Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
02/02/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa Aelodau hefyd fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma.
Welcome to this Plenary meeting. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Suzy Davies.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Suzy Davies.
1. Pa feini prawf y bydd Llywodraeth Cymru yn eu defnyddio i benderfynu pryd y bydd atyniadau ymwelwyr awyr agored yn gallu ailagor? OQ56204
1. What criteria will the Welsh Government be using to decide when outdoor visitor attractions will be able to reopen? OQ56204
I thank Suzy Davies for that question. The criteria for reopening outdoor visitors attractions are set out in the Welsh Government's 'Coronavirus Control Plan—Alert Levels in Wales'. We are currently at alert level 4, and outdoor attractions are listed as reopening at alert level 2.
Diolch i Suzy Davies am y cwestiwn yna. Mae'r meini prawf ar gyfer ailagor atyniadau awyr agored i ymwelwyr wedi eu nodi yng 'Nghynllun Rheoli Coronafeirws—Lefelau Rhybudd yng Nghymru' Llywodraeth Cymru. Ar hyn o bryd rydym ar lefel rhybudd 4, ac mae atyniadau awyr agored wedi'u rhestru fel bod yn ailagor ar lefel rhybudd 2.
Thank you for that answer. Obviously, the sector understands the need to reopen safely, but this is the time of the year when they have to make significant spending decisions, and to that end they're seeking as much information as possible to help them know how long they have to plan to stay closed as opposed to open. I think the prospect of a safe May election has given them some hope that May might be a possibility. Their immediate concerns, apart from workforce planning, though, are the arrival of rates bills and the possibility of travel being permitted elsewhere in the UK but not in Wales, and, of course, that will affect people's holiday decisions. So, what prospect is there of Welsh Government introducing a further business rates holiday for the sector pending reopening, and how important do you think, for the reason I've given—nothing to do with devolution—that some attempt must be made to align the reopening dates across the UK, notwithstanding the different tiers or alert levels, certainly between England and Wales?
Diolch am yr ateb yna. Yn amlwg, mae'r sector yn deall yr angen i ailagor yn ddiogel, ond dyma'r adeg o'r flwyddyn pan fo'n rhaid iddyn nhw wneud penderfyniadau gwario sylweddol, ac i'r perwyl hwnnw maen nhw'n chwilio am gymaint o wybodaeth â phosibl i'w helpu i wybod am ba hyd y mae'n rhaid iddyn nhw gynllunio i aros ar gau yn hytrach nag agor. Rwy'n credu bod y posibilrwydd o etholiad diogel ym mis Mai wedi rhoi rhywfaint o obaith iddyn nhw y gallai mis Mai fod yn bosibilrwydd. Eu pryderon uniongyrchol, ar wahân i gynllunio'r gweithlu, fodd bynnag, yw dyfodiad biliau ardrethi a'r posibilrwydd o ganiatáu teithio mewn mannau eraill yn y DU ond nid yng Nghymru, ac, wrth gwrs, bydd hynny yn effeithio ar benderfyniadau pobl ynghylch gwyliau. Felly, pa obaith sydd yna y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno gwyliau ardrethi busnes ychwanegol i'r sector tan y bydd yn ailagor, a pha mor bwysig ydych chi'n meddwl, am y rheswm yr wyf i wedi ei roi—dim byd i'w wneud â datganoli—bod yn rhaid gwneud rhyw fath o ymdrech i gysoni'r dyddiadau ailagor ledled y DU, gan roi ystyriaeth i'r gwahanol haenau neu lefelau rhybudd, yn sicr rhwng Cymru a Lloegr?
Llywydd, I thank Suzy Davies for those further questions, and in case I don't have a further opportunity to say it, shall I say to her she will be much missed in this Chamber? And her question today is typically constructive in wishing to find answers for a sector that has had a torrid time during coronavirus. If the Welsh Government receives money in the Chancellor's statement in March that funds us to offer a further business rate relief period in the next financial year, then we will definitely look to do that. But our ability to do it, the scale of funding that is required, means that can only be done if that is a genuine, across UK effort.
