Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
23/03/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are set out on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog, felly, yw'r eitem gyntaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Neil McEvoy.
The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Neil McEvoy.
1. Pa brofion a gynhaliwyd ar y mwd niwclear a garthwyd o'r tu allan i adweithydd niwclear Hinkley Point, cyn cael ei ollwng yn nyfroedd Cymru? OQ56489
1. What tests were carried out on the nuclear mud that was dredged from outside Hinkley Point nuclear reactor, before being dumped in Welsh waters? OQ56489
Llywydd, chemical and radiological testing was carried out in 2009, 2013 and 2017 on marine sediment prior to its disposal at Cardiff grounds.
Llywydd, cynhaliwyd profion cemegol a radiolegol yn 2009, 2013 a 2017 ar waddodion morol cyn eu gwaredu ar dir Caerdydd.
Thanks, First Minister. In 2018, I went to the High Court with others to stop the dumping of Hinkley's nuclear mud in Welsh waters just outside of Cardiff. You voted for the dumping to go ahead without testing for plutonium. Now your own expert panel has found that any further dumping is against Welsh interests. It's advised that model studies are carried out. The UK Government report 'NRPB-M173' proves that plutonium alpha radiation leaked for decades without any spike in gamma radiation. So, you and Natural Resources Wales were wrong on your reason for not testing for plutonium.
You've even been proven wrong about where the mud would end up. Scientists like Professor Barnham of Imperial College London and Professor Henshaw of Bristol university are asking that CR-39 testing is done, so that micro plutonium particles can be identified. Will you admit that you were wrong to dump the mud in 2018, and will you please ensure that CR-39 testing is carried out so that we will know for sure whether or not there are microparticles of plutonium in that mud? The real question is: will you please ensure that CR-39 testing is done because plutonium has leaked into that mud for decades? We know that now. Will you test, please?
Diolch, Prif Weinidog. Yn 2018, es i i'r Uchel Lys gydag eraill i atal dympio mwd niwclear Hinkley yn nyfroedd Cymru ar gyrion Caerdydd. Pleidleisioch chi i'r dympio fynd rhagddo heb brofi am blwtoniwm. Mae eich panel arbenigol eich hun bellach wedi canfod bod unrhyw waredu pellach yn groes i fuddiannau Cymru. Cynghorir bod astudiaethau enghreifftiol yn cael eu cynnal. Mae adroddiad 'NRPB-M173' Llywodraeth y DU yn profi bod ymbelydredd alffa plwtoniwm wedi gollwng am ddegawdau heb unrhyw gynnydd i ymbelydredd gama. Felly, roeddech chi a Cyfoeth Naturiol Cymru yn anghywir o ran eich rheswm dros beidio â phrofi am blwtoniwm.
Rydych chi hyd yn oed wedi eich profi yn anghywir ynghylch ble y byddai'r mwd yn cyrraedd yn y pen draw. Mae gwyddonwyr fel yr Athro Barnham o Goleg Imperial Llundain a'r Athro Henshaw o brifysgol Bryste yn gofyn i brofion CR-39 gael eu cynnal, fel y gellir nodi gronynnau micro plwtoniwm. A wnewch chi gyfaddef eich bod chi'n anghywir i ddympio'r mwd yn 2018, ac a wnewch chi sicrhau bod profion CR-39 yn cael eu cynnal fel y byddwn ni'n gwybod yn sicr pa un a oes microronynnau o blwtoniwm yn y mwd hwnnw ai peidio? Y cwestiwn gwirioneddol yw: a wnewch chi sicrhau bod profion CR-39 yn cael eu cynnal gan fod plwtoniwm wedi gollwng i'r mwd hwnnw ers degawdau? Rydym ni'n gwybod hynny bellach. A wnewch chi gynnal prawf, os gwelwch yn dda?
Well, Llywydd, I established the independent advisory group to explore all aspects of the siting of a nuclear reactor at Hinkley Point as that affects Wales. The group comprises very senior figures from the range of relevant disciplines, and the group published its report on Tuesday of last week. Its conclusions include the need to put in place effective cross-border arrangements to deal with any emergency, and the need for remodelling of disposal at the Cardiff grounds as a result of its own detailed consideration of the suitability of the Cardiff grounds as a disposal site within a marine protected area and the wider resilience of the Severn estuary ecosystem. I will ensure that the report is made available to the regulator so that its conclusions can be properly taken into account when considering any application that might lead to the marine sediment being disposed at the Cardiff grounds.
Wel, Llywydd, sefydlais i'r grŵp cynghori annibynnol i archwilio pob agwedd ar leoli adweithydd niwclear yn Hinkley Point o ran sut y mae hynny yn effeithio ar Gymru. Mae'r grŵp yn cynnwys ffigurau uchel iawn o'r amrywiaeth o ddisgyblaethau perthnasol, a chyhoeddodd y grŵp ei adroddiad ddydd Mawrth yr wythnos diwethaf. Mae ei gasgliadau yn cynnwys yr angen i roi trefniadau trawsffiniol effeithiol ar waith i ymdrin ag unrhyw argyfwng, a'r angen i ailfodelu gwarediad ar dir Caerdydd o ganlyniad i'w ystyriaeth fanwl ei hun o addasrwydd tiroedd Caerdydd fel safle gwaredu o fewn ardal forol warchodedig a chydnerthedd ehangach ecosystem aber afon Hafren. Byddaf yn sicrhau bod yr adroddiad ar gael i'r rheoleiddiwr fel y gellir rhoi ystyriaeth briodol i'w gasgliadau wrth ystyried unrhyw gais a allai arwain at waredu'r gwaddodion morol ar dir Caerdydd.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi economi leol Aberafan? OQ56511
2. What action is the Welsh Government taking to support the local economy of Aberavon? OQ56511
I thank the Member for that question. Llywydd, the Welsh Government continues to support local economies across Wales, including that of Aberavon, with our packages of funding available to businesses in response to the pandemic as well as through our Transforming Towns programme.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo economïau lleol ledled Cymru, gan gynnwys economi Aberafan, gyda'n pecynnau cyllid sydd ar gael i fusnesau mewn ymateb i'r pandemig yn ogystal â thrwy ein rhaglen Trawsnewid Trefi.
Can I thank the First Minister for that answer, and can I welcome the support given to the thousands of small businesses across Aberavon during the pandemic to ensure that, as the First Minister said, those in business in 2019 can stay in business when we come out of this pandemic? Now, there are still some who may need that support for a little bit longer because of the sectors they work in, such as Sonalyst in my consistency. But most of our small businesses actually depend on our major employer in Port Talbot, and that's steel, and the need for Government to continue its support for steel is critical, particularly in the face of the Tory denial over the future of the steel sector in Wales. It appears that cronyism is rife in the Tory Party, because we're seeing David Cameron lobbying Rishi Sunak for support for an investment company directly, but not for these businesses that the investment currently supports. Therefore, can the First Minister give steelworkers in my constituency, and in the wider region, assurances that this Welsh Labour Government will continue to stand up for our steel sector and support the industry as it moves towards decarbonisation in order to build a strong, sustainable steel industry for the future and for generations to come?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ac a gaf i groesawu'r cymorth a roddwyd i'r miloedd o fusnesau bach ledled Aberafan yn ystod y pandemig i sicrhau, fel y dywedodd y Prif Weinidog, y gall y rhai a oedd mewn busnes yn 2019 aros mewn busnes pan fyddwn ni'n dod allan o'r pandemig hwn? Nawr, mae rhai y gallai fod angen y cymorth hwnnw arnyn nhw o hyd am ychydig yn hwy oherwydd y sectorau y maen nhw'n gweithio ynddyn nhw, fel Sonalyst yn fy etholaeth i. Ond mae'r rhan fwyaf o'n busnesau bach yn dibynnu mewn gwirionedd ar ein prif gyflogwr ym Mhort Talbot, a dur yw hwnnw, ac mae'r angen i'r Llywodraeth barhau ei gymorth i'r diwydiant dur yn hollbwysig, yn enwedig yn wyneb gwadiad y Torïaid ynghylch dyfodol y sector dur yng Nghymru. Mae'n ymddangos bod ffrindgarwch yn rhemp yn y Blaid Dorïaidd, oherwydd rydym ni'n gweld David Cameron yn lobïo Rishi Sunak am gefnogaeth i gwmni buddsoddi yn uniongyrchol, ond nid i'r busnesau hyn y mae'r buddsoddiad yn eu cynorthwyo ar hyn o bryd. Felly, a all y Prif Weinidog roi sicrwydd i weithwyr dur yn fy etholaeth i, ac yn y rhanbarth ehangach, y bydd y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn parhau i sefyll dros ein sector dur ac yn cefnogi'r diwydiant wrth iddo symud tuag at ddatgarboneiddio er mwyn adeiladu diwydiant dur cryf a chynaliadwy ar gyfer y dyfodol ac am genedlaethau i ddod?
Llywydd, I thank David Rees for that supplementary question. Of course, this is an anxious time for steelworkers. My colleague Ken Skates attended a meeting of the UK Steel Council—long delayed, but finally meeting on 5 March. He also met with Liberty Steel on 18 March and raised all these issues again at a quadrilateral meeting, involving the Department for Business, Energy and Industrial Strategy of the UK Government, Scotland, Northern Ireland and Wales, on the same day. And the point that the Welsh Government always make, Llywydd, is the strategic significance of a steel industry—you cannot hope to be a modern economy, let alone a manufacturing economy, without having an indigenous steel industry. That is the significance of the work that goes on in the Member's own constituency. Now, there, the Welsh Government continues directly to support efforts at Port Talbot to secure the sort of decarbonised future for the steel industry that David Rees has long supported. The Steel and Metals Institute at Swansea University, which my predecessor in this job opened in February 2018, focuses on reducing carbon emissions in the steel industry. The ASTUTE Institute, again at Swansea University, using £23 million of European funding, focuses on advanced sustainable manufacturing technologies that can help to secure a sustainable future for the steel industry. Here in Wales, the Welsh Government does everything we can to support that industry directly, but also to make the case that only the UK Government can deliver a sector deal of the sort that the steel industry requires, and we make that case to them whenever we have the opportunity.
Llywydd, diolchaf i David Rees am y cwestiwn atodol yna. Wrth gwrs, mae hwn yn gyfnod pryderus i weithwyr dur. Roedd fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn bresennol yn un o gyfarfodydd Cyngor Dur y DU—a gafodd ei oedi am amser maith, ond a gyfarfu o'r diwedd ar 5 Mawrth. Cafodd gyfarfod hefyd gyda Liberty Steel ar 18 Mawrth a chododd yr holl faterion hyn eto mewn cyfarfod pedairochrog, yn cynnwys Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol Llywodraeth y DU, yr Alban, Gogledd Iwerddon a Chymru, ar yr un diwrnod. A'r pwynt y mae Llywodraeth Cymru bob amser yn ei wneud, Llywydd, yw arwyddocâd strategol diwydiant dur—ni allwch chi obeithio bod yn economi fodern, heb sôn am economi gweithgynhyrchu, heb fod gennych chi diwydiant dur cynhenid. Dyna arwyddocâd y gwaith sy'n digwydd yn etholaeth yr Aelod ei hun. Nawr, yno, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo yn uniongyrchol ymdrechion ym Mhort Talbot i sicrhau'r math o ddyfodol di-garbon i'r diwydiant dur y mae David Rees wedi ei gefnogi ers tro byd. Mae'r Sefydliad Dur a Metelau ym Mhrifysgol Abertawe, a agorwyd gan fy rhagflaenydd yn y swydd hon ym mis Chwefror 2018, yn canolbwyntio ar leihau allyriadau carbon yn y diwydiant dur. Mae Sefydliad ASTUTE, unwaith eto ym Mhrifysgol Abertawe, gan ddefnyddio £23 miliwn o gyllid Ewropeaidd, yn canolbwyntio ar dechnolegau gweithgynhyrchu cynaliadwy uwch a all helpu i sicrhau dyfodol cynaliadwy i'r diwydiant dur. Yma yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gynorthwyo'r diwydiant hwnnw yn uniongyrchol, ond hefyd i wneud y ddadl mai dim ond Llywodraeth y DU all ddarparu cytundeb sector o'r math sydd ei angen ar y diwydiant dur, ac rydym ni'n gwneud y ddadl honno iddyn nhw pryd bynnag y cawn ni'r cyfle.
Thank you, First Minister, for a sensible reply there, rather than a party political broadcast. As you know, the Welsh Conservatives themselves are deeply committed to the future of the steel industry in Wales. There's still a considerable amount of publicly owned land and property in my region, not least in Aberavon. As the Economy, Infrastructure and Skills Committee has advised that youth unemployment will be set back as a result of COVID, and in light of ongoing concerns about the constituency's anchor employer, as you've just referred to, how can publicly owned assets be best used to help create investment and jobs that benefit young people in Aberavon?
Diolch, Prif Weinidog, am ateb synhwyrol yn y fan yna yn hytrach na darllediad gwleidyddol. Fel y gwyddoch chi, mae'r Ceidwadwyr Cymreig eu hunain wedi ymrwymo yn llwyr i ddyfodol y diwydiant dur yng Nghymru. Mae cryn dipyn o dir ac eiddo sy'n eiddo cyhoeddus yn fy rhanbarth i o hyd, yn enwedig yn Aberafan. Fel y mae Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi dweud y bydd diweithdra ymhlith pobl ifanc yn cael ei lesteirio o ganlyniad i COVID, ac yng ngoleuni pryderon parhaus am gyflogwr craidd yr etholaeth, fel yr ydych chi newydd gyfeirio ato, beth yw'r ffordd orau o ddefnyddio asedau sy'n eiddo cyhoeddus i helpu i greu buddsoddiad a swyddi sydd o fudd i bobl ifanc yn Aberafan?
I thank the Member for that question. The Welsh Government invests considerable sums of money in trying to bring back into beneficial use ground that, left to the market, would never come forward. Often, as in the sorts of areas that Suzy Davies has identified, that is because it is industrial land where contamination has happened in previous years, and, if you bring the land for sale, then nobody is able to buy it because they can't deal with the sunk costs that would have to be mopped up before the land could become usable. So, our stalled sites fund, for example, is designed to carry out that investment on publicly owned land so that it can then be used, for example, for housing, with all the jobs that that itself brings forward. And I agree with the Member—there is a real challenge for Wales, whichever political parties are involved in it, in making sure that our young people do not bear the brunt of the economic crisis that coronavirus has created. And finding ways in which we can create opportunities for them in education, in employment, in training so that they come through the pandemic, ready to take advantages of job opportunities when the economy recovers, I think, is absolutely at the top of the list of challenges that the next Senedd term will need to face.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi symiau sylweddol o arian yn ceisio dychwelyd tir i ddefnydd buddiol, na fyddai byth yn cael ei gynnig o'i adael i'r farchnad. Yn aml, fel yn y mathau o ardaloedd y mae Suzy Davies wedi cyfeirio atyn nhw, y rheswm am hynny yw mai tir diwydiannol yw hwn lle mae halogiad wedi digwydd mewn blynyddoedd blaenorol, ac, os byddwch chi'n rhoi'r tir ar werth, yna ni all neb ei brynu gan na allan nhw ymdopi â'r costau suddedig y byddai'n rhaid eu talu cyn y gellid defnyddio'r tir. Felly, mae ein cronfa safleoedd segur, er enghraifft, wedi'i chynllunio i wneud y buddsoddiad hwnnw ar dir cyhoeddus fel y gellir ei ddefnyddio wedyn, er enghraifft, ar gyfer tai, gyda'r holl swyddi y mae hynny ynddo'i hun yn eu cynnig. Ac rwy'n cytuno â'r Aelod—ceir her wirioneddol i Gymru, pa bleidiau gwleidyddol bynnag sy'n mynd i'r afael â hi, o ran sicrhau nad yw ein pobl ifanc yn ysgwyddo baich yr argyfwng economaidd y mae coronafeirws wedi ei greu. Ac mae dod o hyd i ffyrdd y gallwn ni greu cyfleoedd iddyn nhw ym meysydd addysg, cyflogaeth, hyfforddiant fel eu bod nhw'n dod drwy'r pandemig, yn barod i fanteisio ar gyfleoedd gwaith pan fydd yr economi yn gwella, yn fy marn i, ar frig y rhestr o heriau y bydd angen i dymor nesaf y Senedd eu hwynebu.
First Minister, Aberavon continues to have one of the lowest employment rates in Wales, with a quarter of the residents economically inactive. Do you accept that your economic policies have failed the people of Aberavon and the entire South Wales West region? So, what the people in my region need is greater support for domestic businesses, particularly those pursuing green technologies, as well as hoping to attract overseas companies. First Minister, how will your Government encourage entrepreneurial spirit in Aberavon? Thank you.
Prif Weinidog, mae Aberafan yn dal i fod ag un o'r cyfraddau cyflogaeth isaf yng Nghymru, gyda chwarter y trigolion yn economaidd anweithgar. A ydych chi'n derbyn bod eich polisïau economaidd wedi siomi pobl Aberafan a rhanbarth cyfan Gorllewin De Cymru? Felly, yr hyn sydd ei angen ar bobl yn fy rhanbarth i yw mwy o gymorth i fusnesau domestig, yn enwedig y rhai hynny sy'n mynd ar drywydd technolegau gwyrdd, yn ogystal â gobeithio denu cwmnïau tramor. Prif Weinidog, sut gwnaiff eich Llywodraeth chi annog ysbryd entrepreneuraidd yn Aberafan? Diolch.
Well, Llywydd, there's a lot in what the Member said in the second half of her contribution with which I can agree. Her analysis is deeply flawed, however. It is one of the most remarkable features of the Welsh economy over the last 20 years that we moved from having one of the highest proportions of our population economically inactive, and a growing proportion as well, in 1999, at the start of devolution, to having reduced that figure to at or occasionally below the UK average, and if you'd said that 20 years ago, that that could be achieved, you really would have been thought of as being out on a limb in terms of economic possibilities at that time. So, I think her analysis is deeply mistaken, but her positive suggestions for what is needed for the economy of Aberavon and the wider economy of south-west Wales has lots of sensible things in it.
Of course, we want to encourage indigenous enterprises. We have put money, during this pandemic, directly into supporting young people in particular who have ideas for self-employment, making sure that they have the mentoring that they need, the support that they need and some of the start-up capital they may need in order to turn those ideas into viable businesses of the future. And, while this Government has had a particular focus on the foundational economy, those jobs that can't be moved around the globe, we go on helping to bring investment to Wales from elsewhere as well. There's no one answer to the future of the Welsh economy. It needs to draw on a wide range of different ways in which we can support businesses that are here already, support the talents and enthusiasms of young people who have ideas for the jobs of the future, and, where opportunities arise, welcome inward investment to Wales as well.
Wel, Llywydd, mae llawer yn yr hyn a ddywedodd yr Aelod yn ail hanner ei chyfraniad y gallaf i gytuno ag ef. Fodd bynnag, mae ei dadansoddiad yn ddiffygiol iawn. Mae'n un o nodweddion mwyaf rhyfeddol economi Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf ein bod ni wedi symud o fod ag un o'r cyfrannau uchaf o'n poblogaeth yn economaidd anweithgar, a chyfran gynyddol hefyd, ym 1999, ar ddechrau datganoli, i fod wedi gostwng y ffigur hwnnw i gyfartaledd y DU neu'n is na hynny weithiau, a phe byddech chi wedi dweud hynny 20 mlynedd yn ôl, y gellid cyflawni hynny, byddech chi wedi cael eich ystyried yn wirioneddol ar eich pen eich hun o ran posibiliadau economaidd bryd hynny. Felly, rwy'n credu bod ei dadansoddiad yn gamdybiaeth fawr, ond mae ei hawgrymiadau cadarnhaol ar gyfer yr hyn sydd ei angen ar gyfer economi Aberafan ac economi ehangach y de-orllewin yn cynnwys llawer o bethau synhwyrol.
Wrth gwrs, rydym ni eisiau annog mentrau cynhenid. Rydym ni wedi rhoi arian, yn ystod y pandemig hwn, yn uniongyrchol i gynorthwyo pobl ifanc yn arbennig, sydd â syniadau ar gyfer hunangyflogaeth, gan wneud yn siŵr bod ganddyn nhw'r mentora sydd ei angen arnyn nhw, y cymorth sydd ei angen arnyn nhw a rhywfaint o'r cyfalaf cychwyn y gallai fod ei angen arnyn nhw er mwyn troi'r syniadau hynny yn fusnesau hyfyw y dyfodol. Ac er y bu gan y Llywodraeth hon bwyslais penodol ar yr economi sylfaenol, y swyddi hynny na ellir eu symud o gwmpas y byd, rydym ni'n parhau i helpu i ddod â buddsoddiad i Gymru o fannau eraill hefyd. Does dim un ateb unigol i ddyfodol economi Cymru. Mae angen iddi fanteisio ar amrywiaeth eang o wahanol ffyrdd y gallwn ni gynorthwyo busnesau sydd yma eisoes, cefnogi doniau a brwdfrydedd pobl ifanc sydd â syniadau ar gyfer swyddi'r dyfodol, a, phan fo cyfleoedd yn codi, croesawu mewnfuddsoddiad i Gymru hefyd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer, and, with your permission, as it's the last Senedd First Minister's questions of this session, I'd like to just reflect for a moment on the tragedy that families have gone through over the COVID crisis that we've just seen behind us over the last 12 months. The loss of a loved one is incalculable, and the grief that families must be feeling across the whole of Wales is sombrely reflected today by all Members of the Senedd, but also in all communities the length and breadth of Wales. We've also seen huge acts of kindness that have been so inspirational, both community spirited kindness and compassion combined, which have carried many people through this crisis.
I'd also like to put on record my thanks, as leader of the Welsh Conservative group, to the staff of the Commission who, through this five-year session, have seen us through question times and debates, and also to reflect on the Members who aren't with us today, who gathered with us in May 2016 to begin this session, who tragically have lost their lives over the last five years.
First Minister, with the third wave ripping through Europe at the moment, why is it easier to fly from Cardiff to Alicante than it is to drive to Aberystwyth?
Diolch, Llywydd, a, gyda'ch caniatâd, gan mai dyma'r cwestiynau olaf i'r Prif Weinidog yn y Senedd ar gyfer y sesiwn hon, hoffwn fyfyrio am eiliad ar y drasiedi y mae teuluoedd wedi bod drwyddi dros argyfwng COVID yr ydym ni newydd ei gweld y tu ôl i ni dros y 12 mis diwethaf. Mae colli rhywun annwyl yn ddifesur, ac mae'r galar y mae'n rhaid bod teuluoedd yn ei deimlo ledled Cymru gyfan yn cael ei adlewyrchu yn brudd heddiw gan holl Aelodau'r Senedd, ond hefyd ym mhob cymuned ar hyd a lled Cymru. Rydym ni hefyd wedi gweld gweithredoedd enfawr o garedigrwydd sydd wedi bod mor ysbrydoledig, caredigrwydd a thosturi ag ysbryd cymunedol gyda'i gilydd, sydd wedi cario llawer o bobl drwy'r argyfwng hwn.
Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch, fel arweinydd grŵp Ceidwadwyr Cymru, i staff y Comisiwn sydd, drwy'r sesiwn bum mlynedd hon, wedi ein tywys trwy gwestiynau a dadleuon, a hefyd i fyfyrio ar yr Aelodau nad ydyn nhw gyda ni heddiw, a ymgasglodd gyda ni ym mis Mai 2016 i ddechrau'r sesiwn hon, sydd yn drasig wedi colli eu bywydau yn ystod y pum mlynedd diwethaf.
Prif Weinidog, gyda'r drydedd don yn ysgubo drwy Ewrop ar hyn o bryd, pam mae'n haws hedfan o Gaerdydd i Alicante nag yw hi i yrru i Aberystwyth?
Llywydd, apologies to the leader of the opposition, as I just missed the—. The line just dipped in the very last part of his question to me. If he'd just be happy to repeat that very last line.
Llywydd, ymddiheuriadau i arweinydd yr wrthblaid, gan fy mod i wedi methu'r—. Roedd oedi bach ar y llinell ar ran olaf un ei gwestiwn i mi. Os byddai cystal ag ailadrodd y llinell olaf un honno?
Yes, First Minister. Sorry about that. Why is it easier to fly from Cardiff to Alicante than it is to drive to Aberystwyth at the moment in Wales?
Iawn, Prif Weinidog. Mae'n ddrwg gen i am hynna. Pam mae'n haws hedfan o Gaerdydd i Alicante nag yw hi i yrru i Aberystwyth ar hyn o bryd yng Nghymru?
I beg your pardon. Thank you for that. Llywydd, could I also just echo the first points that Mr Davies made? We'll have a chance later this afternoon, in a statement that I will give, to reflect on the extraordinary last 12 months and those who have lost loved ones. It's a very important day for us to do that.
I wanted, as well, to take the opportunity, as the leader of the opposition did, just to reflect on the cruelty of the last five years as far as Senedd Members are concerned. We've never experienced a term like it, when we've experienced the loss of Members of the Senedd from all parts of the Chamber—talented, committed people. Their loss has been very profoundly felt across the Chamber. In the last five years, we also lost my own great friend, mentor and predecessor in this post, Rhodri Morgan. Going in, as we are, to an election, I find it odd every day to think of us having an election here in a devolved Wales without the person who was probably personally the most significant figure in establishing devolution as we have it today.
As far as the travel issue is concerned, Llywydd, international travel to and from Wales is bound by the same set of rules in Wales as it is across our border and, indeed, in Scotland. Some air travel is permitted in very narrow circumstances, where the four Governments have agreed together that it is necessary for work purposes, education purposes, or where people are returning home elsewhere in the world. At the moment, the 'stay local' arrangements remain necessary in Wales because of the state of the public health emergency. I remain optimistic that, given the current figures that we continue to see in Wales and with the improvements that we are seeing, by the end of the next week, we may be able to move from 'stay local' to people being able to travel more widely across Wales.
Esgusodwch fi. Diolch am hynna. Llywydd, a gaf innau hefyd adleisio'r pwyntiau cyntaf a wnaeth Mr Davies? Cawn gyfle yn ddiweddarach y prynhawn yma, mewn datganiad y byddaf i'n ei roi, i fyfyrio ar y 12 mis diwethaf eithriadol a'r rhai sydd wedi colli anwyliaid. Mae'n ddiwrnod pwysig iawn i ni wneud hynny.
Roeddwn i eisiau manteisio ar y cyfle, hefyd, fel y gwnaeth arweinydd yr wrthblaid, i fyfyrio ar greulondeb y pum mlynedd diwethaf o ran Aelodau'r Senedd. Nid ydym ni erioed wedi cael tymor tebyg iddo, pan ein bod ni wedi colli Aelodau'r Senedd o bob rhan o'r Siambr—pobl dalentog ac ymroddedig. Teimlwyd eu colled yn ddwys iawn ar draws y Siambr. Yn ystod y pum mlynedd diwethaf, collasom hefyd fy nghyfaill mawr, fy mentor a'm rhagflaenydd yn y swydd hon, Rhodri Morgan. Wrth agosáu at etholiad, fel yr ydym ni, rwy'n ei chael hi'n rhyfedd bob dydd i feddwl ein bod ni'n cael etholiad yma mewn Cymru ddatganoledig heb y sawl a oedd, mae'n debyg, y ffigwr mwyaf arwyddocaol yn bersonol o ran sefydlu datganoli yn y modd y mae hynny gennym ni heddiw.
O ran y mater teithio, Llywydd, mae teithio rhyngwladol i Gymru ac ohoni wedi'i rwymo gan yr un gyfres o reolau yng Nghymru ag y mae dros ein ffin ac, yn wir, yn yr Alban. Caniateir rhywfaint o deithio awyr o dan amgylchiadau cul iawn, pan fo'r pedair Llywodraeth wedi cytuno gyda'i gilydd ei fod yn angenrheidiol at ddibenion gwaith, dibenion addysg, neu pan fo pobl yn dychwelyd adref i fannau eraill yn y byd. Ar hyn o bryd, mae'r trefniadau 'aros yn lleol' yn parhau i fod yn angenrheidiol yng Nghymru oherwydd sefyllfa'r argyfwng iechyd cyhoeddus. Rwy'n dal i fod yn obeithiol, o ystyried y ffigurau presennol yr ydym ni'n parhau i'w gweld yng Nghymru a chyda'r gwelliannau yr ydym ni'n eu gweld, erbyn diwedd yr wythnos nesaf, efallai y byddwn ni'n gallu symud o 'aros yn lleol' i bobl yn gallu teithio yn ehangach ledled Cymru.
First Minister, it cannot be right, with the current third wave going through Europe, as we're seeing, tragically, that you can fly from Cardiff more easily than you can travel, as I said, to Aberystwyth. I, this morning, for example, was able to purchase a ticket for Thursday to fly out of Cardiff Airport, where I do not believe a quarantine hotel exists or in-airport testing exists. If you're allowing, out of your own airport, people to fly to parts of Europe that potentially are hosting the third wave of the virus, why are there no testing facilities at Cardiff Airport and why, indeed, are there no quarantine facilities?
Prif Weinidog, ni all fod yn iawn, gyda'r drydedd don bresennol yn mynd drwy Ewrop, fel yr ydym ni'n ei weld, yn drasig, y gallwch chi hedfan o Gaerdydd yn haws nag y gallwch chi deithio, fel y dywedais, i Aberystwyth. Roeddwn i, y bore yma, er enghraifft, yn gallu prynu tocyn ar gyfer dydd Iau i hedfan allan o Faes Awyr Caerdydd, lle nad wyf i'n credu bod gwesty cwarantîn yn bodoli na phrofion yn y maes awyr yn bodoli. Os ydych chi'n caniatáu, allan o'ch maes awyr eich hun, i bobl hedfan i rannau o Ewrop lle ceir, o bosibl, trydedd don y feirws, pam nad oes cyfleusterau profi ym Maes Awyr Caerdydd a pham, yn wir, nad oes cyfleusterau cwarantîn?
There are no quarantine facilities, Llywydd, because no flights to Cardiff Airport go to red-list countries. Only people travelling into the United Kingdom from the 30-odd countries on the red list are required to quarantine, and none of them are allowed to enter the United Kingdom via Wales. So, there is no case for quarantine facilities at Cardiff Airport because nobody anywhere in the United Kingdom would be required to quarantine under the circumstances that the Member refers to.
I am very anxious, as is the chief medical officer, as is Public Health Wales in the statements that were published last week, at the prospects of international travel being allowed from 17 May. I share the Member's concerns about the third wave on the continent of Europe. I share his concerns about people being able to return to the United Kingdom from places where the virus is in renewed circulation, particularly as there are new variants that are appearing in different parts of the world. I raised this matter with the Chancellor of the Duchy of Lancaster in our regular call on Wednesday of last week. I've heard other UK Ministers over the weekend taking a slightly more precautionary approach to this than was originally envisaged in the Prime Minister's road map for England; I do hope that that will turn out to be true for some of the reasons that the leader of the opposition has identified.
Nid oes cyfleusterau cwarantîn, Llywydd, oherwydd nad oes unrhyw deithiau i Faes Awyr Caerdydd yn mynd i wledydd rhestr goch. Dim ond pobl sy'n teithio i'r Deyrnas Unedig o'r oddeutu 30 o wledydd ar y rhestr goch y mae angen iddyn nhw fynd i gwarantîn, ac ni chaniateir i'r un ohonyn nhw ddod i mewn i'r Deyrnas Unedig drwy Gymru. Felly, nid oes dadl dros gyfleusterau cwarantîn ym Maes Awyr Caerdydd gan na fyddai'n ofynnol i neb yn unman yn y Deyrnas Unedig fynd i gwarantîn o dan yr amgylchiadau y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw.
Rwyf i yn bryderus iawn, fel y mae'r prif swyddog meddygol, fel y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn y datganiadau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, ynghylch y rhagolygon o ganiatáu teithio rhyngwladol o 17 Mai ymlaen. Rwy'n rhannu pryderon yr Aelod am y drydedd don ar gyfandir Ewrop. Rwy'n rhannu ei bryderon ynghylch pobl yn cael dychwelyd i'r Deyrnas Unedig o fannau lle mae'r feirws yn cylchredeg o'r newydd, yn enwedig gan fod amrywiolion newydd sy'n ymddangos mewn gwahanol rannau o'r byd. Codais y mater hwn gyda Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn yn ein galwad reolaidd ddydd Mercher yr wythnos diwethaf. Rwyf wedi clywed Gweinidogion eraill y DU dros y penwythnos yn cymryd agwedd ychydig yn fwy rhagofalus at hyn nag a ragwelwyd yn wreiddiol ym map ffyrdd Prif Weinidog y DU ar gyfer Lloegr; rwy'n gobeithio y bydd hynny yn wir yn y pen draw am rai o'r rhesymau y mae arweinydd yr wrthblaid wedi eu nodi.
I noticed you didn't confirm whether there was testing at the airport. As of this morning, 45 people have currently booked to fly to Cardiff from Alicante on Thursday, and 32 people to fly the other way. Clearly, the informed decision making that will be going into the road map from Westminster is predicated on the report that will be made available on international travel on 12 April. So, it is remarkable that you, as the First Minister, keep non-essential shopping on the high street shut, but you're happy to see international travel coming to Cardiff Airport—an airport you control. Can you understand why people feel very frustrated at this prospect? They see one rule for one sector of the economy and another rule for another sector of the economy, when on your matrix and your COVID recovery plan it would be safe to open non-essential retail. But as it is, you're prepared to allow people to come into Cardiff Airport when no testing facilities exist, First Minister.
Sylwais na wnaethoch chi gadarnhau pa un a oedd profion yn y maes awyr. O'r bore yma, mae 45 o bobl wedi archebu lle ar hyn o bryd i hedfan i Gaerdydd o Alicante ddydd Iau, a 32 o bobl i hedfan y ffordd arall. Yn amlwg, mae'r penderfyniadau cytbwys a fydd yn cael eu gwneud ar y map ffyrdd gan San Steffan yn seiliedig ar yr adroddiad a fydd ar gael ar deithio rhyngwladol ar 12 Ebrill. Felly, mae'n rhyfeddol eich bod chi, fel y Prif Weinidog, yn cadw siopa nad yw'n hanfodol ar y stryd fawr ar gau, ond yn hapus i weld teithio rhyngwladol yn dod i Faes Awyr Caerdydd—maes awyr yr ydych chi'n ei reoli. A allwch chi ddeall pam mae pobl yn teimlo'n rhwystredig iawn am y posibilrwydd hwn? Maen nhw'n gweld un rheol ar gyfer un sector o'r economi a rheol arall ar gyfer sector arall o'r economi, pan fyddai'n ddiogel ar eich matrics a'ch cynllun adfer yn sgil COVID agor manwerthu nad yw'n hanfodol. Ond fel y mae hi, rydych chi'n barod i ganiatáu i bobl ddod i Faes Awyr Caerdydd pan nad oes unrhyw gyfleusterau profi yn bodoli, Prif Weinidog.
