Goron. Buasai hynny nid yn unig yn rhoi hwb i'n heconomi, buasai'n rhoi mwy o reolaeth dros yr adnoddau fydd mor bwysig inni fuddsoddi ynddynt fel rhan o'n hadferiad gwyrdd ac yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Yn dilyn y refferendwm annibyniaeth yn yr Alban yn 2014, wrth gwrs, datganolwyd Ystâd y Goron i'r Alban, ond yng Nghymru, mae'r refeniw yn dal i ddiflannu i'r Trysorlys ac i Buckingham Palace. Ac mae'r refeniw yna yn sylweddol. Amcangyfrifir y gallai Lywodraeth San Steffan godi lan at £9 biliwn dros y ddegawd nesaf trwy arwerthu tir ar waelod y mor i bobl fydd yn datblygu ffynonellau ynni cynaliadwy. Mae Cymru ar fin colli rhent economaidd werdd o'n hadnoddau ni ein hunain. 

A phan drown at brosiectau ynni, mae gennym ni ganiatâd ar gyfer cynlluniau ynni adnewyddadwy lan at 350 MW, ond mae'n rheolaeth dros isadeiledd y grid, sy'n dosbarthu'r trydan i'n tai yn aros gyda San Steffan. Mae hyn yn amlwg yn cwtogi ar allu Cymru i fuddsoddi mewn prosiectau mawr. Er enghraifft, y mwyaf amlwg o'r rhain oedd y tidal lagoon yn Abertawe. Doedd San Steffan ddim yn fodlon cefnogi'r prosiect, felly ni ddigwyddodd y prosiect.

Ac wrth sôn am gwtogi ar ein hisadeiledd, beth am y rheilffyrdd? Mae gan Gymru 11 y cant o'r trac rheilffyrdd yn yr ynysoedd hyn, ond mae ond yn derbyn 1 y cant o'r buddsoddiad. Ac er bod trafnidiaeth yn faes sydd wedi ei ddatganoli, dydy isadeiledd y rheilffyrdd ddim. Am lanast, Dirprwy Lywydd, ac mae'r llanast yn golygu bod buddsoddiad unwaith yn rhagor ddim yn dod i drigolion Cymru. Mae'n golygu hefyd ein bod ni'n colli mas ar filiynau o bunnoedd y bydden ni wedi gallu eu cael oherwydd high speed 2 line—arian y bydden ni wedi gallu buddsoddi yn ein gwlad. 

Dirprwy Lywydd, gwnaf i gloi trwy ddweud bod y ddadl yma i fod am greu cyfleoedd, am agor gwagle i fyny, dim cau pethau i lawr, fel y mae'r Torïaid yn amlwg eisiau ei wneud. Ond am siom, hefyd, bod y Llywodraeth wedi dechrau tymor newydd trwy ddefnyddio'r un hen dric o 'delete all' ar ein cynnig. Bydd angen mwy o uchelgais na hynny. 

One of the areas where we would like to see movement would be to devolve the Crown Estate. That would not only boost our economy, it would give us more control over the resources that would be so important for us to invest in as part of our green recovery and in the fight against climate change. Following the Scottish independence referendum in 2014, the Crown Estate was devolved to Scotland, but in Wales revenues continue to disappear to the Treasury and to Buckingham Palace, and that revenue is substantial. It is estimated that the Westminster Government could raise up to £9 billion over the next decade by auctioning offshore land to people who will develop sustainable energy sources. Wales is about to lose out on the green economic rent from our own resources.

And, turning to energy projects, we have consent for renewable energy schemes of up to 350 MW, but control over the grid infrastructure that distributes the electricity to our homes remains with Westminster. This clearly hinders Wales's ability to invest in major projects. The obvious example of this was the tidal lagoon in Swansea. Westminster was unwilling to support that project, so the project didn't happen. 

And on the subject of reducing our infrastructure, what about the railways? Wales has 11 per cent of the railway track in these islands, but receives only 1 per cent of the investment. And while transport is a devolved area, rail infrastructure is not. What a mess, Llywydd, and this mess means that investment once again is not coming to the people of Wales. It also means that we are losing out on billions of pounds that we would have gained through Barnett as a result of HS2—money that we could have invested in our country. 

Deputy Llywydd, I'll just conclude by saying that this debate is supposed to be about creating opportunities, opening up spaces, not shutting things down as the Tories want to do, evidently. It's so disappointing also that the Government has started a new term by using the same old trick of 'delete all' on our motion. We will need more ambition than that. 

17:30

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, Mick Antoniw.

I call on the Counsel General and Minister for the Constitution, Mick Antoniw.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and I'm grateful for the opportunity to participate in this debate today. It's our first opportunity since the Senedd elections to consider some of the serious constitutional challenges facing Wales and the rest of the UK, and I am indeed grateful to Plaid Cymru for choosing to table this motion as one of their first debates of this sixth Senedd. It is likely to be the first of many such debates. In the last Senedd, as Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, I recall introducing a report on constitutional reform, and I prefaced my introduction by saying it was probably one of the most boring reports Members would ever have to read, but, equally so, one of the most important, and I haven't changed my view. So, those who say that these constitutional issues are not important are fundamentally wrong, because they go to the heart of our democracy—they define what we can and cannot do, the extent to which we can make decisions on the issues that are important to the people of Wales, our ability to improve prosperity and to take decisions that will improve the quality of life of the people of Wales, and that is why we are here and that is why this Welsh Parliament exists and is so important to our future and indeed to that of the United Kingdom.

Now, whilst I will not be supporting the Plaid Cymru motion in the form it has been tabled, it is clear that there is a lot of common ground on the mandate for reform and on the areas that we are in long-standing agreement need to be devolved if we are to be able to deliver on our promises to the people of Wales. The Conservative amendment I have to say is disappointing in the extreme; it is sadly indicative of a party that is in denial. In my opinion, there is a clear and undeniable mandate for reform. The mandate for this Government couldn't be clearer: as our manifesto set out, we will work for a new and successful United Kingdom based on a far-reaching federalism. We want to foster a national civic conversation in Wales about our future. We will establish an independent standing commission to consider the constitutional future of Wales.

Now, returning to the Conservative amendment, on point 2, it is right to say that there has been and continues to be constructive inter-governmental work to deliver the common frameworks programme on a collaborative basis. However, we cannot talk about frameworks without highlighting the assault on devolution contained in some of the provisions of the UK internal market Act.

On point 3 of the Conservative amendment, we agree that, for example, work on the vaccination programme has demonstrated the effectiveness of working together across the four nations. Sadly, too often, this has been achieved in spite of the UK Government rather than because of it. Only last month, Sir David Lidington, a Cabinet Office Minister in Theresa May's Government, delivered a lecture on the union, which he described as being

'in greater peril than at any moment in my lifetime'.

I think the opposition would also do well to heed the advice of their former Member David Melding, who recently wrote that the Conservatives will win an election in Wales when they are confident in how they can creatively use the devolved institutions, and that most democratic multinational states have a devolved or federal structure. Yet we now have a UK Government that, faced with the potential break-up of the UK, instead of choosing to embrace change and to seek consensus with the nations of the UK and the regions of England, has decided that the way forward is to centralise power and to undermine devolution by deliberately trying to achieve through financial manipulation what they cannot achieve through the ballot box. We have a leadership in the UK Conservative Government that cannot even bring itself to refer to a 'Welsh Government', choosing always to refer instead to a 'devolved administration'. And we now learn that Ministers are no longer to refer to the nations of the United Kingdom, but instead only to refer to the UK as a country. Dirprwy Lywydd, this strategy will fail. If the Conservative Government believes that it can airbrush Wales and devolution out of existence in this way, they will fail, because the UK can only survive if it is a genuine association of sovereign nations working together with common purpose. Sovereignty does not lie with Westminster, nor does it lie in Holyrood or here in the Senedd in Cardiff Bay. Sovereignty in Wales lies where it always has, with the people of Wales, and how they choose to exercise that sovereignty is and must always be a matter for them.

Now, Members will know that the Welsh Government has driven the debate on constitutional reform. It is nearly a decade since we first called for a constitutional convention on the future of the UK, but the need to discuss and debate these issues is now greater than ever. In particular, we want to hold a conversation, an engagement, with the people of Wales, to find a consensus among citizens and civic society about the way forward for devolution and the constitution. It is therefore on this basis that we will be pressing forward with our manifesto commitment to establish an independent commission to consider the constitutional future of Wales.

We will also be supporting the work of the UK-wide constitutional commission being established by the UK Labour Party. Our aim is to work across the nations and political parties to press the UK Government for a more thorough reform of our constitution. We are in the process of drawing up our plans for our commission, and I hope to make further announcements about this in the coming weeks, but I'm very clear that engagement of the Welsh public and of civic society will be a central part of our approach, and, in the meantime, we will be publishing later this month a refreshed and updated version of 'Reforming our Union'. Members will recall that we published this in 2019, based on around 20 propositions for the future governance of the UK. Our refresh will take account of developments since 2019, reflecting upon the implications of the approach taken by the UK Government since December 2019 as well as on the further thinking that's been undertaken across the political and academic spectrum about the need for reform.

The case for the devolution of policing and justice has been compellingly made by the Commission on Justice in Wales, but I do think it is unhelpful simply to present a shopping list of further powers that we want without a guiding principle and without tackling the structural changes needed to their operation and financing. That is what 'Reforming our Union' offered—a vision of how a true partnership could work between the four nations participating voluntarily, a vision based on mutual respect, regular conversation, fair funding and coherent sets of powers, using the principle of subsidiarity. Now, when we update that document, I hope it will help kick start a national conversation about the future of this country. Above all, we need genuine engagement with the Welsh people to make sure their voice is heard in what will be a critical and radical conversation about the future of Wales and the UK.

So, in conclusion, Dirprwy Lywydd, we reject the Conservative attempt to suggest that there's nothing amiss with the constitutional status quo, and, whilst we agree with some of the sentiments behind the Plaid motion, we want to put our finger on the bigger conversations that are needed now about the future of devolution and the constitution, and to make sure that the views of the people of Wales are at the heart of these conversations. That is the fundamental thrust of our amendment. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw. Dyma ein cyfle cyntaf ers etholiadau'r Senedd i ystyried rhai o'r heriau cyfansoddiadol difrifol sy'n wynebu Cymru a gweddill y DU, ac rwy'n wirioneddol ddiolchgar i Blaid Cymru am ddewis cyflwyno'r cynnig hwn fel un o'u dadleuon cyntaf yn y chweched Senedd hon. Mae'n debygol mai dyma'r gyntaf o lawer o ddadleuon o'r fath. Yn y Senedd ddiwethaf, fel Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, cofiaf gyflwyno adroddiad ar ddiwygio cyfansoddiadol, a dechreuais fy nghyflwyniad drwy ddweud ei fod, mae'n debyg, yn un o'r adroddiadau mwyaf diflas y byddai'n rhaid i'r Aelodau ei ddarllen, ond i'r un graddau, byddai'n un o'r pwysicaf, ac nid wyf wedi newid fy marn. Felly, mae'r rhai sy'n dweud nad yw'r materion cyfansoddiadol hyn yn bwysig yn sylfaenol anghywir, gan eu bod yn mynd at wraidd ein democratiaeth—maent yn diffinio'r hyn y gallwn ac na allwn ei wneud, i ba raddau y gallwn wneud penderfyniadau ar y materion sy'n bwysig i bobl Cymru, ein gallu i wella ffyniant a gwneud penderfyniadau a fydd yn gwella ansawdd bywyd pobl Cymru, a dyna pam ein bod ni yma a dyna pam y mae'r Senedd hon yng Nghymru yn bodoli ac mor bwysig i'n dyfodol ac yn wir i ddyfodol y Deyrnas Unedig.

Nawr, er na fyddaf yn cefnogi cynnig Plaid Cymru ar y ffurf y'i cyflwynwyd, mae'n amlwg fod llawer o dir cyffredin ar y mandad ar gyfer diwygio ac ar y meysydd y cytunwn ers tro byd fod angen eu datganoli os ydym am allu cyflawni ein haddewidion i bobl Cymru. Rhaid imi ddweud bod gwelliant y Ceidwadwyr yn siomedig tu hwnt; yn anffodus, mae'n arwydd o blaid sy'n methu wynebu'r gwir. Yn fy marn i, ceir mandad clir a diymwad i ddiwygio. Ni allai'r mandad ar gyfer y Llywodraeth hon fod yn gliriach: fel y nododd ein maniffesto, byddwn yn gweithio dros Deyrnas Unedig newydd a llwyddiannus yn seiliedig ar ffederaliaeth bellgyrhaeddol. Rydym am feithrin sgwrs gyhoeddus genedlaethol yng Nghymru am ein dyfodol. Byddwn yn sefydlu comisiwn annibynnol sefydlog i ystyried dyfodol cyfansoddiadol Cymru.