As far as co-ordinating dates for reopening are concerned, I hear what the Member has said. I'm pleased to say that we now have regular meetings with the UK Government every Wednesday—and a number of days in between most weeks now—where we are able to talk about common approaches to things that happen in all parts of the United Kingdom. We will all, nonetheless, be calibrating the decisions that we make in the circumstances that we face. As Suzy Davies will know, the number of people falling ill with coronavirus per 100,000 of the population in Wales is falling at the moment every day. It's about half the level that is to be seen across the border in England. I wouldn't want to deny Welsh businesses or outdoor attractions the chance of opening earlier if our circumstances allowed that to happen, but the situation, Llywydd, as Members will know, is highly uncertain. Everyone here will have seen the news overnight about the South African variant and developments in England. At the moment, in Wales, we are progressing in a positive direction. All of us are vulnerable to that changing, and that would inevitably have an impact on our ability to reopen parts of the economy.
Llywydd, diolchaf i Suzy Davies am y cwestiynau ychwanegol yna, a rhag ofn na chaf i gyfle arall i'w ddweud, a gaf i ddweud wrthi y bydd colled mawr ar ei hôl hi yn y Siambr hon? Ac mae ei chwestiwn heddiw, yn ôl yr arfer, yn adeiladol o ran dymuno dod o hyd i atebion i sector sydd wedi cael amser hynod anodd yn ystod cyfnod y coronafeirws. Os bydd Llywodraeth Cymru yn cael arian yn natganiad y Canghellor ym mis Mawrth sy'n ein ariannu ni i gynnig cyfnod rhyddhad ardrethi busnes ychwanegol yn y flwyddyn ariannol nesaf, yna byddwn yn sicr yn ceisio gwneud hynny. Ond mae ein gallu i'w wneud, maint y cyllid sydd ei angen, yn golygu mai dim ond os yw hynny yn ymdrech DU gyfan wirioneddol y gellir gwneud hynny.
O ran cydgysylltu dyddiadau ar gyfer ailagor, clywaf yr hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud. Rwy'n falch o ddweud ein bod ni bellach yn cael cyfarfodydd rheolaidd gyda Llywodraeth y DU bob dydd Mercher—a nifer o ddyddiau yn y cyfamser y rhan fwyaf o wythnosau erbyn hyn—lle gallwn ni drafod dulliau cyffredin o ymdrin â phethau sy'n digwydd ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Byddwn i gyd, serch hynny, yn pwyso a mesur y penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud o dan yr amgylchiadau sy'n ein hwynebu. Fel y bydd Suzy Davies yn gwybod, mae nifer y bobl sy'n mynd yn sâl gyda'r coronafeirws fesul 100,000 o'r boblogaeth yng Nghymru yn gostwng bob dydd ar hyn o bryd. Mae ar tua hanner y lefel sydd i'w weld dros y ffin yn Lloegr. Fyddwn i ddim eisiau gwadu cyfle i fusnesau nac atyniadau awyr agored Cymru agor yn gynharach pe byddai ein hamgylchiadau yn caniatáu i hynny ddigwydd, ond mae'r sefyllfa, Llywydd, fel y mae'r Aelodau yn gwybod, yn hynod ansicr. Bydd pawb yn y fan yma wedi gweld y newyddion dros nos am amrywiolyn De Affrica a datblygiadau yn Lloegr. Ar hyn o bryd, yng Nghymru, rydym ni'n symud ymlaen mewn cyfeiriad cadarnhaol. Mae pob un ohonom ni yn agored i newid yn hynny o beth, a byddai hynny yn anochel yn cael effaith ar ein gallu i ailagor rhannau o'r economi.
First Minister, whilst nobody would advocate opening up attractions before it is safe to do so, we also have to accept that the industry has taken massive precautions to make their businesses as secure as they can with regard to COVID. And what the industry really needs is a clear pathway to opening back up. So, First Minister, can you publish guidelines for the reopening of the visitor economy, where it can be contingent perhaps on case rates continuing to fall? We do need a timeline so that the industry can prepare. Diolch.