I think people are more sensible than the Member gives them credit for. They will understand that the rules that govern international travel out of Wales or into Wales are identical to those everywhere in the rest of the United Kingdom. If the Member is critical of them, he can only be equally critical of the position taken by his own Government.
I looked before we started questions this afternoon, Llywydd, at the list of flights that will be coming into Heathrow this afternoon—flights from Cairo, flights from many parts of the world where the risks are a good deal greater than any flight coming into Cardiff. If a flight comes into Cardiff, then people who arrive here will be subject to all the rules that are there. That includes a testing regime, it includes people being required to stay at home in their own homes for a period after they arrive back, being tested at the start, being tested at the eight-day point—all of that is in place here in Wales. Those are the same rules that happen elsewhere.
I've lost count of the number of times, Llywydd, that the Member has urged on me that we should follow a four-nation approach to these matters in the United Kingdom, and yet when I follow a four-nation approach identically where international travel is concerned, he seems to suggest that we should be doing something different here in Wales. We're doing it on a four-nation basis. I'm very glad we're doing it that way. Everything we are doing here in Wales is the same as in England, Scotland or Northern Ireland, other than the point that the Member hadn't grasped, which is that no red-list flights are allowed to come into Wales. They are only allowed to land in Scotland and in England.
Rwy'n credu bod pobl yn gallach nag y mae'r Aelod yn credu y maen nhw. Byddan nhw'n deall bod y rheolau sy'n llywodraethu teithio rhyngwladol allan o Gymru neu i Gymru yn union yr un fath â'r rhai ym mhobman yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Os yw'r Aelod yn feirniadol ohonyn nhw, ni all ond bod yr un mor feirniadol o'r safbwynt a fabwysiadwyd gan ei Lywodraeth ei hun.
Edrychais cyn i ni ddechrau cwestiynau y prynhawn yma, Llywydd, ar y rhestr o deithiau hedfan a fydd yn dod i mewn i Heathrow y prynhawn yma—awyrennau o Cairo, awyrennau o sawl rhan o'r byd lle mae'r peryglon yn llawer mwy nag y bydden nhw ar unrhyw awyren sy'n dod i Gaerdydd. Os daw awyren i Gaerdydd, yna bydd pobl sy'n cyrraedd yma yn ddarostyngedig i'r holl reolau sydd yno. Mae hynny yn cynnwys trefn brofi, mae'n cynnwys ei gwneud yn ofynnol i bobl aros gartref yn eu cartrefi eu hunain am gyfnod ar ôl iddyn nhw gyrraedd yn ôl, cael eu profi ar y dechrau, cael eu profi ar ôl wyth diwrnod—mae hynny i gyd ar waith yma yng Nghymru. Dyna'r un rheolau ag sy'n digwydd mewn mannau eraill.
Rwyf i wedi colli cyfrif o'r nifer o weithiau, Llywydd, y mae'r Aelod wedi fy annog y dylem ni ddilyn dull pedair gwlad tuag at y materion hyn yn y Deyrnas Unedig, ac eto pan rwyf i'n dilyn dull pedair gwlad yn union lle mae teithio rhyngwladol yn y cwestiwn, mae'n ymddangos ei fod yn awgrymu y dylem ni fod yn gwneud rhywbeth gwahanol yma yng Nghymru. Rydym ni'n ei wneud ar sail pedair gwlad. Rwy'n falch iawn ein bod ni'n ei wneud yn y modd hwnnw. Mae popeth yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru yr un fath ag yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon, ar wahân i'r pwynt nad oedd yr Aelod wedi ei ddeall, sef na chaniateir i unrhyw deithiau rhestr goch ddod i Gymru. Dim ond yn yr Alban ac yn Lloegr y caniateir iddyn nhw lanio.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, every administration should look back on its time in office and ask the question, 'What should we have done better?' When you ask yourself that question, what answer do you give?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, dylai pob gweinyddiaeth edrych yn ôl ar ei chyfnod mewn grym a gofyn y cwestiwn, 'Beth ddylem ni fod wedi ei wneud yn well?' Pan fyddwch chi'n gofyn y cwestiwn hwnnw i chi eich hunan, pa ateb ydych chi'n ei roi?
I'm sure there are many answers, because I think the Member is right that anybody sensible would want to reflect on the experience of the last five years. I wish very much that we had persuaded the UK Government to strike a different deal with the European Union as we left it. People in Wales voted to leave the European Union. The Welsh Government was clear from the beginning that we accepted the fact of that, but we wanted to focus on the form of it. We failed to persuade the UK Government of our case, which would have resulted in a far closer economic relationship with our closest and most important market. Right up to the very end, we were unable to persuade the UK Government, in striking its deal with the European Union, to look after the interests of our young people by securing our continued participation in the Erasmus+ programme, a deficit that I'm very proud to say this Welsh Government made good over this weekend, so that young people in Wales will go on having opportunities to work, study and to volunteer abroad, as will young people from the rest of the world be welcome here in Wales.
Rwy'n siŵr bod llawer o atebion, oherwydd rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn y byddai unrhyw un synhwyrol eisiau myfyrio ar brofiad y pum mlynedd diwethaf. Hoffwn yn fawr iawn pe byddem ni wedi perswadio Llywodraeth y DU i daro bargen wahanol gyda'r Undeb Ewropeaidd wrth i ni ei adael. Pleidleisiodd pobl yng Nghymru i adael yr Undeb Ewropeaidd. Roedd Llywodraeth Cymru yn eglur o'r dechrau ein bod ni'n derbyn ffaith hynny, ond roeddem ni eisiau canolbwyntio ar ei ffurf. Ni wnaethom ni lwyddo i berswadio Llywodraeth y DU o'n hachos, a fyddai wedi arwain at berthynas economaidd lawer agosach gyda'n marchnad agosaf a phwysicaf. Hyd at y diwedd un, nid oeddem ni'n gallu perswadio Llywodraeth y DU, wrth daro ei bargen gyda'r Undeb Ewropeaidd, i ofalu am fuddiannau ein pobl ifanc drwy sicrhau ein bod ni'n parhau i gymryd rhan yn rhaglen Erasmus+, diffyg yr wyf i'n falch iawn o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi ei unioni dros y penwythnos hwn, fel y bydd pobl ifanc yng Nghymru yn parhau i gael cyfleoedd i weithio, astudio a gwirfoddoli dramor, fel y bydd croeso i bobl ifanc o weddill y byd yma yng Nghymru.
I must admit, First Minister, that Labour's campaign launch recently caused a bit of a double take. When I asked you four weeks ago today to commit to giving the real living wage to our care workers, your response then was to pour scorn on what you deemed to be unaffordable pledges. Fast forward a month, and the real living wage for carers now is a headline policy for you going into the election. I'm personally glad we've persuaded you, I'm just sorry that, like with so many other policies—the north Wales medical school, the devolution of justice, and the youth job guarantee—it took so long. But in that spirit of belated reconsideration and at your last possible opportunity in the Senedd before the election, will you now commit to extending free school meals eligibility? You dropped your child poverty target, which we think is a matter of great regret, but will you take this opportunity to promise a hot meal for every child whose family is in receipt of universal credit?
Mae'n rhaid i mi gyfaddef, Prif Weinidog, bod lansiad ymgyrch Llafur yn ddiweddar wedi achosi ychydig o edrych ddwywaith. Pan ofynnais i chi bedair wythnos yn ôl i heddiw i ymrwymo i roi'r cyflog byw gwirioneddol i'n gweithwyr gofal, eich ymateb bryd hynny oedd wfftio'r hyn yr oeddech chi'n ei ystyried yn addewidion anfforddiadwy. Symudwch ymlaen fis, ac mae'r cyflog byw gwirioneddol i ofalwyr yn un o'ch prif bolisïau erbyn hyn ar gyfer yr etholiad. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi eich perswadio chi, y cwbl yr wyf i'n ei resynu, fel gyda chymaint o bolisïau eraill—ysgol feddygol y gogledd, datganoli cyfiawnder, a'r sicrwydd swyddi i bobl ifanc—yw ei fod wedi cymryd cyhyd. Ond yn yr ysbryd hwnnw o ailystyried hwyr ac ar eich cyfle olaf posibl yn y Senedd cyn yr etholiad, a wnewch chi ymrwymo nawr i ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim? Fe wnaethoch chi gael gwared ar eich targed tlodi plant, sydd, yn ein barn ni, yn destun gofid mawr, ond a wnewch chi fanteisio ar y cyfle hwn i addo pryd poeth i bob plentyn y mae ei deulu yn derbyn credyd cynhwysol?
Llywydd, the fundamental difference between my party's manifesto and his is that ours is credible and his is incredible. When I said to him four weeks ago that it was vitally important that any promises that any party makes to the people of Wales can be afforded and delivered, I meant what I said. And the work that my party has put into our pledges guarantees that every one of them can be delivered and can be delivered in a way that is affordable. It does nobody any good, Llywydd, just to pour out promises, one after another, without any possibility that those promises can actually be delivered in reality, because they all add up. His promises, just in a very conservative assessment of them, amount to well over £2 billion-worth of revenue and £6 billion-worth of capital that he hasn't got. I will not go into an election promising people things that I know are simply not possible.
On free school meals, this Government has a very proud record indeed. The first Government in the United Kingdom to guarantee free school meals during school holidays during the pandemic. The first Government in the United Kingdom to guarantee that that will continue through the whole of the next academic year. The first Government in the United Kingdom to make sure that the weekly sum available for free school meals during the pandemic is at a level that avoids the sort of scandalous things that we saw in England. Our record is proud, our record is deliverable and the promises we make will be affordable, credible and deliverable as well.
Llywydd, y gwahaniaeth sylfaenol rhwng maniffesto fy mhlaid i a'i blaid ef yw bod ein maniffesto ni yn gredadwy a bod ei un ef yn anghredadwy. Pan ddywedais wrtho bedair wythnos yn ôl ei bod hi'n hanfodol bwysig y gellir fforddio a chyflawni unrhyw addewidion y mae unrhyw blaid yn eu gwneud i bobl Cymru, roeddwn i'n golygu'r hyn a ddywedais. Ac mae'r gwaith y mae fy mhlaid i wedi ei wneud ar ein haddewidion yn sicrhau y gellir cyflawni pob un ohonyn nhw ac y gellir eu cyflawni mewn ffordd sy'n fforddiadwy. Nid yw'n gwneud unrhyw les i neb, Llywydd, dim ond y dywallt addewidion, un ar ôl y llall, heb unrhyw bosibilrwydd y gellir cyflawni'r addewidion hynny mewn gwirionedd, oherwydd maen nhw i gyd yn costio arian. Mae ei addewidion, dim ond o wneud asesiad ceidwadol iawn ohonyn nhw, werth ymhell dros £2 biliwn o refeniw a gwerth £6 biliwn o gyfalaf nad yw ganddo. Wnaf i ddim mynd i mewn i etholiad yn addo pethau i bobl yr wyf i'n gwybod nad ydyn nhw'n bosibl.
O ran prydau ysgol am ddim, mae gan y Llywodraeth hon hanes balch iawn yn wir. Y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i sicrhau prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol yn ystod y pandemig. Y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i sicrhau y bydd hynny yn parhau drwy gydol y flwyddyn academaidd nesaf. Y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr bod y swm wythnosol sydd ar gael ar gyfer prydau ysgol am ddim yn ystod y pandemig ar lefel sy'n osgoi'r math o bethau cywilyddus a welsom yn Lloegr. Mae ein hanes yn falch, mae ein hanes yn gyflawnadwy a bydd yr addewidion yr ydym ni'n eu gwneud yn fforddiadwy, yn gredadwy ac yn gyflawnadwy hefyd.
I note you said there, First Minister, that you were making a 'conservative assessment' of Plaid Cymru's policies and I think you used your words very advisedly, because I expect you next to be quoting Theresa May and the magic money tree. That's not an election campaign that went very well for her in the end. Our policies will be costed, independently verified by Professor Brian Morgan and Professor Gerry Holtham, an economist that you know very well and you've used as an adviser to the Welsh Government yourself.
I don't expect my powers of persuasion to extend to a u-turn by you any time soon on the question of independence, First Minister, but can I ask you a couple of genuine questions in this final First Minister's questions? In your vision of home rule, what powers would you leave at Westminster, given they would be for most of the time still in Tory hands? And, finally—and to us this is the central question—if the Conservatives, as currently predicted, win the next Westminster election, probably the one after that, and so on, is there some point at which even you would accept, First Minister, that independence becomes for Wales the more progressive option?
Rwy'n sylwi eich bod chi wedi dweud yn y fan yna, Prif Weinidog, eich bod chi'n gwneud 'asesiad ceidwadol' o bolisïau Plaid Cymru ac rwy'n credu eich bod chi wedi defnyddio eich geiriau yn ofalus iawn, oherwydd rwy'n disgwyl nesaf i chi fod yn dyfynnu Theresa May a'r goeden arian hud. Nid yw honno'n ymgyrch etholiadol a aeth yn dda iawn iddi yn y pen draw. Bydd ein polisïau yn cael eu costio, yn cael eu dilysu yn annibynnol gan yr Athro Brian Morgan a'r Athro Gerry Holtham, economegydd yr ydych chi'n ei adnabod yn dda iawn ac yr ydych chi wedi ei ddefnyddio fel cynghorydd i Lywodraeth Cymru eich hun.
Nid wyf i'n disgwyl i'm pwerau perswadio ymestyn i dro pedol gennych chi unrhyw bryd yn fuan ar fater annibyniaeth, Prif Weinidog, ond a gaf i ofyn ychydig o gwestiynau dilys i chi yn y cwestiynau olaf hyn i'r Prif Weinidog? Yn eich gweledigaeth o reolaeth gartref, pa bwerau fyddech chi'n eu gadael yn San Steffan, o gofio y bydden nhw'n dal yn nwylo'r Torïaid y rhan fwyaf o'r amser? Ac, yn olaf—a dyma'r cwestiwn canolog i ni—os bydd y Ceidwadwyr, fel y rhagwelir ar hyn o bryd, yn ennill etholiad nesaf San Steffan, yr un ar ôl hynny, mae'n debyg, ac yn y blaen, a oes ryw adeg y byddai hyd yn oed chi, Prif Weinidog, yn derbyn bod annibyniaeth yn ddewis mwy blaengar i Gymru?
Well, Llywydd, my advice to the Member is to cheer up. My goodness, he's written off the next election, he's written the one after that off as well. Really, my party will be there, fighting to make sure that the results are different. We're not defeatist in the desperate way he has been there, this afternoon.
There are many things we could debate as to which matters would be left at a UK level. The key thing for my party is that all those things would be agreed, that we are a voluntary association of four nations. There we are, I have quoted Mrs May for him this afternoon, because that's how she described the United Kingdom in her Edinburgh lecture in the weeks before she ceased to be Prime Minister. A voluntary association of four nations means that we agree the things that we choose to operate at a UK level. It's in our hands, not in the hands of Westminster to determine it.
The truth is, Llywydd, that the choice at the election is this: the Welsh Conservative Party doesn't believe in Wales, his party doesn't believe in the United Kingdom, my party believes in both.
Wel, Llywydd, fy nghyngor i'r Aelod yw i godi ei galon. Brensiach, mae wedi diystyru'r posibilrwydd o ennill yr etholiad nesaf, mae wedi diystyru'r posibilrwydd o ennill yr un ar ôl hynny hefyd. Mewn gwirionedd, bydd fy mhlaid i yno, yn brwydro i wneud yn siŵr bod y canlyniadau yn wahanol. Nid ydym ni'n wangalon yn y ffordd anobeithiol y mae ef wedi bod yn y fan yna, y prynhawn yma.
Mae llawer o bethau y gallem ni eu trafod ynghylch pa faterion fyddai'n cael eu gadael ar lefel y DU. Y peth allweddol i'm plaid i yw y byddai'r holl bethau hynny yn cael eu cytuno, ein bod ni'n gymdeithas wirfoddol o bedair gwlad. Dyna ni, rwyf i wedi dyfynnu Mrs May ar ei gyfer y prynhawn yma, oherwydd dyna sut y disgrifiodd hi y Deyrnas Unedig yn ei darlith yng Nghaeredin yn yr wythnosau cyn iddi beidio â bod yn Brif Weinidog y DU. Mae cymdeithas wirfoddol o bedair gwlad yn golygu ein bod ni'n cytuno ar y pethau yr ydym ni'n dewis eu gweithredu ar lefel y DU. Mae yn ein dwylo ni, nid yn nwylo San Steffan i'w benderfynu.
Y gwir yw, Llywydd, mai'r dewis yn yr etholiad yw hwn: nid yw Plaid Geidwadol Cymru yn credu yng Nghymru, nid yw ei blaid ef yn credu yn y Deyrnas Unedig, mae fy mhlaid i yn credu yn y ddwy.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelwch cymunedol yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ56487
3. Will the First Minister make a statement on community safety in Alyn and Deeside? OQ56487
I thank Jack Sargeant, Llywydd, for that question. On Thursday last, 18 March, I chaired the latest meeting of the policing partnership board for Wales. The board reviewed the experience of communities during the pandemic, and recommitted the Welsh Government and the police to act together to support strong, safe communities across our nation, including the Member's constituency.
Diolchaf i Jack Sargeant, Llywydd, am y cwestiwn yna. Ddydd Iau diwethaf, 18 Mawrth, cadeiriais gyfarfod diweddaraf bwrdd partneriaeth plismona Cymru. Adolygodd y bwrdd brofiad cymunedau yn ystod y pandemig, ac ailymrwymodd Llywodraeth Cymru a'r heddlu i weithredu gyda'i gilydd i gefnogi cymunedau cryf a diogel ar draws ein gwlad, gan gynnwys etholaeth yr Aelod.
Thank you for that answer, First Minister. You will know that the Tories came to Alyn and Deeside and they promised 62 new police officers, specifically in Deeside. They have delivered none, specifically in Deeside. Welsh Labour have funded police community support officers across Alyn and Deeside and the Welsh Tories have now committed to cutting them as well. First Minister, my community has been hit hard by the Tory police cuts. Will you commit to funding even more PCSOs to work with communities to make our streets safer, and will you continue to step in and act where the Prime Minister's failed to do so?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddwch yn gwybod bod y Torïaid wedi dod i Alun a Glannau Dyfrdwy ac wedi addo 62 o swyddogion yr heddlu newydd, yn benodol yng Nglannau Dyfrdwy. Nid ydyn nhw wedi darparu yr un, yn benodol yng Nglannau Dyfrdwy. Mae Llafur Cymru wedi ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ar draws Alun a Glannau Dyfrdwy ac mae Torïaid Cymru bellach wedi ymrwymo i'w torri hwythau hefyd. Prif Weinidog, mae toriadau heddlu'r Torïaid wedi taro fy nghymuned i yn galed. A wnewch chi ymrwymo i ariannu hyd yn oed mwy o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i weithio gyda chymunedau i wneud ein strydoedd yn fwy diogel, ac a wnewch chi barhau i gamu i mewn a gweithredu yn lle methodd Prif Weinidog y DU â gwneud hynny?
Llywydd, I thank Jack Sargeant for those very important points, and he's right: the record of the Conservative Party for a decade is of defunding the police across the United Kingdom. Between 2010 and 2018—all years in which the Conservative Party ran the UK Government—police numbers in Wales and England dropped by a staggering 21,732 officers. That's nearly 500 fewer police on the streets here in Wales because of the deliberate decisions of the Conservative Government. And even if all their current plans were to succeed—as Jack Sargeant has said, not a single one of the 62 officers they promised in Alyn and Deeside have yet materialised—even if they were to succeed in full, those numbers would not recover to where policing numbers were before the long Tory years of cutting police budgets and police numbers. I'm very proud of the fact that since 2011, successive Welsh Governments have funded 500 police and community support officers, and if this Government is returned in May, not only will those 500 officers remain in place, but we'll add to it with another 100 officers, so that there are more people on the beat, on the streets, in every part of Wales.
Llywydd, diolchaf i Jack Sargeant am y pwyntiau pwysig iawn yna, ac mae'n iawn: hanes y Blaid Geidwadol am ddegawd yw dadariannu'r heddlu ar draws y Deyrnas Unedig. Rhwng 2010 a 2018—i gyd yn flynyddoedd pan oedd y Blaid Geidwadol yn rhedeg Llywodraeth y DU—gostyngodd niferoedd yr heddlu yng Nghymru a Lloegr gan gyfanswm syfrdanol o 21,732 o swyddogion. Mae hynny bron i 500 yn llai o heddlu ar y strydoedd yma yng Nghymru oherwydd penderfyniadau bwriadol y Llywodraeth Geidwadol. A hyd yn oed pe byddai eu holl gynlluniau presennol yn llwyddo—fel y dywedodd Jack Sargeant, nid oes yr un o'r 62 o swyddogion a addawyd ganddyn nhw yn Alun a Glannau Dyfrdwy wedi dod i'r amlwg hyd ama—hyd yn oed pe bydden nhw'n llwyddo yn llwyr, ni fyddai'r niferoedd hynny yn gwella i ble'r oedd niferoedd plismona cyn blynyddoedd maith y Torïaid o dorri cyllidebau'r heddlu a niferoedd yr heddlu. Rwy'n falch iawn o'r ffaith bod Llywodraethau olynol yng Nghymru ers 2011 wedi ariannu 500 o swyddogion yr heddlu a swyddogion cymorth cymunedol, ac os caiff y Llywodraeth hon ei dychwelyd ym mis Mai, nid yn unig y bydd y 500 o swyddogion hynny yn parhau yn eu swyddi, ond byddwn yn ychwanegu atyn nhw gyda 100 o swyddogion eraill, fel bod mwy o bobl yn gweithio ar y strydoedd ym mhob rhan o Gymru.
Community safety in Flintshire and across north Wales requires joined-up multi-agency working with communities themselves and the role of North Wales Police is central to this. With community safety being a devolved matter, Welsh Conservatives would continue to support and fund police community support officer numbers in Wales, working alongside the UK Conservative Government programme to recruit an additional 20,000 police officers in England and Wales by March 2023. How do you therefore propose to ensure partnership working between the Welsh and UK Governments on this agenda, where the actual uplift in additional police officers in England and Wales has already reached 6,620 by 31 December 2020, including 302 extra officers in Wales, and 62 in north Wales, with further increases to follow in the next two years, recognising that community safety in north Wales is entirely dependent upon north Wales's established integrated working with their adjacent partner police forces in north-west England?
Mae diogelwch cymunedol yn Sir y Fflint ac ar draws y gogledd yn gofyn am weithio amlasiantaeth cydgysylltiedig gyda chymunedau eu hunain ac mae swyddogaeth Heddlu Gogledd Cymru yn ganolog i hyn. Gan fod diogelwch cymunedol yn fater datganoledig, byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn parhau i gefnogi ac ariannu niferoedd swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru, gan weithio ochr yn ochr â rhaglen Llywodraeth Geidwadol y DU i recriwtio 20,000 o swyddogion yr heddlu ychwanegol yng Nghymru a Lloegr erbyn mis Mawrth 2023. Sut ydych chi'n bwriadu, felly, sicrhau gwaith partneriaeth rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU ar yr agenda hon, lle mae'r cynnydd gwirioneddol i swyddogion ychwanegol yng Nghymru a Lloegr eisoes wedi cyrraedd 6,620 erbyn 31 Rhagfyr 2020, gan gynnwys 302 o swyddogion ychwanegol yng Nghymru, a 62 yn y gogledd, gyda chynnydd pellach i ddilyn yn ystod y ddwy flynedd nesaf, gan gydnabod bod diogelwch cymunedol yn y gogledd yn gwbl ddibynnol ar waith integredig sefydledig gogledd Cymru gyda'u heddluoedd partner cyfagos yng ngogledd-orllewin Lloegr?
Llywydd, is the Member seriously asking us to congratulate his party because they've managed to restore one quarter of the cuts in police numbers that they inflicted on Wales and England over the last decade? Is that a serious proposition that he's putting to us this afternoon? When I talk to people who are worried about community safety, they don't talk to me about joined-up agency working. What they ask is, 'Why aren't there more people here, on the beat, doing the job we want them to do?' And the answer is: because his Government took away nearly 22,000 of those people, and it was the Welsh Government that stepped in to restore those 500 police and community support officers that otherwise we would have done without. It's no point at all the Conservative Party in Wales pretending that their party did anything other than to defund the police year after year after year, and it was this Government that stepped in to help keep people safe.
Llywydd, a yw'r Aelod yn gofyn o ddifrif i ni longyfarch ei blaid gan eu bod nhw wedi llwyddo i adfer un chwarter o'r toriadau i niferoedd yr heddlu a achoswyd ganddyn nhw yng Nghymru a Lloegr dros y degawd diwethaf? A yw hwnna'n gynnig difrifol y mae'n ei wneud i ni y prynhawn yma? Pan fyddaf i'n siarad â phobl sy'n poeni am ddiogelwch cymunedol, dydyn nhw ddim yn siarad â mi am weithio asiantaeth cydgysylltiedig. Yr hyn y maen nhw'n ei ofyn yw, 'Pam nad oes mwy o bobl yma, ar y stryd, yn gwneud y gwaith yr ydym ni eisiau iddyn nhw ei wneud?' A'r ateb yw: oherwydd bod ei Lywodraeth ef wedi cymryd bron i 22,000 o'r bobl hynny i ffwrdd, a Llywodraeth Cymru wnaeth gamu i mewn i ailgyflwyno'r 500 o swyddogion yr heddlu a'r swyddogion cymorth cymunedol hynny y byddem ni wedi gorfod gwneud hebddyn nhw fel arall. Nid oes diben o gwbl i'r Blaid Geidwadol yng Nghymru esgus bod eu plaid nhw wedi gwneud unrhyw beth heblaw dadariannu'r heddlu flwyddyn ar ôl blwyddyn, a'r Llywodraeth hon a gamodd ymlaen i helpu i gadw pobl yn ddiogel.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am waith Cyd-bwyllgor y Gweinidogion? OQ56481
4. Will the First Minister make a statement on the work of the Joint Ministerial Committee? OQ56481
Diolch yn fawr i Carwyn Jones am y cwestiwn yna. Jest i ddweud,
I thank Carwyn Jones for the question. Just to say,
the JMC is a disappointment, and one that is of the UK Government’s making. It hasn’t met in plenary forum since 2018, when he last attended on behalf of Wales, and has not been convened once as the forum to craft a four-nation response to the public health crisis.
mae'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn siom, ac yn un a achoswyd gan Lywodraeth y DU. Nid yw wedi cyfarfod mewn fforwm llawn ers 2018, pan oedd ef yn bresennol ddiwethaf ar ran Cymru, ac nid yw wedi cael ei gynnull unwaith fel y fforwm i lunio ymateb pedair gwlad i'r argyfwng iechyd cyhoeddus.
Thank you for that answer, First Minister. Do you share my disappointment that the UK Government has buried the publication of the Dunlop review, which will contribute so much to the inter-governmental machinery we have here in the UK? Does he share with me the need to have a proper system where decisions can be taken across the UK by Governments working together? Does he agree with me there needs to be an unbiased dispute resolution process, which we don't have at the moment, and a better way where we can work with our friends in England, Scotland and Northern Ireland?
I'm aware of the fact that this is the last time that I will be speaking in the Senedd. This will not be the last time I express a view, I'm sure, on this issue. First Minister, do you look forward to a day when the UK has a proper constitution, a proper structure, a time when the rule of law is enshrined in the law and not simply a convention, and a time when Wales is a full and equal partner in the governance of the UK?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. A ydych chi'n rhannu fy siom bod Llywodraeth y DU wedi claddu cyhoeddiad adolygiad Dunlop, a fydd yn cyfrannu cymaint at y peirianwaith rhynglywodraethol sydd gennym ni yma yn y DU? A yw'n rhannu gyda mi yr angen i gael system briodol lle gall Llywodraethau gydweithio i wneud penderfyniadau ledled y DU? A yw'n cytuno â mi bod angen proses datrys anghydfodau ddiduedd, nad oes gennym ni ar hyn o bryd, a ffordd well o weithio gyda'n cyfeillion yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon?
Rwy'n ymwybodol o'r ffaith mai dyma'r tro olaf y byddaf i'n siarad yn y Senedd. Nid dyma'r tro olaf y byddaf i'n mynegi barn, rwy'n siŵr, ar y mater hwn. Prif Weinidog, a ydych chi'n edrych ymlaen at ddiwrnod pan fydd gan y DU gyfansoddiad priodol, strwythur priodol, adeg pan fo rheolaeth y gyfraith wedi'i hymgorffori yn y gyfraith ac nid yn gonfensiwn yn unig, ac adeg pan fo Cymru yn bartner llawn a chyfartal yn llywodraethiant y DU?
Llywydd, I think it is absolutely fitting that the last time that the former First Minister takes part in First Minister's questions that he should revert to a subject on which he has for a decade led the debate across the United Kingdom. I absolutely congratulate him on that. We are very much indebted to him for the legacy that we now draw on.
He's absolutely right about the Dunlop review. I remember talking to the then Prime Minister, Mrs May, about her reasons for establishing the Dunlop review. I gave evidence to the Dunlop review myself. I want to pay tribute as well to the contributions that Lord Dunlop made during the passage of the internal market Bill through the House of Lords. Had the Government been wise enough to take his advice then, we would not be in the desperately difficult position that we are in as a result of that unconstitutional piece of legislation.
The Prime Minister's had the Dunlop review for well over a year, and yet he refuses to allow it to be published out of Downing Street. And the reason he refuses is, I suspect, because it offers a very different prescription for the future of the United Kingdom, a prescription very much as Carwyn Jones has outlined: one based on the principles of parity of participation, mutual respect, independence in dispute avoidance and resolution, and a constitution that is enshrined and embedded in the law, and does not rest in the hands of one of the four nations of the United Kingdom.
As well as burying the Dunlop review, this Government has now taken over three years to complete the inter-governmental review that was commissioned at the last JMC plenary that Carwyn Jones attended. How is it possible to have confidence that the UK Government is genuinely interested in securing a future for the United Kingdom when, at every opportunity it has to do something positive and constructive in that direction, to describe its actions as tardy would be to put the most generous possible construction on the way in which they behave?
Llywydd, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl briodol, y tro diwethaf y bydd y cyn Brif Weinidog yn cymryd rhan yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, y dylai droi yn ôl at bwnc y mae wedi arwain y ddadl arno ers degawd ar draws y Deyrnas Unedig. Rwy'n ei longyfarch yn llwyr ar hynny. Rydym ni'n ddyledus iawn iddo am yr etifeddiaeth yr ydym ni'n manteisio arni nawr.
Mae yn llygad ei le am adolygiad Dunlop. Rwy'n cofio siarad gyda Phrif Weinidog y DU ar y pryd, Mrs May, am ei rhesymau dros sefydlu adolygiad Dunlop. Rhoddais dystiolaeth i adolygiad Dunlop fy hun. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i'r cyfraniadau a wnaeth yr Arglwydd Dunlop yn ystod hynt y Bil marchnad mewnol drwy Dŷ'r Arglwyddi. Pe byddai'r Llywodraeth wedi bod yn ddigon doeth i gymryd ei gyngor bryd hynny, ni fyddem ni yn y sefyllfa ofnadwy o anodd yr ydym ni ynddi o ganlyniad i'r darn anghyfansoddiadol hwnnw o ddeddfwriaeth.
Mae adolygiad Dunlop wedi bod gan Brif Weinidog y DU ers ymhell dros flwyddyn, ac eto mae'n gwrthod caniatáu iddo gael ei gyhoeddi allan o Downing Street. A'r rheswm y mae'n gwrthod, rwy'n amau, yw oherwydd ei fod yn cynnig argymhelliad gwahanol iawn ar gyfer dyfodol y Deyrnas Unedig, argymhelliad tebyg iawn i'r un y mae Carwyn Jones wedi ei amlinellu: un sy'n seiliedig ar egwyddorion cydraddoldeb cyfranogiad, parch at ein gilydd, annibyniaeth o ran osgoi a datrys anghydfodau, a chyfansoddiad sydd wedi ei ymgorffori a'i wreiddio yn y gyfraith, ac nad yw yn nwylo un o bedair gwlad y Deyrnas Unedig.
Yn ogystal â chladdu adolygiad Dunlop, mae'r Llywodraeth hon bellach wedi cymryd dros dair blynedd i gwblhau'r adolygiad rhynglywodraethol a gomisiynwyd yng nghyfarfod llawn diwethaf y Cyd-bwyllgor Gweinidogion yr oedd Carwyn Jones yn bresennol ynddo. Sut y mae'n bosibl bod yn ffyddiog bod gan Lywodraeth y DU ddiddordeb gwirioneddol mewn sicrhau dyfodol i'r Deyrnas Unedig pan, ar bob cyfle y mae'n ei gael i wneud rhywbeth cadarnhaol ac adeiladol i'r cyfeiriad hwnnw, byddai disgrifio ei gweithredoedd fel araf y ffurf fwyaf hael posibl o ddisgrifio’r ffordd y maen nhw'n ymddwyn?
First Minister, since you took office in December 2018 you've been a constant critic of the UK Government. You, in fact, have not just been critical, but you've regularly tried to undermine the UK Government's policy, particularly with regard to Brexit, and you recently described the Prime Minister Boris Johnson as being awful. That's not conducive to having a positive working relationship between Ministers. Do you accept that, in order for the next Welsh Government to have a decent working relationship with the UK Government, people will need to vote Conservative in May?
Prif Weinidog, ers i chi ddod i rym ym mis Rhagfyr 2018, rydych chi wedi bod yn feirniad cyson o Lywodraeth y DU. Rydych chi, mewn gwirionedd, nid yn unig wedi bod yn feirniadol, ond rydych chi wedi ceisio tanseilio polisi Llywodraeth y DU yn rheolaidd, yn enwedig o ran Brexit, ac yn ddiweddar fe wnaethoch chi ddisgrifio Prif Weinidog y DU, Boris Johnson, fel bod yn ofnadwy. Nid yw hynny yn hwyluso perthynas waith gadarnhaol rhwng Gweinidogion. A ydych chi'n derbyn, er mwyn i Lywodraeth nesaf Cymru gael perthynas waith dda â Llywodraeth y DU, y bydd angen i bobl bleidleisio dros y Ceidwadwyr ym mis Mai?
Llywydd, a vote for the Conservative Party in May is a vote to hand Wales over to Whitehall, because that is the policy of the UK Conservative Government. It is to roll back devolution wherever it can, to put us back in our place, taking on devolved Governments instead of working with us. I am critical of the UK Government, of course I am, but I do it because I am a firm believer in the future of the United Kingdom, and yet we have a Government at Westminster who every day stokes the fires of nationalism because of the utterly disrespectful way in which it treats other nations of the United Kingdom, because of its failure to discharge the most basic obligations, such as publishing the Dunlop review and concluding the inter-governmental relations review.