Nawr, i ddychwelyd at welliant y Ceidwadwyr, ar bwynt 2, mae'n iawn dweud bod gwaith rhynglywodraethol adeiladol wedi digwydd ac yn parhau i ddigwydd ar gyflawni'r rhaglen fframweithiau cyffredin ar sail gydweithredol. Fodd bynnag, ni allwn sôn am fframweithiau heb dynnu sylw at yr ymosodiad ar ddatganoli sydd wedi'i gynnwys yn rhai o ddarpariaethau Deddf marchnad fewnol y DU.

Ar bwynt 3 yng ngwelliant y Ceidwadwyr, rydym yn cytuno, er enghraifft, fod gwaith ar y rhaglen frechu wedi dangos effeithiolrwydd cydweithio ar draws y pedair gwlad. Yn anffodus, yn rhy aml, cyflawnwyd hyn er gwaethaf Llywodraeth y DU yn hytrach nag o'i herwydd. Y mis diwethaf, traddododd Syr David Lidington, un o Weinidogion Swyddfa'r Cabinet yn Llywodraeth Theresa May, ddarlith ar yr undeb, lle dywedodd ei bod 

'mewn mwy o berygl nag ar unrhyw adeg yn ystod fy oes'.

Credaf y byddai'r wrthblaid yn gwneud yn dda hefyd i wrando ar gyngor eu cyn-Aelod David Melding, a ysgrifennodd yn ddiweddar y bydd y Ceidwadwyr yn ennill etholiad yng Nghymru pan fyddant yn hyderus ynglŷn â sut y gallant ddefnyddio'r sefydliadau datganoledig yn greadigol, a bod gan y rhan fwyaf o wladwriaethau rhyngwladol democrataidd strwythur datganoledig neu ffederal. Ac eto, mae gennym Lywodraeth y DU yn awr sydd wedi penderfynu yn wyneb y posibilrwydd o chwalu'r DU, yn hytrach na dewis croesawu newid a cheisio consensws gyda chenhedloedd y DU a rhanbarthau Lloegr, mai'r ffordd ymlaen yw canoli grym a thanseilio datganoli drwy fynd ati'n fwriadol i geisio cyflawni drwy gamdrafod ariannol yr hyn na allant ei gyflawni drwy'r blwch pleidleisio. Mae gennym arweinwyr yn Llywodraeth Geidwadol y DU na all hyd yn oed gyfeirio at 'Lywodraeth Cymru', gan ddewis cyfeirio bob amser yn lle hynny at 'weinyddiaeth ddatganoledig'. Ac rydym yn clywed yn awr nad yw Gweinidogion bellach i fod i gyfeirio at wledydd y Deyrnas Unedig, ond yn hytrach i gyfeirio at y DU fel gwlad. Ddirprwy Lywydd, bydd y strategaeth hon yn methu. Os yw'r Llywodraeth Geidwadol yn credu y gall rwbio Cymru a datganoli allan o fodolaeth fel hyn, byddant yn methu, oherwydd ni all y DU ond goroesi os yw'n gymdeithas go iawn o genhedloedd sofran yn cydweithio gyda phwrpas cyffredin. Nid yn San Steffan y mae sofraniaeth, nac ychwaith yn Holyrood nac yma yn y Senedd ym Mae Caerdydd. Mae sofraniaeth yng Nghymru yn bodoli lle mae bob amser wedi bod, gyda phobl Cymru, a mater iddynt hwy bob amser yw sut y maent yn dewis arfer y sofraniaeth honno.

Nawr, bydd yr Aelodau'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi hyrwyddo'r ddadl ar ddiwygio cyfansoddiadol. Mae bron i ddegawd ers inni alw gyntaf am gonfensiwn cyfansoddiadol ar ddyfodol y DU, ond mae'r angen i drafod a dadlau am y materion hyn bellach yn fwy nag erioed. Yn fwyaf arbennig, rydym am gynnal sgwrs, ymgysylltiad, â phobl Cymru, i ddod o hyd i gonsensws ymysg dinasyddion a chymdeithas ddinesig ynglŷn â'r ffordd ymlaen ar gyfer datganoli a'r cyfansoddiad. Felly, ar y sail hon byddwn yn bwrw ymlaen â'n hymrwymiad maniffesto i sefydlu comisiwn annibynnol i ystyried dyfodol cyfansoddiadol Cymru.

Byddwn hefyd yn cefnogi gwaith comisiwn cyfansoddiadol y DU gyfan a sefydlir gan Blaid Lafur y DU. Ein nod yw gweithio ar draws y gwledydd a'r pleidiau gwleidyddol i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddiwygio ein cyfansoddiad yn fwy trylwyr. Rydym wrthi'n llunio ein cynlluniau ar gyfer ein comisiwn, a gobeithiaf wneud cyhoeddiadau pellach am hyn yn ystod yr wythnosau nesaf, ond rwy'n glir iawn y bydd ymgysylltu â'r cyhoedd yng Nghymru a'r gymdeithas ddinesig yn rhan ganolog o'n dull o weithredu, ac yn y cyfamser, byddwn yn cyhoeddi fersiwn newydd ac wedi'i diweddaru o 'Diwygio ein Hundeb' yn ddiweddarach y mis hwn. Bydd yr Aelodau'n cofio i ni gyhoeddi hwn yn 2019, yn seiliedig ar tua 20 o gynigion ar gyfer llywodraethu'r DU yn y dyfodol. Bydd ein fersiwn newydd yn ystyried datblygiadau ers 2019, gan ystyried goblygiadau ymagwedd Llywodraeth y DU ers mis Rhagfyr 2019 yn ogystal â safbwyntiau pellach ar draws y sbectrwm gwleidyddol ac academaidd am yr angen i ddiwygio.

Mae'r achos dros ddatganoli plismona a chyfiawnder wedi'i wneud yn gryf gan y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, ond credaf nad yw'n ddefnyddiol cyflwyno rhestr siopa o bwerau pellach rydym am eu cael heb egwyddor arweiniol a heb fynd i'r afael â'r newidiadau strwythurol sydd eu hangen i'w gweithredu a'u hariannu. Dyna oedd 'Diwygio ein Hundeb' yn ei gynnig—gweledigaeth o sut y gallai gwir bartneriaeth weithio rhwng y pedair gwlad yn cymryd rhan yn wirfoddol, gweledigaeth sy'n seiliedig ar barch cydradd, sgwrs reolaidd, ariannu teg a setiau cydlynol o bwerau, gan ddefnyddio egwyddor sybsidiaredd. Nawr, pan fyddwn yn diweddaru'r ddogfen honno, rwy'n gobeithio y bydd yn helpu i hybu sgwrs genedlaethol am ddyfodol y wlad hon. Yn anad dim, mae arnom angen ymgysylltiad gwirioneddol â phobl Cymru i sicrhau bod eu llais yn cael ei glywed yn yr hyn a fydd yn sgwrs feirniadol a radical am ddyfodol Cymru a'r DU.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rydym yn gwrthod ymgais y Ceidwadwyr i awgrymu nad oes dim o'i le ar y status quo cyfansoddiadol, ac er ein bod yn cytuno â rhai o'r teimladau sy'n sail i gynnig Plaid Cymru, rydym am roi ein bys ar y sgyrsiau mwy sydd eu hangen yn awr am ddyfodol datganoli a'r cyfansoddiad, a gwneud yn siŵr bod barn pobl Cymru yn ganolog yn y sgyrsiau hyn. Dyna fyrdwn sylfaenol ein gwelliant. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

17:35

Nid oes unrhyw Aelod ychwanegol wedi dweud eu bod yn dymuno siarad. Felly, galwaf ar Rhys ab Owen i ymateb i'r ddadl.

No additional Members have indicated that they wish to make an intervention, so I call on Rhys ab Owen to reply to the debate.

Diolch yn fawr i chi, Dirprwy Lywydd. Gaf i ddiolch i ddechrau am eiriau caredig Darren Millar?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. May I first of all thank Darren Millar for his kind words?

It's a shame that he didn't stop after the kind words. Darren Millar mentioned that, in his maiden speech in 2007, the fire alarms went off—well, Darren, I'm sure that the alarm bells are going off in the union unit in Downing Street, because Wales is on the march and constitutional change will happen, whether you like it or not.

Mae'n drueni na ddaeth i ben ar ôl y geiriau caredig. Soniodd Darren Millar fod y larymau tân wedi canu yn ystod ei araith gyntaf yn 2007—wel, Darren, rwy'n siŵr bod y larwm yn canu yn uned yr undeb yn Stryd Downing, oherwydd mae Cymru ar gerdded a bydd newid cyfansoddiadol yn digwydd, pa un a ydych yn hoffi hynny neu beidio.

A brysied y dydd y cawn ni ar feinciau'r Ceidwadwyr unwaith eto pobl sy'n fodlon meddwl am faterion cyfansoddiadol mawr fel David Melding—wedi cael ei sôn—fel Nick Bourne ac fel Lisa Francis.

Huw Irranca-Davies—dwi'n falch iawn o'ch clywed chi'n sôn am radical reform.

And let's hope that day comes quickly that we will have on the Conservative benches once again people who are willing to consider great constitutional issues, such as David Melding, Nick Bourne and Lisa Francis.

Huw Irranca-Davies—I'm very pleased to hear you mention radical reform.

I was pleased to hear you talk about the relationship of equals. If so, why can't we state now the powers we want? We have the consensus. Why can't we start the process now? You say, by the way, that independence was rejected in the ballot paper. You should have a word with the Welsh Labour for indy lot about that, and the Wales Governance Centre, which had over 40 per cent of independence supporters voting for the Labour Party in the last election.

Roeddwn yn falch o'ch clywed yn dweud am y berthynas rhwng elfennau cydradd. Os felly, pam na allwn ddatgan yn awr pa bwerau rydym eu heisiau? Rydym wedi cael consensws. Pam na allwn ni ddechrau'r broses yn awr? Rydych chi'n dweud, gyda llaw, fod annibyniaeth wedi'i gwrthod yn y blwch pleidleisio. Dylech gael gair gyda chriw Llafur Cymru dros annibyniaeth am hynny, a Chanolfan Llywodraethiant Cymru, a ganfu fod dros 40 y cant o gefnogwyr annibyniaeth wedi pleidleisio dros y Blaid Lafur yn yr etholiad diwethaf.

Sioned Williams yn dweud wrthym ni dydyn ni ddim yn moyn pwerau jest er mwyn pŵer. Nid rhyw ego boost yw hwn i'r Senedd. Rŷn ni'n moyn pwerau er mwyn gwella bywydau pobl Cymru. Pam na ddylem ni ddatganoli lles i'r un lefel â'r Alban? Pam nad oes modd i ni gael consensws am hyn nawr? Pam nad oes modd i ni ofyn am hyn nawr? Ddylai plant Cymru, fel dywedodd Sioned Williams, ddim gorfod aros ymhellach am hyn. 

Sioned Williams told us that we don't want power for power's sake. This isn't some ego boost for the Senedd. We want powers in order to improve the lives of the people of Wales. Why shouldn't we devolve welfare to the same level as Scotland? Why can't we have consensus on this now? Why can't we ask for this now? The children of Wales, as Sioned Williams said, should not have to wait any longer for that. 

They shouldn't be expected to wait to come out of poverty. 

James Evans—confusion about devolution. Well, it doesn't help that policing and justice isn't devolved in Wales, but it is everywhere else in the United Kingdom—policing devolved in Manchester, policing devolved in London. You're creating—you're creating—the confusion. And Heledd Fychan, my colleague, was completely right in saying devolving broadcasting would help to deal with the confusion that you mention. If you asked the majority of people out there on the streets, 'Who funds S4C?', the majority would tell you it's funded here in Cardiff Bay, but it's not, is it? It's in Westminster. You are creating that confusion, and I won't take any lessons from the Conservative Party about constitutional chaos, as you mentioned, James Evans. Just you ask the people of Northern Ireland about constitutional chaos today, about what you have done with Brexit.