Prif Weinidog, er na fyddai neb yn argymell agor atyniadau cyn ei bod hi'n ddiogel i wneud hynny, mae'n rhaid i ni hefyd dderbyn bod y diwydiant wedi cymryd rhagofalon enfawr i wneud eu busnesau mor ddiogel ag y gallan nhw o ran COVID. A'r hyn sydd wir ei angen ar y diwydiant yw llwybr eglur i agor unwaith eto. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi gyhoeddi canllawiau ar gyfer ailagor yr economi ymwelwyr, lle y gall fod yn amodol efallai ar gyfraddau achosion yn parhau i ostwng? Mae angen amserlen arnom ni fel y gall y diwydiant ymbaratoi. Diolch.
Llywydd, I thank Caroline Jones, and I understand the points that she makes, of course. The pathway to reopening is the pathway set out in the coronavirus control plan, and that does include a series of indicators, including positivity rates and prevalence rates in the community, that tell us when it would be safe to allow outdoor visitor attractions to reopen again. I accept everything that the Member said about the efforts the industry itself has made to put itself in the position where people will be confident to visit those attractions again. I honestly don't think there is anything more certain that I could offer that industry, or any other, other than to point to the plan that we set out, with its alert levels and with the criteria that will allow us to move between them, always pointing to the inherent uncertainty of the circumstances in which we continue to live.
Llywydd, diolchaf i Caroline Jones, ac rwy'n deall y pwyntiau y mae'n eu gwneud, wrth gwrs. Y llwybr at ailagor yw'r llwybr a nodir yn y cynllun rheoli coronafeirws, ac mae hwnnw yn cynnwys cyfres o ddangosyddion, gan gynnwys cyfraddau positifrwydd a chyfraddau achosion yn y gymuned, sy'n dweud wrthym ni pryd y byddai'n ddiogel i ganiatáu atyniadau awyr agored i ymwelwyr ailagor unwaith eto. Rwy'n derbyn popeth a ddywedodd yr Aelod am yr ymdrechion y mae'r diwydiant ei hun wedi eu gwneud i roi ei hun yn y sefyllfa lle bydd pobl yn hyderus i ymweld â'r atyniadau hynny eto. Nid wyf i'n credu mewn gwirionedd bod unrhyw beth mwy sicr y gallwn i ei gynnig i'r diwydiant hwnnw, nac unrhyw un arall, ac eithrio cyfeirio at y cynllun a gyflwynwyd gennym, â'i lefelau rhybudd a chyda'r meini prawf a fydd yn caniatáu i ni symud rhyngddyn nhw, gan gyfeirio bob amser at ansicrwydd cynhenid yr amgylchiadau yr ydym ni'n parhau i fyw ynddyn nhw.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynigion Llywodraeth y DU ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin? OQ56240
2. Will the First Minister make a statement on the UK Government's proposals for the shared prosperity fund? OQ56240
Llywydd, the UK Government’s proposals for the shared prosperity fund fail to honour repeated commitments that Wales would be no worse off as a result of leaving the European Union, and have grave implications for our devolution settlement.
Llywydd, nid yw cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin yn cydnabod yr ymrwymiadau mynych na fyddai Cymru yn ddim gwaeth ei byd o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, ac mae ganddyn nhw oblygiadau difrifol i'n setliad datganoli.