There is so much that can be done, and I think this Welsh Labour Government, under the leadership of Carwyn Jones and in the time that I've been First Minister, has led the way in putting positive and constructive proposals forward as to how the United Kingdom can go on being a success. That is what I want to see. The neglect of that by the UK Government, their belief that the way to deal with the United Kingdom is to roll back the history of the last 20 years, and to do so in a way that is characterised by aggressive unilateralism on their part, is a recipe for the break-up of the United Kingdom. That's why I'm critical of the UK Government, because it is sleepwalking us all into a future in which the very thing I want to see avoided becomes more likely.
Llywydd, mae pleidlais i'r Blaid Geidwadol ym mis Mai yn bleidlais i drosglwyddo Cymru i Whitehall, oherwydd dyna bolisi Llywodraeth Geidwadol y DU. Bydd yn dadwneud datganoli lle bynnag y gall, yn ein rhoi ni yn ôl yn ein lle, gan frwydro â Llywodraethau datganoledig yn hytrach na gweithio gyda ni. Rwy'n feirniadol o Lywodraeth y DU, wrth gwrs fy mod i, ond rwy'n ei wneud gan fy mod i'n credu yn gryf yn nyfodol y Deyrnas Unedig, ac eto mae gennym ni Lywodraeth yn San Steffan sydd bob dydd yn bwydo tân cenedlaetholdeb oherwydd y ffordd gwbl amharchus y mae'n trin cenhedloedd eraill y Deyrnas Unedig, oherwydd ei methiant i gyflawni'r rhwymedigaethau mwyaf sylfaenol, fel cyhoeddi adolygiad Dunlop a chwblhau'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol.
Mae cymaint y gellir ei wneud, ac rwy'n credu bod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, dan arweiniad Carwyn Jones ac yn yr amser yr wyf i wedi bod yn Brif Weinidog, wedi arwain y ffordd o ran cyflwyno cynigion cadarnhaol ac adeiladol ynghylch sut y gall y Deyrnas Unedig barhau i fod yn llwyddiant. Dyna yr wyf i eisiau ei weld. Mae'r esgeulustod o hynny gan Lywodraeth y DU, eu cred mai'r ffordd i ymdrin â'r Deyrnas Unedig yw dileu hanes yr 20 mlynedd diwethaf, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n cael ei nodweddu gan unochroldeb ymosodol ar eu rhan nhw, yn rysáit ar gyfer chwalu'r Deyrnas Unedig. Dyna pam yr wyf yn feirniadol o Lywodraeth y DU, oherwydd mae'n ein tywys ni i gyd yn ddifeddwl i ddyfodol lle mae'r union beth yr wyf i eisiau ei weld yn cael ei osgoi yn dod yn fwy tebygol.
First Minister, I'm sure that you and the Counsel General have raised in the JMC the question of Erasmus+. Given the hugely disappointing decision by the UK Government to turn their back on this highly successful programme of learning exchanges, would you agree with me that the Welsh Government's announcement that it is to fund a new reciprocal learning programme for the whole of the next Senedd term is a massive boost for young people in Wales?
Prif Weinidog, rwy'n siŵr eich bod chi a'r Cwnsler Cyffredinol wedi codi cwestiwn Erasmus+ yn y Cydbwyllgor Gweinidogion. O ystyried y penderfyniad hynod siomedig gan Lywodraeth y DU i droi eu cefnau ar y rhaglen hynod lwyddiannus hon o gyfnewidiadau dysgu, a fyddech chi'n cytuno â mi bod cyhoeddiad Llywodraeth Cymru y bydd yn ariannu rhaglen ddysgu gyfatebol newydd ar gyfer tymor nesaf cyfan y Senedd yn hwb enfawr i bobl ifanc yng Nghymru?
Llywydd, can I thank Lynne Neagle for that? I very well remember being at a meeting of the JMC on European negotiations when the then Chancellor of the Duchy of Lancaster, David Lidington, asked us to contribute to a list of those European Union organisations to which we would wish to remain in membership after we had left the European Union itself. Membership of Erasmus+ is available to countries far beyond the European Union, and I can assure the Member that it was always at the top of the list of things that we argued for, alongside Scotland, alongside Northern Ireland, to make sure that those opportunities remained available to young people here in Wales. And it was an act of straightforward cultural vandalism of the UK Government to turn its back and, more importantly, to refuse to offer to young people across the United Kingdom the ongoing opportunities that Erasmus+ would provide.
We've continued to make the case—we've argued and argued that it's not too late for the United Kingdom to take up that opportunity—and it's only the UK Government that has refused to do that, and the European Commission is clear that without unanimity amongst the four UK nations, they're not able to offer us that opportunity. That's why we made the announcement we did at the weekend, an announcement of which I'm enormously proud: a multi-annual programme that guarantees for the whole of the next Senedd term our young people will be able to travel abroad, work abroad, study abroad, and that young people from elsewhere in the world will come here to Wales. We get so much more out of that than we put into it.
I recently attended on St David's Day an event with Seren students in the United States of America—four young people from Wales studying at Harvard, Yale, Chicago and Princeton universities, Ivy League universities every one of them. They sat there in their rooms with a Welsh flag behind them. They are ambassadors for Wales every single day, and the young people who will come to Wales and the young people who will go from Wales to 50 different countries now, as a result of this scheme, will be our finest ambassadors. I couldn't be prouder of the fact that we now have given them those opportunities and we should all be proud of them as well.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Lynne Neagle am hynna? Rwy'n cofio yn dda iawn bod yn un o gyfarfodydd y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar drafodaethau Ewropeaidd pan ofynnodd Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn ar y pryd, David Lidington, i ni gyfrannu at restr o'r sefydliadau Undeb Ewropeaidd hynny y byddem ni'n dymuno aros yn aelodau ohonyn nhw ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd ei hun. Mae aelodaeth o Erasmus+ ar gael i wledydd ymhell y tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd, a gallaf sicrhau'r Aelod ei bod bob amser ar frig y rhestr o bethau y gwnaethom ni ddadlau drostyn nhw, ochr yn ochr â'r Alban, ochr yn ochr â Gogledd Iwerddon, i wneud yn siŵr bod y cyfleoedd hynny ar gael o hyd i bobl ifanc yma yng Nghymru. Ac roedd yn weithred o fandaliaeth ddiwylliannol syml gan Lywodraeth y DU i droi ei chefn ac, yn bwysicach, gwrthod cynnig i bobl ifanc ledled y Deyrnas Unedig y cyfleoedd parhaus y byddai Erasmus+ yn eu cynnig.
Rydym ni wedi parhau i wneud y ddadl—rydym ni wedi dadlau a dadlau nad yw'n rhy hwyr i'r Deyrnas Unedig fanteisio ar y cyfle hwnnw—a dim ond Llywodraeth y DU sydd wedi gwrthod gwneud hynny, ac mae'r Comisiwn Ewropeaidd yn eglur, heb unfrydedd ymhlith pedair gwlad y DU, nad ydyn nhw'n gallu cynnig y cyfle hwnnw i ni. Dyna pam y gwnaethom ni'r cyhoeddiad a wnaethom dros y penwythnos, cyhoeddiad yr wyf i'n hynod falch ohono: rhaglen aml-flwyddyn sy'n sicrhau ar gyfer tymor nesaf cyfan y Senedd y bydd ein pobl ifanc yn gallu teithio dramor, gweithio dramor, astudio dramor, ac y bydd pobl ifanc o fannau eraill yn y byd yn dod yma i Gymru. Rydym ni'n cael cymaint mwy allan o hynny nag yr ydym ni'n ei gyfrannu ato.
Roeddwn i'n bresennol yn ddiweddar ar Ddydd Gŵyl Dewi mewn digwyddiad gyda myfyrwyr Seren yn Unol Daleithiau America—pedwar o bobl ifanc o Gymru yn astudio ym mhrifysgolion Harvard, Yale, Chicago a Princeton, prifysgolion Ivy League bob un ohonyn nhw. Roedden nhw'n eistedd yno yn eu hystafelloedd gyda baner Cymru y tu ôl iddyn nhw. Maen nhw'n llysgenhadon dros Gymru bob un dydd, a'r bobl ifanc a fydd yn dod i Gymru a'r bobl ifanc a fydd yn mynd o Gymru i 50 o wahanol wledydd nawr, o ganlyniad i'r cynllun hwn, fydd ein llysgenhadon gorau. Ni allwn fod yn fwy balch o'r ffaith ein bod ni bellach wedi rhoi'r cyfleoedd hynny iddyn nhw a dylem ni i gyd fod yn falch ohonyn nhw hefyd.
5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi busnesau wrth i'r cyfyngiadau symud gael eu llacio? OQ56508
5. What plans does the Welsh Government have to support businesses as lockdown restrictions are eased? OQ56508
I thank Angela Burns for that question, Llywydd. The decision to provide full, year-long rate relief for more than 70,000 Welsh businesses is just one example of the support that the Welsh Government will provide over the next 12 months as we plan to move beyond the pandemic.
Diolchaf i Angela Burns am y cwestiwn yna, Llywydd. Dim ond un enghraifft yw'r penderfyniad i ddarparu rhyddhad ardrethi llawn am flwyddyn i fwy na 70,000 o fusnesau yng Nghymru o'r cymorth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu dros y 12 mis nesaf wrth i ni gynllunio i symud y tu hwnt i'r pandemig.
Thank you for that, First Minister. As you are very aware, the tourism and hospitality sectors are incredibly important in my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, and last week I held a virtual roundtable with representatives of the sector, from the most upmarket of hotels to pubs and clubs trying to survive this pandemic. I heard the gratitude that they offered for the UK Government's furlough scheme and the Welsh Government's many different schemes of financial support, and they are very grateful to both Governments for that. However, the other message I heard was a need for clarity on when and how businesses are to be brought out of hibernation, and they raised the challenge of staff. It's the recruitment and training of skilled staff such as chefs, such as the person who runs the front end of the restaurant, such as the sommeliers and all these other people. You can't just get them off the street; they need to be brought on and trained. The point they were making is that if they are given very little warning of when lockdowns will stop, then they don't know how long they have to go out there and get them. They also raised the concerns that actually the resource isn't there, because people have moved on; people are looking at other, alternative forms of employment where they might be able to have a more secure tenure going forward. So, can I ask you, First Minister, as my last request of you as a Member of this Senedd, to really bear in mind these more fragile sectors where a lot of casual work is required, a lot of casual labour, but where you still need good standards and the time to train the people who can support those businesses, and to give them all of the warning you possibly can as to when they might be able to open up and carry on?
Diolch am hynna, Prif Weinidog. Fel yr ydych chi'n gwybod yn iawn, mae'r sectorau twristiaeth a lletygarwch yn eithriadol o bwysig yn fy etholaeth i, sef Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, a'r wythnos diwethaf cynhaliais rith-gyfarfod bord gron gyda chynrychiolwyr o'r sector, o'r gwestai mwyaf crand i dafarndai a chlybiau sy'n ceisio goroesi'r pandemig hwn. Clywais y diolch a gynigiwyd ganddyn nhw am gynllun ffyrlo Llywodraeth y DU a gwahanol gynlluniau cymorth ariannol niferus Llywodraeth Cymru, ac maen nhw'n ddiolchgar iawn i'r ddwy Lywodraeth am hynny. Fodd bynnag, y neges arall a glywais oedd yr angen am eglurder ynghylch pryd a sut y bydd y busnesau hynny yn cael ailddechrau gweithredu, a chodasant yr her o ran staff. Mae hyn yn golygu recriwtio a hyfforddi staff medrus fel cogyddion, fel y sawl sy'n rhedeg pen blaen y bwyty, fel y sommeliers a'r holl bobl eraill hyn. Allwch chi ddim eu cael nhw oddi ar y stryd; mae angen eu datblygu a'u hyfforddi. Y pwynt yr oedden nhw'n ei wneud yw os na roddir llawer o rybudd iddyn nhw pryd y bydd y cyfyngiadau symud yn dod i ben, yna nid ydyn nhw'n gwybod faint o amser sydd ganddyn nhw i fynd allan a chael gafael arnyn nhw. Fe wnaethon nhw hefyd godi'r pryderon nad yw'r adnoddau yno mewn gwirionedd, oherwydd mae pobl wedi symud ymlaen; mae pobl yn edrych ar fathau eraill o gyflogaeth lle gallen nhw gael deiliadaeth fwy diogel ar gyfer y dyfodol. Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, fel fy nghais olaf i chi fel Aelod o'r Senedd hon, gadw mewn cof y sectorau mwy bregus hyn lle mae angen llawer o waith achlysurol, llawer o lafur achlysurol, ond lle mae angen safonau da arnoch chi o hyd a'r amser i hyfforddi'r bobl sy'n gallu cefnogi'r busnesau hynny, a rhoi'r holl rybudd y gallwch chi ei roi iddyn nhw o ran pryd y byddan nhw efallai'n gallu agor a symud yn eu blaenau?
Llywydd, can I thank Angela Burns for that very constructive question, and indeed for the tone with which she always raises questions here on the floor of the Senedd? I don't dissent from the points that she makes at all. It's why we have tried to give the industry as long a lead-in time as we can to the reopening of self-contained accommodation, which I still hope will be possible for the Easter period, and have said that, in the period beyond 12 April, then the start of the opening of outdoor hospitality, which is an intrinsic part of the tourism industry, of course, in south-west Wales—that that will be on the table for us to consider at that point, provided the public health circumstances of Wales allow.
Llywydd, I don't suppose, if I do this, you probably will be able to see the front of this document—I wanted to do it, simply because it has such a fantastic picture from the Member's own constituency. And this is the document we published last week: 'Let's Shape the Future. Working in partnership to reconstruct a resilient future for the visitor economy in Wales.' This is a document drawn up in partnership with the sector itself, and it tries to answer some of the questions that the Member has raised with us this afternoon. The picture there of North Beach and Harbour Beach in Tenby reminds us all of what fantastic natural assets we have here in Wales and which the Member has represented here in the Senedd. And we will work alongside the sector for as long as we can, to make sure that it can reopen as it did last year, carefully but successfully and in a way that allowed it to deal with the challenges that the Member has identified.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Angela Burns am y cwestiwn adeiladol iawn yna, ac yn wir am y dôn y mae hi bob amser yn ei defnyddio wrth godi cwestiynau yma ar lawr y Senedd? Nid wyf i'n anghytuno â'r pwyntiau y mae hi'n eu gwneud o gwbl. Dyna pam yr ydym ni wedi ceisio rhoi cymaint o amser rhagarweiniol ag y gallwn ni i'r diwydiant ailagor llety hunangynhwysol, a fydd yn dal yn bosibl ar gyfer cyfnod y Pasg, rwy'n gobeithio, ac rwyf i wedi dweud, yn y cyfnod y tu hwnt i 12 Ebrill, dechrau agor lletygarwch awyr agored wedyn, sy'n rhan annatod o'r diwydiant twristiaeth, wrth gwrs, yn y de-orllewin—y bydd hynny ar y bwrdd i ni ei ystyried bryd hynny, ar yr amod bod amgylchiadau iechyd cyhoeddus Cymru yn caniatáu hynny.
Llywydd, nid wyf i'n tybio, os byddaf yn gwneud hyn, ei bod yn debyg y byddwch chi'n gallu gweld clawr y ddogfen hon—roeddwn i eisiau ei wneud, dim ond am ei fod yn dangos llun mor wych o etholaeth yr Aelod ei hun. A dyma'r ddogfen a gyhoeddwyd gennym ni yr wythnos diwethaf: 'Dewch i Lunio'r Dyfodol. Gweithio mewn partneriaeth i ail-greu dyfodol cydnerth i'r economi ymwelwyr yng Nghymru.' Mae hon yn ddogfen a luniwyd mewn partneriaeth â'r sector ei hun, ac mae'n ceisio ateb rhai o'r cwestiynau y mae'r Aelod wedi eu codi gyda ni y prynhawn yma. Mae'r darlun yn y fan yna o Draeth y Gogledd a Thraeth yr Harbwr yn Ninbych-y-pysgod yn ein hatgoffa ni i gyd o'r asedau naturiol gwych sydd gennym ni yma yng Nghymru ac y mae'r Aelod wedi eu cynrychioli yma yn y Senedd. A byddwn yn gweithio ochr yn ochr â'r sector cyhyd ag y gallwn, i wneud yn siŵr y gall ailagor fel y gwnaeth y llynedd, yn ofalus ond yn llwyddiannus ac mewn ffordd a oedd yn caniatáu iddo ymateb i'r heriau y mae'r Aelod wedi eu nodi.
Helen Mary Jones. Helen Mary Jones.
Helen Mary Jones. Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. Apologies—I was just waiting to be unmuted. The First Minister will be well aware of the long-term impact of the COVID closures on cultural businesses. I'm thinking of some that are partly in public ownership, like the Ffwrnes Theatre in Llanelli, but also some of our flagship institutions, like the millennium centre. Obviously, this will be a matter, ultimately, for the next Welsh Government to decide, but does the First Minister agree with me that these cultural businesses will continue to need support well into next year, the next financial year, because of the income that they've already lost? And what plans does he have, should he be part of the next Government, to ensure that we don't lose these vital cultural institutions, particularly after all the investment and support that's gone into them already?
Diolch, Llywydd. Ymddiheuriadau—roeddwn i'n aros i gael fy nad-dawelu. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol iawn o effaith hirdymor cau oherwydd COVID ar fusnesau diwylliannol. Rwy'n meddwl am rai sy'n rhannol mewn perchnogaeth gyhoeddus, fel Theatr Ffwrnes yn Llanelli, ond hefyd rhai o'n sefydliadau blaenllaw, fel canolfan y mileniwm. Yn amlwg, bydd hwn yn fater, yn y pen draw, i Lywodraeth nesaf Cymru benderfynu arno, ond a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y bydd angen cymorth ar y busnesau diwylliannol hyn ymhell i'r flwyddyn nesaf, y flwyddyn ariannol nesaf, oherwydd yr incwm y maen nhw eisoes wedi ei golli? A pha gynlluniau sydd ganddo, pe byddai'n rhan o'r Llywodraeth nesaf, i sicrhau nad ydym ni'n colli'r sefydliadau diwylliannol hanfodol hyn, yn enwedig ar ôl yr holl fuddsoddiad a chymorth a roddwyd iddyn nhw eisoes?
Well, I thank Helen Mary Jones for that important question as well, Llywydd. She will have seen yesterday that the Welsh Government announced £30 million in additional investment in the cultural recovery fund—that's in addition to the £63 million that we've made available in this financial year. That £30 million will help the sector in the first six months of the next financial year, and it's there for all the reasons that Helen Mary has identified: the fragility of the sector during coronavirus, when audiences are simply not possible in a safe way; the freelancer nature of that economy—and that £30 million is in addition to the £10 million that we've already made available; the only part of the United Kingdom to have a freelancer fund, and very important to people who earn their living in the cultural sector—and because of what the cultural sector will mean to us all once this pandemic is behind us. Because we will want to make sure that those very important institutions and the joy they give to people, after such a difficult time—and we will be there to continue to support them.
The £30 million, as I say, is designed to support the sector up until September and then it will be for an incoming Government to see what can be done to support it beyond that, as, we hope, we can restore to the sector more opportunities for it to do what it wants to do, which is to be welcoming people to its venues and earning a living for itself.
Wel, diolchaf i Helen Mary Jones am y cwestiwn pwysig yna hefyd, Llywydd. Bydd hi wedi gweld ddoe bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi £30 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol yn y gronfa adfer diwylliannol—mae hynny yn ychwanegol at y £63 miliwn yr ydym ni wedi ei ddarparu yn y flwyddyn ariannol hon. Bydd y £30 miliwn hwnnw yn helpu'r sector yn chwe mis cyntaf y flwyddyn ariannol nesaf, ac mae yno am yr holl resymau y mae Helen Mary wedi eu nodi: breuder y sector yn ystod coronafeirws, pan nad yw cynulleidfaoedd yn bosibl mewn ffordd ddiogel; natur lawrydd yr economi honno—ac mae'r £30 miliwn hwnnw yn ychwanegol at y £10 miliwn yr ydym ni eisoes wedi ei ddarparu; yr unig ran o'r Deyrnas Unedig sydd â chronfa llawrydd, ac yn bwysig iawn i bobl sy'n ennill eu bywoliaeth yn y sector diwylliannol—ac oherwydd yr hyn y bydd y sector diwylliannol yn ei olygu i bob un ohonom ni pan fydd y pandemig hwn y tu ôl i ni. Oherwydd byddwn ni eisiau gwneud yn siŵr bod y sefydliadau pwysig iawn hynny a'r llawenydd y maen nhw'n ei roi i bobl, ar ôl cyfnod mor anodd—a byddwn ni yno i barhau i'w cefnogi.
Bwriedir i'r £30 miliwn, fel y dywedais, gynorthwyo'r sector hyd at fis Medi ac yna mater i Lywodraeth newydd fydd gweld beth y gellir ei wneud i'w gynorthwyo y tu hwnt i hynny, gan ein bod yn gobeithio y gallwn ddychwelyd i'r sector mwy o gyfleoedd iddo wneud yr hyn y mae eisiau ei wneud, sef croesawu pobl i'w leoliadau ac ennill bywoliaeth drosto'i hun.
6. A wnaiff y Prif Weinidog nodi'r cyllid a ddarperir gan gyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru mewn meysydd y tu allan i'w chyfrifoldebau gweithredol? OQ56490
6. Will the First Minister identify the funding provided by the Welsh Government's annual budget in areas outside its executive responsibilities? OQ56490
Well, Llywydd, we've stepped in to protect the interests of Welsh people across a range of non-devolved responsibilities, from transport to broadband, from funding police community support officers to supporting EU nationals applying for settled status. The Thomas commission concluded that 38 per cent of total justice expenditure in Wales—all of that non-devolved responsibilities—now comes from the Welsh Government and Welsh local authorities.
Wel, Llywydd, rydym ni wedi camu ymlaen i ddiogelu buddiannau pobl Cymru ar draws amrywiaeth o gyfrifoldebau nad ydyn nhw wedi eu datganoli, o drafnidiaeth i fand eang, o ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i gynorthwyo gwladolion yr UE sy'n gwneud cais am statws preswylydd sefydlog. Daeth comisiwn Thomas i'r casgliad bod 38 y cant o gyfanswm y gwariant ar gyfiawnder yng Nghymru—y rheini i gyd yn gyfrifoldebau nad ydyn nhw wedi eu datganoli—erbyn hyn yn dod gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru.
First Minister, it's clear that, if the Welsh Conservatives win the Senedd election, one of the first things they will do is sack 500 police community support officers in Wales. At their last UK conference, the leader of the Welsh Conservatives made their position completely clear when he said:
'Those things that are devolved will be managed by my Government, and those things which are not devolved will be managed by Boris.'
And he went on to say that they will defund what is not devolved. That is their promise, First Minister.
Community safety is at the forefront of all our minds at the moment. Policing is not devolved, yet the 500 police community support officers are paid for by the Welsh Government because a Tory Government won't. In Pontypridd, we value their contribution to public safety and the role that they have played during the COVID pandemic, and we see what a difference they make in helping to solve anti-social behaviour. Will you confirm your continued support and commitment to community safety and the role of our Welsh police community support officers?
Prif Weinidog, mae'n amlwg, os bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ennill etholiad y Senedd, mai un o'r pethau cyntaf y byddan nhw yn ei wneud yw diswyddo 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru. Yn eu cynhadledd ddiwethaf yn y DU, gwnaeth arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig eu safbwynt yn gwbl eglur pan ddywedodd:
Bydd y pethau hynny sydd wedi eu datganoli yn cael eu rheoli gan fy Llywodraeth i, a bydd y pethau hynny nad ydyn nhw wedi eu datganoli yn cael eu rheoli gan Boris.
Ac aeth ymlaen i ddweud y byddan nhw'n dadariannu'r hyn nad yw wedi ei ddatganoli. Dyna eu haddewid, Prif Weinidog.
Mae diogelwch cymunedol yn flaenllaw yn ein meddyliau ni i gyd ar hyn o bryd. Nid yw plismona wedi'i ddatganoli, ac eto mae Llywodraeth Cymru yn talu am y 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu gan nad yw Llywodraeth Dorïaidd yn fodlon gwneud hynny. Ym Mhontypridd, rydym ni'n gwerthfawrogi eu cyfraniad at ddiogelwch y cyhoedd a'r rhan y maen nhw wedi ei chwarae yn ystod pandemig COVID, ac rydym ni'n gweld cymaint o wahaniaeth y maen nhw'n ei wneud o ran helpu i ddatrys ymddygiad gwrthgymdeithasol. A wnewch chi gadarnhau eich cefnogaeth a'ch ymrwymiad parhaus i ddiogelwch cymunedol a swyddogaeth ein swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru?
Well, Llywydd, I'm very happy to confirm that, if this Government is returned to office, those 500 police community support officers are secure in all parts of Wales and that we will add to them as well. As the Member said, the approach of the Welsh Conservatives is crystal clear. They laid it out at their conference: if it's not devolved, they won't fund it. That's what the then leader of the party said. I heard Mark Isherwood try to deny that earlier this afternoon, but I'm afraid that people in Wales heard what his party said—'if it's not devolved, we won't be funding it.' Police community support officers are not devolved; they are part of the justice system that his Government refuses to devolve, in any part, to Wales. We will fund them here in Wales. It's no use, Llywydd, Conservative Members looking at me like a set of superannuated goldfish on the screen here, a sort of lumpendinosauriat of Welsh politics. This Government is clear; we will go on making sure that people in Wales are safe. The Conservative Party not only removed 40 per cent of police and crime officers, they robbed us of 500 police officers as well.
Wel, Llywydd, rwy'n hapus iawn i gadarnhau, os caiff y Llywodraeth hon ei dychwelyd i rym, bod y 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu hynny yn ddiogel ym mhob rhan o Gymru ac y byddwn ni'n ychwanegu atyn nhw hefyd. Fel y dywedodd yr Aelod, mae dull y Ceidwadwyr Cymreig yn berffaith eglur. Fe'i cyflwynwyd ganddyn nhw yn eu cynhadledd: os nad yw wedi ei ddatganoli, ni fyddan nhw'n ei ariannu. Dyna a ddywedodd arweinydd y blaid ar y pryd. Clywais Mark Isherwood yn ceisio gwadu hynny yn gynharach y prynhawn yma, ond mae arnaf i ofn bod pobl yng Nghymru wedi clywed yr hyn a ddywedodd ei blaid—'os nad yw wedi ei ddatganoli, ni fyddwn ni'n ei ariannu.' Nid yw swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu wedi'u datganoli; maen nhw'n rhan o'r system gyfiawnder y mae ei Lywodraeth ef yn gwrthod ei datganoli, mewn unrhyw ran, i Gymru. Byddwn ni'n eu hariannu nhw yma yng Nghymru. Nid yw'n dda i ddim, Llywydd, i Aelodau Ceidwadol edrych arnaf i fel criw o bysgod aur hen ffasiwn ar y sgrin yn y fan yma, rhyw fath o ddeinosoriaeth ddiwreiddiedig gwleidyddiaeth Cymru. Mae'r Llywodraeth hon yn eglur; byddwn yn parhau i wneud yn siŵr bod pobl yng Nghymru yn ddiogel. Nid yn unig y gwnaeth y Blaid Geidwadol gael gwared ar 40 y cant o swyddogion yr heddlu a throseddu, fe wnaethon nhw ein hamddifadu o 500 o swyddogion yr heddlu hefyd.
7. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch gweithredu argymhellion adroddiad Burns? OQ56483
7. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government on implementing the recommendations of the Burns report? OQ56483
I thank Jenny Rathbone for that, Llywydd. The Welsh Government welcomes the interim report of the Sir Peter Hendy review of union connectivity. The report highlights the work of the Burns commission and its proposals for mainline investment, creating new stations and services to improve connectivity through better public transport.
Diolchaf i Jenny Rathbone am hynna, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn croesawu adroddiad interim adolygiad Syr Peter Hendy o gysylltedd undebau. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at waith comisiwn Burns a'i gynigion ar gyfer buddsoddiad mewn prif reilffordd, gan greu gorsafoedd a gwasanaethau newydd i wella cysylltedd drwy well cludiant cyhoeddus.
Last week, we adopted more challenging carbon emission reduction targets for Wales, and it was backed by all Members, which was fantastic. So, I was disappointed—not to say it's contradictory—that the Welsh Conservatives still plan to fritter £2 billion on a redundant relief road instead of the modern public transport network proposed by the Burns report and endorsed by your Welsh Government. I think the Burns report is a really excellent way forward for delivering clean air as well as our obligations on reducing carbon emissions, not just for my constituents but for the whole of south-east Wales.
But, as you know, First Minister, the spine of this integrated metro scheme, proposed by Burns, is better use of the four main lines between Cardiff and Newport and beyond. So, what discussions have been had with the UK Government, in light of the interim report from Peter Hendy, about taking forward this transformative plan, given that they remain responsible for the mainline rail infrastructure?
Yr wythnos diwethaf, mabwysiadwyd targedau lleihau allyriadau carbon mwy heriol gennym i Gymru, ac fe'u cefnogwyd gan bob Aelod, a oedd yn wych. Felly, roeddwn i'n siomedig—heb sôn am y ffaith ei fod yn anghyson—bod y Ceidwadwyr Cymreig yn dal i fwriadu gwastraffu £2 biliwn ar ffordd liniaru ddiangen yn hytrach na'r rhwydwaith cludiant cyhoeddus modern a gynigiwyd gan adroddiad Burns ac a gymeradwywyd gan eich Llywodraeth chi yng Nghymru. Rwy'n credu bod adroddiad Burns yn ffordd wirioneddol ardderchog ymlaen o ran darparu aer glân yn ogystal â'n rhwymedigaethau o ran lleihau allyriadau carbon, nid yn unig i'm hetholwyr i ond i'r de-ddwyrain i gyd.
Ond, fel y gwyddoch, Prif Weinidog, mae asgwrn cefn y cynllun metro integredig hwn, a gynigir gan Burns, yn well defnydd o'r pedair prif reilffordd rhwng Caerdydd a Chasnewydd a thu hwnt. Felly, pa drafodaethau a gafwyd gyda Llywodraeth y DU, yng ngoleuni'r adroddiad interim gan Peter Hendy, ynghylch bwrw ymlaen â'r cynllun trawsnewidiol hwn, o gofio eu bod nhw'n dal i fod yn gyfrifol am y seilwaith prif reilffyrdd?
Well, Llywydd, I very much echo what Jenny Rathbone said about the calibre of the Burns commission report, and now, very importantly, the report endorsed in the Sir Peter Hendy union connectivity review, specifically referenced by Sir Peter in the foreword to that document, where he says that devolution has been good for transport and where he specifically refers to the mainline upgrades, which are the spine of that Burns commission. And, indeed, the Sir Peter Hendy review, in the way that Jenny Rathbone just mentioned, places particular emphasis on decarbonisation, the environmental agenda and the net-zero carbon target by 2050. So, all of that is good news; what we now need is the UK Government to come in behind both the Burns commission and its own union connectivity review.
Now, my colleague Ken Skates met with Baroness Vere, the Minister responsible in the UK Government, on 10 March, to discuss the union connectivity interim report. And that was an opportunity to impress on the UK Government, again, the part that they can play in making a reality of the Burns commission's recommendations and, at the same time, to improve connectivity between south Wales, the south-west of England and beyond.
I said in an earlier answer to Darren Millar, Llywydd, that I want to see the United Kingdom reinforced. Here is a report of a group of people that the UK Government commissioned. They specifically refer to what the UK Government can now do to invest in Wales to create those connections that will sustain the union in the future. Let us hope that they demonstrate that their fondness for the union is not just in asserting the UK Government's rights in Wales, but in following through on investments that genuinely would help to make the UK operate as a connected whole.
Wel, Llywydd, rwyf yn llwyr ategu yr hyn a ddywedodd Jenny Rathbone am safon adroddiad comisiwn Burns, ac erbyn hyn, yn bwysig iawn, yr adroddiad a gymeradwywyd yn adolygiad cysylltedd undeb Syr Peter Hendy, y cyfeiriwyd ato yn benodol gan Syr Peter yn y rhagair i'r ddogfen honno, lle mae'n dweud bod datganoli wedi bod yn dda i drafnidiaeth a lle mae'n cyfeirio yn benodol at uwchraddio'r brif reilffordd, sef asgwrn cefn y comisiwn Burns hwnnw. Ac, yn wir, mae adolygiad Syr Peter Hendy, yn y ffordd y mae Jenny Rathbone newydd ei grybwyll, yn rhoi pwyslais arbennig ar ddatgarboneiddio, yr agenda amgylcheddol a'r targed carbon sero-net erbyn 2050. Felly, mae hynny i gyd yn newyddion da; yr hyn sydd ei angen arnom ni nawr yw Llywodraeth y DU i roi ei chefnogaeth i gomisiwn Burns a'i hadolygiad o gysylltedd undeb ei hun.
Nawr, cafodd fy nghyd-Weinidog Ken Skates gyfarfod gyda'r Farwnes Vere, y Gweinidog sy'n gyfrifol yn Llywodraeth y DU, ar 10 Mawrth, i drafod adroddiad interim cysylltedd undeb. Ac roedd hwnnw yn gyfle i bwysleisio i Lywodraeth y DU, unwaith eto, y rhan y gallan nhw ei chwarae o ran gwireddu argymhellion comisiwn Burns ac, ar yr un pryd, gwella cysylltedd rhwng de Cymru, de-orllewin Lloegr a thu hwnt.
Dywedais mewn ateb cynharach i Darren Millar, Llywydd, fy mod i eisiau gweld y Deyrnas Unedig yn cael ei hatgyfnerthu. Dyma adroddiad gan grŵp o bobl a gomisiynwyd gan Lywodraeth y DU. Maen nhw'n cyfeirio yn benodol at yr hyn y gall Llywodraeth y DU ei wneud nawr i fuddsoddi yng Nghymru i greu'r cysylltiadau hynny a fydd yn cynnal yr undeb yn y dyfodol. Gadewch i ni obeithio eu bod nhw'n dangos nad mater o fynnu hawliau Llywodraeth y DU yng Nghymru yn unig yw eu hoffter o'r undeb, ond mater o wneud buddsoddiadau a fyddai wir yn helpu i wneud i'r DU weithredu fel cyfanrwydd cysylltiedig.
And the very final question to the First Minister in this Senedd term is to be asked by Laura Jones, our newest Member. Laura Jones.
A Laura Jones, ein Haelod mwyaf newydd, fydd yn gofyn y cwestiwn olaf un i'r Prif Weinidog yn nhymor y Senedd hon. Laura Jones.
8. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i wella iechyd meddwl yng Nghymru wrth benderfynu llacio'r cyfyngiadau symud? OQ56482
8. What consideration does the Welsh Government give to improving mental health in Wales when deciding to ease lockdown restrictions? OQ56482
Well, I thank the Member for that very important final question. Llywydd, the past 12 months have been different and challenging for many people in Wales, with consequent impacts on mental health and well-being. As we move out of lockdown, securing positive impacts on mental health is directly considered by the Cabinet at each three-week review, while always keeping Wales safe.
Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn olaf pwysig iawn yna. Llywydd, mae'r 12 mis diwethaf wedi bod yn wahanol ac yn heriol i lawer o bobl yng Nghymru, gydag effeithiau dilynol ar iechyd meddwl a llesiant. Wrth i ni symud allan o'r cyfyngiadau symud, mae sicrhau effeithiau cadarnhaol ar iechyd meddwl yn cael ei ystyried yn uniongyrchol gan y Cabinet ym mhob adolygiad tair wythnos, gan bob amser gadw Cymru yn ddiogel ar yr un pryd.
Thank you. First Minister, the benefits of sport and physical activity to mental health are something that I've talked about a lot in the Chamber since I joined not that long ago. The link between the two are well known, and, I believe, will play a pivotal role in the recovery stage of this pandemic. On 1 February, the mental health Minister said fitness facilities and swimming pools were crucial for the nation's health. So, you can understand the surprise and anger of our physical activity operators across Wales at your decision to push back the reopening of gyms just weeks after the Minister promised that health clubs and leisure centres would be amongst the first businesses to reopen. You've said that you will now revise the decision on 22 April, which is welcome, but more certainty is needed, First Minister, for these companies, these businesses, to prepare for reopening, ironically, so they are COVID-safe, as well as obviously preparing grounds, facilities and that sort of thing. Don't you agree, First Minister, that the benefits of them opening cannot be overlooked?
Diolch. Prif Weinidog, mae manteision chwaraeon ac ymarfer corff i iechyd meddwl yn rhywbeth yr wyf i wedi sôn llawer amdano yn y Siambr ers i mi ymuno ddim mor bell a hynny yn ôl. Mae'r cysylltiad rhwng y ddau yn hysbys iawn, ac rwy'n credu y bydd yn chwarae rhan ganolog yn y cyfnod adfer yn sgil y pandemig hwn. Ar 1 Chwefror, dywedodd y Gweinidog iechyd meddwl bod cyfleusterau ffitrwydd a phyllau nofio yn hanfodol i iechyd y genedl. Felly, byddwch yn gallu deall syndod a dicter ein gweithredwyr gweithgarwch corfforol ledled Cymru at eich penderfyniad i ohirio ailagor campfeydd dim ond ychydig wythnosau ar ôl i'r Gweinidog addo y byddai clybiau iechyd a chanolfannau hamdden ymhlith y busnesau cyntaf i ailagor. Rydych chi wedi dweud y byddwch chi'n adolygu'r penderfyniad ar 22 Ebrill, sydd i'w groesawu, ond mae angen mwy o sicrwydd, Prif Weinidog, er mwyn i'r cwmnïau hyn, y busnesau hyn, baratoi ar gyfer ailagor, yn eironig, fel eu bod nhw'n ddiogel rhag COVID, yn ogystal â pharatoi meysydd, cyfleusterau a'r math hwnnw o beth yn amlwg. Onid ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, na ellir anwybyddu manteision eu hagor?
I certainly don't intend to overlook the benefits of them reopening, Llywydd. I know the Member will have welcomed the decision to allow the resumption of children's outdoor activities during the Easter holidays, and, of course, outdoor gyms are already open here in Wales. The Member will be aware of the technical advisory cell report that rehearsed the risks that enclosed indoor spaces where people exercise continue to pose during a global pandemic. We hope that the conditions in Wales will be sufficiently improved after 12 April that the reopening of gyms and leisure centres can be considered, and I've already said that it will be one of four things that will be on the list of things that we will consider for that next three-week phase. That is a recognition of both the physical and the mental well-being benefits that come from people being able to use those venues, but it has to be balanced against the risks that are posed. Those risks are real, and they're set out in the TAC report. I'm afraid that if you're making responsible decisions in Government, you cannot afford just to shrug off advice that you don't find appealing or palatable. We will reopen the sector. We'll do it carefully. We'll do it in line with advice. We'll do it as soon as the public health position in Wales makes it safe to do so, but not before.
Yn sicr, nid wyf i'n bwriadu anwybyddu'r manteision o'u hailagor, Llywydd. Rwy'n gwybod y bydd yr Aelod wedi croesawu'r penderfyniad i ganiatáu i ailddechrau gweithgareddau awyr agored i blant yn ystod gwyliau'r Pasg, ac, wrth gwrs, mae campfeydd awyr agored eisoes ar agor yma yng Nghymru. Bydd yr Aelod yn ymwybodol o adroddiad y gell cynghori technegol sy'n nodi'r risgiau a achosir o hyd gan leoedd caeedig dan do lle mae pobl yn gwneud ymarfer corff yn ystod pandemig byd-eang. Rydym yn gobeithio y bydd yr amodau yng Nghymru yn gwella digon ar ôl 12 Ebrill fel y gellir ystyried ailagor campfeydd a chanolfannau hamdden, ac rwyf i eisoes wedi dweud y bydd yn un o bedwar peth a fydd ar y rhestr o bethau y byddwn yn eu hystyried ar gyfer y cyfnod tair wythnos nesaf hwnnw. Mae hynny'n gydnabyddiaeth o'r manteision corfforol a llesiant meddyliol a ddaw pan fydd pobl yn gallu defnyddio'r lleoliadau hynny. Ond rhaid ei gydbwyso yn erbyn y risgiau a achosir. Mae'r risgiau hynny'n rhai gwirioneddol, ac maen nhw wedi'u nodi yn adroddiad TAC. Os ydych yn gwneud penderfyniadau cyfrifol mewn Llywodraeth, mae arnaf ofn na allwch chi fforddio peidio â chymryd o ddifrif gyngor sydd ddim yn ddeniadol neu at eich dant. Fe fyddwn ni'n ailagor y sector. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny'n ofalus. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny yn unol â'r cyngor. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny cyn gynted ag y bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yng Nghymru yn ei wneud yn ddiogel, ond nid cyn hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf y prynhawn yma yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Rebecca Evans.
The next item this afternoon is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are two changes to tomorrow's agenda. The debate on the Senedd Cymru (Representation of the People) (Amendment) Order 2021 has been reduced to five minutes, and the debate on the Welsh Elections (Miscellaneous Provisions) Order 2021 has been withdrawn.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i agenda yfory. Mae'r ddadl ar Orchymyn Senedd Cymru (Cynrychiolaeth y Bobl) (Diwygio) 2021 wedi'i lleihau i bum munud, ac mae'r ddadl ar Orchymyn Etholiadau Cymru (Darpariaethau Amrywiol) 2021 wedi'i thynnu'n ôl.
[Inaudible.]—George. Russell George.
[Anghlywadwy.] —George. Russell George.
Thank you, Llywydd. I think you were just cut off the first time then. Thank you.
Can I ask, Trefnydd, for some input, please, from you? The Welsh Government made a statement last week, a press release via the First Minister, with regard to two new woodlands being created, one in north Wales and one in south Wales. As the Welsh Government press release says, it's hoped that they will be places of commemoration where families and friends can remember lost loved ones. I think it's important to mention this on this particular day that we sadly commemorate on this occasion. I would point out, of course—and I'm sure you'll be aware, Trefnydd—that, sadly, families have lost loved ones in other parts of Wales, in mid Wales also. So, can I ask the Trefnydd at this time to perhaps discuss this with ministerial colleagues? I know that Natural Resources Wales is leading on this particular project, but even though we are in an election period, or about to be in, perhaps you could discuss with local authorities and look for woodland in other parts of Wales, such as mid Wales, that can also be used to commemorate and can be planted in this way as well. I hope the Trefnydd will be able to take this up with colleagues appropriately.
Diolch, Llywydd. Rwy'n credu eich bod wedi eich torri ymaith y tro cyntaf. Diolch.
A gaf i ofyn, Trefnydd, am rywfaint o fewnbwn gennych chi, os gwelwch chi'n dda? Gwnaeth Llywodraeth Cymru ddatganiad yr wythnos diwethaf, datganiad i'r wasg drwy'r Prif Weinidog, ynglŷn â chreu dau goetir newydd, un yn y Gogledd ac un yn y De. Fel y dywedodd datganiad i'r wasg gan Lywodraeth Cymru, y gobaith yw y byddan nhw'n fannau coffáu lle gall teuluoedd a ffrindiau gofio anwyliaid a gollwyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig sôn am hyn ar y diwrnod penodol hwn yr ydym, yn anffodus, yn ei goffáu ar yr achlysur hwn. Hoffwn i nodi, wrth gwrs—ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol, Trefnydd—fod teuluoedd, yn anffodus, wedi colli anwyliaid mewn rhannau eraill o Gymru, yn y Canolbarth hefyd. Felly, a gaf i ofyn i'r Trefnydd ar yr adeg hon, drafod hyn efallai gyda chyd-Weinidogion? Rwy'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn arwain ar y prosiect penodol hwn, ond er ein bod ni mewn cyfnod etholiad, neu ar fin bod ynddo, efallai y gallech chi drafod gydag awdurdodau lleol a chwilio am goetiroedd mewn rhannau eraill o Gymru, fel yn y Canolbarth, y byddai modd eu defnyddio i goffáu, ac i blannu ynddynt yn y modd hwn hefyd. Gobeithio y gall y Trefnydd godi hyn yn briodol gyda chyd-Weinidogion.
Thank you to Russell George for raising what is a really important issue, especially on this particular day. It will be important in the months and years to come that we do have appropriate places around Wales in which to pause and reflect and remember those who've lost loved ones, and also remember those who we've lost during the course of the pandemic. I will ensure that colleagues with responsibility for delivering on this particular agenda are aware of that particular concern that you've raised, and I will endeavour to have those conversations that you've suggested.
Diolch i Russell George am godi'r hyn sy'n fater pwysig iawn, yn enwedig ar y diwrnod penodol hwn. Bydd yn bwysig yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod bod gennym lefydd priodol ledled Cymru i gymryd hoe a myfyrio a chofio am y rhai sydd wedi colli anwyliaid, a hefyd gofio am y rhai yr ydym wedi'u colli yn ystod y pandemig. Byddaf i'n sicrhau bod cyd-Weinidogion sy'n gyfrifol am gyflawni'r agenda benodol hon yn ymwybodol o'r pryder penodol hwnnw yr ydych chi wedi'i godi, a byddaf yn ymdrechu i gael y sgyrsiau hynny a awgrymwyd gennych.
I've got a request for two statements today. Today, Siyanda Mngaza faces an appeal hearing to challenge the sentence she is currently serving for grievous bodily harm. Siyanda was a 4 ft 2 in, 20-year-old black disabled woman and was attacked by three people whilst camping in Brecon. Two of her attackers were men twice her age, and despite telling officers at the time that she was racially attacked, police admitted in court that her allegations of assault were not investigated. As Camilla Mngaza fights for her daughter's right to justice today, what will your Government do to ensure that young women of colour, like Siyanda, are protected from racism and hostility here in Wales? Please can we have a statement on your actions in this area?
The motherhood penalty, unpaid care, data bias—all terms that relate to the exacerbated imbalance that the pandemic has placed on women. The Minister for Economy, Transport and North Wales has confirmed that he's only collecting data split by gender on redundancies where individuals access the ReAct scheme. Can I please have a written statement from the economy Minister regarding the collection of disaggregated data on unemployment in light of the impact of COVID restrictions on parenting and work?
Mae gen i gais am ddau ddatganiad heddiw. Heddiw, mae Siyanda Mngaza yn wynebu gwrandawiad apêl i herio'r ddedfryd y mae'n ei bwrw ar hyn o bryd am niwed corfforol difrifol. Roedd Siyanda yn fenyw anabl ddu 4 troedfedd 2 fodfedd, 20 oed, yr ymosodwyd arni gan dri o bobl wrth iddi wersylla yn Aberhonddu. Roedd dau o'i ymosodwyr yn ddynion ddwywaith ei hoedran, ac er iddi ddweud wrth swyddogion ar y pryd fod yr ymosodiad yn un hiliol, cyfaddefodd yr heddlu yn y llys na chynhaliwyd ymchwiliad i'w honiadau am yr ymosodiad. Wrth i Camilla Mngaza ymladd dros hawl ei merch i gyfiawnder heddiw, beth fydd eich Llywodraeth chi yn ei wneud i sicrhau bod menywod ifanc croenliw, fel Siyanda, yn cael eu hamddiffyn rhag hiliaeth a gelyniaeth yma yng Nghymru? A gawn ni ddatganiad am eich camau gweithredu yn y maes hwn?
Y gosb am fod yn fam, gofal di-dâl, rhagfarn data—mae'r holl dermau hyn yn ymwneud â'r anghydbwysedd dwysach y mae'r pandemig wedi'i roi ar fenywod. Mae Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru wedi cadarnhau ei fod ond yn casglu data wedi'i rannu yn ôl rhywedd ar ddiswyddiadau lle mae unigolion yn defnyddio'r cynllun ReAct. A gaf i ddatganiad ysgrifenedig, os gwelwch chi'n dda, gan Weinidog yr Economi ynghylch casglu data wedi'u dadgyfuno ar ddiweithdra, yng ngoleuni effaith cyfyngiadau COVID ar rianta a gwaith?
On the first issue, I'm really pleased to say that, this afternoon, we will have a statement from the Deputy Minister and Chief Whip on the Wales race equality action plan. That will be a good opportunity, I think, to hear about the Welsh Government's approach in this area, and also to potentially raise those specific issues that you've just brought to the floor of the Senedd with the Minister.
On the second issue, about data bias and the collection of data regarding unemployment, I will again make the Minister for economy and transport aware of that particular concern, and explore if there is more that we can be doing in this area to better understand the impact of the pandemic on women, but also on others with protected characteristics.FootnoteLink
O ran y mater cyntaf, rwy'n falch iawn o ddweud y byddwn ni, y prynhawn yma, yn cael datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru. Bydd hynny'n gyfle da, rwy'n tybio, i glywed am ddull gweithredu Llywodraeth Cymru yn y maes hwn, a hefyd i godi'r materion penodol hynny yr ydych chi newydd eu cyflwyno i lawr y Senedd gyda'r Gweinidog.
O ran yr ail fater, ynglŷn â rhagfarn data a chasglu data am ddiweithdra, unwaith eto fe fyddaf yn gwneud Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ymwybodol o'r pryder penodol hwnnw, ac yn archwilio a oes mwy y gallwn ni fod yn ei wneud yn y maes hwn i ddeall yn well effaith y pandemig ar fenywod, ond hefyd ar eraill sydd â nodweddion gwarchodedig.FootnoteLink
I ask once again: would the Welsh Government make a statement condemning the appalling behaviour of Ursula von der Leyen and the European Commission in the handling of the vaccine roll-out in Europe? As well as threats to block the exports of vaccines to the UK, her obfuscation and u-turn strategies have undoubtedly cost many thousands of lives across the European Union. And further, would the Government make a statement on the incredible way in which both the Welsh and UK Governments, freed of EU intervention, have handled the vaccine roll-out in the UK, and by so doing saved many thousands of British lives? Surely this in itself is a justification for Brexit.
Rwy'n gofyn unwaith eto: a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn condemnio ymddygiad gwarthus Ursula von der Leyen a'r Comisiwn Ewropeaidd wrth ymdrin â chyflwyno'r brechlyn yn Ewrop? Yn ogystal â bygythiadau i atal allforion brechlynnau i'r DU, mae ei strategaethau hi o achosi dryswch a gwneud tro pedol wedi costio miloedd lawer o fywydau ledled yr Undeb Ewropeaidd yn ddi-os. Ac ymhellach, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth am y ffordd anhygoel y mae Llywodraethau Cymru a'r DU, yn rhydd o ymyrraeth yr UE, wedi ymdrin â chyflwyno'r brechlyn yn y DU, a thrwy hynny achub miloedd lawer o fywydau ym Mhrydain? Siawns nad yw hyn ynddo'i hun yn cyfiawnhau Brexit.
I don't want to rerun the arguments that we've been having for the past few years in relation to leaving the European Union, but I will respond to the substantive point, just to reflect the fact that, at this point, there is no ban on EU exports of AstraZeneca. I am aware that the Prime Minister is having some direct conversations with the EU on this, and I think that that's the appropriate thing to do, given the fact that vaccine supply in that sense is not devolved to the Senedd. And of course, later on this afternoon, actually, as the next item of business, we will have a statement from the First Minister on COVID-19 one year on, which will be an opportunity to reflect across the last 12 months and the impact that the pandemic has had on all of our lives.
Nid wyf eisiau ailadrodd y dadleuon a gawsom yn ystod y blynyddoedd diwethaf o ran ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, ond fe fyddaf i'n ymateb i'r pwynt arwyddocaol hwn, dim ond i adlewyrchu'r ffaith, ar hyn o bryd, nad oes gwaharddiad ar allforion AstraZeneca yn yr UE. Rwy'n ymwybodol bod Prif Weinidog y DU yn cael rhai sgyrsiau uniongyrchol â'r UE ar hyn, ac rwy'n credu mai dyna'r peth priodol i'w wneud, o gofio nad yw'r cyflenwad o frechlynnau yn yr ystyr hwnnw wedi'i ddatganoli i'r Senedd. Ac wrth gwrs, yn ddiweddarach y prynhawn yma, yn wir, fel yr eitem busnes nesaf, fe gawn ni ddatganiad gan y Prif Weinidog ar COVID-19 flwyddyn yn ddiweddarach, a fydd yn gyfle i fyfyrio ar y 12 mis diwethaf a'r effaith a gafodd y pandemig ar ein bywydau ni i gyd.
Trefnydd, I wondered if we could have a statement from one of our health Ministers about the importance of Endometriosis Awareness Month, which is this month. This is a terrible condition that affects one in 10 women. Normally, we'd be marching to pay attention to everybody and just what a complicated condition this is. I wondered if we could just have a statement in solidarity from the Government about the commitment to really get to the bottom of this disease and ensure that we are treating people more effectively and more quickly.
Trefnydd, tybed a gawn ni ddatganiad gan un o'n Gweinidogion Iechyd am bwysigrwydd Mis Ymwybyddiaeth Endometriosis, sef y mis hwn. Mae hwn yn gyflwr ofnadwy sy'n effeithio ar un o bob 10 menyw. Fel arfer, byddem ni'n gorymdeithio i dynnu sylw at hyn a natur gymhleth y cyflwr hwn. Tybed a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth mewn undod ynglŷn â'r ymrwymiad i fynd at wraidd y clefyd hwn a sicrhau ein bod ni'n trin pobl yn fwy effeithiol ac yn gyflymach.
The women's health implementation group was established to provide that strategic leadership for us here in Wales, to ensure that we have that all-Wales approach to break down barriers and also join up the pathways between primary, secondary and tertiary care, so that women's health can be managed in the community, wherever possible, without the need for more intensive intervention. I'm very pleased that the group has developed plans to use some of its funding to bolster endometriosis services across Wales and provide additional support that will come together to form a network, working closely with the existing pelvic health and well-being co-ordinators who have been established by that group. That should, then, ensure that women in Wales affected by endometriosis are supported more effectively. But, as you say, it is awareness week, and I'm really pleased also that the group has developed a menstrual awareness learning resource. That will be published in the next few months, and that does aim to give young girls in particular better awareness and understanding of normal menstruation, allowing them to also get onto that diagnostic pathway at an earlier stage when issues do arise, so that they can recognise when there might be problems. So, I think there is some positive work now happening in this area.
Cafodd y grŵp gweithredu iechyd menywod ei sefydlu i ddarparu'r arweiniad strategol hwnnw i ni yma yng Nghymru. Roedd yn sicrhau bod gennym y dull gweithredu Cymru gyfan hwnnw o chwalu'r rhwystrau a hefyd gydgysylltu'r llwybrau rhwng gofal sylfaenol, eilaidd a thrydyddol, fel bod modd rheoli iechyd menywod yn y gymuned, lle bynnag y bo modd, heb fod angen ymyrraeth fwy dwys. Rwy'n falch iawn bod y grŵp wedi datblygu cynlluniau i ddefnyddio rhywfaint o'i gyllid i gryfhau gwasanaethau endometriosis ledled Cymru a darparu cymorth ychwanegol a fydd yn dod ynghyd i ffurfio rhwydwaith, gan weithio'n agos gyda chydlynwyr iechyd a lles presennol y pelfis, a sefydlwyd gan y grŵp hwnnw. Dylai hynny, felly, sicrhau bod menywod yng Nghymru sydd wedi eu heffeithio gan endometriosis yn cael eu cefnogi'n fwy effeithiol. Ond, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'n wythnos ymwybyddiaeth, ac rwy'n falch iawn hefyd bod y grŵp wedi datblygu adnodd dysgu sy'n codi ymwybyddiaeth o'r mislif. Caiff hwnnw ei gyhoeddi yn ystod yr ychydig fisoedd nesaf. Mae'n anelu at roi gwell ymwybyddiaeth a dealltwriaeth i ferched ifanc yn benodol o'r mislif arferol, gan ganiatáu iddyn nhw hefyd fynd ar y llwybr diagnostig hwnnw'n gynharach pan fydd materion yn codi, fel y gallant gydnabod pryd y gallai fod problemau. Felly, rwy'n credu bod rhywfaint o waith cadarnhaol yn digwydd ar hyn o bryd yn y maes hwn.
Business Minister, can I please request that the First Minister of this Government outlines in a detailed statement how and when it's going to bring back adult outdoor organised sport please? As I've already said—and I'll repeat it because of its importance—physical exercise has proven benefits that are well renowned and well known, and the impact on mental health will form an important part of recovery from this pandemic. It is to this end that I ask, please, that there be a statement issued outlining when exactly the Government plans to bring back and reopen all things that will enable children and adults to play sport and take part in physical exercise, recognising those, of course, that will be open and come into effect soon. Our football and rugby clubs, for example, need time to prepare, First Minister and Minister, grounds and fixtures, ironically to ensure they're COVID safe et cetera. This sector is often overlooked in importance, and it needs clarity, Minister. Therefore, can I ask you to ensure there is a road map for clubs and businesses to follow as a matter of urgency? Thank you.
Trefnydd, a gaf i ofyn i Brif Weinidog y Llywodraeth hon amlinellu mewn datganiad manwl sut a phryd y bydd yn dod â chwaraeon awyr agored i oedolion yn ôl os gwelwch chi'n dda? Fel y dywedais i eisoes—a byddaf i'n ei ailadrodd oherwydd ei bwysigrwydd—mae gan ymarfer corff fanteision amlwg a hysbys, sydd wedi'u profi, a bydd yr effaith ar iechyd meddwl yn rhan bwysig o'r adferiad o'r pandemig hwn. Oherwydd hyn, rwy'n gofyn, os gwelwch chi'n dda, bod datganiad yn cael ei gyhoeddi yn amlinellu pryd yn union y mae'r Llywodraeth yn bwriadu dod â phethau yn ôl ac ailagor popeth a fydd yn galluogi plant ac oedolion i chwarae chwaraeon a chymryd rhan mewn ymarfer corff, gan gydnabod y rheini, wrth gwrs, a fydd ar agor ac yn dod i rym cyn bo hir. Mae angen amser ar ein clybiau pêl-droed a rygbi, er enghraifft, i baratoi, Prif Weinidog a Gweinidog, y meysydd a'r gemau, yn eironig er mwyn sicrhau eu bod yn ddiogel o ran COVID ac yn y blaen. Mae'r sector hwn yn aml yn cael ei anwybyddu o ran pwysigrwydd, ac mae angen eglurder arno, Gweinidog. Felly, a gaf i ofyn ichi sicrhau bod yna fap ffordd ar gael i glybiau a busnesau ei ddilyn fel mater o frys? Diolch.
You were able to hear from the First Minister in response to your question earlier this afternoon, but you did see, at the last three-weekly review, that we did endeavour to provide a greater level of detail as to the steps that might happen in the weeks ahead. Always, we look to give as much certainty and notice as we possibly can, but in this fast-moving situation it can be difficult to give too much notice looking further ahead. But I think the points that you've made about the importance of outdoor activity, and particularly the important role all our sporting clubs have in our own local communities, are very well made and well understood, and I know that this will be considered as we move forward through the next three-weekly review cycle.
Roeddech chi'n gallu clywed ymateb y Prif Weinidog i'ch cwestiwn yn gynharach y prynhawn yma, ond fe wnaethoch weld, yn yr adolygiad tair wythnos diwethaf, ein bod wedi ymdrechu i ddarparu mwy o fanylion ynghylch y camau a allai ddigwydd yn yr wythnosau i ddod. Bob tro, rydym ni'n ceisio rhoi cymaint o sicrwydd a rhybudd ag y gallwn ni, ond yn y sefyllfa hon sy'n symud yn gyflym gall fod yn anodd rhoi llawer o rybudd wrth edrych ymhellach ymlaen. Ond rwy'n credu bod eich pwyntiau chi am bwysigrwydd gweithgareddau awyr agored, ac yn enwedig y rhan bwysig sydd gan y clybiau chwaraeon yn ein cymunedau lleol ein hunain, wedi'u gwneud yn dda iawn ac yn cael eu deall yn dda. Ac rwy'n gwybod y bydd hyn yn cael ei ystyried wrth inni symud ymlaen drwy'r cylch adolygu tair wythnos nesaf.
The final report of the Valleys taskforce has been published, and stakeholder views include saying that the taskforce, and I quote,
'had a fairly limited direct impact upon the Valleys communities.'
It also highlighted a lack of resources. Another direct quote from the report's conclusions:
'The VTF started out with a very ambitious set of aims and objectives but lacked the resources and capacity to deliver on these effectively.'
A key issue raised was
'whether the VTF ought to have been established from the outset with an adequate level of revenue and capital funding in place to enable it to achieve its ambitious aims and objectives.'
As the Senedd Member for the Rhondda, I have consistently pushed for more investment, including for a specific proposal for an exciting, well-skilled co-operative of former Burberry workers on that site to set up clothes manufacturing. The taskforce has missed this opportunity and many others, and it has neglected large areas of the Valleys that really need economic development.
Have lessons been learned from this experience? The Rhondda has been let down by successive governments in London and in Cardiff for decades now. Doesn't this show that the only way that the Rhondda will get the economic development that the people there deserve is with a Plaid Cymru Government? Do you accept that now?
Mae adroddiad terfynol tasglu'r Cymoedd wedi'i gyhoeddi, ac mae barn rhanddeiliaid yn cynnwys dweud bod y tasglu, ac rwy'n dyfynnu,
wedi cael effaith uniongyrchol eithaf cyfyngedig ar gymunedau'r Cymoedd.
Tynnodd sylw hefyd at ddiffyg adnoddau. Dyfyniad uniongyrchol arall o gasgliadau'r adroddiad:
Dechreuodd Tasglu'r Cymoedd gyda chyfres o nodau ac amcanion uchelgeisiol iawn ond nid oedd ganddo'r adnoddau na'r gallu i gyflawni'r rhain yn effeithiol.
Un mater allweddol a gafodd ei godi oedd
a ddylai Tasglu'r Cymoedd fod wedi'i sefydlu o'r cychwyn cyntaf gyda lefel ddigonol o gyllid refeniw a chyfalaf ar waith i'w alluogi i gyflawni ei nodau a'i amcanion uchelgeisiol.
Fel Aelod Senedd y Rhondda, rwyf i wedi pwyso'n gyson am fwy o fuddsoddiad, gan gynnwys cynnig penodol ar gyfer cwmni cydweithredol cyffrous a medrus o gyn-weithwyr Burberry ar y safle hwnnw i sefydlu busnes gweithgynhyrchu dillad. Mae'r tasglu wedi colli'r cyfle hwn a llawer o gyfleoedd eraill, ac mae wedi esgeuluso rhannau helaeth o'r Cymoedd y mae gwir angen datblygiad economaidd arnyn nhw.
A gafodd gwersi eu dysgu o'r profiad hwn? Mae'r Rhondda wedi cael ei siomi gan lywodraethau olynol yn Llundain ac yng Nghaerdydd ers degawdau bellach. Onid yw hyn yn dangos mai'r unig ffordd y bydd y Rhondda yn cael y datblygiad economaidd y mae'r bobl yno'n ei haeddu yw trwy Lywodraeth Plaid Cymru? A ydych chi'n derbyn hynny nawr?
I think that you've given a very unbalanced reflection of the work of the Valleys taskforce, which I think has had some really significant impacts in Rhondda Cynon Taf and elsewhere. Of course, I'm thinking about interventions such as the significant work done in terms of bringing underused and unused housing back into use, which has been particularly important, the important role and contribution of the Valleys taskforce in terms of the Better Jobs Closer to Home projects, and also the Big Bocs Bwyd schemes, which have been very important in terms of tackling food poverty in communities. So, I think it has been a successful programme, and part of the success, I think, is based on the fact it was very much ground up. This was very much a programme and a taskforce that was involved in listening to communities, understanding what the priorities and concerns were. And all of those concerns related to aspects such as the importance of jobs and skills, and I think the Valleys taskforce does have a good story to tell and a good legacy in that respect.
Rwy'n credu eich bod wedi rhoi adlewyrchiad anghytbwys iawn o waith tasglu'r Cymoedd sydd, yn fy marn i, wedi llwyddo i gael canlyniadau arwyddocaol iawn yn Rhondda Cynon Taf ac mewn mannau eraill. Wrth gwrs, rwy'n meddwl am ymyriadau fel y gwaith sylweddol a wnaed i sicrhau bod tai nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio'n ddigonol a thai nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio o gwbl yn cael eu defnyddio unwaith eto, ac mae hynny wedi bod yn arbennig o bwysig. Yna mae swyddogaeth a chyfraniad pwysig tasglu'r Cymoedd i brosiectau Swyddi Gwell yn nes at Adref, a hefyd gynlluniau Big Bocs Bwyd, sydd wedi bod yn bwysig iawn o ran mynd i'r afael â thlodi bwyd mewn cymunedau. Felly, rwy'n credu ei bod wedi bod yn rhaglen lwyddiannus, ac mae rhan o'r llwyddiant, rwy'n credu, yn seiliedig ar y ffaith ei bod i raddau helaeth iawn yn dechrau ar lawr gwlad. Rhaglen a thasglu oedd hon i raddau helaeth a oedd yn ymwneud â gwrando ar gymunedau, gan ddeall beth oedd y blaenoriaethau a'r pryderon. Ac roedd yr holl bryderon hynny'n ymwneud ag agweddau megis pwysigrwydd swyddi a sgiliau, ac rwy'n credu bod gan dasglu'r Cymoedd stori dda i'w hadrodd ac etifeddiaeth dda yn hynny o beth.
Trefnydd, could I ask for a statement on the challenges facing the use of stop notices and enforcement powers during the pandemic? I've got a long-running issue in my constituency in Rhiwceiliog where stop notices have been placed on unlawful developments in a very peaceful, quiet area. They've been issued, but they've been wilfully ignored, where there's been harassment and intimidation from the unlawful occupiers, who are proceeding to rip up hedges, destroy sensitive ecology, historic parts of the site. And you can understand, Minister, that local residents are deeply frustrated. Police have been involved, Natural Resources Wales have been involved, the local authority has been involved. So, could we have a statement on the use of enforcement powers and stop notices during the pandemic, but also a statement that could make clear that, if we have a future Welsh Labour Government, we will bring forward in an environment Act, and we will have in that environment Act, padlock powers so that stop means stop? When unlawful activity is prohibited from going ahead, people will be stopped from going onto that site, and if we hadn't had the distraction, I have to say, of civil servants being pulled away from EU transitioning, we'd have had that Act a long time ago. So, could we have that statement, Minister? It would be great reassurance to residents in Rhiwceiliog.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch yr heriau sy'n wynebu defnyddio hysbysiadau stop a phwerau gorfodi yn ystod y pandemig? Mae gennyf i hen broblem yn fy etholaeth yn Rhiwceiliog lle mae hysbysiadau stop wedi'u rhoi ar ddatblygiadau anghyfreithlon mewn ardal heddychlon a thawel iawn. Maent wedi cael eu cyhoeddi, ond maent wedi cael eu hanwybyddu'n fwriadol, lle cafwyd aflonyddu a bygythiadau gan y meddianwyr anghyfreithlon, sy'n mynd ati i rwygo cloddiau, dinistrio ecoleg sensitif, rhannau hanesyddol y safle. Ac fe allwch chi ddeall, Gweinidog, fod y trigolion lleol yn teimlo'n rhwystredig iawn. Mae'r heddlu wedi ymwneud â hyn, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ymwneud â hyn, mae'r awdurdod lleol wedi ymwneud â hyn. Felly, a gawn ni ddatganiad ynghylch defnydd pwerau gorfodi a hysbysiadau stop yn ystod y pandemig, ond hefyd ddatganiad a allai egluro, os cawn ni Lywodraeth Lafur Cymru yn y dyfodol, y byddwn ni'n cyflwyno deddf amgylcheddol, a bydd gennym ni bwerau cloeon clap yn y ddeddf amgylcheddol honno, fel bod stop yn golygu stop? Pan fydd gweithgarwch anghyfreithlon yn cael ei wahardd, bydd pobl yn cael eu hatal rhag mynd i'r safle hwnnw. A phe na fyddai sylw'r gweision sifil wedi ei dynnu oddi ar broses pontio'r UE, rhaid dweud, byddem ni wedi cael y Ddeddf honno amser maith yn ôl. Felly, a gawn ni'r datganiad hwnnw, Gweinidog? Byddai'n sicrwydd mawr i drigolion Rhiwceiliog.
Yes, I'd like to provide that reassurance, and the fact that we've been very clear in our commitment that we would want to legislate to place our approach to environmental principles and governance on a statutory footing here in Wales. But, as Huw Irranca-Davies says, when the First Minister reflected on the legislative programme, he said that the pressures that we faced in terms of the end of transition from European Union, and also, of course, the impact of COVID-19, have had a significant impact on that programme of work and that difficult decisions had to be taken in terms of the legislative programme. It does mean that the legislation on environmental principles and governance couldn't be brought forward in this term, but, yes, the First Minister has reiterated his commitment to do so should we be in a position to do so in the next Senedd.
Hoffwn i roi'r sicrwydd hwnnw, a'r ffaith ein bod wedi bod yn glir iawn yn ein hymrwymiad y byddem yn dymuno deddfu i roi ein dull ni o weithredu egwyddorion amgylcheddol a llywodraethu ar sail statudol yma yng Nghymru. Ond, fel y dywed Huw Irranca-Davies, pan roddodd y Prif Weinidog ystyriaeth i'r rhaglen ddeddfwriaethol, dywedodd fod y pwysau a wynebwyd gennym ar ddiwedd y cyfnod pontio o'r Undeb Ewropeaidd, a hefyd, wrth gwrs, effaith COVID-19, wedi effeithio'n sylweddol ar y rhaglen waith honno a bod yn rhaid gwneud penderfyniadau anodd o ran y rhaglen ddeddfwriaethol. Mae'n golygu na ellid cyflwyno'r ddeddfwriaeth ar egwyddorion amgylcheddol a llywodraethu yn y tymor hwn. Ond, ydy, mae'r Prif Weinidog wedi ailddatgan ei ymrwymiad i wneud hynny pe byddem mewn sefyllfa i wneud hynny yn y Senedd nesaf.