Mike Hedges, I'm glad you support—[Interruption.] I'm glad you support devo—[Interruption.] And Northern Ireland did, and you're causing chaos there. I'm glad that Mike Hedges supports devo max, and I'm glad that there's obvious cross-party support, even from the Conservatives, to decentralise power. I'm glad to hear that we can continue working with that to decentralise power from London, and from Cardiff.

Devolution of justice—Sam Rowlands mentioned devolution of justice, that it won't help anyone. Well, you're ignoring expert after expert. You're ignoring the former Lord Chief Justice, an independent review that said that justice would be better served here in Cardiff Bay, that the people of Wales would be better served with justice being here. I know the Conservative Party enjoys ignoring experts, but you can't just continue ignoring the Silk commission, the Thomas commission, just using the same old boring argument over and over again.

You mentioned furlough, about the UK Government support. Well, you weren't supporting Welsh workers in the first firebreak when the Welsh Government did that. You only gave us furlough when the south-east of England was going into lockdown.

Delyth Jewell—power is a vehicle to do something. Again, my point: we're not asking for devolution for devolution's sake—we're asking for devolution to improve the lives of the people of Wales. Thirty two Welsh MPs soon, as Delyth Jewell reminded us. Our voice will get lost. We're an afterthought at best in Westminster; we'll get lost altogether now. Boris Johnson today didn't even know that Wales was going to play in the Euros on Saturday. That's the level of understanding we have in Westminster.

Ni ddylai fod disgwyl iddynt aros i gamu allan o dlodi. 

James Evans—dryswch ynglŷn â datganoli. Wel, nid yw'n helpu nad yw plismona a chyfiawnder wedi'u datganoli yng Nghymru, ond mae wedi'i ddatganoli ym mhobman arall yn y Deyrnas Unedig—mae plismona wedi'i ddatganoli ym Manceinion, mae plismona wedi'i ddatganoli yn Llundain. Rydych chi'n creu—chi sy'n creu—y dryswch. Ac roedd Heledd Fychan, fy nghyd-Aelod, yn llygad ei lle pan ddywedodd y byddai datganoli darlledu yn helpu i ymdrin â'r dryswch y soniwch amdano. Pe baech yn gofyn i'r rhan fwyaf o bobl allan ar y strydoedd, 'Pwy sy'n ariannu S4C?', byddai'r mwyafrif yn dweud wrthych ei fod yn cael ei ariannu yma ym Mae Caerdydd, ond nid yw hynny'n wir. Mae'n cael ei ariannu o San Steffan. Chi sy'n creu'r dryswch hwnnw, ac nid wyf am dderbyn unrhyw bregethau gan y Blaid Geidwadol am anhrefn cyfansoddiadol fel y sonioch chi, James Evans. Gofynnwch i bobl Gogledd Iwerddon am anhrefn cyfansoddiadol heddiw, am yr hyn rydych wedi'i wneud gyda Brexit.

Mike Hedges, rwy'n falch eich bod yn cefnogi—[Torri ar draws.] Rwy'n falch eich bod yn cefnogi 'devo'—'[Torri ar draws.] Ac fe wnaeth Gogledd Iwerddon, ac rydych chi'n achosi anhrefn yno. Rwy'n falch fod Mike Hedges yn cefnogi 'devo max', ac rwy'n falch fod cefnogaeth drawsbleidiol amlwg, hyd yn oed gan y Ceidwadwyr, i ddatganoli grym. Rwy'n falch o glywed y gallwn barhau i weithio gyda hynny i ddatganoli pŵer o Lundain, ac o Gaerdydd.

Datganoli cyfiawnder—soniodd Sam Rowlands am ddatganoli cyfiawnder, ac na fydd yn helpu neb. Wel, rydych chi'n anwybyddu arbenigwr ar ôl arbenigwr. Rydych chi'n anwybyddu'r cyn Arglwydd Brif Ustus, adolygiad annibynnol a ddywedodd y byddai cyfiawnder yn well o'i arfer o'r fan hon ym Mae Caerdydd, y byddai pobl Cymru yn cael eu gwasanaethu'n well gyda chyfiawnder yma. Rwy'n gwybod bod y Blaid Geidwadol yn mwynhau anwybyddu arbenigwyr, ond ni allwch barhau i anwybyddu comisiwn Silk, comisiwn Thomas, a defnyddio'r un hen ddadl ddiflas drosodd a throsodd.

Fe sonioch chi am ffyrlo, am gymorth Llywodraeth y DU. Wel, ni wnaethoch gefnogi gweithwyr Cymru yn ystod y cyfnod atal byr cyntaf pan wnaeth Llywodraeth Cymru hynny. Ni wnaethoch roi ffyrlo i ni hyd nes y cafodd de-ddwyrain Lloegr eu gosod dan gyfyngiadau symud.

Delyth Jewell—mae pŵer yn gyfrwng i wneud rhywbeth. Unwaith eto, fy mhwynt i: nid ydym yn gofyn am ddatganoli er mwyn datganoli—rydym yn gofyn am ddatganoli er mwyn gwella bywydau pobl Cymru. Cyn bo hir, 32 ASau o Gymru, fel y cawsom ein hatgoffa gan Delyth Jewell. Bydd ein llais yn mynd ar goll. Rydym yn ôl-ystyriaeth ar y gorau yn San Steffan; byddwn yn mynd ar goll yn gyfan gwbl yn awr. Nid oedd Boris Johnson yn gwybod heddiw fod Cymru'n mynd i chwarae yn yr Ewros ddydd Sadwrn hyd yn oed. Dyna lefel y ddealltwriaeth sydd gennym yn San Steffan.

Ac ar Ystâd y Goron—fel yr oedd Delyth yn sôn, enghraifft arall o arian yn cael ei fethu, Cymru yn cael ei methu, dro ar ôl tro. A'r tidal lagoon roedd y Ceidwadwyr yn ei gefnogi am sbel, ac yna ddiflannu i'r difancoll. 

Cwnsler Cyffredinol, a gaf i eich llongyfarch chi ar eich apwyntiad? Dwi'n gwybod am y gwaith rŷch chi wedi'i wneud yn hyrwyddo datganoli ers y 1970au, a dwi'n gwybod am eich dyhead i gael Prydain fwy radical a mwy ffederal. 

And in terms of the Crown Estate—as Delyth mentioned, another example of Wales being failed time and time again. And the tidal lagoon supported by the Conservatives for a while, and then that disappeared too. 

Counsel General, may I congratulate you on your appointment? I know of the work that you've been doing in promoting devolution since the 1970s, and I know about your aspiration to have a more radical and federal UK. 

It is a real shame—you mentioned there is common ground—it's a real shame when we had our first opportunity to work together that Labour fell back again and said just 'delete all'. We have an opportunity here to get that far-reaching federalism. Why can't we say now what we want? It's nothing new. Keir Hardie was mentioning it back at the beginning of the last century and, to him—to him, to Keir Hardie—home rule meant the same level as Canada, New Zealand, and so there's nothing new. Why can't we state clearly now, 'These are the powers we need for the people of Wales'? Why are we kicking things into the long grass once again? We don't need another commission to deal with matters where there is consensus.

May I urge Members therefore to support the Plaid Cymru motion today—support the Plaid Cymru motion—for a stronger Senedd and a stronger Wales, so that our Senedd can be empowered to deliver for all of the people of Wales? Diolch yn fawr. 

Mae'n drueni mawr—fe  sonioch chi fod tir cyffredin—mae'n drueni mawr pan gawsom ein cyfle cyntaf i gydweithio fod Llafur wedi llithro'n ôl eto a dweud 'dileu popeth'. Mae gennym gyfle yma i gael y ffederaliaeth bellgyrhaeddol honno. Pam na allwn ni ddweud yn awr beth rydym ei eisiau? Nid yw'n newydd. Roedd Keir Hardie yn sôn amdano'n ôl ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf ac iddo ef—iddo ef, i Keir Hardie—roedd ymreolaeth yn golygu yr un lefel â Chanada, Seland Newydd, ac felly nid oes dim yn newydd. Pam na allwn ddatgan yn glir yn awr, 'Dyma'r pwerau sydd eu hangen arnom ar gyfer pobl Cymru'? Pam ein bod yn gohirio pethau unwaith eto? Nid oes arnom angen comisiwn arall i ymdrin â materion lle ceir consensws.

A gaf fi annog yr Aelodau felly i gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw—cefnogwch gynnig Plaid Cymru—dros Senedd gryfach a Chymru gryfach, fel y gellir grymuso ein Senedd i gyflawni dros holl bobl Cymru? Diolch yn fawr.

17:40

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Objection, and I will defer voting under this item until voting time.  

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

And, in accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time. 

Ac yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, rwy'n mynd i atal y cyfarfod cyn symud ymlaen i'r cyfnod pleidleisio.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:44.

Plenary was suspended at 17:44.

17:50

Ailymgynullodd y Senedd am 17:53, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:53, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

7. Cyfnod Pleidleisio
7. Voting Time

We've now reached voting time and therefore we'll now undertake the votes. The first set of votes will be on the Welsh Conservatives' debate this afternoon, which was a motion under Standing Order 17.2 to give instructions to a relevant committee in relation to the all-Wales NVZ. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. The result is: in favour 29, no abstentions, against 29. And therefore, as required by Standing Order 6.20, I exercise my casting vote.

Just for new Members to understand everything, I'll just give you this little read to clarify everything, okay? Where there's an equality of votes, the casting vote must be given in accordance with Standing Order 6.20. In most cases, this will result in the casting vote being used to defeat a motion and always to defeat an amendment. The casting vote is used in favour of a motion if its acceptance would result in further consideration of that matter by the Senedd. The only examples of it being used in this way are in votes on Bills where further discussion before the Senedd is possible at the following stages of the Bill.

Today's motion is in two parts: the first is to note a position on a policy and the second, an instruction to a committee under Standing Order 17.2. The first part of the motion would without question give rise to a casting vote against the motion, since there is no majority for a decision and the matter of further discussion does not arise. In the second part of the motion, the matter before the Senedd is very specific: does the Senedd wish to give an instruction to a committee or not? This also gives rise to a casting vote against the motion, since no further discussion is possible on that question. This also preserves the principle that the Senedd should not take decisions without majority support. A casting vote against the motion does not prevent the relevant committee, once it's established, from holding such discussions as it wishes. Neither does it prevent the Senedd from discussing NVZs again in Plenary. And therefore, I'll be casting my vote against the motion on this occasion.

So, now the voting is: in favour 29, no abstentions, and against 30. Therefore, the motion is not agreed.

Rydym bellach wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio ac felly rydym am fwrw ein pleidleisiau yn awr. Bydd y set gyntaf o bleidleisiau ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma, sef cynnig o dan Reol Sefydlog 17.2 i roi cyfarwyddiadau i bwyllgor priodol mewn perthynas â pharth perygl nitradau Cymru gyfan. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Y canlyniad yw: o blaid 29, neb yn ymatal, yn erbyn 29. Ac felly, fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, rwy'n arfer fy mhleidlais fwrw.

Fel bod yr Aelodau newydd yn deall pob dim, rwyf am ddarllen hwn i chi i egluro popeth, iawn? Os oes nifer gyfartal o bleidleisiau, rhaid bwrw'r bleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20. Yn y rhan fwyaf o achosion, bydd hyn yn arwain at ddefnyddio'r bleidlais fwrw i drechu cynnig ac i drechu gwelliant bob amser. Defnyddir y bleidlais fwrw o blaid cynnig os byddai ei dderbyn yn arwain at ystyriaeth bellach o'r mater gan y Senedd. Yr unig enghreifftiau ohono'n cael ei ddefnyddio fel hyn yw mewn pleidleisiau ar Filiau lle mae trafodaeth bellach gerbron y Senedd yn bosibl yn ystod camau dilynol y Bil.