I'm grateful to the First Minister for that. He will have seen the reports and analysis that have been published over the last few weeks, all of which have demonstrated clearly that communities such as Blaenau Gwent and the Heads of the Valleys are likely to suffer a much worse economic impact as a consequence of the coronavirus than many other communities. These communities will therefore require additional investment to help us recover. I agree with him that the shared prosperity fund, as currently proposed, is a real betrayal of all those people not only who voted for Brexit, believing that the EU structural funds will be replaced by UK funding, but also those people who believed that the United Kingdom Government had our best interests at heart. The UK Government seem determined to repeat the mistakes of the past and not learn the lessons for the future. In this way, Blaenau Gwent is being short-changed and will pay the price of Tory dishonesty and Tory incompetence. First Minister, do you agree with me that places like Blaenau Gwent, communities in the Valleys, and the Heads of the Valleys, require additional investment to help us recover from the economic impacts of coronavirus and to create the jobs that we all want to see and need?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am hynna. Bydd ef wedi gweld yr adroddiadau a'r dadansoddiadau a gyhoeddwyd dros yr wythnosau diwethaf, ac mae pob un ohonyn nhw wedi dangos yn eglur bod cymunedau fel Blaenau Gwent a Blaenau'r Cymoedd yn debygol o ddioddef effaith economaidd lawer gwaeth o ganlyniad i'r coronafeirws na llawer o gymunedau eraill. Felly, bydd angen buddsoddiad ychwanegol ar y cymunedau hyn i'n helpu i adfer. Rwy'n cytuno ag ef bod y gronfa ffyniant gyffredin, fel y'i cynigir ar hyn o bryd, yn fradychiad gwirioneddol o'r holl bobl hynny nid yn unig a bleidleisiodd dros Brexit, gan gredu y bydd cyllid y DU yn cymryd lle cronfeydd strwythurol yr UE, ond hefyd y bobl hynny a oedd yn credu bod ein buddiannau pennaf yn bwysig i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth y DU yn benderfynol o ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol a pheidio â dysgu'r gwersi ar gyfer y dyfodol. Yn y modd hwn, mae Blaenau Gwent yn colli arian a bydd yn talu pris anonestrwydd y Torïaid ac aflerwch y Torïaid. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod angen buddsoddiad ychwanegol ar leoedd fel Blaenau Gwent, cymunedau yn y Cymoedd, a Blaenau'r Cymoedd, i'n helpu ni i adfer o sgil effeithiau economaidd y coronafeirws ac i greu'r swyddi yr ydym ni i gyd eisiau eu gweld ac yr ydym eu hangen?
I thank Alun Davies for that, Llywydd. He's right to point to the reports that have been published recently. I was able to read at the weekend the Sheffield Hallam University's report on the impact of the coronavirus crisis on older, industrial Britain, dealing exactly with areas such as the one that Alun Davies represents here in the Senedd. And it does indeed demonstrate the vital importance of continued investment in those communities, of the sort that we have been able to draw down during the period when Wales has been able to deploy the funds that have come to us through the European Union. Now we see that being put into reverse. We get £375 million a year in structural funds and, as the Member will know, you can see the impact of those funds in so many aspects of the infrastructure of the Blaenau Gwent constituency.
The Welsh Affairs Select Committee, chaired by a Conservative Member, back in last year described the shared prosperity fund as having made negligible progress, no clarity as to what it will look like, how it will be administered nor how it will be funded. And when the UK Government responded to the Welsh Affairs Select Committee's report, the same Conservative chair said there are still major questions left unanswered—still no certainty of the size of the fund, the method of distribution, the share of the fund for Wales compared to EU funding, and what role, if any, devolved Governments can be expected to play in the fund's operation—and
'we do not consider this matter to be closed',
the chair of the committee said. I'm quite sure that this Senedd doesn't regard it as closed either.
Diolchaf i Alun Davies am hynna, Llywydd. Mae e'n iawn i dynnu sylw at yr adroddiadau a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Llwyddais i ddarllen adroddiad Prifysgol Sheffield Hallam dros y penwythnos ar effaith yr argyfwng coronafeirws ar Brydain hŷn, ddiwydiannol, a oedd yn ymdrin â'r union ardaloedd fel yr un y mae Alun Davies yn ei chynrychioli yn y fan yma yn y Senedd. Ac mae wir yn dangos pwysigrwydd hanfodol parhau i fuddsoddi yn y cymunedau hynny, o'r math yr ydym ni wedi gallu ei dynnu i lawr yn ystod y cyfnod pan fo Cymru wedi gallu defnyddio'r cyllid sydd wedi ein cyrraedd drwy'r Undeb Ewropeaidd. Nawr, rydym ni'n gweld hynny yn cael ei wrthdroi. Rydym ni'n cael £375 miliwn y flwyddyn mewn cronfeydd strwythurol ac, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, gallwch weld effaith y cronfeydd hynny mewn cynifer o agweddau ar seilwaith etholaeth Blaenau Gwent.