Trefnydd, can I call for a statement from the Minister for Education on the use of face coverings in schools in Wales? I've been contacted by a number of constituents who've been very concerned that the schools are requiring them to wear face coverings all day in school, and of course that is causing a great deal of discomfort to many children who are having to wear them for the full period. We know, of course, that the Welsh Government has introduced regular, twice weekly lateral flow testing in schools in order to reduce risks, so it does seem to me that that needs to be taken into account and the guidance needs to be refreshed on the use of face coverings to ensure that it's appropriate.
Can I also call for a statement on the use of enforcement powers by Natural Resources Wales? I listened very carefully to your response just a few moments ago to Huw Irranca-Davies, but I have issues in my own constituency in the Ruthin area with a significant issue in relation to smoke pollution, and it seems to me that Natural Resources Wales do not have adequate resources to be able to meet their obligations to respond quickly to these things when they happen. In fact, there was an investigation launched into the source of the smoke problem back in January, and we're getting towards the end of March and the outcome is still not expected until the middle of April. Clearly, that's unsatisfactory. It is possible that people's health is being put at risk as a result of these delays, so I would be grateful if there could be a statement from the Minister for environment just on the adequacy of the resources that Natural Resources Wales has in order to deal with and tackle the problems caused by air pollution, in particular in north Wales. Thank you.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ar ddefnyddio gorchuddion wyneb mewn ysgolion yng Nghymru? Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi sydd wedi bod yn bryderus iawn bod yr ysgolion yn ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw wisgo gorchuddion wyneb drwy'r dydd yn yr ysgol, ac wrth gwrs mae hynny'n achosi llawer iawn o anesmwythyd i lawer o blant sy'n gorfod eu gwisgo am y cyfnod llawn. Fe wyddom, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno profion llif unffordd rheolaidd, ddwywaith yr wythnos mewn ysgolion er mwyn lleihau'r risgiau. Felly mae'n ymddangos i mi fod angen ystyried hynny ac mae angen adnewyddu'r canllawiau ar ddefnyddio gorchuddion wyneb i sicrhau eu bod yn briodol.
A gaf i hefyd alw am ddatganiad ar y defnydd o bwerau gorfodi gan Cyfoeth Naturiol Cymru? Fe wrandawais yn astud iawn ar eich ymateb ychydig funudau'n ôl i Huw Irranca-Davies. Ond mae gennyf i broblemau yn fy etholaeth i fy hun yn ardal Rhuthun lle ceir mater o bwys o ran llygredd mwg, ac mae'n ymddangos i mi nad oes gan Cyfoeth Naturiol Cymru ddigon o adnoddau i allu cyflawni eu rhwymedigaethau i ymateb yn gyflym i'r pethau hyn wrth iddyn nhw ddigwydd. Yn wir, cafodd ymchwiliad i ffynhonnell y broblem mwg ei lansio nôl ym mis Ionawr, ac rydym ar fin cyrraedd diwedd mis Mawrth ac nid oes disgwyl cael y canlyniad tan ganol mis Ebrill. Yn amlwg, mae hynny'n anfoddhaol. Mae'n bosibl bod iechyd pobl yn cael ei beryglu o ganlyniad i'r oedi hwn, felly byddwn i'n ddiolchgar pe byddai modd cael datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd ynghylch digonolrwydd yr adnoddau sydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru er mwyn ymdrin â'r problemau a gaiff eu hachosi gan lygredd aer a mynd i'r afael â nhw, yn enwedig yn y Gogledd. Diolch.
Thank you for raising both of those issues. On the matter of face coverings in schools in Wales, I will ask the Minister for Education to review your comments this afternoon and to write you with the latest position, especially in respect, as you say, of the fact that lateral flow tests are now available. On the matter of resourcing for NRW to undertake its enforcement work, I will ask you to write to the Minister with some more detail about the specific smoke problem that you've described this afternoon in order for her to have that fuller picture in order to respond to you.
Diolch am godi'r ddau fater hynny. O ran gorchuddion wyneb mewn ysgolion yng Nghymru, gofynnaf i'r Gweinidog Addysg adolygu eich sylwadau y prynhawn yma ac ysgrifennu atoch i roi gwybod am y sefyllfa ddiweddaraf, yn enwedig oherwydd, fel yr ydych chi'n ei ddweud, y ffaith bod profion llif unffordd ar gael nawr. O ran darparu adnoddau i Cyfoeth Naturiol Cymru ymgymryd â'i waith gorfodi, gofynnaf ichi ysgrifennu at y Gweinidog gyda rhagor o fanylion ynghylch y broblem mwg benodol yr ydych chi wedi'i disgrifio y prynhawn yma er mwyn iddi hi gael y darlun llawnach ac y gall ymateb i chi.
As we all reflect today, Trefnydd, on the experience of lockdown and those that we've lost, will you first of all join me in congratulating the seven representatives from the Hywel Dda University Health Board who were awarded last week's High Sheriff of Dyfed awards for some of the work that they've done at this really difficult time? But may I primarily ask for a written statement from the Minister for mental health with regard to the immediate support available to young people facing mental health problems, and we know that these have been exacerbated by their experiences during the crisis? I met last week with students from Ysgol Y Strade in Llanelli, and one of their main concerns was the future mental health and well-being of themselves and their young colleagues. I think the Minister herself would acknowledge that there are real issues with access to services, with very long waiting times for some services to child and adolescent mental health services.
We, of course, in Plaid Cymru would like to see a national network of mental health and well-being centres for young people, and I'd very much like to see one of those in Llanelli, but I'd like to hear, in the meantime, from the Minister for mental health about what support she can provide in the short term for those young people so that the very long waits for access to CAMHS are dealt with and the approach that she has talked about as regards it being more community based, using services like youth work services, rather than purely medical services to address the concerns of those young people from Ysgol Y Strade and from across my region.
Wrth inni i gyd fyfyrio heddiw, Trefnydd, ar brofiad y cyfyngiadau symud a'r rhai yr ydym wedi'u colli, a wnewch chi yn gyntaf ymuno â mi i longyfarch y saith cynrychiolydd o Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda a enillodd wobrau Uchel Siryf Dyfed yr wythnos diwethaf am y gwaith y maen nhw wedi'i gyflawni ar yr adeg anodd iawn hon? Ond a gaf i ofyn yn bennaf am ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Iechyd Meddwl ynglŷn â'r cymorth uniongyrchol sydd ar gael ar unwaith i bobl ifanc sy'n wynebu problemau iechyd meddwl, ac fe wyddom fod y rhain wedi gwaethygu oherwydd eu profiadau yn ystod yr argyfwng? Gwnes i gyfarfod yr wythnos diwethaf â myfyrwyr o Ysgol y Strade yn Llanelli, ac un o'u prif bryderon nhw oedd iechyd meddwl a lles eu hunain a'u cydweithwyr ifanc yn y dyfodol. Rwy'n credu y byddai'r Gweinidog ei hun yn cydnabod bod problemau gwirioneddol o ran y cyfle i fanteisio ar wasanaethau, gydag amseroedd aros hir iawn ar gyfer rhai gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed.
Fe fyddem ni ym Mhlaid Cymru, wrth gwrs, yn hoffi gweld rhwydwaith cenedlaethol o ganolfannau iechyd meddwl a lles i bobl ifanc, a hoffwn yn fawr weld un o'r rheini yn Llanelli yn fawr. Ond yn y cyfamser, fe hoffwn i glywed gan y Gweinidog Iechyd Meddwl ynghylch pa gymorth y gall hi ei ddarparu yn y tymor byr i'r bobl ifanc hynny fel bod modd ymdrin â'r amseroedd aros hir iawn am gyfle i fanteisio ar CAMHS. A hefyd fe hoffwn i glywed am y dull gweithredu y soniodd amdano o ran bod yn fwy cymunedol, gan ddefnyddio gwasanaethau fel gwasanaethau gwaith ieuenctid yn hytrach na gwasanaethau meddygol yn unig i ymdrin â phryderon y bobl ifanc hynny o Ysgol y Strade ac o bob rhan o fy rhanbarth i.
I'd like to begin absolutely by joining you in giving those congratulations to the seven individuals who have been recognised in the High Sheriff of Dyfed awards. People have gone well above and beyond over the past 12 months in order to serve communities and to provide the healthcare and support that people need. So, I'm very happy to say 'congratulations' and extend our thanks there, and also, of course, to all of those people who have been doing incredible work and have, as yet, remained under the radar, so haven't had the opportunity to be formally recognised, but we all know, and the families whose lives have been touched will have known the kindness and the professionalism with which they've undertaken their roles as well.
This afternoon, we do have a statement on mental health and well-being support in educational settings from the Minister for Education, which I think will start to respond to some of the concerns that you've raised this afternoon. And then, tomorrow, the Minister with responsibility for mental health does have questions, and I know that there are several opportunities on the order paper to hear more directly in terms of the concerns that you've described about the mental health support available for children and young people, and the impact that the pandemic will have had on their lives.
I ddechrau, hoffwn yn bendant â chi i longyfarch y saith unigolyn sydd wedi eu cydnabod yng ngwobrau Uchel Siryf Dyfed. Mae pobl wedi mynd ymhell y tu hwnt i'r disgwyliadau yn ystod y 12 mis diwethaf er mwyn gwasanaethu cymunedau a darparu'r gofal iechyd a'r cymorth sydd eu hangen ar bobl. Felly, rwy'n hapus iawn i ddweud 'llongyfarchiadau' ac estyn ein diolch yno, a hefyd, wrth gwrs, i'r holl bobl hynny sydd wedi bod yn gwneud gwaith anhygoel ac sydd, hyd yma, wedi aros o dan y radar, ac felly heb gael y cyfle i gael eu cydnabod yn ffurfiol. Ond gwyddom ni i gyd, a bydd y teuluoedd a gafodd eu heffeithio hefyd yn gwybod am eu caredigrwydd a'u proffesiynoldeb nhw wrth ymgymryd â'u swyddogaethau.
Y prynhawn yma, mae gennym ni ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ynghylch cymorth iechyd meddwl a llesiant mewn lleoliadau addysgol, a fydd, yn fy marn i, yn dechrau ymateb i rai o'r pryderon yr ydych chi wedi'u codi y prynhawn yma. Ac yna, yfory, mae gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am iechyd meddwl gwestiynau, a gwn fod sawl cyfle ar y papur trefn i glywed yn fwy uniongyrchol am y pryderon yr ydych chi wedi'u disgrifio o ran y cymorth iechyd meddwl sydd ar gael i blant a phobl ifanc, a'r effaith y bydd y pandemig wedi'i chael ar eu bywydau.
Ac yn olaf, Paul Davies.
Finally, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, I'd like to request two statements: one from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs regarding the support for agricultural shows across Wales following the recent news that the Pembrokeshire show has been cancelled again this year, which, of course, is understandable. You'll be aware that the Royal Welsh Show is also not taking place, as well as smaller shows across all parts of Wales. Now, these shows are not just important to the agricultural sector, but they're also important community events and are crucial in promoting our culture, and they are also responsible for community cohesion as they bring communities together, they bring people from rural and more urbanised areas together. Therefore, as more and more cancellations are announced in the wake of the COVID pandemic, it's vital that the Welsh Government publishes a statement of support for shows and, indeed, festivals that confirms exactly how it is supporting them through the pandemic, particularly the smaller agricultural shows and festivals.
Secondly, can I also request a statement from the Welsh Government regarding personal protective equipment for NHS workers? I've been contacted by a distressed constituent who has made it clear that the equipment does not suitably enable workers to lip-read, making life very difficult for workers who have hearing difficulties. I know that there should be appropriate equipment being made available, but I'm told that, in this case, the clear face masks are very challenging in that they're difficult to use for long periods of time, hence my constituent is unable to lip-read due to the right equipment not being worn. I'm sure that you'll agree with me that this is unacceptable and so it's crucial that the Welsh Government provides some leadership on this matter by publishing a clear statement outlining its PPE policy, explaining the importance of suitable equipment for NHS workers who need the right equipment because of hearing problems, and ensuring that those workers have access to the right equipment.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad: un gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynghylch y gefnogaeth i sioeau amaethyddol ledled Cymru yn dilyn y newyddion diweddar fod sioe Sir Benfro wedi'i chanslo eto eleni, sydd, wrth gwrs, yn ddealladwy. Fe fyddwch chi'n ymwybodol nad yw Sioe Frenhinol Cymru yn cael ei chynnal chwaith, yn ogystal â sioeau llai ym mhob cwr o Gymru. Nawr, mae'r sioeau hyn nid yn unig yn bwysig i'r sector amaethyddol, ond maen nhw hefyd yn ddigwyddiadau cymunedol pwysig ac maen nhw'n hanfodol i hyrwyddo ein diwylliant. Maen nhw hefyd yn gyfrifol am gydlyniant cymunedol wrth iddyn nhw ddod â chymunedau at ei gilydd, ac maen nhw'n dod â phobl o ardaloedd gwledig a mwy trefol at ei gilydd. Felly, wrth i fwy a mwy o ganslo gael ei gyhoeddi yn sgil pandemig COVID, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi datganiad o gefnogaeth i'r sioeau ac, yn wir, i'r gwyliau eraill, sy'n cadarnhau sut yn union y mae'n eu cefnogi drwy'r pandemig, yn enwedig y sioeau a'r gwyliau amaethyddol llai.
Yn ail, a gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch offer diogelu personol ar gyfer gweithwyr y GIG? Mae etholwr pryderus wedi cysylltu â mi yn egluro nad yw'r offer yn galluogi gweithwyr i ddarllen gwefusau yn briodol, gan wneud bywyd yn anodd iawn i weithwyr sydd ag anawsterau clyw. Rwy'n gwybod y dylai fod offer priodol ar gael, ond rwyf wedi cael gwybod, yn yr achos hwn, fod y masgiau wyneb clir yn heriol iawn gan eu bod yn anodd eu defnyddio am gyfnodau hir, felly ni all fy etholwr ddarllen gwefusau oherwydd nad yw'r offer cywir yn cael ei wisgo. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol. Felly mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn rhoi rhywfaint o arweiniad ar y mater hwn drwy gyhoeddi datganiad eglur yn amlinellu ei pholisi cyfarpar diogelu personol, gan esbonio pwysigrwydd offer addas i weithwyr y GIG y mae angen yr offer cywir arnyn nhw oherwydd problemau clyw, a sicrhau bod yr offer cywir ar gael i'r gweithwyr hynny.
Thank you for raising both of those important issues this afternoon. The Minister with responsibility for energy, environment and rural affairs will have heard your request for the statement on agricultural shows and the Welsh Government's support for them. I just would join you in recognising the important role that agricultural shows play in our rural community life right across Wales and they are often the highlight of the year for many people. So, obviously it's disappointing when people don't have those opportunities to come together in that unique kind of way.
On the matter of PPE, I'd be grateful if you would write to the health Minister, describing the specific issue so that we can explore to what extent this is a wider spread issue or something that is more local, so that we can consider how best to respond to that particular concern. Thank you.
Diolch i chi am godi'r ddau fater pwysig yna brynhawn heddiw. Mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am ran ynni, yr amgylchedd a materion gwledig wedi clywed eich cais chi am y datganiad ynglŷn â sioeau amaethyddol a chefnogaeth Llywodraeth Cymru iddyn nhw. Fe hoffwn innau ddweud fy mod i'n cytuno â chi o ran cydnabod swyddogaeth bwysig sioeau amaethyddol yng nghymunedau cefn gwlad ledled Cymru ac maen nhw'n aml yn un o uchafbwyntiau'r flwyddyn i lawer o bobl. Felly, mae'n amlwg yn siomedig pan nad yw pobl yn cael y cyfleoedd hyn i ddod at ei gilydd yn y ffordd neilltuol honno.
O ran cyfarpar diogelu personol, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech yn ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd yn disgrifio'r mater arbennig hwn fel y gallwn ni ymchwilio i ba raddau y mae hwn yn fater ehangach neu'n rhywbeth mwy lleol, fel y gallwn ystyried y ffordd orau o ymateb i'r pryder arbennig hwn. Diolch.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Felly, yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Prif Weinidog nawr ar COVID-19, flwyddyn yn ddiweddarach. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad.
The next item is a statement by the First Minister on COVID-19, one year on. I call on the First Minister to make the statement.
Diolch, Lywydd. Heddiw, rydyn ni’n nodi carreg filltir bwysig yn y pandemig hwn, pandemig sydd wedi cael cymaint o effaith arnon ni i gyd. Flwyddyn yn ôl i heddiw, dechreuodd pob un o bedair gwlad y Deyrnas Unedig gyda’i gilydd ar gyfnod o gyfyngiadau llym am y tro cyntaf. I lawer iawn o bobl, dyma fyddai’r tro cyntaf iddyn nhw sylweddoli pa mor ddifrifol oedd yr argyfwng iechyd y cyhoedd yr ydym ni wedi bod yn byw gyda fe ers cymaint o amser erbyn hyn.
Heddiw, mae digwyddiadau yn cael eu cynnal ar draws y wlad. Am hanner dydd, fe safon ni mewn tawelwch gyda phobl eraill ar draws y Deyrnas Unedig. Yn hwyrach heddiw, byddwn ni’n cynnal ein digwyddiad ein hunain i gofio. Byddwn ni’n dod at ein gilydd i gofio pob un sydd wedi marw ac i gydnabod y gwir ymroddiad sydd wedi cael ei ddangos gan gymaint o unigolion ar draws Cymru. Heno, bydd tirnodau ac adeiladau yn cael eu goleuo ym mhob cwr o Gymru. Lywydd, rydyn ni’n canolbwyntio’n bennaf heddiw ar y nifer arswydus o uchel o unigolion sydd wedi colli eu bywydau yn ystod y pandemig, ac mae’n briodol ein bod ni’n gwneud hynny. Fel rydyn ni wedi gwneud gydol y pandemig, rydyn ni’n meddwl am bob teulu sy’n galaru ar ôl iddyn nhw golli rhywun a oedd yn annwyl iddyn nhw. Rydyn ni’n cofio am yr unigolion sydd y tu ôl i’r ffigurau sy’n cael eu hadrodd bob dydd.
Thank you, Llywydd. Today, we mark a major milestone in this pandemic, a pandemic that has had such an impact on us all. A year ago to today, all four countries of the UK entered lockdown together for the first time. For a great many people, this would have been the first time they became aware of the seriousness of the public health crisis that we have lived with now for so long.
Today, events are being held across the country. At midday, we stood in silence with people throughout the UK. Later today, we will hold our own commemorative event, as we come together to remember all those who have died and to recognise the huge commitment made by so many throughout Wales. Tonight, landmarks and buildings will be lit up across Wales. Llywydd, we will mainly be focusing today, and rightly so, on the huge loss of life the pandemic has caused. As they have been throughout the pandemic, our thoughts are with all the families who are mourning the loss of a loved one. We remember those individuals behind the figures reported on a daily basis.
Llywydd, this is a terrible and cruel virus. It has struck indiscriminately, taking the old and the young. It has laid bare stubborn inequalities in our society, exposing divisions and affecting those communities most vulnerable, particularly disabled people, women and black, Asian and minority ethnic communities.
Llywydd, mae hwn yn feirws dychrynllyd a chreulon. Mae wedi taro heb ystyriaeth i oedran, gan gipio'r hen a'r ifanc. Mae wedi amlygu anghydraddoldebau ystyfnig yn ein cymdeithas ni, gan ddatgelu ymraniadau ac effeithio ar y cymunedau hynny sydd fwyaf agored i niwed, yn enwedig pobl anabl, menywod, a chymunedau pobl dduon, Asiaidd, a lleiafrifoedd ethnig.
Over the last year, we have heard desperately sad stories of husbands and wives dying within days of each other, of brothers and sisters taken by the virus, of generations from the same family succumbing to COVID-19. They will be remembered in the hearts and minds of all those who know and loved them and, today, we remember them too. Wales will have two permanent living memorials to all those who have died, as we plant forests in north and south Wales. These will be spaces for families to come to remember their loved ones and places of reflection for others. Because this virus has taken something from each one of us here today; each one of us will know someone who has died or someone who has been ill.
The cost has been felt in ways in which we live our daily lives. It has interrupted our traditions from Christmas, Ramadan, Diwali and Hanukkah. It's cancelled weddings and changed the way we say goodbye to those whom we have lost. There has been a huge financial cost as businesses have closed, some of which will, sadly, never reopen, and jobs have been lost too. And the virus has fundamentally changed the ways we interact with each other, casting a shadow on all our lives. It's not just touching elbows instead of shaking hands, or Zoom calls replacing face-to-face meetings; the virus has taken human touch and human contact away from us. We have already seen the impact of the pandemic on our mental health and well-being in feelings of loneliness, isolation, anxiety and frustration, and, as we discussed earlier this afternoon, the full force of all of that may yet be to come.
And yet, Llywydd, as painful as the human cost has been, this extraordinary year has also shown the huge resilience of the human spirit and the phenomenal willingness of people in communities to help one another. Week after week, we have seen more people volunteering to help those who have been shielding and to support our public services; over 100 new volunteers coming forward again in just the last week. And as schools and shops have closed for prolonged periods, our homes have become classrooms and workplaces, and businesses have found innovative ways to offer services remotely. Rush-hour queues have almost disappeared, and we've learned how to deploy the 'mute' button—or at least most of us have most of the time.
Llywydd, I want to pay tribute to the remarkable way our public services have responded to the pandemic, and to the dedication and determination of the tens of thousands of people working in our NHS and care services and in all those day-to-day services we rely upon that are provided by our local authorities, and, beyond all that, I want to thank everybody who has put themselves at risk at work to serve others: in retail, bus, train and taxi drivers, teachers and school staff—the list is long and longer than I can set out this afternoon. It is your tireless work that has kept us all safe.
And the response to the pandemic in Wales has been a social partnership response, whether that's our successful test, trace protect service, which was built from scratch and which the Wales Audit Office said last week was making an important contribution to the management of COVID-19, whether it's securing supplies of personal protective equipment from Welsh businesses for the NHS and social care, or our world-leading genomic surveillance system in Wales, which is helping to identify new variants of the virus, and of course, our fantastic vaccination programme, which continues to go from strength to strength as it provides vaccines to people at incredible speed. In less than four months, Llywydd, thousands of NHS staff, supported by military personnel and volunteers, working from 600 centres, have given more than half the adult population of Wales their first dose of the vaccine, vaccination that gives us real hope for a better future and a different relationship with this virus—a future where we will be able to live with fewer restrictions.
Because, over the last 12 months, all four UK Governments have taken unprecedented decisions to protect people’s health and to control the spread of the virus. It's meant intervening in people's lives in ways not seen for generations. None of these decisions have been easy, and quite certainly none of them have been taken lightly, but they have been necessary to save lives and livelihoods.
I want to thank everyone in Wales for their support and help. Yours is the victory that has brought the virus under control time and again over the course of this year. It is only because people across our nation have followed the rules and kept ourselves and our families safe that we are now able to start relaxing those restrictions, carefully unlocking Wales sector by sector. And we will go on doing this gradually, step by step, so that we do not throw away any of the hard work and sacrifices 3 million people have made over the last three months, always mindful of how quickly this virus can return, as we have seen from the sobering experiences in Europe over the last week.
Llywydd, across Wales we have seen an enormous spirit of social solidarity and hundreds of thousands of individual small acts of kindness, even as so many lives have been disrupted and put on hold. It's because of that spirit that we start this spring and mark this anniversary with a sense of hope. Cases have fallen, the pressure on our NHS is receding; we have more and different tests available and vaccination on a mass scale. We are beginning to unlock our country and we are determined to do so in a way that keeps rates of the virus low. We will rebuild and recover, building a fairer and a greener Wales, in which no-one is held back and no-one is left behind.
Llywydd, we are living with coronavirus and are likely to be so for some time yet. But the tenacity of hope in the bad days and the audacity of hope in the better times are both part of the human condition. It's this that allows us to say that this year can be different and this year will be better than the last. Diolch yn fawr.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni wedi clywed storïau torcalonus am wŷr a gwragedd yn marw o fewn ychydig ddyddiau i'w gilydd, am frodyr a chwiorydd yn cael eu cipio i ffwrdd gan y feirws, am genedlaethau o'r un teulu yn marw oherwydd COVID-19. Fe fyddan nhw'n aros yng nghalonnau a meddyliau pawb a oedd yn eu hadnabod ac yn eu caru nhw ac rydym ninnau'n cofio amdanyn nhw heddiw hefyd. Fe fydd yna ddwy gofeb fyw barhaol yng Nghymru i bawb a fu farw, wrth inni blannu coedwigoedd yn y Gogledd a'r De. Fe fydd y rhain yn gyrchfannau i deuluoedd fel y gallant gofio am eu hanwyliaid ac yn llecynnau ar gyfer myfyrdod i eraill. Oherwydd mae'r feirws hwn wedi dwyn rhywbeth oddi ar bob un ohonom ni sydd yma heddiw; ac mae pob un ohonom ni wedi adnabod rhywun a fu farw neu rywun sydd wedi dioddef afiechyd.
Fe deimlwyd y gost yn y ffyrdd yr ydym ni'n byw ein bywydau ni bob dydd. Fe dorrwyd ar draws ein traddodiadau ar gyfer dathlu'r Nadolig, Ramadan, Diwali a'r Hanukkah. Cafodd priodasau eu canslo ac fe newidiodd ein dull ni o ffarwelio â'r rhai a gollwyd. Cafwyd cost ariannol aruthrol wrth i fusnesau gau, ac yn anffodus, ni fydd rhai ohonyn nhw byth yn ailagor, ac fe gafodd swyddi eu colli hefyd. Ac mae'r feirws wedi newid yn sylfaenol ein ffyrdd ni o ryngweithio â'n gilydd, gan daflu cysgod dros ein bywydau ni i gyd. Nid yn unig o ran cyffwrdd penelin yn hytrach nag ysgwyd llaw, neu alwadau Zoom yn hytrach na chyfarfod rhywun wyneb yn wyneb; mae'r feirws wedi ein hamddifadu ni o gyffyrddiad dynol a chyswllt dynol. Rydym wedi gweld effaith y pandemig eisoes ar iechyd meddwl a'n llesiant ni, gyda theimladau o unigrwydd, arwahanrwydd, pryder, a rhwystredigaeth ac efallai nad yw dylanwad hynny wedi cyrraedd ei uchafbwynt eto, fel y trafodwyd yn gynharach y prynhawn yma.
Ac eto i gyd, Llywydd, er mor boenus fu'r gost i bobl, mae'r flwyddyn eithriadol hon wedi dangos pa mor ddi-syfl y gall pobl fod yn ogystal â'u parodrwydd aruthrol nhw i helpu ei gilydd mewn cymunedau. Wythnos ar ôl wythnos, rydym ni wedi gweld mwy o bobl yn gwirfoddoli i helpu'r rhai sydd wedi bod yn llochesu ac i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus ni; dros 100 o wirfoddolwyr newydd yn cynnig cymorth eto yn ystod yr wythnos diwethaf. Ac wrth i ysgolion a siopau gau am gyfnodau maith, mae ein cartrefi ni wedi bod yn ystafelloedd dosbarth a gweithleoedd, ac mae busnesau wedi dod o hyd i ffyrdd arloesol o gynnig gwasanaethau o bellter. Mae ciwiau'r oriau brig wedi diflannu, bron â bod, ac rydym ni wedi dysgu sut i ddefnyddio'r botwm 'mute'—neu'r rhan fwyaf ohonom y rhan fwyaf o'r amser, o leiaf.
Llywydd, fe hoffwn i dalu teyrnged i'r ffordd ryfeddol y mae ein gwasanaethau cyhoeddus wedi ymateb i'r pandemig, ac ymroddiad a phenderfyniad y degau o filoedd o bobl sy'n gweithio yn ein GIG ni a'n gwasanaethau gofal ni ac ym mhob un o'r gwasanaethau hynny o ddydd i ddydd yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw a ddarperir gan ein hawdurdodau lleol. A thu hwnt i hynny i gyd, fe hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi rhoi eu hunain mewn perygl yn eu gwaith nhw drwy roi gwasanaeth i eraill: mewn swyddi manwerthu, gyrwyr bysiau, trenau, a thacsis, athrawon a staff ysgol—mae'r rhestr yn faith ac yn hirach nag y gallaf i ei nodi y prynhawn yma. Eich gwaith diflino chi sydd wedi ein cadw ni i gyd yn ddiogel.
Ac mae'r ymateb i'r pandemig yng Nghymru wedi bod yn ymateb o ran partneriaeth gymdeithasol, boed hynny yn ein gwasanaeth profi ac olrhain llwyddiannus ni, a gafodd ei lunio o ddim ac fe ddywedodd Swyddfa Archwilio Cymru amdano'r wythnos diwethaf ei fod yn gwneud cyfraniad pwysig at reoli COVID-19, boed hynny wrth sicrhau cyflenwadau o gyfarpar diogelu personol gan fusnesau Cymru ar gyfer y GIG a gofal cymdeithasol, neu ein system wyliadwriaeth genomeg ni yng Nghymru sy'n arwain y byd, sy'n helpu i nodi amrywiolion newydd o'r feirws, ac wrth gwrs, ein rhaglen frechu wych ni, sy'n parhau i fynd o nerth i nerth gan ei bod hi'n darparu brechlynnau i bobl yn anhygoel o gyflym. Mewn llai na phedwar mis, Llywydd, mae miloedd o staff y GIG, gyda chefnogaeth personél milwrol a gwirfoddolwyr, ac yn gweithio o 600 o ganolfannau, wedi rhoi'r dos cyntaf o'r brechlyn i fwy na hanner poblogaeth oedolion Cymru. A'r brechu sy'n rhoi gobaith gwirioneddol inni am ddyfodol gwell a pherthynas wahanol â'r feirws hwn—dyfodol lle byddwn ni'n gallu byw gyda llai o gyfyngiadau.
Oherwydd, yn ystod y 12 mis diwethaf, mae pob un o bedair Llywodraeth y DU wedi gwneud penderfyniadau digynsail i ddiogelu iechyd pobl a rheoli ymlediad y feirws. Mae hynny wedi golygu ymyrryd ym mywydau pobl mewn ffyrdd na welwyd eu tebyg ers cenedlaethau. Nid oes yr un o'r penderfyniadau hyn wedi bod yn hawdd, ac yn sicr nid oes yr un ohonyn nhw wedi cael eu gwneud ar chwarae bach, ond maen nhw wedi bod yn angenrheidiol i achub bywydau a bywoliaethau pobl.
Fe hoffwn i ddiolch i bawb yng Nghymru am eu cefnogaeth a'u cymorth nhw. Eich buddugoliaeth chi yw hon ac fe ddaeth â'r feirws dan reolaeth dro ar ôl tro yn ystod y flwyddyn hon. Mae pobl ar draws y genedl wedi dilyn y rheolau ac wedi cadw eu hunain a'u teuluoedd yn ddiogel ac oherwydd hynny fe allwn ni ddechrau llacio'r cyfyngiadau hyn nawr, gan ddatgloi Cymru fesul sector yn ofalus iawn. Ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hyn yn raddol, gam wrth gam, fel nad ydym yn colli dim o'r gwaith caled a'r aberthau a wnaeth 3 miliwn o bobl yn ystod y tri mis diwethaf, gan fod yn ymwybodol trwy'r amser o ba mor gyflym y gall y feirws hwn ddychwelyd, fel y gwelsom ni gyda'r profiadau sobreiddiol yn Ewrop yn ystod yr wythnos ddiwethaf.
Llywydd, ar draws Cymru rydym ni wedi teimlo ysbryd o undod cymdeithasol enfawr a channoedd o filoedd o weithredoedd bach unigol o garedigrwydd, a hynny hyd yn oed gyda'r holl darfu ar fywydau a bywydau'n cael eu dal yn ôl. Ac oherwydd yr ysbryd hwnnw rydym yn dechrau'r gwanwyn hwn ac yn nodi'r flwyddyn gron gydag ymdeimlad o obaith. Mae'r achosion wedi gostwng, mae'r pwysau ar ein GIG ni'n ysgafnhau; mae gennym ni fwy o brofion a phrofion amrywiol ar gael yn ogystal â brechu ar raddfa eang. Rydym ni'n dechrau datgloi ein cenedl ac rydym ni'n benderfynol o wneud hynny mewn ffordd sy'n cadw cyfraddau'r feirws yn isel. Fe fyddwn ni'n ailgodi ac yn adfer, gan adeiladu Cymru sy'n decach a gwyrddach, lle nad oes unrhyw un yn cael ei ddal yn ôl na'i adael ar ôl.
Llywydd, rydym ni'n byw gyda'r coronafeirws ac yn debygol o fod am gryn amser eto. Ond mae glynu at obaith mewn adfyd a bod yn llawn hyder a gobaith mewn hawddfyd, fel ei gilydd, yn rhan o gyflwr y ddynoliaeth. Dyma sy'n ein galluogi ni i ddweud y gall eleni fod yn wahanol ac y bydd eleni'n well na'r llynedd. Diolch yn fawr.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon. I agree entirely with the sentiments expressed within this statement. A year today, obviously, we first had the restrictions imposed on us, and the tragedy that has befallen 7,000 plus families of losing a much-loved member of that family is completely unimaginable, and the love and compassion that is shown by the society as a whole across Wales is a credit to that community spirit that exists in every corner of Wales.
The dedication that services have provided in supporting families, from the NHS right the way through the public sector and into the charitable sector, is an exemplar for anyone to look upon with great pride. I think it's a matter of great pride as a country that we can look at the way we've faced this virus. I might well have had my policy disagreements with the First Minister, but it is a fact that, as a country of 3 million people, everyone has played their part in facing down the virus, and, as the First Minister's pointed out, we're not out of the woods yet, but certainly we've put a lot of that dark undergrowth behind us, and the spring looks a lot brighter than it did a couple of weeks ago.
With that in mind, First Minister, if I could ask a series of questions out of the statement, I would be grateful for some answers. At the end of the statement you talk about that we are living with the coronavirus and it is likely we will be living with it for some time. You've made representations in the media recently that you believe that quite a few regulations will be still with us right the way through 2021 and into 2022. Could you give an indication of what your thinking is, from the information you have before you, of what type of restrictions we might be looking at as we carry on into 2021 and into 2022? Also, the point you make about the living memorials—I welcome that, in particular the way you've geographically spread them to north and south Wales, but I do wonder why consideration has not been given to establishing a memorial in mid Wales, so that all parts of Wales do have that garden of remembrance that could be visited in an equal spread across Wales. And so I just wonder whether you have given consideration to the thought of establishing such a woodland in mid Wales, as it was notable by its absence in the announcement that you made last week.