Mae dwy ran i'r cynnig heddiw: y rhan gyntaf yw nodi safbwynt ar bolisi a'r ail, cyfarwyddyd i bwyllgor o dan Reol Sefydlog 17.2. Byddai rhan gyntaf y cynnig yn ddi-os yn arwain at bleidlais fwrw yn erbyn y cynnig, gan nad oes mwyafrif dros benderfyniad ac nad yw mater trafodaeth bellach yn codi. Yn ail ran y cynnig, mae'r mater sydd gerbron y Senedd yn benodol iawn: a yw'r Senedd yn dymuno rhoi cyfarwyddyd i bwyllgor ai peidio? Mae hyn hefyd yn arwain at bleidlais fwrw yn erbyn y cynnig, gan nad oes trafodaeth bellach yn bosibl ar y cwestiwn hwnnw. Mae hyn hefyd yn cadw'r egwyddor na ddylai'r Senedd wneud penderfyniadau heb gefnogaeth y mwyafrif. Nid yw pleidlais fwrw yn erbyn y cynnig yn atal y pwyllgor perthnasol, pan fydd wedi'i sefydlu, rhag cynnal unrhyw drafodaethau y dymuna eu cael. Nid yw ychwaith yn atal y Senedd rhag trafod parthau perygl nitradau eto yn y Cyfarfod Llawn. Ac felly, byddaf yn bwrw fy mhleidlais yn erbyn y cynnig ar yr achlysur hwn.

Y bleidlais yn awr felly yw: o blaid 29, neb yn ymatal, ac yn erbyn 30. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

17:55

Eitem 5 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 29, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Cadeirydd ei bleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y cynnig

Item 5 - Welsh Conservatives debate - Motion without amendment: For: 29, Against: 29, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Chair used his casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Motion has been rejected

And therefore, I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 29, 29 abstentions, none against. Therefore, amendment 1 is agreed.

Ac felly, galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, roedd 29 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 1.

Eitem 5 - Gwelliant 1 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 29, Yn erbyn: 0, Ymatal: 29

Derbyniwyd y gwelliant

Item 5 - Amendment 1 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 29, Against: 0, Abstain: 29

Amendment has been agreed

I now call for a vote on the motion as amended. 

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7703 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi pwysigrwydd hanfodol lleihau allyriadau amaethyddol er mwyn:

a) cryfhau enw da ffermio yng Nghymru;

b) gwarchod pobl a natur yng Nghymru rhag llygredd aer;

c) diogelu afonydd a moroedd Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol;

d) cyflawni uchelgais sero net Cymru.

2. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.2, yn galw ar bwyllgor perthnasol y Senedd i adolygu Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021 ar frys a chyflwyno ei argymhellion i'r Senedd.

Motion NDM7703 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes the critical importance of reducing agricultural emissions in order to:

a) strengthen the reputation of Welsh farming;

b) protect people and nature in Wales from air pollution;

c) safeguard Wales’ rivers and seas for future generations;

d) deliver Wales’ net zero ambition.

2. In accordance with Standing Order 17.2, calls on the relevant Senedd committee to urgently review The Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations 2021 and present its recommendations to the Senedd.

Open the vote. In favour 58, no abstentions, none against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Agor y bleidlais. O blaid 58, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Eitem 5 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 58, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 5 - Welsh Conservatives debate - Motion as amended : For: 58, Against: 0, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

We now move on to the vote on the Plaid Cymru debate on the Senedd's powers. I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian, and if the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. The result is: in favour 12, no abstentions, 46 against. Therefore, the motion is not agreed.

Symudwn ymlaen yn awr at y bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar bwerau'r Senedd. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian, ac os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Y canlyniad yw: o blaid 12, neb yn ymatal, 46 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Eitem 6 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 12, Yn erbyn: 46, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 6 - Plaid Cymru debate - Motion without amendment: For: 12, Against: 46, Abstain: 0

Motion has been rejected

We move on to a vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. The result: in favour 16, no abstentions, 42 against, therefore amendment 1 is not agreed. 

Symudwn ymlaen at bleidlais ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Y canlyniad: o blaid 16, neb yn ymatal, 42 yn erbyn, felly gwrthodwyd gwelliant 1.

18:00

Eitem 6 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 16, Yn erbyn: 42, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 6 - Amendment 1 - Tabled in the name of Darren Millar: For: 16, Against: 42, Abstain: 0

Amendment has been rejected

We now vote on amendment 2. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 30, no abstentions, against 28, therefore amendment 2 is agreed.

Pleidleisiwn yn awr ar welliant 2. Galwaf am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 30, neb yn ymatal, yn erbyn 28, felly derbynnir gwelliant 2.

Eitem 6 - Gwelliant 2 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 30, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 6 - Amendment 2 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 30, Against: 28, Abstain: 0

Amendment has been agreed

I therefore now call for a vote on the motion as amended.

Felly, galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7701 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cefnogi Llywodraeth Cymru yn ei gwaith parhaus i sicrhau bod plismona a chyfiawnder yn cael eu datganoli yn unol ag argymhelliad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru.

2. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sefydlu comisiwn a sgwrs gyda phobl Cymru i ystyried ein dyfodol cyfansoddiadol.   

3. Yn nodi cynlluniau Llywodraeth Cymru i gyhoeddi fersiwn ddiwygiedig o 'Diwygio ein Hundeb', a gyhoeddwyd am y tro cyntaf yn 2019.

Motion NDM7701 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Supports the Welsh Government in its continuing work to secure the devolution of policing and justice as recommended by the Commission on Justice in Wales.

2. Welcomes the Welsh Government commitment to establish a commission and a conversation with the people of Wales to consider our constitutional future.   

3. Notes the Welsh Government’s plans to publish a refreshed version of 'Reforming our Union', which was first published in 2019.

Open the vote. The result is 30 in favour, no abstentions, 28 against, therefore the motion as amended is agreed.

Agor y bleidlais. Y canlyniad yw 30 o blaid, neb yn ymatal, 28 yn erbyn, felly derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Eitem 6 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig fel y'i diwygiwyd : O blaid: 30, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 6 - Plaid Cymru debate - Motion as amended: For: 30, Against: 28, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

8. Dadl Fer: Effaith y newid yn yr hinsawdd ar iechyd meddwl
8. Short Debate: The impact of climate change on mental health

We now move on.

Symudwn ymlaen yn awr.

Y ddadl fer.

The short debate.

I move to today's short debate, and I call on Delyth Jewell to speak on the topic she has chosen. Delyth Jewell.

Symudaf ymlaen at y ddadl fer heddiw, a galwaf ar Delyth Jewell i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis. Delyth Jewell.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Climate change is the single most pressing crisis facing our civilisation and our planet. That is an inescapable fact, and so too are the impacts of climate change that are already taking a damaging toll on the mental health of people everywhere, from heat waves that are increasing suicide rates to floods and wildfires that traumatise the people affected, leaving stress, anxiety and depression in their wake. But an issue I’d like to focus this short debate on is the consequence of how we frame climate change and the ecological crisis, how we talk about it, particularly with children and young people, and the ways in which focusing on devastation alone can lead to despair.

In 2019, I visited a young people's after-school club in Monmouthshire, and as we were talking about different political issues, one very young child said that every time he saw reports about climate change on the news, it made him feel scared. And the others were nodding in agreement—lots of them had felt this same fear. So, we talked about the things that we can do to cope with anxiety, to share our feelings, and we also talked about some of the practical things we can do to tackle climate change—they’d already been working on a project to do with recycling.

But that conversation had a big impact on me, because I think we’ve all become so used to the kind of shocking images that tend to accompany these reports: the upwardly spiralling graphs, facts and figures that flash on the screen, images of drowned villages, devastated crops, animals dying. Now, I would not for a moment wish us to downplay the severity of the crisis that faces us, but rather, I’d argue we should reframe the way we talk about climate change, to focus on giving people a sense of agency in responding to the emergency. Because if we empower people, if we give them tools to be active in the fight against the climate and ecological crises, to contribute to activities at a local level, to enable democratic participation in environmental decision making, and yes, if we ensure children and young people are given a comprehensive education on climate change, we can mitigate the risks I’m setting out.

Why? Well, herein the crux of my argument, the paradox that sits at the centre of this debate: if we don’t take this action, people can be become so worried that they’re less likely to do something about it. That is, if we think of climate change in ways that are overwhelming, we will allow it to overwhelm us. People will either become desensitised to the devastation that they'll put it out of their minds, or they will be left so paralysed by anxiety that they will believe nothing can be done to halt it. Hopelessness can lead to hesitancy, and so a feeling of disempowerment could lead to our worst nightmares being realised.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Newid hinsawdd yw'r argyfwng unigol mwyaf dybryd sy'n wynebu ein gwareiddiad a'n planed. Mae honno'n ffaith anochel, fel y mae effeithiau newid hinsawdd sydd eisoes yn effeithio'n niweidiol ar iechyd meddwl pobl ym mhobman, o donnau gwres sy'n cynyddu cyfraddau hunanladdiad i lifogydd a thanau gwyllt sy'n creu trawma i'r bobl yr effeithir arnynt, gan adael straen, pryder ac iselder yn eu sgil. Ond mater yr hoffwn ganolbwyntio arno yn y ddadl fer hon yw canlyniad y ffordd rydym yn fframio newid hinsawdd a'r argyfwng ecolegol, sut rydym yn siarad amdano, yn enwedig gyda phlant a phobl ifanc, a'r ffyrdd y gall canolbwyntio ar ddinistr arwain at anobaith ynddo'i hun.

Yn 2019, ymwelais â chlwb ar ôl ysgol i bobl ifanc yn sir Fynwy, ac wrth inni sôn am wahanol faterion gwleidyddol, dywedodd un plentyn ifanc iawn ei fod yn teimlo ofn bob tro y gwelai adroddiadau am newid hinsawdd ar y newyddion. Ac roedd y lleill yn nodio'u pennau i gytuno—roedd llawer ohonynt wedi teimlo'r un ofn. Felly, buom yn siarad am y pethau y gallwn eu gwneud i ymdopi â phryder, i rannu ein teimladau, a buom hefyd yn siarad am rai o'r pethau ymarferol y gallwn eu gwneud i fynd i'r afael â newid hinsawdd—roeddent eisoes wedi bod yn gweithio ar brosiect yn ymwneud ag ailgylchu.

Ond fe gafodd y sgwrs honno effaith fawr arnaf, oherwydd rwy'n credu ein bod i gyd wedi dod mor gyfarwydd â'r math o luniau brawychus sy'n tueddu i fynd gyda'r adroddiadau hyn: y graffiau, y ffeithiau a'r ffigurau cynyddol sy'n fflachio ar y sgrin, lluniau o bentrefi wedi'u boddi, cnydau wedi'u dinistrio, anifeiliaid yn marw. Nawr, ni fyddwn am eiliad yn dymuno inni fychanu difrifoldeb yr argyfwng sy'n ein hwynebu, ond yn hytrach, byddwn yn dadlau y dylem ail-fframio'r ffordd rydym yn siarad am newid hinsawdd i ganolbwyntio ar roi ymdeimlad o allu i bobl wrth iddynt ymateb i'r argyfwng. Oherwydd os ydym yn grymuso pobl, os rhoddwn arfau iddynt fod yn weithgar yn y frwydr yn erbyn yr argyfwng hinsawdd a'r argyfwng ecolegol, i gyfrannu at weithgareddau ar lefel leol, i alluogi cyfranogiad democrataidd mewn penderfyniadau amgylcheddol, ac ie, os gallwn sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael addysg gynhwysfawr ar newid hinsawdd, gallwn liniaru'r risgiau rwy'n eu nodi.

Pam? Wel, dyma graidd fy nadl, y paradocs sy'n ganolog i'r ddadl hon: os na roddwn y camau hyn ar waith, gall pobl boeni cymaint nes eu bod yn llai tebygol o wneud rhywbeth yn ei gylch. Hynny yw, os meddyliwn am newid hinsawdd mewn ffyrdd sy'n llethol, byddwn yn caniatáu iddo ein llethu. Bydd pobl naill ai'n cael eu dadsensiteiddio i'r dinistr fel eu bod yn ei gau allan o'u meddyliau, neu byddant yn cael eu parlysu i'r fath raddau gan bryder nes eu bod yn credu na ellir gwneud dim i'w atal. Gall anobaith arwain at betruso, ac felly gallai teimlad o ddadrymuso arwain at wireddu ein hunllefau gwaethaf.

Now, climate or eco anxiety isn’t yet a clinical diagnosis, but it is a recognised term that’s used to talk about negative emotions associated with the perception of climate change. This can manifest itself through panic attacks, insomnia and obsessive thinking. It can exacerbate other anxiety disorders and depression. But research is scarce and is deeply needed into this area, because it most keenly affects young people—the generation who will bear the brunt of this crisis. And, for many, it is like a kind of grief.