Dywedodd y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig, dan gadeiryddiaeth Aelod Ceidwadol, y llynedd mai prin oedd y cynnydd a wnaed gan y gronfa ffyniant gyffredin, nad oes unrhyw eglurder ynghylch sut y bydd yn edrych, sut y bydd yn cael ei gweinyddu na sut y bydd yn cael ei hariannu. A phan ymatebodd Llywodraeth y DU i adroddiad y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig, dywedodd yr un cadeirydd Ceidwadol bod cwestiynau mawr yn dal i fod heb eu hateb—dim sicrwydd o hyd ynghylch maint y gronfa, y dull dosbarthu, cyfran y gronfa i Gymru o'i chymharu â chyllid yr UE, a pha ran, os o gwbl, y gellir disgwyl i Lywodraethau datganoledig ei chwarae yng weithrediad y gronfa—ac
nid ydym yn ystyried y mater hwn fel bod ar ben,
meddai cadeirydd y pwyllgor. Rwy'n eithaf siŵr nad yw'r Senedd hon yn ei weld fel bod ar ben ychwaith.
First Minister, as you've just said, the chair of the Welsh affairs—the committee, I should say—in Westminster has expressed concerns, and I think we all appreciate that there have been issues with the roll-out and the development of shared prosperity fund. However, according to the UK Government response to the Welsh Affairs Select Committee report, 'Wales and the Shared Prosperity Fund', in December, the fund will, at least, match the current EU structural fund receipts with the intention of targeting places most in need—those mentioned by Alun Davies—such as ex-industrial areas, deprived towns, rural and coastal communities. So, I appreciate that's the UK Government position; it may not be the Welsh Government's position. But how is the Welsh Government planning so that these areas of Wales do indeed ultimately benefit? And how are Welsh Government officials working with or, at least, liaising with the UK Government to make sure that when funding does get up and running those areas will be delivered for?
Prif Weinidog, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, mae cadeirydd y materion Cymreig—y pwyllgor, dylwn i ddweud—yn San Steffan wedi mynegi pryderon, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn sylweddoli y bu problemau o ran cyflwyno a datblygu cronfa ffyniant gyffredin. Fodd bynnag, yn ôl ymateb Llywodraeth y DU i adroddiad y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig, 'Cymru a'r Gronfa Ffyniant Gyffredin', ym mis Rhagfyr, bydd y gronfa, o leiaf, yr un faint â'r hyn a dderbynnir ar hyn o bryd o gronfa strwythurol yr UE gyda'r bwriad o dargedu'r lleoedd mwyaf anghenus—y rhai y cyfeiriodd Alun Davies atyn nhw—fel hen ardaloedd diwydiannol, trefi difreintiedig, cymunedau gwledig ac arfordirol. Felly, rwy'n sylweddoli mai safbwynt Llywodraeth y DU yw hwnnw; efallai nad dyna safbwynt Llywodraeth Cymru. Ond sut mae Llywodraeth Cymru yn cynllunio fel bod yr ardaloedd hyn yng Nghymru yn elwa yn y pen draw? A sut y mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU neu, o leiaf, yn cysylltu â hi i wneud yn siŵr, pan fydd cyllid yn dechrau cael ei ddarparu, y bydd darpariaeth ar gyfer yr ardaloedd hynny?
Well, Llywydd, I just don't agree that it's a matter of a difference of opinion. It is a difference of straightforward fact: Wales gets £375 million a year, in the last round of European funding; the shared prosperity fund next year will have £220 million in it for the whole of the United Kingdom. That is not a difference of opinion. That is a difference of £150 million. If Wales got the whole of the UK shared prosperity fund, we would be £150 million worse off than we would otherwise have been. And that's why, when Alun Davies asked his supplementary question, he said this is a betrayal of everything that people in Wales were told would happen after we left the European Union.