In another part of the statement, you touch on loneliness, isolation, anxiety and frustration, the full force of which may yet be to come. What assessment has the Government made of the demands that may well be pressed on the mental health services that are provided? A welcome move by the Government was to establish a dedicated mental health Minister back in the autumn, and I hope that the Government have been able to make assessments of the requirements that we need to build our services going forward. And I think that's a very important line in this statement, about loneliness, isolation, anxiety and frustration, because that has been acutely felt by many people across the whole of Wales.
And finally, you highlight the success of the vaccination roll-out, something we can all celebrate in all parts of the United Kingdom, where over 50 per cent of the adult population has been vaccinated. Regrettably, there has been dialogue between the European Union and the UK and other parts of the world, and in particular the European Union, about withholding supplies. I very much hope that's not the case. I realise the difficulties the European Union finds itself in with its own roll-out and, indeed, dealing with the third wave now that is engulfing the continent is something that none of wish to see, but I'd invite you to make a comment on what you would personally send as a message to the European Union President not to go down this route of sanction and reneging on contracts, to allow vaccines to flow freely where they are contracted. No-one is looking to walk outside of the contract parameters, but I do think it's important that you're on record, First Minister, because this is such a topic of great concern and, ultimately, those contracts are in place and we do not want to see anything that hinders the vaccine roll-out which, as your statement this afternoon alludes to has (a) been such a success and (b) offers some bright sunshine into the spring that we're walking into. Thank you, First Minister.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r teimladau a fynegwyd yn y datganiad hwn. Flwyddyn i heddiw, yn amlwg, fe osodwyd y cyfyngiadau cyntaf arnom ni, a phrin iawn y gellir dychmygu maint y drasiedi sydd wedi digwydd i 7,000 a mwy o deuluoedd oherwydd colli aelod annwyl o'u teulu, ac mae'r cariad a'r cydymdeimlad sy'n cael eu harddangos gan y gymdeithas gyfan ledled Cymru yn glod i'r ysbryd cymunedol hwnnw sy'n bodoli ym mhob cwr o Gymru.
Mae'r ymroddiad yng ngwaith y gwasanaethau wrth gefnogi teuluoedd, o'r GIG yr holl ffordd at y sector cyhoeddus a'r sector elusennol, yn esiampl i unrhyw un ei hystyried gyda balchder mawr. Rwy'n credu y gallwn ni ymfalchïo llawer iawn yn y ffordd y mae'r wlad wedi wynebu'r feirws hwn. Mae'n ddigon posibl fy mod i wedi anghytuno gyda'r Prif Weinidog o bryd i'w gilydd o ran polisi, ond mae'n ffaith bod pawb, yn wlad o 3 miliwn o bobl, wedi chwarae eu rhan wrth wynebu'r feirws, ac, fel y nododd y Prif Weinidog, nid ydym wedi cyrraedd y lan eto, ond rydym wedi cefnu ar ran fawr o'r fordaith honno, ac mae'r gwanwyn yn edrych yn llawer goleuach nag yr oedd ychydig wythnosau yn ôl.
Gyda hynny mewn golwg, Prif Weinidog, hoffwn i ofyn cyfres o gwestiynau sy'n deillio o'r datganiad, fe fyddwn i'n ddiolchgar am rai atebion. Ar ddiwedd y datganiad rydych chi'n sôn ein bod ni'n byw gyda'r coronafeirws ac mae'n debygol y byddwn ni am gryn amser eto. Rydych chi wedi cyflwyno sylwadau yn y cyfryngau yn ddiweddar eich bod chi'n credu y bydd cryn dipyn o gyfyngiadau yn parhau arnom trwy gydol 2021 ac i mewn i 2022. A wnewch chi roi amcan o'r hyn sydd ar eich meddwl, o'r wybodaeth sydd ger eich bron, ynglŷn â pha fath o gyfyngiadau y gallem ni fod yn eu disgwyl yn ystod gweddill 2021 ac i mewn i 2022? Hefyd, y pwynt yr ydych chi'n ei wneud o ran cofebion byw—rwy'n croesawu hynny, yn enwedig y ffordd yr ydych chi wedi eu lledaenu nhw'n ddaearyddol i'r Gogledd a'r De, ond tybed pam na roddwyd ystyriaeth i sefydlu cofeb yn y Canolbarth, fel bod gardd goffa fel hyn ym mhob rhan o Gymru ac y byddai modd ymweld ag un heb deithio'n rhy bell o unrhyw fan yng Nghymru. Felly, tybed a ydych chi'n ystyried y syniad o sefydlu coetir o'r fath yn y Canolbarth, gan fod hynny'n amlwg yn absennol yn y cyhoeddiad a wnaethoch chi'r wythnos diwethaf.
Mewn rhan arall o'r datganiad, rydych chi'n sôn am unigrwydd, arwahanrwydd, pryder a rhwystredigaeth, ac efallai nad yw eu penllanw nhw wedi bod eto. Pa asesiad a wnaeth y Llywodraeth o'r gofynion y mae'n ddigon posibl y byddan nhw'n creu pwysau ar y gwasanaethau iechyd meddwl sy'n cael eu darparu? Roedd sefydlu swydd arbennig Gweinidog Iechyd Meddwl nôl yn yr hydref yn ddatblygiad i'w groesawu, ac rwy'n gobeithio bod y Llywodraeth wedi gallu gwneud asesiadau o'r gofynion y mae eu hangen arnom i adeiladu ein gwasanaethau ni yn y dyfodol. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn yn y datganiad hwn, ynghylch unigrwydd, arwahanrwydd, pryder a rhwystredigaeth, oherwydd mae llawer o bobl ledled Cymru wedi teimlo hynny'n enbyd.
Ac yn olaf, rydych chi'n tynnu sylw at y llwyddiant wrth gyflwyno'r brechiadau, rhywbeth y gallwn ni i gyd ei ddathlu ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, lle mae dros 50 y cant o'r boblogaeth oedolion wedi eu brechu. Yn anffodus, mae deialog wedi bod rhwng yr Undeb Ewropeaidd a'r DU a rhannau eraill o'r byd, ac yn enwedig yr Undeb Ewropeaidd, ynghylch atal cyflenwadau. Rwy'n gobeithio'n fawr nad yw hynny'n wir. Rwy'n sylweddoli maint yr anawsterau y mae'r Undeb Ewropeaidd yn eu hwynebu yn ystod eu proses gyflwyno, ac, yn wir, mae ymdrin â'r drydedd don sy'n traflyncu'r cyfandir nawr yn rhywbeth nad oes unrhyw un ohonom ni'n dymuno ei weld. Ond rwy'n eich gwahodd chi i roi sylw ar yr hyn y byddech chi'n ei anfon mewn neges bersonol i Arlywydd yr Undeb Ewropeaidd o ran peidio â dilyn y trywydd hwn o sancsiynau a thorri cytundebau, a chaniatáu rhwydd hynt i frechlynnau a addawyd mewn cytundebau. Nid oes unrhyw un yn bwriadu gweithredu y tu allan i baramedrau'r cytundebau, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ichi fynegi hynny ar goedd, Prif Weinidog. Oherwydd mae hwn yn destun cryn bryder ac, yn y pen draw, mae'r cytundebau hynny ar waith ac nid ydym yn dymuno gweld unrhyw beth a fyddai'n llesteirio'r broses o gyflwyno brechlynnau sydd, fel y cyfeiriodd eich datganiad ato y prynhawn yma, yn gyntaf, wedi bod yn llwyddiannus iawn ac, yn ail, yn cynnig heulwen olau'r gwanwyn sydd ar gerdded yn ein gwlad ni. Diolch, Prif Weinidog.
Llywydd, I thank the leader of the opposition for what he said in responding to the statement and for the questions that he has raised. He will have seen what the Prime Minister said yesterday about the risk of a third wave of the virus here in the United Kingdom. He will have seen the new variants that are emerging in different parts of the world. That's why the advice that I have received from our chief medical officer and others tells me that we're not done, unfortunately, with this virus yet. I think, if things all go well, then by the end of this year we may we be living with the simple restrictions—the social distancing, the hand washing, the mask wearing in crowded places—the things we've become very used to doing to keep one another safe. But we simply cannot, I think, say to people with the certainty we would like that all the risks of coronavirus are already passed. There may be more twists and turns in the story yet. Of course, our aim is to lift restrictions as fast as it is safe to do so, but that's what I meant when I said that I thought that we will be living with this virus for some time to come.
Thanks to Andrew R.T. Davies for what he said about the living memorials. I've seen correspondence from mid Wales and would be very happy indeed to consider that. He will know of our plans for a national forest and I can see ways in which commemorative woodland could be part of that wider plan for afforestation that would link north, south and mid Wales together.
The plan that was published yesterday for the recovery of the NHS was jointly signed by the Minister for mental health, the Deputy Minister for Social Services and Vaughan Gething. That is a sign of our determination that the mental health needs and the well-being needs of the population will have every bit as great a significance in the work that the health service will do as we recover from the pandemic as any other aspect of its work. Thank you to the leader of the opposition for drawing attention to the importance of third sector organisations, because that part of the document published yesterday particularly draws attention to the way in which those recovery services for people with loneliness, anxiety, whose mental well-being has been affected by the pandemic—. That it's not a job for the health service alone. It's very much a job for the health service to do in partnership with those voluntary organisations who play such an important part in mental health and well-being in Wales.
And finally, to the issue of vaccine supply, well, I simply echo what the Prime Minister was saying yesterday, that we need our friends in Europe to come to an agreement with us on this matter. We all face the challenge of coronavirus. It has no respect for any national boundaries. We all face, therefore, the challenge of vaccination together, and we need an agreement between us all as to the best way in which that can be secured for the benefit of all. The Prime Minister will be in further discussions with European leaders today and tomorrow. I will have a meeting later today with Michael Gove, as head of the Cabinet Office; the First Minister of Scotland; and the First Minister and deputy First Minister of Northern Ireland, where we will be discussing this matter again. That's my message to friends and colleagues elsewhere. We resolve this matter by discussion and agreement. That is the way to make sure we go on working for the benefit of us all.
Llywydd, rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd wrth ymateb i'r datganiad ac am y cwestiynau a gododd ef. Fe glywodd yr hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU ddoe ynghylch y perygl o drydedd don y feirws hwn yn y Deyrnas Unedig. Mae'n gwybod am yr amrywiolion newydd sy'n codi mewn gwahanol rannau o'r byd. Dyna pam mae'r cyngor a gefais i gan ein prif swyddog meddygol ni ac eraill yn dweud wrthyf i nad ydym wedi cefnu ar y feirws hwn eto, yn anffodus. Rwy'n credu, os bydd y cyfan yn mynd yn dda, yna erbyn diwedd eleni efallai y byddwn ni'n byw gyda'r cyfyngiadau syml—cadw pellter cymdeithasol, golchi dwylo, gwisgo masgiau mewn mannau poblog—y pethau yr ydym ni wedi dod yn gyfarwydd iawn â nhw er mwyn cadw ein gilydd yn ddiogel. Ond ni allwn, yn fy marn i, ddweud wrth bobl gyda'r sicrwydd y byddem ni'n ei hoffi bod yr holl risgiau oherwydd coronafeirws wedi mynd heibio eisoes. Efallai y bydd yna sawl tro arall yng nghynffon y stori. Wrth gwrs, ein nod ni yw codi'r cyfyngiadau mor gyflym ag y mae hynny'n ddiogel, ond dyna'r oeddwn i'n ei olygu pan ddywedais i fy mod i'n credu y byddwn ni'n byw gyda'r feirws hwn am gryn dipyn o amser i ddod.
Diolch i Andrew R.T. Davies am yr hyn a ddywedodd am y cofebion byw. Rwyf i wedi gweld gohebiaeth o'r Canolbarth ac fe fyddwn i'n hapus iawn i ystyried hynny. Mae e'n gwybod am ein cynlluniau ni ar gyfer coedwig genedlaethol ac rwy'n gallu gweld ffyrdd y gallai coetir coffa fod yn rhan o'r cynllun ehangach hwn ar gyfer coedwigo a fyddai'n cysylltu'r gogledd, y de a'r canolbarth gyda'i gilydd.
Cafodd y cynllun ar gyfer adfer y GIG, a gyhoeddwyd ddoe, ei lofnodi ar y cyd gan y Gweinidog Iechyd Meddwl, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol a Vaughan Gething. Dyna arwydd o ba mor benderfynol yr ydym ni fod anghenion iechyd meddwl ac anghenion llesiant y boblogaeth yr un mor arwyddocaol yn y gwaith y bydd y gwasanaeth iechyd yn ei wneud wrth inni gael adferiad o'r pandemig ag unrhyw agwedd arall ar y gwaith y mae'n ei wneud. Rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am dynnu sylw at bwysigrwydd sefydliadau yn y trydydd sector, oherwydd mae'r rhan honno o'r ddogfen a gyhoeddwyd ddoe yn tynnu sylw penodol at y ffordd y mae'r gwasanaethau adfer hynny ar gyfer pobl sy'n dioddef o unigrwydd a phryder y mae'r pandemig wedi effeithio ar eu llesiant meddyliol nhw—. Nid gwaith i'r gwasanaeth iechyd yn unig mohono. Gwaith yw hwn i'r gwasanaeth iechyd ei wneud mewn partneriaeth â'r mudiadau gwirfoddol hynny sydd â rhan mor bwysig yn iechyd meddwl a llesiant Cymru.
Ac yn olaf, gan droi at fater cyflenwad brechlynnau, wel, rwy'n adleisio'r hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU ddoe, sef bod eisiau i'n cyfeillion ni yn Ewrop ddod i gytundeb â ni ynglŷn â'r mater hwn. Rydym ni i gyd yn wynebu her y coronafeirws. Nid oes ganddo barch tuag at unrhyw ffiniau cenedlaethol. Rydym ni i gyd felly, yn wynebu'r her o frechu gyda'n gilydd, ac mae angen cytundeb rhyngom ni i gyd o ran y ffordd orau o sicrhau hynny er budd pawb. Fe fydd y Prif Weinidog yn cynnal trafodaethau pellach gydag arweinwyr yn Ewrop heddiw ac yfory. Fe fyddaf innau'n cael cyfarfod yn ddiweddarach heddiw gyda Michael Gove, sy'n bennaeth Swyddfa'r Cabinet; Prif Weinidog yr Alban; a Phrif Weinidog a Dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon, lle y byddwn yn trafod y mater hwn eto. Dyna yw fy nghenadwri i gyfeillion a chydweithwyr mewn mannau eraill. Fe fyddwn ni'n datrys y mater hwn drwy drafod a chytuno. Dyna'r ffordd o sicrhau y byddwn ni'n dal ati i weithio er lles pob un ohonom ni.
A gaf i gymryd y cyfle yma i estyn cydymdeimladau dwys, yn y lle cyntaf, i bawb sydd wedi colli anwyliaid yn ystod creulondeb enbyd y 12 mis diwethaf a'r rhai sydd yn dal i ddioddef heddiw? Mae ein meddyliau ni i gyd gyda nhw i gyd. Fel y dywedoch chi yn eich datganiad, Brif Weinidog, fe fydd yn gryn amser nes i effaith y pandemig gael ei ddirnad yn llwyr gennym ni, ac rwy'n ofni y bydd y creithiau ar ein cymdeithas ni am yn hir iawn i'r dyfodol.
Ym mhob anobaith, mae yna obaith, a hyd yn oed yn yr oriau tywyllaf mae goleuni, ac mae ein gweithwyr allweddol wedi bod yn ffynhonnell goleuni ac wedi cynnal ni i gyd drwy'r dyddiau du hyn. Fe hoffwn i ddiolch hefyd o waelod calon iddyn nhw i gyd, i'r holl weithwyr yn y gwasanaeth iechyd; ein gweithwyr gofal; ein gofalwyr di-dal; ein hathrawon sydd wedi cynnal addysg hyd yn oed o bell; yr heddlu, sydd wedi rhoi eu hunain mewn perygl i sicrhau bod y rheoliadau yn cael eu cynnal er lles pawb ohonom ni; ein gweithwyr trafnidiaeth; y gweithwyr yn y siopau a'r archfarchnadoedd; ein cynhyrchwyr bwyd, sydd wedi diogelu ein cadwyni cyflenwi bwyd; ac i'r ymgymerwyr angladdau, sydd yn gwneud gwaith anodd ar y gorau, ond sydd wedi gorfod gwneud hynny o dan amodau gymaint yn anoddach. Diolch hefyd i bawb yng Nghymru sydd wedi chwarae rhan i gadw pawb yn ddiogel, drwy wneud yr holl aberth wrth ddilyn y rheoliadau a'r canllawiau di-gynsail sydd wedi eu gosod ar bob agwedd o fywyd. A gaf i ddiolch yn arbennig i'n pobl ifanc sydd wedi gorfod aberthu mwy na neb?
Mae yna wersi, fel y dywedodd Sir Mansel Aylward yn ddiweddar, o'r 12 mis diwethaf. Rŷm ni'n credu bod angen ymchwiliad Cymreig annibynol gan fod yna wersi sydd yn unigryw i Gymru y mae angen eu dysgu a fydd ddim yn cael ffocws, efallai, mewn ymchwiliad ymbarél Brydeinig. Ond sut ŷm ni'n gallu dysgu ac adnabod gwersi hyd yn oed nawr? Rwy'n cyfeirio at adroddiad Conffederasiwn GIG Cymru a phartneriaid eraill a oedd yn edrych ar yr arloesi sydd wedi digwydd yn ystod y cyfnod, wynebu'r heriau ofnadwy sydd wedi bod o'n blaenau ni yn ystod y 12 mis diwethaf, ond drwy hynny, canfod cryfder: Cymru ar ei gorau yn dod at ei gilydd i weithio ar draws sectorau; llywodraeth leol yn gweithio gyda'r gwasanaeth iechyd ar lawr gwlad o ran y system profi ac olrhain a'r cynllun brechu; y defnydd o dechnoleg newydd a digidoli'n gweithio ar raddfa fyddai neb wedi medru dychmygu; y gallu i roi o'r neilltu biwrocratiaeth ac ymrymuso gweithwyr yn y gwasanaethau i wneud penderfyniadau'n gyflym. Sut allwn ni harneisio'r profiad yma, Brif Weinidog, yn y cyfnod newydd sydd o'n blaenau ni, sydd, wrth gwrs, yn cynnig heriau o hyd? A oes yna wersi mwy cyffredinol hefyd yn y ffaith yma ein bod ni wedi elwa o dorri ein cwys ein hunain fel gwlad yn ystod y 12 mis diwethaf?
Yn olaf, fel y mae adroddiad yr Academi Brydeinig a gyhoeddwyd heddiw wedi adleisio, mae'r pandemig wedi amlygu a gwaethygu, a dweud y gwir, yr anghyfartaledd oedd yno eisoes yn ein cymdeithas ni. Mae hynny'n wir o ran incwm a chyfoeth, o ran daearyddiaeth ac o ran rywedd a hil. Ydy'r pandemig yn foment i ni benderfynu mynd i'r afael o ddifrif â'r problemau hirdymor a dybryd sydd wedi bod yn gysgod ar ein cymdeithas a'n cenedl yn rhy hir? Onid dyma'r ymrwymiad mwyaf y gallwn ei wneud er cof am aberthau a cholledion lu'r flwyddyn anodd hon?
May I take this opportunity to extend my sincerest sympathies to those who have lost loved ones as a result of the terrible cruelty that we have suffered during the last 12 months, and those still suffering today? Our thoughts are with them all. As you said in your statement, First Minister, it will be some time before the impact of the pandemic can be fully understood, and I do fear that the scars on our society will last well into the future.
In hopelessness there is hope, and even in the darkest hours there is light, and our key workers have been a source of light and have supported us all through these dark days. I would like to thank them all from the bottom of my heart, to all the workers in the health service; the care workers; unpaid carers; teachers, who have maintained education remotely; the police force, who have put themselves at risk to ensure that the regulations are maintained for the benefit of all of us; our transport workers; those working in shops and supermarkets; our food producers, who have safeguarded our food supply chains; and to the undertakers, who do very difficult work at the best of times but who have had to do that under circumstances that have been so much more difficult. I would also like to thank everyone in Wales who has played their part in keeping everyone safe by making those sacrifices in following the unprecedented rules and regulations placed on all aspects of our lives. May I particularly give thanks to our young people, who have sacrificed more than anyone?
However, as Sir Mansel Aylward said recently, there are lessons to be learned from the past 12 months. We believe that we need an independent Welsh inquiry, as there will be lessons that are unique to Wales that need to be learned, and they perhaps wouldn't be given due focus in a UK-wide umbrella inquiry. But how can we recognise and learn lessons even now? I refer to the report of the Welsh NHS Confederation, along with other partners, which looked at the innovation that has happened during this period in responding to the appalling challenges that we have faced over the past 12 months, but through doing that, they've found new strengths: Wales at its best coming together, working across sectors; local government working with the health service on the ground in terms of the test and trace system and the vaccination regime; the use of new technology and digitisation working at a rate that nobody could have anticipated; the ability to put aside bureaucracy and to empower workers in our services to make decisions swiftly. How can we harness this experience, First Minister, in the new period facing us, which, of course, will pose ongoing challenges? Are there more general lessons too in the fact that we have benefited from ploughing our own furrow as a nation during the past 12 months?
And finally, as the British Academy report published today has outlined, the pandemic has highlighted and exacerbated the inequalities that already existed within our society. That's true of income and wealth, geography, gender and race. Is the pandemic a moment for us to decide to tackle these long-term and grave problems that have cast a shadow over our nation and our society for too long? Isn't this the greatest commitment that we can make in memory of the sacrifices and loss suffered by so many during this difficult year?
Llywydd, diolch yn fawr i Adam Price am y sylwadau cyffredinol yr oedd e'n eu rhoi i ni ar ddechrau ei gyfraniad ef y prynhawn yma. Dwi'n rhannu beth ddywedodd e a rŷn ni'n becso am yr effaith hirdymor ar bobl yma yng Nghymru. Does neb yn gwybod, wrth gwrs, ac mae pobl yn gallu dod at ei gilydd, fel rŷn ni wedi'i weld yn ystod y pandemig, a thynnu cryfder o hynny. Ond, o ran effaith y coronafeirws ar ein cymunedau ac ar fywydau unigolion sydd wedi colli pobl a phobl sydd wedi dioddef o'r coronafeirws, dyw hwnna ddim yn mynd i ddiflannu'n gyflym, dwi'n siŵr. Dwi'n cytuno hefyd â beth ddywedodd Adam Price am obaith: gobaith yw'r peth sy'n ein cadw ni i gyd i fynd, gobaith am y dyfodol.
Diolch i arweinydd Plaid Cymru hefyd am beth ddywedodd e am ar heddlu, pobl sydd wedi gweithio mor galed i helpu i gadw ni'n saff mewn amgylchiadau anodd dros ben, ac am yr effaith ar bobl ifanc hefyd. Dyna pam ein blaenoriaeth gyntaf ni fel Llywodraeth oedd i dynnu pobl ifanc yn ôl i addysg, i ysgolion a cholegau i dreial rhoi rhai pethau nôl iddyn nhw o fywyd normal, y gallu i gwrdd â phobl ifanc eraill ac yn y blaen. Dyna pam rŷn ni wedi dweud fel Llywodraeth os bydd y cyfle gyda ni ar ôl mis Mai, rŷn ni eisiau buddsoddi miliynau o bunnoedd mewn gwasanaethau i helpu pobl ifanc i gario ymlaen i ddysgu y pethau maen nhw wedi colli mas arnyn nhw dros y flwyddyn ddiwethaf.
Ac mae gwersi'n bwysig, wrth gwrs, fel y dywedodd Mr Price. Dwi ddim eisiau aros i dynnu gwersi tan fydd ymchwil annibynnol gyda ni. Mae'n bwysig, fel yr oedd Adam Price yn ei ddweud, i ddysgu gwersi nawr am y cryfder y mae pobl wedi dangos, am y pethau rŷn ni wedi'u gwneud mor gyflym yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Ces i'r fraint o fod yn Weinidog dros iechyd yma yn y Senedd a dwi'n cofio pa mor anodd oedd e i berswadio pobl i wneud pethau mewn ffordd ddigidol, ond nawr, wrth gwrs, rŷn ni'n ei wneud e fel yna bob dydd. Mae'n bwysig i beidio â cholli'r gwersi yna, i harnesi'r pethau rŷn ni wedi eu dysgu mewn ffordd bositif. Mae lot o bethau anodd dros ben wedi digwydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ond mae rhai pethau positif, ac mae'n bwysig i ddysgu'r gwersi ac nid aros am ymchwil annibynnol yn y dyfodol i wneud hynny.
A dwi'n cytuno hefyd â beth ddywedodd Adam Price, ac a ddywedais i yn y datganiad gwreiddiol, fod yr anghyfartaledd a oedd yno o'r blaen, y mae coronafeirws wedi ei dynnu at wyneb ein cymdeithas ni. A bydd y dyfodol ddim yn well oni bai bod y dyfodol yn decach. A dyna'r ysbryd dwi eisiau ei ddefnyddio i helpu Cymru, os gallaf, i ddod mas o'r pandemig mewn ffordd sydd yn well, wrth gwrs, i ni i gyd, ond sy'n decach, i ni ddysgu'r gwersi rydym ni i gyd wedi eu gweld ym mywydau pobl sy'n byw gydag anfantais yn ein cymunedau ni.
Llywydd, thank you very much to Adam Price for those general comments that he made at the beginning of his contribution this afternoon. I share his sentiments and we are concerned about the long-term impact on people here in Wales. Nobody knows, of course, and people can come together, as we've seen during this pandemic, and draw strength from each other. But the impact of coronavirus on our communities and on the lives of those who have lost loved ones and have suffered from coronavirus, that isn't going to disappear quickly, I'm sure. I also agree with what Adam Price said about hope: hope is what sustains us, hope for the future.
I'd like to thank the leader of Plaid Cymru too for what he said about the police force, who have worked so very hard to keep us safe in very, very difficult circumstances, and about the impact on young people too. That's why our first priority as a Government was to bring young people back to schools and colleges to try and give them some things back and make them as normal as possible, so that they could meet with other young people, and so on and so forth. That's why we as a Government have said that if we have that opportunity after May, we want to invest millions of pounds in services to help young people to continue to learn lessons and to catch up on those things that they've lost out on over the past year.
And learning lessons is important, of course, as Mr Price said. I don't want to wait for an independent inquiry before we start to learn those lessons. It's important, as Adam Price said, that we learn those lessons now about the strength that people have shown, and about the things that we've been able to do so very quickly during the past 12 months. I had the privilege of being Minister for health here in the Senedd and I recall how difficult it was to persuade people to work digitally, but now, of course, it's a matter of course. We shouldn't forget those lessons; we should harness those things that we have learnt and take them forward in a positive manner. There have been very many difficult things that we've dealt with over the past year, but there are positives too and it's important that we learn those lessons and not wait for an independent inquiry at some point in the future before we do that.
And I agree also with what Adam Price said, and I said it myself in the original statement, that inequalities that had been ingrained, well, coronavirus has drawn them to the surface within our society. And the future won't be better unless the future is fairer. And that's the spirit in which I want to help Wales, if I'm able to, to come out of this pandemic in a way that is better for us all, of course, but is also fairer, so that we can learn those lessons that we've seen with people living with the inequalities within our communities.
John Griffiths.
John Griffiths.
I hadn't actually submitted my name for this item, Llywydd.
Nid oeddwn i wedi rhoi fy enw i gerbron ar gyfer yr eitem hon, mewn gwirionedd, Llywydd.
Oh. Right. That's perfectly fine. Rhianon Passmore.
O. Dyna ni. Popeth yn iawn. Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. First Minister, today marks a year of the national lockdown, yet on 8 March 2020 Scott Howell, then 48, from Blackwood in Islwyn, became the first person from Gwent to go into intensive care due to complications caused by what turned out to be COVID-19. Scott Howell epitomises the communities of Islwyn and he thanks the Welsh national health service for saving his life. But it is very right that we also reflect and remember all of those who have very sadly succumbed to this cruel virus.
First Minister, on behalf of all the people of Islwyn, may I place on record, as their representative, my thanks again to all those women and men who serve in our Welsh NHS and social care, who have fought this fight alongside, often, our own loved ones? The people of Islwyn are made of strong stuff and we've endured this pandemic and only now can we all see light at the end of the tunnel. Llywydd, with every Islwyn resident to be offered the vaccine by 31 July, we know in Wales that the Welsh national health service remains true to Labour Nye Bevan's vision, and that of our Labour Government has ensured that Wales is one of the most successful nations in vaccinating its populace. First Minister, what has the pandemic taught us about the value of our living Labour vision of free healthcare for all, for Islwyn and for Wales, in the twenty-first century?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rydym ni'n nodi blwyddyn heddiw ers dechrau'r cyfyngiadau symud cenedlaethol. Ac eto i gyd, ar 8 Mawrth 2020, Scott Howell o'r Coed Duon yn Islwyn, a oedd yn 48 oed ar y pryd, oedd yr unigolyn cyntaf o Went i fynd i ofal dwys oherwydd cymhlethdodau a achoswyd gan COVID-19. Mae Scott Howell yn un o gymeriadau nodweddiadol cymunedau Islwyn ac mae'n diolch i wasanaeth iechyd gwladol Cymru am achub ei fywyd. Ond mae'n briodol iawn ein bod ni'n myfyrio ac yn cofio am bawb hefyd, yn anffodus iawn, sydd wedi trengi oherwydd y feirws creulon hwn.
Prif Weinidog, ar ran holl bobl Islwyn, a gaf i fynegi ar goedd unwaith eto, fel cynrychiolydd iddyn nhw, fy niolch i'r holl fenywod a'r dynion hynny sy'n gwasanaethu yn ein GIG ni a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru, ac sydd wedi ymladd y frwydr hon, yn aml iawn, ochr yn ochr â'n hanwyliaid ni ein hunain? Mae pobl Islwyn yn bobl gref ac rydym wedi goddef y pandemig hwn ac fe allwn ni i gyd weld y goleuni ym mhen draw'r twnnel nawr. Llywydd, gyda phob preswylydd yn Islwyn i gael cynnig o frechlyn erbyn 31 Gorffennaf, fe wyddom ni yng Nghymru fod gwasanaeth iechyd gwladol Cymru parhau i gadw at egwyddorion Llafur Aneurin Bevan, ac mae gweledigaeth ein Llywodraeth Lafur ni wedi sicrhau mai Cymru yw un o'r gwledydd mwyaf llwyddiannus wrth frechu ei phobl. Prif Weinidog, beth mae'r pandemig wedi ei ddysgu inni am werth ein gweledigaeth Lafur fyw ni o ofal iechyd rhad ac am ddim i bawb, i Islwyn ac i Gymru, yn yr unfed ganrif ar hugain?
Llywydd, can I thank Rhianon Passmore and thank her for drawing attention to Scott Howell’s experience? It’s very important, I think, this afternoon that we do remember, of course, people who have died and the suffering and the grief of families, but those many people who did not lose their lives, but whose lives have been profoundly affected by the experience of coronavirus. It is a cruel illness. And those people who end up in intensive care, fighting for their lives, have been very much part of the thinking behind today. Those days back at the start of this pandemic when we worried that we might run out of beds, that we would run out of ventilators, that there wouldn't be intensive care available for people who needed it, and it is thanks to not just the commitment and hard work, but the sheer inventiveness of firms and of clinicians across Wales that created conditions in which we didn’t face those most worrying eventualities.
You would expect me to say, Llywydd, that the lesson I draw from this experience is of the power of practical socialism. When I see people going for vaccination, I think to myself, 'There you see a service that depends not at all on who you are or where you live or who you know or whether you can pay; the only thing it depends upon is the fact that your need comes first.' And we have provided vaccination to those people in order of their clinical vulnerability—each according to his need, each according to his ability. It is the ability of those people who turn up to carry out vaccination that provides that hope in the lives of those individuals. I see that sense of public service in everything that they do, and I see in the Welsh public's reaction to it that powerful sense of fairness—that if somebody needs it more than you, you are prepared to wait your turn. That's what I see in those queues of people waiting for vaccination. I think it lifts our spirits, because it tells us something fundamentally important about who we are and what we are as a nation.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Rhianon Passmore a diolch iddi am dynnu sylw at brofiad Scott Howell? Mae'n bwysig iawn y prynhawn yma, yn fy marn i, ein bod ni'n cofio, wrth gwrs, am y bobl sydd wedi marw yn ogystal â dioddefaint a galar teuluoedd, ond y nifer fawr o bobl hynny hefyd na wnaethant golli eu bywydau, ond mae profiad y coronafeirws wedi effeithio ar eu bywydau nhw'n enfawr hefyd. Mae hwn yn hen salwch creulon. Ac mae'r bobl hynny sydd wedi gorfod bod mewn gofal dwys, yn ymladd am eu bywydau, wedi bod yn rhan fawr o'r coffâd heddiw. Yn y dyddiau hynny ar ddechrau'r pandemig pan oeddem yn poeni am redeg allan o welyau, rhedeg allan o beiriannau anadlu, na fyddai gofal dwys ar gael i bobl yr oedd ei angen arnynt, mae'r diolch nid yn unig am yr ymrwymiad a'r gwaith caled ond i ddyfeisgarwch llwyr y cwmnïau a'r clinigwyr ledled Cymru am greu'r amodau fel na fu'n rhaid inni wynebu'r posibiliadau mwyaf dyrys hynny.
Fe fyddech chi'n disgwyl imi ddweud, Llywydd, mai'r wers a ddysgais i o'r profiad hwn yw ymwybyddiaeth o allu sosialaeth ymarferol. Pan welaf i bobl yn mynd i gael eu brechu, rwy'n dweud wrthyf i fy hun, 'Yn y fan hon, rydych chi'n gweld gwasanaeth nad yw'n dibynnu o gwbl ar bwy ydych chi nac ar ble rydych chi'n byw nac ar bwy rydych chi'n ei adnabod neu ar a allwch chi dalu; yr unig beth y mae'n dibynnu arno yw'r ffaith mai eich angen chi sy'n dod gyntaf.' Ac rydym wedi rhoi brechiad i'r bobl hynny yn y drefn yr ystyrir eu bod fwyaf agored i niwed clinigol—pob un yn ôl ei angen, pob un yn ôl ei allu. Gallu'r rheini sy'n gweinyddu'r brechiadau yw ffynhonnell y gobaith hwnnw ym mywydau'r unigolion hyn. Rwy'n gweld yr ymdeimlad hwnnw o wasanaeth cyhoeddus ym mhopeth a wnânt. Rwy'n gweld, yn ymateb y cyhoedd yng Nghymru i hyn, yr ymdeimlad grymus o beth yw tegwch—os oes ar rywun ei angen yn fwy na chi, rydych yn barod i aros eich tro. Dyna'r hyn a welaf i yn y ciwiau o bobl sy'n aros am eu brechiad. Credaf fod hyn yn codi ein hysbryd, oherwydd mae'n dweud rhywbeth sylfaenol bwysig wrthym am ein hunaniaeth a'n cymeriad cenedlaethol ni.
We remember today all those who have died of COVID and their families. We also, I think, should think of those who have long COVID, think of those who are going to have other health treatments delayed, and think of the impact for so many on their mental health, and those who've suffered worst economically from this.