So, what can be done now by the Welsh Government to address this? I’d like to see action in a few areas. Firstly, I would like to see funding and support for programmes that focus on direct and collective action against climate change, because acting proactively allows people to become agents of change and to lessen the emotional toll and the sense of powerlessness. It can help people to achieve tangible changes in their own communities, from tree planting to litter picks, and from cleaning rivers to the provision of community assets like green spaces that can be managed and used for allotments and food share schemes. These types of projects reap benefits for the community and for the environment. But studies also show that collective action on climate change reduces feelings of loneliness; it allows people to share the burden, it propels people into a sense of solidarity, of unity, of hope.

We should be involving people in decision making about the environment through participatory budgeting and citizens’ assemblies, which allow people a stake and an insight into what’s being done, but I would also like to see changes in the curriculum. In the last Senedd, my colleague Llyr Gruffydd put forward amendments to the curriculum Bill, which he worked on with the Teach the Future campaign. They sought to see robust climate change education in the new curriculum, and not just in science and maths, but the social sciences, citizenship, performing arts, literature, languages, health and well-being. 

Now, I want to continue pushing for these changes, and there are really exciting projects already under way to try to begin to grapple with this reframing that I’ve mentioned—projects like Cynnal Cymru, which has partnered with the Carbon Literacy Project, and they seek to try and face the challenges of the seemingly overwhelming topic. Their trainer, Rhodri Thomas, has written about this as a learning methodology that allows people to engage with the huge, complex and frightening reality of climate change, and break the challenge down into manageable personal and organisational responses. It teaches, he said, an awareness of the carbon dioxide costs and impacts of everyday activities, and, crucially, the ability to reduce emissions on an individual, community and organisational basis.

Moreover, the Children’s Commissioner for Wales, I know, shares my passion for this area, and her manifesto in May put forward ideas for involving young people in the Government’s environmental decision-making process through citizens panels and an eco schools scheme that involves local businesses collaborating with classroom learning. Her office has also published activism resources that allow schoolchildren to mobilise their own campaigns for change.

The overarching need, Dirprwy Lywydd, is for us to empower children and young people, as well as the general population to, yes, comprehend the scale of the problem, but to learn about it and to conceptualise of it in a way that focuses on what we can do—to couple talking about the effects of climate change with the concrete actions they and others can employ to address both climate change and nature decline. If we are serious about achieving a green recovery in Wales, we have to start acting collectively and positively to ensure that everyone can play their part, that everyone has a stake in what we are doing that is tangible, that instead of anxiety, there is agency.

Minister, I want to use the platform that I have as my party’s spokesperson on climate change to push for these changes, to find ways of empowering young people and those of all ages in the fight against climate change, and to argue for greater support for teachers and students in how to recognise and to deal with climate anxiety, because this challenge is the greatest challenge we will ever face.

Dirprwy Lywydd, I began this speech by talking about what is inescapable. What is vital for us to do is to ensure that children and young people don't believe that the situation is insurmountable. I hope that this debate can begin conversations, that we can help this new ministry to focus on involving citizens in what the Government does to tackle climate change because, collectively, we can make a difference. I look forward to hearing other people's contributions to this debate. Diolch yn fawr iawn.

Nawr, nid yw pryder am yr hinsawdd neu eco-bryder yn ddiagnosis clinigol eto, ond mae'n derm cydnabyddedig sy'n cael ei ddefnyddio i siarad am emosiynau negyddol sy'n gysylltiedig â'r canfyddiad o newid hinsawdd. Gall hyn amlygu ei hun drwy byliau o banig, methu cysgu a meddwl obsesiynol. Gall waethygu anhwylderau gorbryder ac iselder eraill. Ond mae ymchwil yn brin ac mae ei hangen yn fawr yn y maes hwn, oherwydd mae'n effeithio'n fwyaf difrifol ar bobl ifanc—y genhedlaeth a fydd yn ysgwyddo baich yr argyfwng hwn. Ac i lawer, mae fel rhyw fath o alar.

Felly, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn awr i fynd i'r afael â hyn? Hoffwn weld gweithredu mewn rhai meysydd. Yn gyntaf, hoffwn weld cyllid a chefnogaeth ar gyfer rhaglenni sy'n canolbwyntio ar weithredu uniongyrchol a chyfunol yn erbyn newid hinsawdd, oherwydd mae gweithredu'n rhagweithiol yn caniatáu i bobl ddod yn gyfryngau newid a lleihau'r dreth emosiynol a'r ymdeimlad o fod yn ddi-rym. Gall helpu pobl i gyflawni newidiadau pendant yn eu cymunedau eu hunain, o blannu coed i gasglu sbwriel, ac o lanhau afonydd i ddarparu asedau cymunedol fel mannau gwyrdd y gellir eu rheoli a'u defnyddio ar gyfer rhandiroedd a chynlluniau rhannu bwyd. Mae'r mathau hyn o brosiectau yn creu manteision i'r gymuned ac i'r amgylchedd. Ond mae astudiaethau hefyd yn dangos bod gweithredu ar y cyd ar newid hinsawdd yn lleihau teimladau o unigrwydd; mae'n caniatáu i bobl rannu'r baich, mae'n cyfeirio pobl tuag at ymdeimlad o gydsafiad, undod a gobaith.

Dylem gynnwys pobl yn y broses o wneud penderfyniadau am yr amgylchedd drwy gyllidebu cyfranogol a chynulliadau dinasyddion sy'n rhoi rhan i bobl ei chwarae a syniad o'r hyn sy'n cael ei wneud, ond hoffwn hefyd weld newidiadau yn y cwricwlwm. Yn y Senedd ddiwethaf, cyflwynodd fy nghyd-Aelod Llyr Gruffydd welliannau i Fil y cwricwlwm y bu'n gweithio arnynt gydag ymgyrch Dysgu'r Dyfodol. Roeddent yn ymgais i sicrhau bod addysg gadarn ar newid hinsawdd yn y cwricwlwm newydd, ac nid mewn gwyddoniaeth a mathemateg yn unig, ond yn y gwyddorau cymdeithasol, dinasyddiaeth, y celfyddydau perfformio, llenyddiaeth, ieithoedd, iechyd a lles. 

Nawr, rwyf am barhau i bwyso am y newidiadau hyn, ac mae prosiectau cyffrous iawn eisoes ar y gweill i geisio mynd i'r afael â'r ail-fframio a grybwyllais—prosiectau fel Cynnal Cymru, sydd wedi ffurfio partneriaeth â'r Prosiect Llythrennedd Carbon, ac maent yn ceisio mynd i'r afael â heriau'r pwnc, sy'n ymddangos yn llethol. Mae eu hyfforddwr, Rhodri Thomas, wedi ysgrifennu am hyn fel methodoleg ddysgu sy'n caniatáu i bobl ymgysylltu â realiti enfawr, cymhleth a brawychus newid hinsawdd, a rhannu'r her yn ymatebion personol a sefydliadol y gellir eu rheoli. Mae'n dweud bod hyn yn dysgu ymwybyddiaeth o gostau ac effeithiau carbon deuocsid gweithgareddau bob dydd, ac yn hollbwysig, y gallu i leihau allyriadau fel unigolion, cymunedau a sefydliadau.

At hynny, gwn fod Comisiynydd Plant Cymru yn rhannu fy angerdd ynglŷn â'r maes hwn, a chyflwynodd ei maniffesto ym mis Mai syniadau ar gyfer cynnwys pobl ifanc ym mhroses y Llywodraeth ar gyfer gwneud penderfyniadau amgylcheddol drwy baneli dinasyddion a chynllun eco-ysgolion sy'n cael busnesau lleol i gydweithio â dysgu yn yr ystafell ddosbarth. Mae ei swyddfa hefyd wedi cyhoeddi adnoddau ymgyrchu sy'n caniatáu i blant ysgol drefnu eu hymgyrchoedd eu hunain ar gyfer newid.

Ddirprwy Lywydd, mae angen cyffredinol inni rymuso plant a phobl ifanc, yn ogystal â'r boblogaeth yn gyffredinol i ddeall maint y broblem, ond i ddysgu amdani a'i chysyniadu mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud—i gysylltu siarad am effeithiau newid hinsawdd gyda'r camau pendant y gallant hwy ac eraill eu defnyddio i fynd i'r afael â newid hinsawdd a dirywiad byd natur. Os ydym o ddifrif ynghylch sicrhau adferiad gwyrdd yng Nghymru, rhaid inni ddechrau gweithredu ar y cyd ac yn gadarnhaol i sicrhau y gall pawb chwarae eu rhan, fod gan bawb gyfran yn yr hyn a wnawn sy'n ddiriaethol, ac yn lle pryder, fod yna allu i weithredu.

Weinidog, rwyf am ddefnyddio'r llwyfan sydd gennyf fel llefarydd fy mhlaid ar newid hinsawdd i bwyso am y newidiadau hyn, i ddod o hyd i ffyrdd o rymuso pobl ifanc a phobl o bob oed yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd, ac i ddadlau dros fwy o gymorth i athrawon a myfyrwyr ar sut i gydnabod ac i ymdrin â phryder ynglŷn â'r hinsawdd, oherwydd yr her hon yw'r her fwyaf y byddwn yn ei hwynebu byth.

Ddirprwy Lywydd, dechreuais yr araith hon drwy sôn am yr anochel. Yr hyn sy'n hanfodol inni ei wneud yw sicrhau nad yw plant a phobl ifanc yn credu bod y sefyllfa'n anorchfygol. Gobeithio y gall y ddadl hon ddechrau sgyrsiau, y gallwn helpu'r weinyddiaeth newydd hon i ganolbwyntio ar gynnwys dinasyddion yn yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â newid hinsawdd, oherwydd gyda'n gilydd gallwn wneud gwahaniaeth. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau pobl eraill i'r ddadl hon. Diolch yn fawr iawn.

18:10

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Delyth, am godi'r pwnc hynod o bwysig yma.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Delyth, for raising this hugely important issue.

In 2020, I witnessed first-hand the devastating impact of climate change and flooding on my own community of Pontypridd. One reason I have campaigned so passionately for an independent inquiry into the floods is because no statutory report looks into the impact on health and well-being. I'd like to use the remaining time to share with you the words of one of the victims of the floods, which encapsulate why this is an issue we must address, and ensure greater support for at-risk communities:

'I honestly feel like this experience has pushed me to the brink. It’s been one of the worst things I’ve ever experienced and still affects me every day in some way...thinking back to it all I've cried. I had 6 weeks off work with stress, I can’t sleep or relax when it’s raining badly. I don’t know if I’ll ever be the same again, I’ve spoken to many neighbours who all agree it’s like we have PTSD. The mental and emotional stress of the whole situation has absolutely shocked me, I’ve always regarded myself as a very strong person but this almost broke me.... They need to protect us before they take more of us and more from us than they already have, we can’t survive another instance like this.'

Yn 2020, gwelais yn uniongyrchol effaith ddinistriol newid hinsawdd a llifogydd ar fy nghymuned fy hun ym Mhontypridd. Un rheswm yr ymgyrchais mor angerddol dros ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd yw na cheir adroddiad statudol yn edrych ar yr effaith ar iechyd a llesiant. Hoffwn ddefnyddio'r amser sy'n weddill i rannu geiriau un o ddioddefwyr y llifogydd gyda chi, geiriau sy'n crynhoi pam y mae hwn yn fater y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael ag ef, a sicrhau mwy o gefnogaeth i gymunedau sydd mewn perygl:

'Rwy'n teimlo'n onest fod y profiad hwn wedi fy ngwthio at yr erchwyn. Mae wedi bod yn un o'r pethau gwaethaf i mi eu profi erioed ac mae'n dal i effeithio arnaf bob dydd mewn rhyw ffordd neu'i gilydd...rwyf wedi crio wrth feddwl yn ôl am y cyfan. Cefais 6 wythnos i ffwrdd o'r gwaith oherwydd straen, ni allaf gysgu nac ymlacio pan fydd hi'n bwrw glaw yn drwm. Nid wyf yn gwybod a fyddaf byth yr un fath eto, rwyf wedi siarad â llawer o gymdogion sydd i gyd yn cytuno ei fod fel pe baem yn dioddef o anhwylder straen wedi trawma. Mae straen meddyliol ac emosiynol yr holl sefyllfa wedi fy synnu'n fawr, rwyf bob amser wedi ystyried fy hun yn berson cryf iawn ond fe ddaeth hyn yn agos at fy nhorri.... Mae angen iddynt ein diogelu cyn iddynt gymryd mwy ohonom a mwy oddi wrthym nag y maent wedi'i wneud eisoes, ni allwn oroesi digwyddiad arall fel hwn.'