I'm afraid there isn't a great deal of engagement at official level, because every time we ask the question we are simply told that there are no further details that can be shared with us. And that's the same answer we've had now since 2017, when this idea was first suggested by the UK Government—2017 to 2021, in which there are no further details that can be shared with us. Little surprise that not just the Welsh Government but those communities who depend upon this investment to create the sort of economic futures that we need for them have lost patience and confidence in what this UK Government is likely to deliver.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n cytuno ei fod yn fater o wahaniaeth barn. Mae'n wahaniaeth o ffeithiau syml: mae Cymru yn cael £375 miliwn y flwyddyn, yn y cylch diwethaf o gyllid Ewropeaidd; bydd gan y gronfa ffyniant gyffredin y flwyddyn nesaf £220 miliwn ynddi ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan. Nid gwahaniaeth barn yw hynny. Mae hynny'n wahaniaeth o £150 miliwn. Pe byddai Cymru yn cael holl gronfa ffyniant gyffredin y DU, byddem £150 miliwn yn waeth ein byd nag y byddem ni wedi bod fel arall. A dyna pam, pan ofynnodd Alun Davies ei gwestiwn atodol, y dywedodd bod hwn yn fradychiad o bopeth a ddywedwyd wrth bobl yng Nghymru fyddai'n digwydd ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd.
Mae arnaf ofn nad oes llawer iawn o ymgysylltu ar lefel swyddogol, oherwydd bob tro y byddwn ni'n gofyn y cwestiwn, dywedir wrthym nad oes rhagor o fanylion y gellir eu rhannu â ni. A dyna'r un ateb yr ydym ni wedi ei gael nawr ers 2017, pan awgrymwyd y syniad hwn gyntaf gan Lywodraeth y DU—2017 i 2021, pan nad oes unrhyw fanylion ychwanegol y gellir eu rhannu â ni. Nid yw'n syndod bod nid yn unig Llywodraeth Cymru ond y cymunedau hynny sy'n dibynnu ar y buddsoddiad hwn i greu'r math o ddyfodol economaidd yr ydym ni ei angen ar eu cyfer wedi colli amynedd a ffydd yn yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn debygol o'i ddarparu.
Given how Wales has fared for many decades, through the Thatcher years in the 1980s, 15 years of a Westminster Labour Government that didn't reform the Barnett formula, leaving Wales worse off, 11 years of Tory-led austerity and now the disgrace that it is the shared prosperity fund—and I would associate myself with what the First Minister has said about that—does the First Minister now accept that it is decades since the redistributive potential of the Untied Kingdom, to which he often refers, has come anywhere near to being fulfilled? And does he now agree with me that it's time for us here in Wales to look after ourselves and each other, using the economic levers available to an independent nation to rebuild our economy and end poverty?
O ystyried hynt Cymru ers degawdau lawer, drwy flynyddoedd Thatcher yn y 1980au, 15 mlynedd o Lywodraeth Lafur yn San Steffan na wnaeth ddiwygio fformiwla Barnett, gan adael Cymru yn waeth ei byd, 11 mlynedd o gyni cyllidol dan arweiniad y Torïaid a'r gronfa ffyniant gyffredin warthus nawr—a byddwn yn cysylltu fy hun â'r hyn y mae'r Prif Weinidog wedi ei ddweud am hynny—a yw'r Prif Weinidog bellach yn derbyn bod degawdau erbyn hyn ers i botensial ailddosbarthu y Deyrnas Unedig, y mae'n cyfeirio ato yn aml, ddod yn agos o gwbl at gael ei wireddu? Ac a yw bellach yn cytuno â mi ei bod hi'n bryd i ni yma yng Nghymru ofalu amdanom ni ein hunain a'n gilydd, gan ddefnyddio'r ysgogiadau economaidd sydd ar gael i wlad annibynnol i ailadeiladu ein heconomi a rhoi terfyn ar dlodi?