First Minister, I'd like to say that anything I say from an Abolish the Welsh Assembly perspective I'd like to preface with two remarks, one about you personally. I appreciate the huge work rate and effort that you have put into this crisis, and how it must have changed you as a leader. You've had to deal with our questions from different perspectives over the past year, and you've generally done so with great conscientiousness and good humour, so I would like to thank you for that.
I'd also like to say that, whatever our perspectives on what Government should do or shouldn't do, or how it's different from what a Government somewhere else does, whether that's within the United Kingdom or wider afield, I'm struck by how common the experience has been. Even in countries that appeared to be doing well or badly, there seems perhaps to be a reversion to the mean. Sometimes, policies don't have the impact we expect, and overall, perhaps we as politicians are less determinative of the outcomes than we might expect.
I wonder though, First Minister, could I ask you about one particular decision that was taken before—[Inaudible.]
Heddiw, rydym ni'n cofio am bob un a fu farw oherwydd COVID a'u teuluoedd nhw. Hefyd, fe ddylem feddwl yn fy marn i, am y rhai sy'n dioddef COVID hir, y rhai sydd wedi gweld gohirio eu triniaethau iechyd eraill, ac am yr effaith ar iechyd meddwl cymaint o bobl, a'r rhai sydd wedi dioddef waethaf yn economaidd.
Prif Weinidog, rwy'n awyddus i ddweud fy mod i'n dymuno gwneud dau sylw, cyn dweud unrhyw beth o safbwynt Plaid Diddymu Cynulliad Cymru. Mae un ohonyn nhw amdanoch chi'n bersonol. Rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith a'r ymdrech enfawr a wnaethoch chi yn ystod yr argyfwng hwn, a sut mae hynny o reidrwydd wedi eich newid chi fel arweinydd. Fe fu'n rhaid i chi ymdrin â'n cwestiynau ni o safbwyntiau gwahanol dros y flwyddyn ddiwethaf, ac yn gyffredinol rydych chi wedi gwneud hynny'n gydwybodol iawn ac mewn ysbryd da, felly fe hoffwn i ddiolch i chi am hynny.
Fe hoffwn i ddweud hefyd, beth bynnag fo ein safbwyntiau ni o ran yr hyn y dylai'r Llywodraeth ei wneud neu beidio, neu sut mae hynny'n wahanol i'r hyn y mae Llywodraeth yn ei wneud rywle arall, boed hynny o fewn y Deyrnas Unedig neu'n bellach i ffwrdd, fe'm trawyd i gan gyffredinolrwydd y profiad. Hyd yn oed mewn gwledydd yr oedd yn ymddangos eu bod yn gwneud yn dda neu'n wael, ymddengys ein bod yn dychwelyd at y man canol. Weithiau, nid yw polisïau yn cael yr effaith a ddisgwylir, ac yn gyffredinol, efallai ein bod ni'r gwleidyddion yn llai galluog i bennu'r canlyniadau ag y byddem ni'n ei ddisgwyl.
Tybed, serch hynny, Prif Weinidog, a gaf i eich holi chi ynglŷn ag un penderfyniad a wnaed cyn—[Anghlywadwy.]
I think we may have lost Mark Reckless. I'll come back to Mark Reckless later if he's able to rejoin us. Laura Anne Jones, are you able to ask your question now?
Rwy'n credu ein bod o bosibl wedi colli Mark Reckless. Dof yn ôl at Mark Reckless yn nes ymlaen os gall ailymuno â ni. Laura Anne Jones, allwch chi ofyn eich cwestiwn chi nawr?
Thank you. First Minister, a year on, may I just firstly take this opportunity, on this day of reflection, to remember all those who have devastatingly lost their lives to COVID, and also take this opportunity to thank all those on the front line that have gone above and beyond, and have witnessed sights that none of us would have wanted to witness, or hoped for them to witness? They have put in an incredible amount of effort into saving lives across Wales. It is recognised that it is a great achievement that, along with the volunteers and army, we have now vaccinated half of the Welsh adult population. So, thank you to the First Minister and the Government for that, and the part that they played alongside the UK Government in delivering that. Also, let me please just thank teachers and all those that have enabled us to be safe and to carry on.
The virus has been incredibly cruel and nasty, and taken many amongst us far too soon. Our thoughts are with them and their families today and always. Personally, I didn't think this time last year, as we entered lockdown, that this pandemic would last more than a few weeks, and yet, here we are, a year on. It is important that we learn from mistakes made. It's important that we reflect. It's important that we mourn. But we must learn from those mistakes during the pandemic on how we've governed, and how we've looked to control the virus, and the effects it's had on livelihoods, and also recognise the impact that it's had not only on livelihoods, on businesses, on education, but also on mental and physical health, both young and old.
In the early stage of this pandemic, tough decisions had to be made, and at no point were they going to be decisions that we all agreed on or thought were perfect. We were in unchartered waters. We all recognise that, and as long as those in power admit that mistakes were made, it is then, and only then, that we can learn from the mistakes that have been made. There have been a lot of great decisions in the UK, and by the Welsh Government, and I hope we've given credit where credit is due. But it's also true that the right balance hasn't always been struck. Our economy has often missed out, resulting in the recovery part of this pandemic, which will be faced after the coming election, being of paramount importance, to ensure that we leave things in the right place for future generations. And also, it's vitally important that we look to address those vast inequalities that have been highlighted by this pandemic, and really take this as an opportunity to right those wrongs.
Our children have silently suffered. They've given up a year of their childhood, which has affected development and their education, and they've also given up physical exercise, for the sake of the vulnerable in our society. We owe them a great debt. But we must ask questions. Was it entirely necessary, when we look at the figures of the rate of the spread of infection in outdoor spaces, for example, to shut down organised outdoor activities for as long as we have done, as many were deemed COVID safe, and hundreds was spent on them to make sure they were safe? Was it entirely necessary not to let all our children go back into school, educational settings until they did? Some, of course, are still not back in school. The impact on our children—
Diolch. Prif Weinidog, flwyddyn yn ddiweddarach, a gaf fanteisio ar y cyfle hwn yn gyntaf, ar y diwrnod hwn o fyfyrdod, i gofio am bawb sydd, yn drychinebus, wedi colli eu bywyd i COVID, a manteisio ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch i bawb ar y rheng flaen sydd wedi mynd yr ail filltir, ac wedi gweld golygfeydd na fyddai'r un ohonom wedi dymuno eu gweld, na gobeithio bod yn dystion iddynt? Maen nhw wedi rhoi cymaint o ymdrech anhygoel i achub bywydau ledled Cymru. Cydnabyddir ei fod yn gyflawniad gwych ein bod ni, ynghyd â'r gwirfoddolwyr a'r fyddin, wedi brechu hanner poblogaeth oedolion Cymru erbyn hyn. Felly, diolch i'r Prif Weinidog a'r Llywodraeth am hynny, a'u swyddogaeth ochr yn ochr â Llywodraeth y DU i gyflawni hynny. Hefyd, gadewch imi ddiolch i'r athrawon a phawb sydd wedi ein galluogi ni i fod yn ddiogel a dal ati.
Mae'r feirws wedi bod yn anhygoel o greulon a chas, ac wedi cymryd llawer ohonom yn llawer rhy fuan. Mae ein meddyliau ni gyda nhw a'u teuluoedd heddiw a phob amser. Yn bersonol, nid oeddwn i'n credu'r adeg hon y llynedd, ar ddechrau'r cyfnod clo, y byddai'r pandemig hwn yn para mwy nag ychydig wythnosau, ac eto i gyd, dyma ni, flwyddyn yn ddiweddarach. Mae'n bwysig ein bod yn dysgu o'n camgymeriadau. Mae'n bwysig ein bod ni'n myfyrio. Mae'n bwysig ein bod ni'n galaru. Ond mae'n rhaid inni ddysgu o'r camgymeriadau a wnaed yn ystod y pandemig o ran sut rydym wedi llywodraethu, a sut rydym wedi ceisio rheoli'r feirws, a'r effeithiau a gafodd hynny ar fywoliaeth pobl, a chydnabod yr effaith a gafodd hefyd nid yn unig ar fywoliaeth, ar fusnesau, ar addysg, ond ar iechyd meddwl a chorfforol hefyd, yr hen a'r ifanc fel ei gilydd.
Yng ngham cynnar y pandemig hwn, fe fu'n rhaid gwneud penderfyniadau anodd, ac nid oeddent yn mynd i fod yn benderfyniadau y byddem ni i gyd yn cytuno arnyn nhw nac yn eu hystyried nhw'n berffaith ar unrhyw adeg. Roeddem ar dir hollol newydd. Rydym ni i gyd yn cydnabod hynny, a phan fydd y rhai sydd ag awdurdod yn cyfaddef bod camgymeriadau wedi eu gwneud, bryd hynny'n unig y gallwn ni ddysgu o'r camgymeriadau hynny. Fe gafwyd llawer o benderfyniadau mawr yn y DU, a chan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n gobeithio ein bod wedi rhoi clod lle mae'n ddyledus. Ond mae'n wir dweud hefyd na chafodd y cydbwysedd cywir ei daro bob amser. Mae ein heconomi ni wedi colli allan yn aml, gan arwain at y rhan adferol bwysig iawn o'r pandemig hwn, a fydd yn cael ei wynebu ar ôl yr etholiad sydd i ddod, i sicrhau ein bod ni'n gadael pethau yn y cyflwr iawn ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. A hefyd, mae'n hanfodol bwysig ein bod ni'n ceisio mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau enfawr hynny a ddaeth i'r amlwg yn y pandemig hwn, a chymryd y cyfle gwirioneddol hwn i unioni'r camweddau hynny.
Mae ein plant ni wedi dioddef yn dawel. Maen nhw wedi ildio blwyddyn o'u plentyndod, sydd wedi effeithio ar eu datblygiad a'u haddysg, ac maen nhw wedi rhoi'r gorau i wneud ymarfer corff, er lles y rhai sy'n agored i niwed yn ein cymdeithas ni. Rydym mewn dyled enfawr iddynt. Ond mae'n rhaid inni ofyn cwestiynau. O edrych ar ffigurau cyfradd lledaeniad yr haint mewn mannau awyr agored, er enghraifft, a oedd yn gwbl angenrheidiol cau gweithgareddau awyr agored a drefnwyd am gyhyd, gan fod llawer ohonynt yn cael eu hystyried yn ddiogel rhag perygl COVID, ac fe wariwyd cannoedd arnynt i sicrhau eu bod yn ddiogel? A oedd yn gwbl angenrheidiol peidio â gadael i'n plant ni i gyd fynd yn ôl i'r ysgol, neu i leoliadau addysgol nes iddyn nhw wneud hynny? Nid yw rhai, wrth gwrs, yn ôl yn yr ysgol hyd heddiw. Mae'r effaith ar ein plant ni—
You'll need to bring your contribution to a close and to ask questions of the First Minister now, please.
Fe fydd angen i chi ddod â'ch cyfraniad i ben a gofyn cwestiynau i'r Prif Weinidog nawr, os gwelwch chi'n dda.
The impact, of course, has been massive. First Minister, in the next Parliament, I really hope that whoever's in Government, and all MSs, play their part, and are brutally honest in their scrutiny and appraisal of the next Welsh Government, and this Welsh Government, in the handling of the crisis. I hope that, from that, we learn and can be more holistic and ensure that we have a more effective response in the future. Do you share my views that it is now time to really reflect on what has been done in this Government, and be honest with ourselves? Many thanks.
Mae'r effaith, wrth gwrs, wedi bod yn aruthrol. Prif Weinidog, yn y Senedd nesaf, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd pwy bynnag sydd mewn Llywodraeth, a phob Aelod o'r Senedd, yn chwarae eu rhan nhw, ac yn gwbl onest o ran eu gwaith arfarnu a chraffu ar Lywodraeth nesaf Cymru, a'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn ei hymdriniaeth o'r argyfwng. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n dysgu o hynny ac yn gallu bod yn fwy holistaidd a sicrhau ein bod ni'n cael ymateb mwy effeithiol yn y dyfodol. A ydych chi'n rhannu fy marn i, sef ei bod, erbyn hyn, yn bryd inni fyfyrio yn wirioneddol ar yr hyn a wnaeth y Llywodraeth hon, a bod yn onest gyda ni ein hunain? Llawer o ddiolch.
I'll ask the First Minister to respond, and then I'll go back to Mark Reckless, for him to complete his question as well.
Rwyf i am ofyn i'r Prif Weinidog ymateb, ac yna fe af i'n ôl at Mark Reckless, iddo ef gael cwblhau ei gwestiwn hefyd.
Diolch, Llywydd. Thanks to Laura Anne Jones for what she said in opening her remarks; this is indeed a day of reflection, and we ought to do exactly that. I don't think I've ever claimed that the decisions made by the Welsh Government are perfect. Sometimes, I feel like I've spent 12 months walking along a tightrope with an enormous chasm underneath—always balancing, always trying to find the right centre of gravity between so many competing harms and so many competing needs. And of course, reasonable people can disagree about whether that balance has been properly struck, or optimally struck.
I think it has been one of the strengths of Welsh democracy that the Senedd has sat throughout the pandemic. We haven't had long periods in which Members of the Senedd have not been able to ask searching questions of the Government, to put different points. We met right through the summer, in extraordinary ways. And while, when you are in the position of trying to make decisions, and with all the demands that that brings, answering for what you do isn't always the most comfortable part of the job, I think it has been absolutely a necessary one. The Senedd has shown the strength of Welsh devolution in the way that those questions have been put and in the way that answers have been attempted to them. I hope that sense of scrutiny to which Laura Anne Jones refers certainly does go on into the next term, because there will be many other difficult and closely balanced decisions that we will want to debate and make better as a result of the conversations and the challenges that we have here.
Diolch, Llywydd. Diolch i Laura Anne Jones am yr hyn a ddywedodd hi wrth agor ei sylwadau; mae hwn yn wir yn ddiwrnod ar gyfer myfyrio, ac fe ddylem ni wneud yr union beth hwnnw. Nid wyf i'n credu fy mod i erioed wedi honni bod y penderfyniadau a wnaeth Llywodraeth Cymru wedi bod yn berffaith. Weithiau, rwy'n teimlo fy mod i wedi treulio 12 mis yn cerdded ar hyd rhaff dynn gyda dibyn enfawr oddi tani—gan gadw balans bob amser, gan geisio dod o hyd i'r cydbwysedd cywir o ran disgyrchiant rhwng llawer o ddrygau cystadleuol a chymaint o anghenion cystadleuol. Ac wrth gwrs, fe allai pobl resymol anghytuno ynghylch a yw'r cydbwysedd hwnnw wedi cael ei daro'n briodol, neu yn y ffordd orau un.
Rwy'n credu mai un o gryfderau democratiaeth Cymru yw'r ffaith bod y Senedd wedi eistedd drwy gydol y pandemig. Nid ydym wedi gweld cyfnodau maith o Aelodau'r Senedd yn methu gallu gofyn cwestiynau treiddiol i'r Llywodraeth, i roi safbwyntiau gwahanol. Fe wnaethom ni gyfarfod drwy'r haf, mewn ffyrdd anarferol. A phan fyddwch chi yn y sefyllfa o fod yn ceisio gwneud penderfyniadau, a chyda'r holl ofynion a ddaw yn sgil hynny, nid bod yn atebol am yr hyn yr ydych chi'n ei wneud yw'r rhan fwyaf cyfforddus o'r swydd bob amser. Serch hynny, rwy'n credu iddi fod yn rhan gwbl angenrheidiol. Mae'r Senedd wedi arddangos cryfder datganoli yng Nghymru yn y ffordd y mae'r cwestiynau hynny wedi cael eu gosod ac yn y ffordd y ceisiwyd rhoi atebion iddyn nhw. Rwy'n gobeithio y bydd yr ymdeimlad hwnnw o graffu y mae Laura Anne Jones yn cyfeirio ato'n parhau i'r tymor nesaf, oherwydd fe fydd yna lawer o benderfyniadau anodd a chydbwyso agos eto y byddwn ni'n awyddus i'w trafod a'u gwneud yn well o ganlyniad i'r sgyrsiau a'r heriau a gawn ni yn y fan hon.
Mark Reckless to, hopefully, complete your questions to the First Minister.
Mark Reckless, gyda gobaith, i orffen eich cwestiynau chi i'r Prif Weinidog.
Diolch, Llywydd, I appreciate that. After my positive comments in my initial contribution to the First Minister, I wanted to ask him whether he regretted the decision at the end of the firebreak period to focus on enforcing a border with England, while restoring complete freedom of movement, pretty much, within Wales, compared to the strict travel restrictions we had before. I asked him at the time why constituents from Merthyr Tydfil were allowed to travel to Monmouth, from a very high infection area to a low infection one, yet he had this border enforced between Monmouth and Ross-on-Wye. Did that make any sense? We had some of the highest infection rates in the world a few weeks after that.
I just ask, as we come out of the restriction period, whether he'll do what he can to welcome back domestic tourism, by which I mean from elsewhere in the UK, to Wales, and clarify what the situation will be post 12 April. I think, earlier, he made some sensible comments in response to Andrew R.T. Davies around international tourism, but the other side of that is if people aren't going to be able to travel abroad, will we work to welcome them to Wales in a COVID-compliant and sensible way.
Could I finally ask him to reflect, perhaps, on what the Prime Minister is reported as having said yesterday—that he regrets having allowed, as he put it, the devolved administrations to go their own way on the COVID response? This could have been done a different way through the Civil Contingencies Act 2004, rather than through the separate Coronavirus Act 2020 and the Public Health (Control of Disease) Act 1984. What difference would it have made if that had happened?
Has COVID not put us on a different path in terms of devolution? Many people who were previously not aware or didn't engage in it see the hugely exorbitant powers that the First Minister and Welsh Government can exercise over their lives for good or for ill, and many people who feel at least as British as Welsh, or in some cases even English, do not like it that the First Minister and the Welsh Government have those huge powers over them. At the times when he's done things just in a very different way than the UK Government has in England, may that not have reduced compliance and made it harder for people to come together? Has he any reflections on that?
Diolch, Llywydd, rwy'n gwerthfawrogi hynna. Ar ôl fy sylwadau cadarnhaol i yn fy nghyfraniad cychwynnol i'r Prif Weinidog, roeddwn i am ofyn iddo a oedd yn edifarhau am y penderfyniad ar ddiwedd y cyfnod atal byr i ganolbwyntio ar orfodi ffin â Lloegr, wrth adfer y rhyddid llwyr i symud, fwy neu lai, o fewn Cymru, o'i gymharu â'r cyfyngiadau teithio llym a oedd gennym ni cyn hynny. Fe ofynnais iddo ar y pryd pam oedd yna ganiatâd i etholwyr o Ferthyr Tudful deithio i Drefynwy, o ardal haint uchel iawn i un haint isel, ac eto roedd y ffin hon yn cael ei gorfodi rhwng Trefynwy a'r Rhosan ar Wy. A oedd hynny'n gwneud unrhyw synnwyr? Fe welsom ni rai o'r cyfraddau heintio uchaf yn y byd ychydig wythnosau wedi hynny.
Rwy'n holi, wrth inni ddod allan o gyfnod y cyfyngiadau, a fydd yn gwneud popeth o fewn ei allu i groesawu twristiaeth ddomestig yn ôl i Gymru, ac rwy'n golygu o rywle arall yn y DU, ac egluro beth fydd y sefyllfa ar ôl 12 Ebrill? Rwy'n credu, yn gynharach, iddo wneud rhai sylwadau synhwyrol mewn ymateb i Andrew R.T. Davies ynghylch twristiaeth ryngwladol, ond yr ochr arall i hynny yw os nad yw pobl yn mynd i allu teithio dramor, a fyddwn ni'n gweithio i'w croesawu nhw i Gymru mewn ffordd synhwyrol sy'n cydymffurfio â COVID.
Yn olaf, a gaf i ofyn iddo fyfyrio, efallai, ar yr hyn yr adroddir i Brif Weinidog y DU ei ddweud ddoe—ei fod ef yn gresynu ei fod wedi caniatáu i'r gweinyddiaethau datganoledig, yn ei eiriau ef, fynd eu ffordd eu hunain wrth ymateb i COVID? Fe ellid bod wedi gwneud hynny mewn ffordd wahanol drwy'r Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004, yn hytrach na thrwy Ddeddf Coronafeirws 2020 ar wahân a Deddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984. Pa wahaniaeth fyddai hynny wedi ei wneud pe byddai hynny wedi digwydd?
Onid yw COVID wedi ein rhoi ni ar lwybr gwahanol o ran datganoli? Mae llawer o bobl nad oedden nhw'n ymwybodol o ddatganoli o'r blaen neu heb ymgysylltu'n llawn â datganoli wedi gweld y pwerau hynod eithafol y gall y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru eu defnyddio i reoli eu bywydau er gwell neu er gwaeth. Ac mae llawer o bobl sy'n teimlo'n llawn mor Brydeinig â Chymreig, neu'n Saesnig hyd yn oed mewn rhai achosion, nad ydyn nhw'n hoffi'r ffaith bod gan y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru y pwerau enfawr hynny drostyn nhw. Ar yr adegau pan mae ef wedi gwneud pethau mewn ffyrdd gwahanol iawn i Lywodraeth y DU yn Lloegr, oni wnaeth hynny leihau cydymffurfiaeth, efallai, a'i gwneud hi'n anos i bobl ddod at ei gilydd? A oes ganddo unrhyw beth i'w ddweud ynglŷn â hynny?
Thank you for the very positive remarks with which you, Mr Reckless, opened your contribution, and for drawing attention quite rightly to the four harms of coronavirus. We should be reflecting on them all today. I thought he made some very interesting points about the way in which different countries across the globe, at different points, have had successful periods in their management of the virus, and yet the virus comes back in ways that manage to subvert the different defences that different governments have built. That has been a common experience, and it probably is a salutary thing to reflect on the limitations that any one—any one—government has had in being able to find a full set of successful measures.
In relation to the points we came back to when we heard from Mr Reckless again, when I look back over the firebreak period, the thing that strikes me the most is that we were reopening society here in Wales at a time when we were unaware of the fact that the Kent variant was already making its way across the country to us. The additional transmissibility of that variant made a difference to the rate at which the flow of coronavirus happened in the post-firebreak period. The firebreak period itself, according to The Lancet, was the most successful in Wales of any part of the United Kingdom, because we embarked on that earlier than anywhere else and we went deeper than anywhere else, but we were facing a set of circumstances, as we came out of it, that we simply hadn't anticipated and didn't know about either.
The Member's obsession with the border is absolutely not one that I share. I've tried to make the point all the way through that, for me, this is never a matter of the border; it's a matter of trying to make sure that we protect lower incidence areas from higher incidence areas wherever they may be, and that's how I will go on approaching this. It's never been for me a matter of England and Wales; it's a matter of trying to make sure that we don't reimport the virus into parts of Wales that have worked so hard and sacrificed so much to get those numbers under control.
I absolutely want to welcome visitors from other parts of the United Kingdom back to Wales when it is safe to do so. At the moment, both the UK Government for England and the Scottish Government for Scotland, as well as the Northern Ireland Executive, don't regard it as safe for their citizens to travel. Now, when those things improve, then I very much look forward to welcoming people back to Wales, because then it will be safe to do so. And, as the Member will know, we have to take into account the sensibilities of those parts of Wales that haven't seen visitors for a long time, where the indigenous population is relatively low in numbers but swells greatly during the tourist season. So, we've got to think of all of that as well.
I'm afraid the Member betrayed his own way of thinking, certainly, and, if he was accurately quoting the Prime Minister, then I'm afraid the Prime Minister's way of thinking as well. It is not for the Prime Minister to allow the directly elected Senedd here in Wales or the Parliament in Scotland to exercise the powers that are devolved to us. It is such a cast of mind that believes that we are somehow some sort of subsidiary body where the Prime Minister allows us to do certain things or not. I'm sure there were other ways in which the coronavirus crisis could have been approached, and the huge powers that were exercised would have had to have been exercised by somebody here in Wales. I believe it has been better for the decisions that affect people in Wales to be made by people in Wales elected by the people of Wales to make those decisions on their behalf. We are grown up enough to do it, and we don't need anybody else to tell us what we are allowed and not allowed to do.
Diolch i chi am y sylwadau cadarnhaol iawn, Mr Reckless, ar ddechrau eich cyfraniad ac am dynnu sylw, a hynny'n gwbl briodol, at bedwar drwg coronafeirws. Fe ddylem ni i gyd fod yn myfyrio arnyn nhw heddiw. Roeddwn i'n credu ei fod wedi gwneud rhai pwyntiau diddorol iawn ynglŷn â'r ffordd y mae gwahanol wledydd ledled y byd, ar wahanol adegau, wedi gweld cyfnodau llwyddiannus o ran rheoli'r feirws, ac eto fe ddaeth y feirws yn ei ôl mewn ffyrdd sy'n llwyddo i danseilio'r gwahanol amddiffynfeydd a adeiladodd gwahanol lywodraethau. Mae hwnnw wedi bod yn brofiad cyffredin, ac mae'n debyg y byddai'n dda o beth ystyried y cyfyngiadau a brofodd unrhyw un—unrhyw un—lywodraeth o ran gallu dod o hyd i gyfres lawn o fesurau llwyddiannus.
O ran y pwyntiau y daethom ni'n ôl atyn nhw pan glywsom ni gan Mr Reckless wedyn, wrth edrych nôl dros y cyfnod atal byr, yr hyn sy'n fy nharo i fwyaf yw ein bod ni wedi ailagor y gymdeithas yma yng Nghymru ar adeg pan nad oeddem yn ymwybodol o'r ffaith bod amrywiolyn Caint yn ymledu trwy'r wlad. Fe wnaeth natur drosglwyddadwy ychwanegol yr amrywiolyn hwnnw wahaniaeth i'r gyfradd y digwyddodd llif coronafeirws ynddi yn ystod y cyfnod yn dilyn y cyfnod atal byr. Y cyfnod atal byr ei hun, yn ôl The Lancet, oedd y mwyaf llwyddiannus yng Nghymru o bob rhan o'r Deyrnas Unedig, oherwydd fe wnaethom ni ddechrau arno'n gynharach nag unman arall ac roeddem ni'n fwy trylwyr nag unman arall. Ond roeddem ni'n wynebu cyfres o amgylchiadau, wrth ddod allan ohono, nad oeddem wedi eu rhagweld nac yn gwybod amdanynt chwaith.
Nid yw obsesiwn yr Aelod ynglŷn â'r ffin yn un yr wyf fi'n ei rannu o gwbl. Rwyf wedi ceisio gwneud y pwynt hwn ar hyd y daith. I mi, nid mater sy'n ymwneud â'r ffin yw hwn byth; ond mater o geisio sicrhau ein bod ni'n diogelu ardaloedd lle mae yna lai o achosion rhag ardaloedd lle mae yna fwy o achosion, ble bynnag y bônt, a dyna sut y byddaf i'n parhau i ymdrin â hyn. Nid yw hwn erioed wedi bod yn fater o Gymru a Lloegr, yn fy marn i; ond yn fater o geisio sicrhau nad ydym ni'n mewnforio'r feirws unwaith eto i rannau o Gymru sydd wedi gweithio mor galed ac wedi aberthu cymaint i reoli'r niferoedd hynny.
Rwy'n awyddus iawn i groesawu ymwelwyr o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig yn ôl i Gymru pan fydd hi'n ddiogel inni wneud hynny. Ar hyn o bryd, nid yw Llywodraeth y DU ar gyfer Lloegr na Llywodraeth yr Alban ar gyfer yr Alban, na Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon ychwaith, yn ystyried ei bod yn ddiogel i'w dinasyddion nhw deithio. Nawr, pan fydd y pethau hynny'n gwella, yna rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at groesawu pobl yn ôl i Gymru, oherwydd dyna pryd y bydd yn ddiogel inni wneud hynny. Ac, fel gŵyr yr Aelod, mae'n rhaid inni ystyried teimladau'r rhannau hynny o Gymru nad ydyn nhw wedi gweld ymwelwyr ers amser maith, lle mae niferoedd y boblogaeth frodorol yn gymharol isel ond yn chwyddo llawer iawn yn ystod y tymor ymwelwyr. Felly, mae'n rhaid inni feddwl am hynny i gyd hefyd.
Rwy'n ofni bod yr Aelod wedi datgelu ei feddylfryd ef ei hunan, yn sicr, ac, os oedd yn dyfynnu Prif Weinidog y DU yn gywir, meddylfryd y Prif Weinidog hefyd. Nid lle'r Prif Weinidog yw caniatáu i'r Senedd a etholir yn uniongyrchol yma yng Nghymru neu'r Senedd yn yr Alban arfer y pwerau a ddatganolwyd inni. Meddylfryd fel hyn sy'n credu mai rhyw fath o is-gorff ydym ni, rywsut, lle mae Prif Weinidog y DU yn rhoi ei ganiatâd ef i ni wneud rhai pethau neu beidio. Rwy'n siŵr y gallai dulliau eraill o weithredu fod wedi digwydd yn ystod argyfwng coronafeirws, ac fe allai'r pwerau enfawr a gafodd eu hymarfer fod wedi cael eu hymarfer gan rywun yma yng Nghymru. Rwyf i o'r farn ei bod wedi bod yn well i'r penderfyniadau sy'n effeithio ar bobl Cymru fod wedi cael eu gwneud gan bobl yng Nghymru a etholwyd gan bobl Cymru i wneud y penderfyniadau hynny ar eu rhan nhw. Rydym ni'n ddigon aeddfed i wneud hynny, ac nid oes angen i neb arall ddweud wrthym beth allwn ni a beth na allwn ni ei wneud.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Rŷn ni'n symud ymlaen, felly, i'r datganiad nesaf, sef y datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar 'Llwybr Newydd: strategaeth drafnidiaeth newydd ar gyfer Cymru'. A dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i gyflwyno ei ddatganiad—Lee Waters.
We'll move on to our next statement, which is a statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on 'Llwybr Newydd: a new Wales transport strategy'. And I call on the Deputy Minister to make the statement—Lee Waters.
Diolch, Llywydd. On 19 March, I was proud to publish the Welsh Government's new Wales transport strategy. It sets what we consider to be a bold new vision for transport in Wales over the next two decades. And the context for the document is very clear: we are in the midst of a climate crisis, and it is time—indeed, it is urgent—that we turn the broad consensus that now exists for action to address it into practical and radical measures for change, and this is exactly what the document sets out to do.
The document is called 'llwybr newydd', which means 'new path', because we have to take a new and different path to not only reduce the carbon footprint of transport in Wales, which represents some 17 per cent of our total emissions, but in doing so create a high-quality, reliable and affordable transport system that can support prosperity and equality. This is why our new strategy has modal shift at its heart. It sets out to tackle the deeply-rooted car dependency that sits at the centre of so much of modern life by encouraging fewer car journeys and by supporting the infrastructure and changes needed to encourage a much greater share of trips by sustainable forms of transport.
The strategy focuses on three simple priorities: firstly, to reduce the need to travel; secondly, to allow people and goods to move more easily from door to door by sustainable forms of transport; and, thirdly, to encourage people to make the change to more sustainable transport. The challenge of any new strategy is translating ideas into action—change that people can see and change that people can benefit from. This is why we are including clear and stretching targets for increasing the number of journeys made by bus, rail and, for local journeys, active travel. For the first time, we will increase the share of journeys made from these sustainable forms from 32 per cent today to 45 per cent by 2040, and we will go further and faster where we can, reviewing and extending these targets as we go in order to support our journey to the 2050 net-zero climate targets that we have set.
We've already begun work on the £750 million electrification of the Valleys lines that will be the foundation of the south Wales metro, we have brought our Wales and borders rail network back into public ownership, and we are taking greater control over planning our vital bus network, with new legislation being prepared for the next Government to consider. And perhaps the thing I'm most proud of: we are investing in high-quality active travel infrastructure—£75 million has been allocated in next year's Welsh Government budget, up from the £5 million that was in place at the start of this Senedd term.
Now, this strategy would have been vital before the pandemic. But COVID-19 has increased the urgency for change. For, as well as the sadness and disruption coronavirus has brought, it has significantly accelerated many of the enormous changes impacting on our society and our economy: digital change, the reshaping of town centres, as well as the very nature of work itself, will look very different coming out of this pandemic. As Members will have seen, this new strategy aims to stand alongside our new 'Future Wales' development framework, and initiatives such as our transforming towns work, in supporting the recovery and reshaping our economy after COVID.
It also complements the new ambition we have set as a Welsh Government for 30 per cent of people across Wales to work remotely. Indeed, the entire strategy is very much framed in the context of supporting other Ministers across Government and the wider partners in helping us all to use transport as an enabler of our wider, shared priorities.
As Members will see from the strategy, the other golden thread running through it is fairness. Twenty-five per cent of people in Wales do not own a car, and we have a duty to build a high-quality, affordable and reliable public transport system to support every community in Wales. Indeed, a high-quality transport system can and should be an important tool in helping support poverty reduction and regeneration in many communities in Wales hit hard by 40 years of deindustrialisation, and this we intend it to be.
This marks a significant shift in transport policy in Wales, Llywydd, one that recognises that business as usual will not do if we are to reduce transport emissions, accelerate modal shift and meet our ambitious climate change targets, which we have all committed to. That means changing the way we make investment decisions across Government. At the heart of our new approach is the new sustainable transport hierarchy, which sets out a new ordering of investment priorities for transport in Wales.
There will clearly need to be new thinking in the context of this new strategy and that new hierarchy. It is not going to be consistent to return to a predict-and-provide model of road construction as a first solution to congestion. Indeed, I think the recent Burns commission work shows that, with thought, collaboration and will, there is a way to construct an alternative, joined-up solution. But, equally, a blanket policy of simply not building new roads isn't a solution either. There will be a case for new construction in certain circumstances and there will be a clear need to fulfil our existing statutory duty to maintain the existing road network.
All of that means we need a new and intelligent framework through which to consider in what circumstances new infrastructure, including roads, is taken forward across Wales in the context of our targets, the new strategy and our new hierarchy. And I've asked officials to begin work developing that new framework and a set of metrics that can underpin new infrastructure decisions in the future. We will ask the Welsh Local Government Association and the future generations commissioner to work with us as part of this—and I believe the committees of the next Senedd must play an important part in shaping this work as well—to develop a consensus on how these new metrics can be used to achieve the target we've all committed to of net zero by 2050.
Llywydd, 'Llwybr Newydd' is a new path. Delivering on our vision will be challenging, but it'll be worth it, and I am proud to have played a part. Diolch.