I think one important thing to mention when we talk about mental health and the climate emergency—and, of course, I’m very grateful to Delyth for bringing this short debate forward—is, of course, job security. Tackling climate change has to be a priority, and that, for me, is where the idea of a just transition comes in. It means moving our economy to a more sustainable one, in a way that's fair for all workers, no matter what industry they work in. Many people's livelihoods and wider communities are tied to the polluting industries like steel, oil, and factories more generally, and some of these industries are going to have to drastically change—some shrink and others potentially disappear entirely—which will ultimately change the lives of workers and their communities for generations to come. And let's remember, of course, that we've seen the impact of an unjust transition through the closure of the pits by Thatcher, for example, the effects of which we're still dealing with today. So, one thing I think will go a long way is the establishment of a just transition commission, similar to Scotland, to oversee the changes the Government make with regard to the shift to net zero, to ensure no-one is left behind, no matter what industry they work in. I'd hope the Government would agree with me on this.

Rwy'n credu mai un peth pwysig i'w grybwyll pan soniwn am iechyd meddwl a'r argyfwng hinsawdd—ac wrth gwrs, rwy'n ddiolchgar iawn i Delyth am gyflwyno'r ddadl fer hon—yw diogelwch swyddi, wrth gwrs. Rhaid i fynd i'r afael â newid hinsawdd fod yn flaenoriaeth, ac i mi, dyna ble y daw'r syniad o bontio teg i mewn. Mae'n golygu symud ein heconomi i un fwy cynaliadwy mewn ffordd sy'n deg i bob gweithiwr, ni waeth ym mha ddiwydiant y maent yn gweithio. Mae bywoliaeth llawer o bobl a chymunedau ehangach wedi'u clymu wrth ddiwydiannau sy'n llygru fel dur, olew a ffatrïoedd yn fwy cyffredinol, a bydd yn rhaid i rai o'r diwydiannau hyn newid yn sylweddol—gyda rhai'n crebachu ac eraill o bosibl yn diflannu'n llwyr—gan newid bywydau gweithwyr a'u cymunedau yn y pen draw am genedlaethau i ddod. A gadewch inni gofio wrth gwrs ein bod wedi gweld effaith pontio annheg gyda chau'r pyllau glo gan Thatcher, er enghraifft, gweithredoedd rydym yn dal i ymrafael â'u heffeithiau hyd heddiw. Felly, un peth y credaf y bydd yn gwneud llawer yw sefydlu comisiwn pontio teg, yn debyg i'r Alban, i oruchwylio'r newidiadau y mae'r Llywodraeth yn eu gwneud mewn perthynas â newid i sero net er mwyn sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl, ni waeth ym mha ddiwydiant y maent yn gweithio. Byddwn yn gobeithio y byddai'r Llywodraeth yn cytuno â mi ar hyn.

Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl—Julie James.

Thank you. I call on the Minister for Climate Change to reply to the debate—Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I’d like to thank Delyth Jewell for highlighting such an important issue so early on in the Senedd term. I'm obviously really delighted; it's the first time I've spoken in this Senedd, and certainly the first time I've spoken as the new Minister for Climate Change, and I’d certainly like to thank her for giving us this early opportunity to have a decent first stab at what will be, I'm sure, a recurring theme all the way through this Senedd.

I actually had the real privilege of speaking at a youth ocean and climate summit yesterday. It was really nice to listen to the young people there. They did report all of the things that people have highlighted in their contributions today: a feeling of almost despair and the enormity of the task and so on. But what was really refreshing in the group of young people—they were all between 16 and 30; most of them were in the 16 end of the category, a few a little older—was their real sense of hope and ability as long as they're given the tools to do the job and they are listened to by the Governments that hold the levers of power. It was a real privilege to speak to them and to understand the dichotomy, I suppose, between those two senses of, 'It's overwhelming, it's too big for me', but also, 'Actually, I can make a real difference in my small way in my community and in a bigger way in my nation', and so on. So, that was really great.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Delyth Jewell am dynnu sylw at fater mor bwysig mor gynnar yn nhymor y Senedd. Rwy'n amlwg wrth fy modd; dyma'r tro cyntaf i mi siarad yn y Senedd hon, ac yn sicr y tro cyntaf i mi siarad fel y Gweinidog Newid Hinsawdd newydd, a hoffwn ddiolch iddi am roi'r cyfle cynnar hwn inni gael trafodaeth gyntaf deilwng ar thema a fydd, rwy'n siŵr, yn un sy'n codi dro ar ôl tro drwy gydol y Senedd hon.

Cefais y fraint wirioneddol o siarad mewn uwchgynhadledd ieuenctid ar y cefnfor a hinsawdd ddoe. Roedd yn braf iawn gwrando ar y bobl ifanc yno. Gwnaethant adrodd am yr holl bethau y mae pobl wedi tynnu sylw atynt yn eu cyfraniadau heddiw: teimlad o anobaith bron, a difrifoldeb y dasg ac yn y blaen. Ond yr hyn a oedd yn wirioneddol braf yn y grŵp o bobl ifanc—roeddent i gyd rhwng 16 a 30 oed; roedd y rhan fwyaf ohonynt yn agosach at 16 oed, a rhai ychydig yn hŷn—oedd eu gwir ymdeimlad o obaith a gallu cyn belled â'u bod yn cael yr offer i wneud y gwaith a bod y Llywodraethau sy'n dal liferi pŵer yn gwrando arnynt. Roedd yn fraint wirioneddol siarad â hwy a deall y ddeuoliaeth, mae'n debyg, rhwng y ddau deimlad o, 'Mae'n llethol, mae'n rhy fawr i mi', ond hefyd, 'Gallaf wneud gwahaniaeth gwirioneddol yn fy ffordd fach yn fy nghymuned ac mewn ffordd fwy yn fy ngwlad', ac yn y blaen. Felly, roedd hynny'n wych.

The biggest thing they said to us was that they wanted decision makers to listen to them, and so I'm really pleased to say that one of the first things we are doing here in Wales is listening, with a determination to act. So, the First Minister has been really clear that our focus now must be on recovery from the pandemic, but also recovery from the devastation of climate change, building a stronger, greener and fairer Wales—a Wales where no-one is held back and no-one is left behind. We're absolutely committed to that vision and nowhere more so than tackling the situation with both climate change and mental health in Wales.

So, mental health, in the new Government, is now being championed by my colleague and friend Lynne Neagle, who I can see is listening carefully to the debate as well. Her responsibilities are also holistic, so they unite service provision across mental health issues, alongside looking at contributory factors such as problem gambling, substance misuse, the experiences of armed forces veterans and homelessness and so on. And that holistic approach shows the importance that we place on the mental well-being of people in Wales. Already Lynne and I have had an opportunity to work together on some of those issues and you'll all know that Lynne championed those issues in the fifth Senedd, where she so ably chaired the committee looking at this. So, I'm delighted to have the opportunity to work with her on a range of these issues as well. We have invested a further £42 million in mental health services this year, expanding support for anxiety and depression through more online and telephone-based support as well.

So, there are lots of factors affecting mental health inside my new portfolio. There are also lots of factors that will allow us to alleviate some of the concerns that people have. I'm not going to be able to cover them all in my contribution today, but I look forward to exploring them with all of you in greater depth as we take this forward. Many of you who I can see participating in the debate will be familiar with the conversations we've had in the housing sphere around homelessness, the need for an adequate home, the need to build place and community in order to enhance people's well-being and their sense of engaged connectiveness across Wales. That's certainly something we want to do. We also, of course, want to enable people to contribute to the greatest problem we have faced—even in the pandemic it was the greatest problem we have faced—which is reversing the climate destruction of our planet and enhancing its biodiversity.

So, I absolutely want to reassure everyone in Wales that we understand all of those things; we do get where they are coming from. It's where we are coming from, and it's why I am doing this job, in fact, and the jobs I did before I was privileged enough to be elected. So, we're very keen to support the many activities that provide opportunities for young people in particular to contribute to tackling climate change and a space to have their voices heard. We are grant funding environment education programmes—Eco-Schools, the Size of Wales, just as some small examples—to continue to work with children and young people to encourage discussion and validation of feelings and anxieties linked to the environmental concerns, as well as the necessary courses of action that they can take to make themselves engaged and feel that they are doing something to contribute to the size of the problem that faces us. Let's be clear: we have a big task ahead of us—an achievable task if we all pull together to do it, but a big task. So, just as a small indication of the size of the task, for decarbonisation alone—that's leaving aside the biodiversity and all the other issues—we must do in the next 10 years what we did in the last 30 to get to our next target. So, it's a big ask. We can do it, but it's a big ask. And we must take the people of Wales with us as we do that. So, we're absolutely committed to listening and supporting everyone's fears and anxieties, but also their contributions to how to do that—how can they make the small changes, big changes in their lives that will actually enhance their lives and that look like, perhaps, downsides at first, but actually they will end up enhancing their lives?

So, one of the things that I really want to highlight for people is the behaviour change that we all experienced during the pandemic. Some of it was dreadful and it had terrible effects on people, but there were definitely good things, too. The way we tackled homelessness in Wales during the pandemic is a matter of great pride to everyone in the sector and all of us here in the Senedd who helped. But, for example, we saw children playing back on our streets—you know, the air got cleaner, people weren't out in their cars, and they got a sense of their community and space. We also saw some of the social injustices where people didn't have some of those amenities, and it accelerates our determination to make sure that they do have them. 

Y peth mwyaf roeddent yn ei ddweud wrthym oedd eu bod am i wneuthurwyr penderfyniadau wrando arnynt, ac felly rwy'n falch iawn o ddweud mai un o'r pethau cyntaf rydym yn ei wneud yma yng Nghymru yw gwrando, gyda phenderfyniad i weithredu. Felly, mae'r Prif Weinidog wedi dweud yn glir iawn fod yn rhaid inni ganolbwyntio yn awr ar adferiad o'r pandemig, ond hefyd adferiad o ddinistr newid hinsawdd, ac adeiladu Cymru fwy cryf, gwyrdd a theg—Cymru lle nad oes neb yn cael ei ddal yn ôl a lle nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i'r weledigaeth honno ac yn enwedig wrth fynd i'r afael â'r sefyllfa gyda newid hinsawdd ac iechyd meddwl yng Nghymru.

Felly, mae iechyd meddwl, yn y Llywodraeth newydd, bellach yn cael ei hyrwyddo gan fy nghyd-Aelod a'm cyfaill Lynne Neagle, y gallaf ei gweld yn gwrando'n astud ar y ddadl. Mae ei chyfrifoldebau yn gyfannol hefyd, felly maent yn uno'r ddarpariaeth o wasanaethau ar draws materion iechyd meddwl, ochr yn ochr ag edrych ar ffactorau cyfrannol megis problemau gamblo, camddefnyddio sylweddau, profiadau cyn-filwyr y lluoedd arfog a digartrefedd ac yn y blaen. Ac mae'r dull cyfannol hwnnw'n dangos y pwyslais a roddwn ar les meddyliol pobl yng Nghymru. Eisoes mae Lynne a fi wedi cael cyfle i gydweithio ar rai o'r materion hynny ac fe fyddwch i gyd yn gwybod bod Lynne wedi hyrwyddo'r materion hynny yn y pumed Senedd, lle cadeiriodd y pwyllgor a fu'n edrych ar hyn. Felly, rwy'n falch iawn o'r cyfle i weithio gyda hi ar amrywiaeth o'r materion hyn hefyd. Rydym wedi buddsoddi £42 miliwn pellach mewn gwasanaethau iechyd meddwl eleni, gan ehangu'r gefnogaeth ar gyfer gorbryder ac iselder drwy fwy o gymorth ar-lein a dros y ffôn.