No, I don't, Llywydd, as the Member knows, and she's very unfair in her characterisation of the last Labour Government. During the last Labour Government, the cash available to the National Assembly grew by 10 per cent every single year in the first term of this institution. It grew in real terms in every year that Labour was in power. It is absolutely possible to use the United Kingdom as an engine for redistribution, and the last Labour Government demonstrated that year in and year out. The temporary failure of the current occupants of power at Westminster to do that should not be confused for an argument that the system is incapable of delivering what I believe it is capable of doing and which will be in Wales's interests.
Nac ydw, dydw i ddim, Llywydd, fel y mae'r Aelod yn gwybod, ac mae hi'n annheg iawn yn ei disgrifiad o'r Llywodraeth Lafur ddiwethaf. Yn ystod y Llywodraeth Lafur ddiwethaf, cynyddodd yr arian a oedd ar gael i'r Cynulliad Cenedlaethol gan 10 y cant bob blwyddyn yn nhymor cyntaf y sefydliad hwn. Cynyddodd mewn termau real ym mhob blwyddyn yr oedd Llafur mewn grym. Mae'n gwbl bosibl defnyddio'r Deyrnas Unedig fel peiriant ar gyfer ailddosbarthu, a dangosodd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf hynny flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ni ddylid drysu rhwng methiant dros dro deiliaid presennol y grym yn San Steffan i wneud hynny gyda dadl nad yw'r system yn gallu cyflawni'r hyn yr wyf i'n credu y gallai ei gyflawni ac a fydd er lles Cymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer, and, with your permission, I'd just like to put on the record that our thoughts and prayers are with the families of the three fishermen who are still classed as missing off the north Wales coast, and our gratitude to the search and rescue teams who have been out tirelessly trying to give some comfort to those families in trying to seek out their loved ones. I'm sure all Members' thoughts and prayers are with the families of Alan Minard, Ross Ballantine and Carl McGrath, who are still listed as missing off the north Wales coast.
First Minister, could you tell me the current state of the pandemic? Because in your earlier response to the question from Suzy Davies, you clearly indicated that we have a long way to go before we can declare the pandemic at an end. We had the Office for National Statistics figures out today about deaths in Wales, and in particular in north Wales, each and every one a tragedy, and our thoughts are with the families who've lost loved ones. And today we have the assessment on the new mutant strain of the Kent variant. So, I think it's important for us to try and understand what your assessment is of the current pandemic and the journey we have to continue on here in Wales.
Diolch, Llywydd, a gyda'ch caniatâd, hoffwn gofnodi bod ein meddyliau a'n gweddïau gyda theuluoedd y tri physgotwr sy'n dal i fod ar goll oddi ar arfordir y gogledd, a'n diolch i'r timau chwilio ac achub sydd wedi bod allan yn ddiflino yn ceisio rhoi rhywfaint o gysur i'r teuluoedd hynny wrth geisio chwilio am eu hanwyliaid. Rwy'n siŵr bod meddyliau a gweddïau'r holl Aelodau gyda theuluoedd Alan Minard, Ross Ballantine a Carl McGrath, sy'n dal wedi eu rhestru fel bod ar goll oddi ar arfordir y gogledd.
Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthyf i beth yw sefyllfa bresennol y pandemig? Oherwydd yn eich ymateb cynharach i'r cwestiwn gan Suzy Davies, nodwyd yn eglur gennych bod gennym ni ffordd bell i fynd cyn y gallwn ni ddatgan bod y pandemig ar ben. Cawsom ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol a gyhoeddwyd heddiw ar farwolaethau yng Nghymru, ac yng ngogledd Cymru yn arbennig, a phob un yn drasiedi, ac mae ein meddyliau gyda'r teuluoedd sydd wedi colli anwyliaid. A heddiw mae gennym ni'r asesiad ar straen mwtant newydd amrywiolyn Caint. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni geisio deall beth yw eich asesiad o'r pandemig presennol a'r daith y mae'n rhaid i ni barhau i fod arni yma yng Nghymru.