Diolch, Llywydd. Ar 19 Mawrth, roeddwn yn falch o gyhoeddi strategaeth drafnidiaeth newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru. Mae'n gosod yr hyn a ystyriwn yn weledigaeth newydd feiddgar ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru dros y ddau ddegawd nesaf. Ac mae cyd-destun y ddogfen yn glir iawn: rydym ni yng nghanol argyfwng hinsawdd, ac mae'n bryd—yn wir, mae'n fater brys—ein bod yn troi'r consensws eang sy'n bodoli nawr o ran gweithredu i fynd i'r afael ag ef yn fesurau ymarferol a radical ar gyfer newid, a dyma'n union y mae'r ddogfen yn ceisio'i wneud.
Gelwir y ddogfen yn 'llwybr newydd', oherwydd mae'n rhaid inni ddilyn llwybr newydd a gwahanol nid yn unig i leihau ôl troed carbon trafnidiaeth yng Nghymru, sy'n cynrychioli tua 17 y cant o gyfanswm ein hallyriadau, ond wrth wneud hynny creu system drafnidiaeth ddibynadwy a fforddiadwy o ansawdd uchel a all gefnogi ffyniant a chydraddoldeb. Dyna pam y mae newid dulliau teithio wrth wraidd ein strategaeth newydd. Ei nod yw mynd i'r afael â'r ddibyniaeth fawr ar geir sy'n ganolog i gymaint o fywyd modern drwy annog llai o deithio mewn ceir a thrwy gefnogi'r seilwaith a'r newidiadau sydd eu hangen i annog cyfran fwy o lawer o deithiau gan fathau cynaliadwy o drafnidiaeth.
Mae'r strategaeth yn canolbwyntio ar dair blaenoriaeth syml: yn gyntaf, lleihau'r angen i deithio; yn ail, caniatáu i bobl a nwyddau symud yn haws o ddrws i ddrws drwy fathau cynaliadwy o drafnidiaeth; ac, yn drydydd, annog pobl i wneud y newid i drafnidiaeth fwy cynaliadwy. Her unrhyw strategaeth newydd yw troi syniadau'n gamau gweithredu—newid y gall pobl ei weld a newid y gall pobl elwa arno. Dyna pam yr ydym ni'n cynnwys targedau clir ac uchelgeisiol ar gyfer cynyddu nifer y teithiau a wneir ar fws, rheilffyrdd ac, ar gyfer teithiau lleol, teithio llesol. Am y tro cyntaf, byddwn yn cynyddu cyfran y teithiau a wneir trwy'r dulliau cynaliadwy hyn o 32 y cant heddiw i 45 y cant erbyn 2040, a byddwn yn mynd ymhellach ac yn gyflymach lle gallwn ni, gan adolygu ac ymestyn y targedau hyn gydag amser er mwyn cefnogi ein taith tuag at y targedau hinsawdd sero-net yr ydym ni wedi'u gosod ar gyfer 2050.
Rydym ni eisoes wedi dechrau gweithio ar y gwaith gwerth £750 miliwn o drydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd a fydd yn sylfaen i fetro de Cymru, rydym ni wedi dod â rhwydwaith rheilffyrdd Cymru a'r gororau yn ôl i berchnogaeth gyhoeddus, ac rydym ni'n cymryd mwy o reolaeth dros gynllunio ein rhwydwaith bysiau hanfodol, gyda deddfwriaeth newydd yn cael ei pharatoi i'r Llywodraeth nesaf ei hystyried. Ac efallai'r peth yr wyf fwyaf balch ohono: rydym ni yn buddsoddi mewn seilwaith teithio llesol o ansawdd uchel—mae £75 miliwn wedi'i ddyrannu yng nghyllideb Llywodraeth Cymru y flwyddyn nesaf, i fyny o'r £5 miliwn a oedd wedi ei neilltuo ar ddechrau tymor y Senedd hon.
Nawr, byddai'r strategaeth hon wedi bod yn hanfodol cyn y pandemig. Ond mae COVID-19 wedi cynyddu'r brys am newid. Oherwydd, yn ogystal â'r tristwch a'r tarfu y mae'r coronafeirws wedi eu hachosi, mae wedi cyflymu llawer o'r newidiadau enfawr sy'n effeithio ar ein cymdeithas a'n heconomi yn sylweddol: bydd newid digidol, ail-lunio canol trefi, yn ogystal â natur gwaith ei hun, yn edrych yn wahanol iawn wrth ddod allan o'r pandemig hwn. Fel y bydd yr Aelodau wedi gweld, nod y strategaeth newydd hon yw sefyll ochr yn ochr â'n fframwaith datblygu newydd, 'Cymru'r Dyfodol', a mentrau fel ein gwaith trawsnewid trefi, wrth gefnogi adferiad ac ail-lunio ein heconomi ar ôl COVID.
Mae hefyd yn ategu'r uchelgais newydd a bennwyd gennym ni, Lywodraeth Cymru, i 30 y cant o bobl ledled Cymru weithio o bell. Yn wir, mae'r strategaeth gyfan wedi'i llunio i raddau helaeth yng nghyd-destun cefnogi Gweinidogion eraill ar draws y Llywodraeth a'r partneriaid ehangach i'n helpu ni i gyd i ddefnyddio trafnidiaeth fel modd o gyflawni ein cyd-flaenoriaethau ehangach.
Fel y gwela'r Aelodau o'r strategaeth, y llinyn euraid arall sy'n rhedeg drwyddo yw tegwch. Nid yw pump ar hugain y cant o bobl yng Nghymru yn berchen ar gar, ac mae gennym ni ddyletswydd i adeiladu system drafnidiaeth gyhoeddus fforddiadwy a dibynadwy o ansawdd uchel i gefnogi pob cymuned yng Nghymru. Yn wir, gall system drafnidiaeth o ansawdd uchel fod yn arf pwysig i helpu i gefnogi adfywio ac i leihau tlodi mewn llawer o gymunedau yng Nghymru sydd wedi cael eu taro'n galed gan 40 mlynedd o ddad-ddiwydiannu, a dyma yr ydym ni'n ei fwriadu.
Mae hyn yn nodi newid sylweddol mewn polisi trafnidiaeth yng Nghymru, Llywydd, un sy'n cydnabod na fydd dychwelyd i'r drefn arferol yn gwneud y tro os oes arnom ni eisiau lleihau allyriadau trafnidiaeth, cyflymu newid dulliau teithio a chyrraedd ein targedau uchelgeisiol ar gyfer newid hinsawdd, yr ydym ni i gyd wedi ymrwymo iddynt. Mae hynny'n golygu newid y ffordd yr ydym ni'n gwneud penderfyniadau buddsoddi ar draws y Llywodraeth. Wrth wraidd ein dull newydd mae'r hierarchaeth trafnidiaeth gynaliadwy newydd, sy'n amlinellu trefn newydd o ran blaenoriaethau buddsoddi ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru.
Mae'n amlwg y bydd angen meddwl o'r newydd yng nghyd-destun y strategaeth newydd hon a'r hierarchaeth newydd honno. Ni fydd hi'n gyson dychwelyd at fodel rhagweld a darparu o adeiladu ffyrdd fel yr ateb cyntaf i dagfeydd. Yn wir, credaf fod gwaith diweddar comisiwn Burns yn dangos, gyda meddwl, cydweithio ac ewyllys, fod ffordd o greu ateb amgen, cydgysylltiedig. Ond, yn yr un modd, nid yw polisi cyffredinol o beidio ag adeiladu ffyrdd newydd yn ateb ychwaith. Bydd achos dros adeiladu o'r newydd mewn rhai amgylchiadau ac mae'n amlwg y bydd angen cyflawni'r ddyletswydd statudol sydd arnom ni ar hyn o bryd i gynnal y rhwydwaith ffyrdd presennol.
Mae hynny i gyd yn golygu bod angen fframwaith newydd a deallus arnom ni er mwyn ystyried ym mha amgylchiadau y mae seilwaith newydd, gan gynnwys ffyrdd, yn cael ei ddatblygu ledled Cymru yng nghyd-destun ein targedau, y strategaeth newydd a'n hierarchaeth newydd. Ac rwyf wedi gofyn i swyddogion ddechrau gweithio gan ddatblygu'r fframwaith newydd hwnnw a chyfres o fetrigau a all fod yn sail i benderfyniadau ar gyfer seilwaith newydd yn y dyfodol. Byddwn yn gofyn i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol weithio gyda ni yn rhan o hyn—a chredaf fod yn rhaid i bwyllgorau'r Senedd nesaf chwarae rhan bwysig wrth lunio'r gwaith hwn hefyd—i ddatblygu consensws ar sut y gellir defnyddio'r metrigau newydd hyn i gyrraedd y targed yr ydym ni i gyd wedi ymrwymo iddo o sero-net erbyn 2050.
Llywydd, mae 'Llwybr Newydd' yn llwybr newydd. Bydd cyflawni ein gweledigaeth yn heriol, ond bydd yn werth yr ymdrech, ac rwy'n falch o fod wedi bod â rhan yn hynny. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Can I thank the Deputy Minister for the briefing that he provided to myself and other opposition spokespeople last week and thank his officials as well for that? I do have some specific questions, obviously, about the strategy, but I'll make some general points, as, of course, this is the end of this Government's particular term.
A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am y briff a roddodd i mi a llefarwyr eraill y gwrthbleidiau yr wythnos diwethaf a diolch i'w swyddogion hefyd am hynny? Mae gennyf rai cwestiynau penodol, yn amlwg, am y strategaeth, ond gwnaf rai sylwadau cyffredinol, oherwydd, wrth gwrs, dyma ddiwedd tymor penodol y Llywodraeth hon.
When it comes to transport and infrastructure, I don't think that the Deputy Minister would be surprised for me to say that I don't think that this Government has delivered at all for the people of Wales. And I noted the Deputy Minister expressed disappointment over the weekend that the £200 million investment that he had announced didn't make the news headlines, but I guess the media feel the same as me: £200 million over 20 years is a drop in the ocean compared to what is needed, I think, to invest in our transport networks and encourage the behavioural change that he wants and that I want to see as well.
As a Labour Government, I'm afraid to say you've consistently failed when it comes to putting into place solutions for congestion on the M4, the A55, the A40. We have had 20 years of discussion and consultations but no practical solutions have yet been delivered, and, whilst the Government has been dithering and delaying on any meaningful schemes, the traffic volume has increased. And I think one of the biggest failures of this administration is not delivering the M4 relief road. Your boss, the economy Minister, was in favour of the M4 relief road; your other boss, the First Minister, wasn't. It's just disorganised and disjointed, and, in that process, millions and millions of pounds of taxpayers' money have been wasted. So, I'll make it clear to the Deputy Minister and Welsh Government that my party is committed to building that M4 relief road from the £1 billion of money from the UK Government, and, if we are the next Government in Wales, we will build the M4 relief road, and, unlike the Labour Government, we will not go back on our manifesto commitment and we will deliver the M4 relief road.
I'll move on to some areas now where perhaps I can agree with the Deputy Minister—I hope I can find some areas this afternoon to do that. So, I have a range of questions about the new strategy. Certainly, I think it's well overdue, the strategy; I think the previous strategy was brought forward by Ieuan Wyn Jones. We've had a number of plans set under that strategy that have—. The current one expired some time ago, so, certainly, well out of date on bringing forward a plan. You've listed three points, very simple points, you've mentioned yourself. I can't disagree with all of them, and, if I was to be the next economy Minister, I'd be happy to adopt those three points; they're very welcome, from my perspective.
You said at the end of your statement today, Deputy Minister, that delivering it would be challenging. I agree entirely that this is particularly challenging, particularly the first priority. The first priority is, of course, to bring services to people in order to reduce the need to travel. I can agree with that, but I'm just thinking. 'What does that mean?' How will you liaise with Government colleagues and local authorities on that? I was speaking to somebody from Machynlleth the other day who has to do a 60-mile round trip to drop off their recycling—because the recycling facility closed in Machynlleth—all the way to Newtown. I was visiting Churchstoke school yesterday—walked around the village, new housing development taking place, all the children walk to school; just as on page 10 of your strategy, two children walking to school. But how is this going to work when the local authority is proposing to close that school, so those children who now walk to Churchstoke school will now be getting into a car or onto a bus to get to the nearest school? So, this is huge. Bringing services closer to people in terms of integrating planning systems and health systems is huge, and I'm just wondering what kind of buy-in you think that you've got from other departments of Welsh Government and from local authorities. And Minister, in your statement, you talk about the commitment to move away from cars to walking, and you talk about the current 32 per cent share and raising that to 45 per cent—so, very ambitious. How have you come to that figure? What's your analysis? What was your thinking to get to that figure? And also the 2040 figure—why that figure as well? No criticism; I'm just asking a question about the logic behind that.
And you talked about the shift away from the private car, and my question is: what does this mean for rural Wales? Well, you do address that, so I welcome that in your strategy. You said to increase public transport, especially in rural Wales. I was very pleased to get that—'especially in rural Wales'. 'How are you going to do that?', I suppose is the question. You have mini-plans within the strategy—
O ran trafnidiaeth a seilwaith, nid wyf yn credu y byddai'r Dirprwy Weinidog yn synnu imi ddweud nad wyf yn credu bod y Llywodraeth hon wedi cyflawni o gwbl dros bobl Cymru. A sylwais fod y Dirprwy Weinidog wedi mynegi siom dros y penwythnos nad oedd y buddsoddiad o £200 miliwn yr oedd wedi'i gyhoeddi wedi cyrraedd y penawdau newyddion, ond rwy'n dyfalu bod y cyfryngau'n teimlo'r un fath â mi: mae £200 miliwn dros 20 mlynedd yn ddiferyn yn y môr o'i gymharu â'r hyn sydd ei angen, rwy'n credu, i fuddsoddi yn ein rhwydweithiau trafnidiaeth ac annog y newid ymddygiad y mae arno ei eisiau ac yr wyf innau eisiau ei weld hefyd.
Fel Llywodraeth Lafur, mae'n ddrwg gennyf ddweud eich bod wedi methu'n gyson o ran datrys tagfeydd ar yr M4, ar yr A55, ar yr A40. Rydym ni wedi cael 20 mlynedd o drafod ac ymgynghori ond ni chafwyd atebion ymarferol o hyd, ac, er y bu'r Llywodraeth yn petruso ac yn oedi ar unrhyw gynlluniau ystyrlon, mae traffig wedi cynyddu. A chredaf mai un o fethiannau mwyaf y weinyddiaeth hon yw peidio â darparu ffordd liniaru'r M4. Roedd eich pennaeth, Gweinidog yr economi, o blaid ffordd liniaru'r M4; nid oedd eich pennaeth arall, y Prif Weinidog, o blaid. Mae'n ddi-drefn ac yn ddigyswllt, ac, yn y broses honno, mae miliynau a miliynau o bunnoedd o arian y trethdalwyr wedi'i wastraffu. Felly, fe'i gwnaf hi'n glir i'r Dirprwy Weinidog a Llywodraeth Cymru fod fy mhlaid wedi ymrwymo i adeiladu'r ffordd liniaru honno i'r M4 o'r £1 biliwn o arian gan Lywodraeth y DU, ac, os ni fydd y Llywodraeth nesaf yng Nghymru, byddwn yn adeiladu ffordd liniaru'r M4, ac, yn wahanol i'r Llywodraeth Lafur, ni fyddwn yn cefnu ar ein hymrwymiad maniffesto a byddwn yn adeiladu ffordd liniaru'r M4.
Symudaf ymlaen at rai meysydd nawr lle gallaf gytuno â'r Dirprwy Weinidog efallai—gobeithio y gallaf ddod o hyd i rai meysydd y prynhawn yma i wneud hynny. Felly, mae gennyf amrywiaeth o gwestiynau am y strategaeth newydd. Yn sicr, rwy'n credu ei bod hi'n hen bryd cael y strategaeth; credaf i Ieuan Wyn Jones gyflwyno'r strategaeth flaenorol. Cyflwynwyd sawl cynllun o dan y strategaeth honno sydd—. Daeth yr un presennol i ben beth amser yn ôl, felly, yn sicr, mae hi'n hwyr glas o ran cyflwyno cynllun. Rydych chi wedi rhestru tri phwynt, pwyntiau syml iawn, yr ydych chi wedi sôn amdanyn nhw eich hun. Ni allaf i anghytuno â phob un ohonyn nhw, a phe bawn i'n Weinidog nesaf yr economi, byddwn yn hapus i fabwysiadu'r tri phwynt hynny; mae croeso mawr iddyn nhw, o'm safbwynt i.
Fe ddywedoch chi ar ddiwedd eich datganiad heddiw, Dirprwy Weinidog, y byddai cyflawni hynny yn heriol. Cytunaf yn llwyr fod hyn yn arbennig o heriol, yn enwedig y flaenoriaeth gyntaf. Y flaenoriaeth gyntaf, wrth gwrs, yw dod â gwasanaethau i bobl er mwyn lleihau'r angen i deithio. Gallaf gytuno â hynny, ond dim ond meddwl ydw i: 'beth mae hynny'n ei olygu?' Sut fyddwch chi'n cysylltu â chyd-Weinidogion y Llywodraeth ac awdurdodau lleol yng Nghymru ynghylch hynny? Roeddwn yn siarad â rhywun o Fachynlleth y diwrnod o'r blaen y mae'n rhaid iddyn nhw wneud taith gron 60 milltir i fynd â phethau i'w hailgylchu—oherwydd caeodd y cyfleuster ailgylchu ym Machynlleth—yr holl ffordd i'r Drenewydd. Roeddwn yn ymweld ag ysgol Yr Ystog ddoe—cerddais o amgylch y pentref, mae datblygiad tai newydd ar y gweill, mae'r plant i gyd yn cerdded i'r ysgol; yn union fel ar dudalen 10 eich strategaeth, dau blentyn yn cerdded i'r ysgol. Ond sut mae hyn yn mynd i weithio pan fo'r awdurdod lleol yn bwriadu cau'r ysgol honno, felly bydd y plant hynny sydd bellach yn cerdded i ysgol Yr Ystog yn awr yn teithio mewn car neu ar fws i gyrraedd yr ysgol agosaf? Felly, mae hyn yn fater enfawr. Mae dod â gwasanaethau'n agosach at bobl o ran cyfuno systemau cynllunio a systemau iechyd yn waith enfawr, tybed pa fath o gefnogaeth yr ydych chi'n credu sydd gennych gan adrannau eraill o Lywodraeth Cymru a gan awdurdodau lleol. A, Gweinidog, yn eich datganiad, rydych chi'n sôn am yr ymrwymiad i gefnu ar y car a throi at gerdded, ac rydych chi'n sôn am y gyfran bresennol o 32 y cant ac yn codi hynny i 45 y cant—felly, yn uchelgeisiol iawn. Sut gawsoch chi'r ffigur hwnnw? Beth yw eich dadansoddiad? Sut ddaethoch chi at y ffigur hwnnw? A hefyd ffigur 2040—pam y ffigur hwnnw hefyd? Dim beirniadaeth; rwy'n gofyn cwestiwn am y rhesymeg sy'n sail i hynny.
Ac fe wnaethoch chi sôn am gefnu ar y car preifat, a'm cwestiwn i yw: beth mae hyn yn ei olygu i'r Gymru wledig? Wel, rydych chi'n mynd i'r afael â hynny, felly croesawaf hynny yn eich strategaeth. Fe ddywedoch chi drwy gynyddu trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn y Gymru wledig. Roeddwn yn falch iawn o glywed hynny—'yn enwedig yn y Gymru wledig'. 'Sut ydych chi'n mynd i wneud hynny?', mae'n debyg yw'r cwestiwn. Mae gennych chi gynlluniau bychain yn y strategaeth—
Can the Member wind up please?
A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben os gwelwch yn dda?
Yes, Deputy Presiding Officer, I will do. How are those mini-plans going to be brought about? Are you going to be developing those, or are those the plans going forward? And finally, Deputy Minister, you talk about joining up a lot of the report as well, how did your work on the strategy link in with the National Infrastructure Commission for Wales?
Gwnaf, Dirprwy Lywydd, fe wnaf i hynny. Sut caiff y cynlluniau bychain hynny eu cyflwyno? A ydych chi'n mynd i fod yn datblygu'r rheini, neu ai'r rheini yw'r cynlluniau terfynol? Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, rydych chi'n sôn am gydgysylltu llawer o'r adroddiad hefyd, sut y cysylltodd eich gwaith ar y strategaeth â Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru?
Dirprwy Lywydd, a number of points to address there, and obviously I'm conscious this is the penultimate session of the Senedd before the election, and Russell George is in election mode, and I obviously factor that into my response. It's a different Russell George who chairs with great consensus the Economy, Infrastructure and Skills Committee, and the same Russell George who signed up to a report that said we shouldn't be building new roads, we should be maintaining existing ones. So, his thinking has developed rather rapidly in the last couple of years.
He says we haven't delivered for his constituents, and I certainly seem to remember him welcoming the Newtown bypass, but again, his thinking developed rather rapidly in the couple of years since then too.
He's wrong to say that the £200 million is over 20 years, it's not. It's for next year, and we are putting our money where our mouth is. We are putting investment in behind the priorities in the Wales transport strategy around modal shift. We are prioritising public transport and active travel, and we are continuing where we have commitments for road-building schemes as well. This is a mixed approach.
But he says, were he Minister, he would deliver the three priorities in the plan—he agreed with the thrust. But the whole premise of the plan is to deliver modal shift targets, is to reduce car use. So, he's complaining on the one hand that we are not—. He says traffic volumes are increasing, he says we haven't built the infrastructure, he says he agrees with the plan to reduce car use, but then criticises us for not building more roads. So, there's a muddle of thinking there, if he doesn't mind me saying so. Those things are not compatible.
If we are going to achieve net zero by 2050, the evidence is very clear: we have to reduce car use. The figures in the strategy commit to a 5 per cent reduction in car mileage by 2030. Now, that is going in the opposite direction than we've been going, but it is not particularly radical bearing in mind the Scottish Government over the same period are looking for a 20 per cent reduction in car mileage use. So, it is going to be a challenging target to achieve, but it is not as radical as it might have been. We did look at a range of scenarios, and we went for the most conservative of the scenarios. Now, whether or not that can be sustained in the light of the evidence as we go forward and as we meet our targets, that remains to be seen, but it's putting us on a new path, and that's the important thing. So, the figures that we've come to—he asks how we get those figures—they were based on substantial analysis for us of the different trajectories to meet the climate change goals, and this was seen to be achievable, a stretch, but an achievable target to get us onto the right path.
He asks what does it mean for rural Wales; well, I did provide him with a report that we had commissioned on a particular set of breakdowns for rural Wales and what this would be like, and I'd be happy to provide that to the committee as well, even though it's a little late in the day. But I think it does show that we have put a lot of thought into how we can get this trajectory delivered, but it is going to be a challenge for the whole Senedd. I would say to Members, it is no good any of us signing up to climate change targets and then resiling from the practical impact of the measures we need to put in place to achieve that. It's all very well for us to play to the gallery on local schemes that are long-cherished in many parts of Wales, but if we're going to put us on a different path, that means a different set of approaches, and we need the courage of our convictions to see that through. I'm sorry that Russell George's thinking has developed quite a bit, I might suggest, but I think there's a way to go if he's sincere about delivering the targets he signed up to.
I believe we might have lost connection with mission control.
Dirprwy Lywydd, roedd yna nifer o sylwadau i fynd i'r afael â nhw yn y fan yna, ac mae'n amlwg fy mod yn ymwybodol mai dyma sesiwn olaf ond un y Senedd cyn yr etholiad, ac mae Russell George yn yr ysbryd etholiadol, ac rwy'n amlwg yn ystyried hynny yn fy ymateb. Russell George gwahanol sy'n cadeirio Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau gyda chonsensws mawr, a'r un Russell George a ymrwymodd i adroddiad a ddywedodd na ddylem ni fod yn adeiladu ffyrdd newydd, y dylem ni fod yn cynnal y rhai presennol. Felly, mae ei syniadau wedi datblygu'n eithaf cyflym yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf.
Mae'n dweud nad ydym ni wedi cyflawni dros ei etholwyr, ac rwy'n sicr fy mod yn ei gofio'n croesawu ffordd osgoi'r Drenewydd, ond eto, datblygodd ei feddylfryd yn eithaf cyflym yn yr ychydig flynyddoedd ers hynny hefyd.
Mae'n anghywir dweud bod y £200 miliwn dros 20 mlynedd, nid yw hynny'n wir. Mae ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac rydym ni yn rhoi ein harian ar ein gair. Rydym ni'n buddsoddi yn y blaenoriaethau yn strategaeth drafnidiaeth Cymru ynghylch newid dulliau teithiol. Rydym ni'n blaenoriaethu trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol, ac rydym ni'n parhau i fynd ati lle mae gennym ni ymrwymiadau ar gyfer cynlluniau adeiladu ffyrdd hefyd. Mae hwn yn ddull cymysg.
Ond mae'n dweud, pe bai'n Weinidog, y byddai'n cyflawni'r tair blaenoriaeth yn y cynllun—cytunodd â'r pwyslais. Ond holl gynsail y cynllun yw cyflawni targedau newid dulliau teithio, yw lleihau'r defnydd o gar. Felly, mae'n cwyno ar y naill law nad ydym ni—. Mae'n dweud bod traffig yn cynyddu, mae'n dweud nad ydym ni wedi adeiladu'r seilwaith, mae'n dweud ei fod yn cytuno â'r cynllun i leihau'r defnydd o geir, ond yna'n ein beirniadu ni am beidio ag adeiladu mwy o ffyrdd. Felly, mae dryswch meddwl yn y fan yna, os nad oes ots ganddo i mi ddweud hynny. Nid yw'r pethau hynny'n gydnaws.
Os ydym ni am gyflawni targed o sero-net erbyn 2050, mae'r dystiolaeth yn glir iawn: rhaid inni leihau'r defnydd o geir. Mae'r ffigurau yn y strategaeth yn ymrwymo i ostyngiad o 5 y cant mewn milltiroedd ceir erbyn 2030. Nawr, mae hynny'n mynd i'r cyfeiriad arall i'r hyn yr ydym ni wedi bod yn teithio iddo, ond nid yw'n arbennig o radical o gofio bod Llywodraeth yr Alban dros yr un cyfnod yn chwilio am ostyngiad o 20 y cant yn y defnydd o filltiroedd ceir. Felly, bydd yn darged heriol i'w gyflawni, ond nid yw mor radical ag y gallasai fod. Buom yn edrych ar amrywiaeth o sefyllfaoedd, ac aethom am y mwyaf ceidwadol o'r sefyllfaoedd. Nawr, p'un a ellir cynnal hynny ai peidio yng ngoleuni'r dystiolaeth wrth i ni symud ymlaen ac wrth i ni gyrraedd ein targedau, bydd angen aros i weld, ond mae'n ein rhoi ar lwybr newydd, a dyna'r peth pwysig. Felly, mae'r ffigurau sydd gennym ni—mae'n gofyn sut y cawn ni'r ffigurau hynny—roedden nhw'n seiliedig ar ddadansoddiad sylweddol a roddwyd i ni o'r gwahanol lwybrau i gyrraedd nodau'r newid hinsawdd, a gwelwyd bod hyn yn gyraeddadwy, yn her, ond yn darged cyraeddadwy i'n cael ar y llwybr cywir.
Mae'n gofyn beth mae'n ei olygu i'r Gymru wledig; wel, rhoddais adroddiad iddo y bu i ni ei gomisiynu ar gyfres benodol o ddadansoddiadau ar gyfer y Gymru wledig a sut beth fyddai hyn, a byddwn yn hapus i ddarparu hynny i'r pwyllgor hefyd, er ei fod ychydig yn hwyr yn y dydd. Ond rwy'n credu ei fod yn dangos ein bod wedi rhoi llawer o ystyriaeth i sut y gallwn ni gyflawni'r llwybr hwn, ond bydd yn her i'r Senedd gyfan. Byddwn yn dweud wrth yr Aelodau, nid oes diben i'r un ohonom ni ymrwymo i dargedau newid hinsawdd ac yna cefnu ar effaith ymarferol y mesurau y mae angen inni eu rhoi ar waith i gyflawni hynny. Mae'n ddigon hawdd i ni geisio bod yn boblogaidd o ran cynlluniau lleol y mae dyheu amdanyn nhw ers tro byd mewn sawl rhan o Gymru, ond os ydym ni eisiau sefyll ar lwybr gwahanol, mae hynny'n golygu cyfres wahanol o ddulliau gweithredu, ac mae angen inni fod yn ddewr yn ein hargyhoeddiadau i ddwyn y maen hwnnw i'r wal. Mae'n ddrwg gennyf fod meddylfryd Russell George wedi datblygu cryn dipyn, os caf i awgrymu hynny, ond rwy'n credu bod ffordd i fynd os yw'n ddiffuant am gyflawni'r targedau y cytunodd â nhw.
Rwy'n credu efallai ein bod ni wedi colli cysylltiad.
Can we have Alun Davies's mike switched on? Alun Davies.
A gawn ni droi meicroffon Alun Davies ymlaen? Alun Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Minister, I very much welcome the statement you've made this afternoon, and welcome what lies behind it as well. I think it is a refreshing statement that certainly creates a very real vision for the future.
There are three things I'd like to raise with you after the statement. It will be no surprise to you that I very much welcome the funding for the rail enhancements on the Ebbw valley line. This is something that we've been arguing for and campaigning for for some time. The UK Government has walked away from its responsibilities on rail for some time, and it's good to see the Welsh Government stepping in and doing the UK's job for it, and I appreciate that very much. It would be useful for us to understand—this may be something that you would wish to write to me and other Members on—how you see the £70 million unlocking further developments on the line over the coming years, now that we can see the movement towards four trains an hour, other enhancements such as the station in Abertillery and other matters, and how you see development on the line through the next Senedd.
The second question is on the bus industry. I very much agree with the approach being taken by the Welsh Government on the re-regulation of buses. I think the deregulation of the 1980s has been one of the most catastrophic and long-lasting failures of the Thatcher Governments, but the bus industry itself is an industry that's on the edge. We've seen a number of different companies falling into bankruptcy and administration over recent years, and the Welsh Government already spends a huge amount of funding on bus services. And it might well be that the economy of buses at the moment isn't working, and it would be useful to understand how the Welsh Government sees the re-regulation in economic terms and not simply in terms of service enhancement, because there's clearly a structural issue in the economy of bus services at the moment that we need to address.
And the final question is this on active travel. I very much agree with the thrust of policy in this area, but it will be no surprise to the Minister—I have raised this with him before—that it is considerably easier to cycle your way around a city on a coastal plain than it is to cycle your way around Blaenau Gwent in the Heads of the Valleys. Where I'm sitting here at the moment, I've got Sirhowy hill just to my east, and if I wanted to visit the Aneurin Bevan memorial, which is probably about 1.5 km from where I'm sitting at the moment, it would involve quite a considerable hill to get there, and also to get to my nearest supermarket. So, how do you ensure that active travel isn't simply a policy of the cities and the suburban commuter belt in and around Cardiff, Swansea or Newport, and that it is actually something that those of us who live in the Valleys—and in the Heads of the Valleys in this instance—are able to enjoy as well, because at the moment I worry that the policy is too focused on the cities, and not focused enough on the towns of Wales?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'n fawr y datganiad yr ydych chi wedi'i wneud y prynhawn yma, ac yn croesawu'r cefndir iddo hefyd. Credaf fod y datganiad yn chwa o awyr iach sy'n sicr yn creu gweledigaeth wirioneddol ar gyfer y dyfodol.
Mae tri pheth yr hoffwn eu codi gyda chi ar ôl y datganiad. Ni fydd yn syndod ichi fy mod yn croesawu'n fawr yr arian ar gyfer gwella'r rheilffyrdd ar reilffordd Cwm Ebwy. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn dadlau drosto ac yn ymgyrchu drosto ers peth amser. Mae Llywodraeth y DU wedi cefnu ar ei chyfrifoldebau o ran y rheilffyrdd ers peth amser, ac mae'n dda gweld Llywodraeth Cymru yn camu i'r adwy ac yn gwneud gwaith y DU drosti, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr iawn. Byddai'n ddefnyddiol inni ddeall—efallai fod hyn yn rhywbeth yr hoffech chi ysgrifennu ataf fi ac Aelodau eraill yn ei gylch—sut y gwelwch y £70 miliwn yn arwain at ddatblygiadau pellach ar y rheilffordd dros y blynyddoedd nesaf, gan y gallwn ni bellach weld y symudiad tuag at bedwar trên yr awr, gwelliannau eraill fel yr orsaf yn Abertyleri a materion eraill, a sut y gwelwch chi'r rheilffordd yn datblygu dros gyfnod y Senedd nesaf.
Mae'r ail gwestiwn yn ymwneud â'r diwydiant bysiau. Rwy'n cytuno'n llwyr â dull Llywodraeth Cymru o ran ailreoleiddio bysiau. Credaf fod y dadreoleiddio yn yr 1980au wedi bod yn un o fethiannau mwyaf trychinebus a pharhaol Llywodraethau Thatcher, ond mae'r diwydiant bysiau ei hun yn ddiwydiant sydd ar y dibyn. Rydym ni wedi gweld nifer o wahanol gwmnïau'n methdalu ac yn cael eu rhoi yn nwylo'r gweinyddwyr dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gwario swm enfawr o gyllid ar wasanaethau bysiau. Ac mae'n ddigon posibl nad yw economi bysiau ar hyn o bryd yn gweithio, a byddai'n ddefnyddiol deall sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweld yr ail-reoleiddio yn nhermau economaidd ac nid dim ond o ran gwella gwasanaethau, oherwydd mae'n amlwg bod problem strwythurol yn economi gwasanaethau bysiau ar hyn o bryd y mae angen i ni fynd i'r afael â hi.
A'r cwestiwn olaf yw hwn ar deithio llesol. Cytunaf yn llwyr â byrdwn y polisi yn y maes hwn, ond ni fydd yn syndod i'r Gweinidog—rwyf wedi dwyn hyn i'w sylw o'r blaen—ei bod hi'n llawer haws beicio o amgylch dinas ar wastatir arfordirol nag ydyw i feicio o amgylch Blaenau Gwent ym Mlaenau'r Cymoedd. Lle rwy'n eistedd yma ar hyn o bryd, mae gennyf i allt Sirhywi ychydig i'r dwyrain ohonof, a phe bawn i eisiau ymweld â chofeb Aneurin Bevan, sydd fwy na thebyg rhyw 1.5 km o le rwy'n eistedd ar hyn o bryd, byddai'n golygu dringo bryn eithaf sylweddol i gyrraedd yno, a hefyd i gyrraedd fy archfarchnad agosaf. Felly, sut ydych chi'n sicrhau nad polisi ar gyfer dinasoedd a'r llain gymudo faestrefol yng Nghaerdydd, Abertawe neu Gasnewydd yn unig yw teithio llesol, a'i fod mewn gwirionedd yn rhywbeth y gall y rheini ohonom ni sy'n byw yn y Cymoedd—ac ym Mlaenau'r Cymoedd yn yr achos hwn—ei fwynhau hefyd, oherwydd ar hyn o bryd rwy'n poeni bod y polisi'n canolbwyntio gormod ar y dinasoedd, ac nid yn canolbwyntio digon ar drefi Cymru?