Felly, mae llawer o ffactorau sy'n effeithio ar iechyd meddwl yn fy mhortffolio newydd. Mae llawer o ffactorau hefyd a fydd yn ein galluogi i leddfu rhai o'r pryderon sydd gan bobl. Nid wyf am allu ymdrin â phob un ohonynt yn fy nghyfraniad heddiw, ond edrychaf ymlaen at eu harchwilio gyda phob un ohonoch yn fanylach wrth inni symud hyn yn ei flaen. Bydd llawer ohonoch y gallaf eu gweld yn cymryd rhan yn y ddadl yn gyfarwydd â'r sgyrsiau a gawsom yn y maes tai ynghylch digartrefedd, yr angen am gartref digonol, yr angen i adeiladu lle a chymuned er mwyn gwella llesiant pobl a'u hymdeimlad o gysylltedd gweithredol ledled Cymru. Mae hynny'n sicr yn rhywbeth rydym eisiau ei wneud. Rydym hefyd, wrth gwrs, am alluogi pobl i gyfrannu at y broblem fwyaf rydym wedi'i hwynebu—hyd yn oed yn y pandemig dyma'r broblem fwyaf rydym wedi'i hwynebu—sef gwrthdroi dinistr yr hinsawdd ar ein planed a gwella ei bioamrywiaeth.

Felly, rwyf am sicrhau pawb yng Nghymru ein bod yn deall yr holl bethau hynny; rydym yn deall eu pryderon. Dyma yw ein pryderon ni, a dyna pam rwy'n gwneud y gwaith hwn mewn gwirionedd, a'r swyddi roeddwn yn eu gwneud cyn i mi gael y fraint o gael fy ethol. Felly, rydym yn awyddus iawn i gefnogi'r gweithgareddau niferus sy'n rhoi cyfleoedd i bobl ifanc yn enwedig gyfrannu at fynd i'r afael â newid hinsawdd a gofod i leisio'u barn. Rydym yn darparu grantiau ar gyfer rhaglenni addysg yr amgylchedd—Eco-Ysgolion, Maint Cymru, i roi ambell enghraifft—i barhau i weithio gyda phlant a phobl ifanc i annog trafodaeth a dilysu teimladau a phryderon sy'n gysylltiedig â'r pryderon amgylcheddol, yn ogystal â'r camau angenrheidiol y gallant eu rhoi ar waith i gymryd rhan a theimlo eu bod yn gwneud rhywbeth i gyfrannu at faint y broblem sy'n ein hwynebu. Gadewch inni fod yn glir: mae gennym dasg fawr o'n blaenau—tasg gyraeddadwy os ydym i gyd yn cyd-dynnu i'w chyflawni, ond tasg fawr. Felly, fel arwydd bach o faint y dasg, ar gyfer datgarboneiddio'n unig—heb sôn am fioamrywiaeth a'r holl broblemau eraill—rhaid inni wneud yn y 10 mlynedd nesaf yr hyn a wnaethom yn y 30 mlynedd diwethaf i gyrraedd ein targed nesaf. Felly, mae'n dasg fawr. Gallwn ei gwneud, ond mae'n dasg fawr. A rhaid inni fynd â phobl Cymru gyda ni wrth inni ei gwneud. Felly, rydym wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi a gwrando ar ofnau a phryderon pawb, ond hefyd eu cyfraniadau ar gyfer sut i'w wneud—sut y gallant wneud y newidiadau bach, newidiadau mawr yn eu bywydau a fydd yn gwella eu bywydau ac sy'n edrych, efallai, fel anfanteision i ddechrau, ond mewn gwirionedd byddant yn gwella eu bywydau yn y pen draw?

Felly, un o'r pethau rwy'n awyddus iawn i dynnu sylw pobl ato yw'r newid ymddygiad a brofodd pob un ohonom yn ystod y pandemig. Roedd rhywfaint ohono'n ofnadwy a chafodd effeithiau ofnadwy ar bobl, ond yn bendant roedd pethau da hefyd. Mae'r ffordd yr aethom i'r afael â digartrefedd yng Nghymru yn ystod y pandemig yn destun balchder mawr i bawb yn y sector a phob un ohonom yma yn y Senedd a helpodd. Ond er enghraifft, gwelsom blant yn chwarae'n ôl ar ein strydoedd—wyddoch chi, aeth yr aer yn lanach, nid oedd pobl allan yn eu ceir, a chawsant ymdeimlad o gymuned a lle. Gwelsom hefyd rai o'r anghyfiawnderau cymdeithasol lle nad oedd gan bobl rai o'r amwynderau hynny, ac mae'n cynyddu ein penderfyniad i sicrhau eu bod yn eu cael. 

But we have it demonstrated in front of us that active travel, the ability to use our streets as more than just a place to put your car, really does improve physical and mental health. Increasing woodlands, biodiversity and access to the natural environment absolutely has a beneficial effect on mental health, and if you feel that you are able to improve your natural environment, it has an even greater effect on increasing mental health.

One of the things I'm just going to sneak in as a personal experience here is: some of you will know that I had breast cancer early on in my political career, and I went to the Maggie's centre in Swansea quite a lot; it was really helpful there. What they have, of course, is a garden woodland outside them, and you are able to work on that garden and woodland and enhance it, and it really does make you feel better; there's absolutely no doubt about it. Even facing some big personal challenges it can make you feel better. It also helps men to talk to each other when they're doing gardening as well, which I thought was an added benefit; the Men's Sheds movement was part of that. So, all of these things really do make a difference.

We will have multiple benefits from those things as well. It improves people's mental health and well-being, but also, getting people out of cars for short journeys, travelling in a way which improves their health, is ambitious. We've all had a love affair with the car over the twentieth and beginning of the twenty-first centuries, but we all know that it produces multiple benefits—cleaner air, less congested roads, improved mental well-being, busier local shops. So, our ambitious agenda to make sure that we have 30 per cent of people working remotely—and that doesn't mean just from home; that means in their local communities, in hubs and so on—will really help a whole series of agendas there.

We've seen projects delivering sustainable models for health and well-being. There are walking groups, for example in the Pembrokeshire Coast National Park Authority's west Wales Let's Walk initiative. I know some of you have been involved in that and are participating in the debate. There's work with GP practices and other community settings across Wales, making sure that the medical practice has—I'm reluctant to use the term 'social prescribing', but is engaged with making people connected to their local communities and access to the countryside as part of the well-being initiative. The Outdoor Partnership's Opening Doors to the Outdoors project, for example, brings together health professionals with outdoor activities experts to increase physical activity levels, improve mental and physical health, linking local community clubs with mental health teams, enabling patients to lead independent, long-term active lifestyles because of their greater connection to their community and the natural world that surrounds them. 

We have to have a truly green and blue recovery. We've got to enhance our biodiversity, underpin our economy, improve our environment and aid our health and well-being. Heledd, I think, mentioned the flooding most. We're very well aware of those kinds of climate problems that we have coming ahead of us. What we've got to do is make ourselves more resilient to that. We have to make our lifestyles more resilient. We have to make sure that our climate doesn't get any worse, and we have to make sure that we have all the strategies in place to ensure that people are safe and well in their own homes and can take advantage of that. I don't think that it would be a good thing for me to pretend, talking to you now, that we are unlikely to have a dramatic flood over the next winter here in Wales. Sadly, I think there is every likelihood that we will. We've come out of the last 14 months or so with the wettest February last year, and the hottest May; this year the coldest February and the wettest May. The climate has had a profound effect on the way we live our lives just in the last 14 months, never mind over the rest of the world. 

During the youth climate summit yesterday, one of the contributors called the small island nations who are most affected by climate change globally—they don't like being called that, apparently, we were told last night; they like to be called 'big ocean countries' not 'small island countries'. I thought that was a lovely way of thinking about it, because it makes you really realise the extreme importance of the ocean to communities right across the world, and Wales, of course, is no exception to that. So, looking again at our marine conservation zones, the way that we help our small sustainable fisheries, our inshore fisheries and so on, is an excellent way of encouraging people to take part in enhancing our biodiversity and our decarbonisation goals. 

I think I've done a little bit of a canter through all of the issues. What we want to do, in short, is safeguard our environment, build a green economy, provide sustainable homes, and create the well-being of future generations place-making communities that enhance our mental health and well-being, but also our community cohesion—our sense of ourselves and our country and our nation. And we can absolutely do that.

The First Minister, in setting up this new portfolio, has asked me to put the environment, biodiversity loss and climate change at the heart of everything we do as a Government—not just my own portfolio. By bringing together responsibilities for housing, transport, planning, energy and the environment, we can tackle the dangers of climate change and enhance our natural assets to the full, we can build the green, sustainable future for Wales we all hope to see. But we can't do that alone as a Government; we must take the people of Wales with us, we must take all of you with us, we must take as many people as possible with us, and take our businesses, our corporations and our global responsibility really very seriously.

I'm going to go back and indulge myself for the last two minutes of my contribution by saying that you will all know as well that I have long talked about enhancing, protecting and creating woodlands as one of my big drivers—making sustainable homes out of Welsh timber, making sure the supply chains are sustainable, that our farmers and agricultural industries can contribute to them, and in doing so, enhance the biodiversity and the natural beauty of Wales. So, we will have a national forest programme, to create the network of woodlands running the entire length of the country, but we will also be creating a sustainable timber industry to go alongside that.

My colleague Lee Waters is listening in to this debate as well. He will be taking a lead in looking immediately at what we need to do to remove the barriers to being able to achieve some of those ambitions, and bringing back to the floor of the Senedd what we will want to ask all of you to participate in, to make those things a reality. Some of you will know some of the barriers on the ground already. So, we will be looking to work across party lines, with all of you, to make sure that we are able to remove those barriers and build the woodlands in Wales that we want, and I know that you all want them as well.

We'll be able to protect our network of areas of outstanding natural beauty, sites of special scientific interest, protected nature sites, special areas of conservation rivers, and all those sorts of things. But I want to go further than that. We want to put restoration programmes in place. We want to restore our river valleys. We want to make sure that projects like the Pumlumon project, up above Machynlleth, which some of you I'm sure will be familiar with—restoring the sphagnum moss bogs at the top of the River Severn to help us prevent the terrible flooding that we've seen in our rivers, so that we get good river catchment restoration all the way through Wales.

There's an enormous amount to do to improve our environment, protect our endangered species, and provide spaces for emotional enrichment as we do it. There is nothing better for your mental health than knowing that you have made a substantial difference personally and in your community to the surroundings that you have, and that you've been able to be involved and engaged in that way. So, I can assure you, Delyth, that we're really grateful for you to have brought this to our attention, given us the opportunity to debate it, and to start the conversation, because that's all we're able to do tonight. I hope you can see that we're very engaged in it already, that Lynne and I, in particular, will be looking forward to working with you, and across party lines, on making sure that these agendas work for us all. We're a little nation, we have a long-standing and proud commitment of leadership in this field, both at home and on an international stage. So, we're really proud to take that forward.

One last thing I want to mention is our Uganda tree project. One of the things that we've been really successful in doing is planting more than 1 million trees out in Uganda. It's been a particularly successful project. One of the ways we did it was that we just asked everybody to plant a tree, and then we made sure that they could get hold of the right native trees to do that. So, interesting ideas such as that, which have worked elsewhere—would they work for us? Those kinds of things—that's what we want to look at, really small steps: what we need to do to enhance our tree nurseries; what we need to do to make our jobs sustainable as a result of that; what we need to do to make Wales the nation we want it to be.

I'm delighted to be able to at least start that conversation, Delyth, and I am very grateful to you for bringing it forward at such an early stage in the sixth Senedd. Diolch yn fawr.

Ond mae wedi'i ddangos i ni fod teithio llesol, y gallu i ddefnyddio ein strydoedd fel mwy na dim ond lle i roi eich car, yn gwella iechyd corfforol a meddyliol mewn gwirionedd. Mae cynyddu coetiroedd, bioamrywiaeth a mynediad at yr amgylchedd naturiol yn cael effaith fuddiol ar iechyd meddwl, ac os teimlwch eich bod yn gallu gwella eich amgylchedd naturiol, mae'n cael mwy fyth o effaith ar wella iechyd meddwl.

Un o'r pethau rwy'n mynd i'w sleifio i mewn fel profiad personol yma yw: bydd rhai ohonoch yn gwybod fy mod wedi cael canser y fron yn gynnar yn fy ngyrfa wleidyddol, a byddwn yn mynd i ganolfan Maggie yn Abertawe gryn dipyn; bu o gymorth mawr i mi. Yr hyn sydd ganddynt wrth gwrs yw gardd goetir y tu allan, a gallwch weithio yn yr ardd a'r coetir a'i wella, ac mae o ddifrif yn gwneud i chi deimlo'n well; nid oes dwywaith amdani. Gall wneud i chi deimlo'n well hyd yn oed pan fyddwch yn wynebu heriau personol mawr. Mae hefyd yn helpu dynion i siarad â'i gilydd pan fyddant yn garddio, rhywbeth a oedd yn fantais ychwanegol yn fy marn i; roedd y mudiad Siediau Dynion yn rhan o hynny. Felly, mae'r holl bethau hyn yn gwneud gwahaniaeth go iawn.

Bydd gennym fanteision lluosog o'r pethau hynny. Mae'n gwella iechyd meddwl a llesiant pobl, ond hefyd, mae cael pobl allan o'u ceir ar gyfer teithiau byr, a theithio mewn ffordd sy'n gwella eu hiechyd, yn uchelgeisiol. Rydym i gyd wedi disgyn mewn cariad gyda'r car dros ugeinfed ganrif a dechrau'r unfed ganrif ar hugain, ond gwyddom i gyd ei fod yn creu manteision lluosog—aer glanach, ffyrdd llai prysur, gwell lles meddyliol, siopau lleol prysurach. Felly, bydd ein hagenda uchelgeisiol i sicrhau bod gennym 30 y cant o bobl yn gweithio o bell—ac nid yw hynny'n golygu gartref yn unig; mae'n golygu yn eu cymunedau lleol, mewn hybiau ac yn y blaen—yn helpu cyfres gyfan o agendâu.

Rydym wedi gweld prosiectau'n darparu modelau cynaliadwy ar gyfer iechyd a llesiant. Ceir grwpiau cerdded, er enghraifft ym menter Dewch i Gerdded gorllewin Cymru Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro. Gwn fod rhai ohonoch wedi bod yn gysylltiedig â hynny ac yn cymryd rhan yn y ddadl. Ceir gwaith gyda phractisau meddygon teulu a lleoliadau cymunedol eraill ledled Cymru, gan sicrhau bod gan y practis meddygol—rwy'n amharod i ddefnyddio'r term 'presgripsiynu cymdeithasol', ond mae'n ymwneud â chysylltu pobl â'u cymunedau lleol a mynediad at gefn gwlad fel rhan o'r fenter llesiant. Mae prosiect Agor Drysau i'r Awyr Agored y Bartneriaeth Awyr Agored, er enghraifft, yn dod â gweithwyr iechyd proffesiynol ac arbenigwyr gweithgareddau awyr agored at ei gilydd i gynyddu lefelau gweithgarwch corfforol, gwella iechyd meddwl ac iechyd corfforol, cysylltu clybiau cymunedol lleol â thimau iechyd meddwl, gan alluogi cleifion i fyw bywydau annibynnol yn hirdymor oherwydd eu cysylltiad cynyddol â'u cymuned a'r byd naturiol o'u cwmpas.  

Rhaid inni gael adferiad gwirioneddol wyrdd a glas. Rhaid inni wella ein bioamrywiaeth, cynnal ein heconomi, gwella ein hamgylchedd a helpu ein hiechyd a'n llesiant. Soniodd Heledd yn bennaf, rwy'n credu, am y llifogydd. Rydym yn ymwybodol iawn o'r mathau hynny o broblemau hinsawdd sydd gennym i ddod. Rhaid inni wneud ein hunain yn fwy gwydn i wrthsefyll hynny. Rhaid inni wneud ein ffyrdd o fyw yn fwy gwydn. Rhaid inni sicrhau nad yw ein hinsawdd yn gwaethygu, a rhaid inni sicrhau bod gennym yr holl strategaethau ar waith i sicrhau bod pobl yn ddiogel ac yn iach yn eu cartrefi eu hunain ac yn gallu manteisio ar hynny. Nid wyf yn credu y byddai'n beth da i mi esgus, wrth siarad â chi yn awr, ein bod yn annhebygol o gael llifogydd dramatig dros y gaeaf nesaf yma yng Nghymru. Yn anffodus, rwy'n credu ei bod hi'n debygol iawn y byddwn yn eu cael. Rydym wedi dod allan o'r 14 mis diwethaf gyda'r mis Chwefror gwlypaf y llynedd, a'r mis Mai poethaf; eleni, y mis Chwefror oeraf a'r mis Mai gwlypaf. Mae'r hinsawdd wedi cael effaith ddofn ar y ffordd rydym ni'n byw ein bywydau dros y 14 mis diwethaf, heb sôn am weddill y byd. 

Yn ystod yr uwchgynhadledd ieuenctid ar yr hinsawdd ddoe, galwodd un o'r cyfranwyr y gwledydd bach sy'n ynysoedd yr effeithir arnynt fwyaf gan newid hinsawdd yn fyd-eang—nid ydynt yn hoffi cael eu galw'n hynny, mae'n debyg, dywedwyd wrthym neithiwr; maent yn hoffi cael eu galw'n 'wledydd y cefnfor mawr' nid 'gwledydd bach sy'n ynysoedd'. Roeddwn yn meddwl bod honno'n ffordd hyfryd o feddwl amdano, oherwydd mae'n gwneud ichi sylweddoli pa mor eithriadol o bwysig yw'r cefnfor i gymunedau ym mhob rhan o'r byd, ac nid yw Cymru yn eithriad wrth gwrs. Felly, mae edrych eto ar ein parthau cadwraeth morol, y ffordd rydym yn helpu ein pysgodfeydd bach cynaliadwy, ein pysgodfeydd ar y glannau ac yn y blaen, yn ffordd wych o annog pobl i gymryd rhan yn y gwaith o wella ein bioamrywiaeth a'n nodau datgarboneiddio. 

Rwy'n credu fy mod wedi rhuthro braidd drwy'r holl faterion sy'n codi. Yn fyr, rydym eisiau diogelu ein hamgylchedd, adeiladu economi werdd, darparu cartrefi cynaliadwy, a chreu'r cymunedau creu lleoedd llesiant cenedlaethau'r dyfodol sy'n gwella ein hiechyd meddwl a'n llesiant, ond hefyd ein cydlyniant cymunedol—ein hymdeimlad ohonom ein hunain a'n gwlad a'n cenedl. Ac yn bendant, gallwn wneud hynny.

Wrth sefydlu'r portffolio newydd hwn, mae'r Prif Weinidog wedi gofyn imi roi'r amgylchedd, colli bioamrywiaeth a newid hinsawdd wrth wraidd popeth a wnawn fel Llywodraeth—nid fy mhortffolio fy hun yn unig. Drwy ddod â chyfrifoldebau tai, trafnidiaeth, cynllunio, ynni a'r amgylchedd at ei gilydd, gallwn fynd i'r afael â pheryglon newid hinsawdd a gwella ein hasedau naturiol i'r eithaf, gallwn adeiladu'r dyfodol gwyrdd a chynaliadwy y mae pawb ohonom yn gobeithio ei weld ar gyfer Cymru. Ond ni allwn wneud hynny ar ein pen ein hunain fel Llywodraeth; rhaid inni fynd â phobl Cymru gyda ni, rhaid inni fynd â phob un ohonoch chi gyda ni, rhaid inni fynd â chymaint o bobl â phosibl gyda ni, a bod o ddifrif ynglŷn â'n busnesau, ein corfforaethau a'n cyfrifoldeb byd-eang.

Rwy'n mynd i fynd yn ôl a neilltuo dwy funud olaf fy nghyfraniad i ddweud y byddwch i gyd yn gwybod hefyd fy mod wedi sôn ers tro am wella, diogelu a chreu coetiroedd fel un o fy ymgyrchoedd mawr—creu cartrefi cynaliadwy o bren Cymru, gan sicrhau bod y cadwyni cyflenwi'n gynaliadwy, y gall ein ffermwyr a'n diwydiannau amaethyddol gyfrannu atynt, ac wrth wneud hynny, gwella bioamrywiaeth a harddwch naturiol Cymru. Felly, bydd gennym raglen y goedwig genedlaethol i greu'r rhwydwaith o goetiroedd ar hyd y wlad o un pen i'r llall, ond byddwn hefyd yn creu diwydiant pren cynaliadwy i gyd-fynd â hynny.

Mae fy nghyd-Aelod Lee Waters yn gwrando ar y ddadl hon hefyd. Fe fydd yn arwain y ffordd i edrych ar unwaith ar yr hyn y mae angen inni ei wneud i ddileu'r rhwystrau i allu gwireddu rhai o'r uchelgeisiau hynny, a dod â'r hyn y byddwn am ofyn i bob un ohonoch gymryd rhan ynddo yn ôl i lawr y Senedd er mwyn gwireddu'r pethau hynny. Bydd rhai ohonoch yn gwybod am rai o'r rhwystrau ar lawr gwlad eisoes. Felly, byddwn yn ceisio gweithio ar draws y pleidiau, gyda phob un ohonoch, i sicrhau ein bod yn gallu dileu'r rhwystrau hynny ac adeiladu'r coetiroedd rydym eu heisiau yng Nghymru, a gwn eich bod chi i gyd eu heisiau hefyd.

Byddwn yn gallu diogelu ein rhwydwaith o ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol, safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, safleoedd natur gwarchodedig, ardaloedd cadwraeth arbennig afonol, a'r holl fathau hynny o bethau. Ond rwyf am fynd ymhellach na hynny. Rydym am roi rhaglenni adfer ar waith. Rydym am adfer ein dyffrynnoedd afon. Rydym eisiau gwneud yn siŵr bod prosiectau fel prosiect Pumlumon, i fyny uwchben Machynlleth, y bydd rhai ohonoch yn gyfarwydd â hwy, rwy'n siŵr—adfer y migwyn ar ben uchaf Afon Hafren i'n helpu i atal y llifogydd ofnadwy a welsom yn ein hafonydd, fel ein bod yn adfer dalgylchoedd afonydd yn dda yr holl ffordd drwy Gymru.

Mae llawer iawn i'w wneud i wella ein hamgylchedd, diogelu ein rhywogaethau sydd mewn perygl, a darparu mannau ar gyfer cyfoethogi emosiynol wrth inni wneud hynny. Nid oes dim yn well i'ch iechyd meddwl na gwybod eich bod wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol yn bersonol ac yn eich cymuned i'r amgylchedd sydd gennych, a'ch bod wedi gallu cymryd rhan a chyfranogi yn y ffordd honno. Felly, gallaf eich sicrhau, Delyth, ein bod yn ddiolchgar iawn i chi am ddwyn hyn i'n sylw, wedi rhoi cyfle inni ei drafod, a dechrau'r sgwrs, am mai dyna'r cyfan y gallwn ei wneud heno. Gobeithio y gallwch weld ein bod yn ymrwymedig i hyn eisoes, y bydd Lynne a minnau yn arbennig yn edrych ymlaen at weithio gyda chi, ac ar draws y pleidiau, i sicrhau bod yr agendâu hyn yn gweithio i bob un ohonom. Rydym yn genedl fach, mae gennym ymrwymiad hirsefydlog a balch i arwain yn y maes hwn, gartref ac ar lwyfan rhyngwladol. Felly, rydym yn falch iawn o ddatblygu hynny.

Un peth olaf yr hoffwn ei grybwyll yw ein prosiect coed Uganda. Un o'r pethau rydym wedi bod yn llwyddiannus iawn yn ei wneud yw plannu mwy nag 1 filiwn o goed allan yn Uganda. Mae wedi bod yn brosiect arbennig o lwyddiannus. Un o'r ffyrdd y gwnaethom hynny'n syml iawn oedd gofyn i bawb blannu coeden, ac yna gwnaethom yn siŵr y gallent gael gafael ar y coed brodorol cywir i wneud hynny. Felly, syniadau diddorol fel hynny, sydd wedi gweithio mewn mannau eraill—a fyddent yn gweithio i ni? Y mathau hynny o bethau—dyna rydym am edrych arno, camau bach iawn: yr hyn y mae angen inni ei wneud i wella ein meithrinfeydd coed; yr hyn y mae angen inni ei wneud i wneud ein swyddi'n gynaliadwy o ganlyniad i hynny; yr hyn y mae angen inni ei wneud i sicrhau bod Cymru fel rydym eisiau iddi fod.

Rwy'n falch iawn o allu dechrau'r sgwrs honno o leiaf, Delyth, ac rwy'n ddiolchgar iawn i chi am ei chyflwyno mor gynnar yn y chweched Senedd. Diolch yn fawr.

18:25

Diolch, Weinidog. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr iawn.

Thank you, Minister. That brings today's proceedings to a close. Thank you very much.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:29.

The meeting ended at 18:29.