I thank Andrew R.T. Davies for those questions and of course associate myself with what he said in opening about the families of those three men who are missing at sea in north Wales. I know there will be people right across Wales who have followed the events in north Wales, including the enormous efforts that have been made to locate the people who are missing, and to offer, as Andrew R.T. Davies said, comfort to their families. This must be the most awful time for them.
My assessment of the state of the pandemic in Wales is this: because of the decisions that were taken to put Wales into a level 4 series of measures before Christmas, we are seeing the benefit of that in the period since the turn of the year. The number of people suffering from coronavirus is going down every day. It's down below 140 per 100,000 today. The positivity rate is going down every day, down to just about 11 per cent today. The number of people in our hospitals with coronavirus has started to come down—it's not down anything like enough, but the trend is now downwards—and we've seen the first impact of that in our critical care capacity as well. All of those are very important achievements, and, alongside the mass vaccination programme, give us hope that, as we go further into this year, it will be possible to restore some of the freedoms to people in Wales that they have had to manage without over recent weeks. But all of that is based on foundations that can shift at any moment, and the examples that the leader of the opposition pointed to—the Kent variant and developments there, the South African variant—while things are moving in the right direction, there's a fragility about all of that. And we've seen, in other parts of the world, including parts of the world very close to us, how a set of promising indicators can turn into a set of very difficult indicators in a matter of just a few short weeks.
Diolchaf i Andrew R.T. Davies am y cwestiynau yna a chysylltaf fy hun wrth gwrs â'r hyn a ddywedodd wrth agor am deuluoedd y tri gŵr hynny sydd ar goll ar y môr yn y gogledd. Gwn y bydd pobl ledled Cymru sydd wedi dilyn y digwyddiadau yn y gogledd, gan gynnwys yr ymdrechion enfawr a wnaed i ddarganfod y bobl sydd ar goll, ac i gynnig cysur i'w teuluoedd, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies. Mae'n rhaid bod hwn yn gyfnod cwbl ofnadwy iddyn nhw.
Dyma fy asesiad o sefyllfa'r pandemig yng Nghymru: oherwydd y penderfyniadau a wnaed i roi Cymru mewn cyfres lefel 4 o fesurau cyn y Nadolig, rydym ni'n gweld budd hynny yn y cyfnod ers troad y flwyddyn. Mae nifer y bobl sy'n dioddef o'r coronafeirws yn gostwng bob dydd. Mae wedi gostwng yn is na 140 fesul 100,000 heddiw. Mae'r gyfradd positifrwydd yn gostwng bob dydd, i lawr i ddim ond tua 11 y cant heddiw. Mae nifer y bobl yn ein hysbytai sydd â coronafeirws wedi dechrau gostwng—nid yw wedi gostwng yn ddigonol o bell ffordd, ond mae'r duedd ar i lawr erbyn hyn—ac rydym ni wedi gweld effaith gyntaf hynny yn ein capasiti gofal critigol hefyd. Mae'r rheini i gyd yn gyflawniadau pwysig iawn, ac, ochr yn ochr â'r rhaglen frechu torfol, yn rhoi gobaith i ni, wrth i ni fynd ymhellach i mewn i'r flwyddyn hon, y bydd modd adfer rhywfaint o'r rhyddid i bobl yng Nghymru y bu'n rhaid iddyn nhw ymdopi hebddo dros yr wythnosau diwethaf. Ond mae hynny i gyd yn seiliedig ar sylfeini a allai symud ar unrhyw adeg, a'r enghreifftiau y cyfeiriodd arweinydd yr wrthblaid atyn nhw—amrywiolyn Caint a'r datblygiadau yno, amrywiolyn De Affrica—er bod pethau yn symud i'r cyfeiriad iawn, ceir breuder yn gysylltiedig â hynny i gyd. Ac rydym ni wedi gweld, mewn rhannau eraill o'r byd, gan gynnwys rhannau o'r byd yn agos iawn atom ni, sut y gall cyfres o ddangosyddion addawol droi'n gyfres o ddangosyddion anodd iawn mewn mater o ychydig wythnosau byr yn unig.
I'd agree with your assessment, First Minister; there is some light at the end of the tunnel with some of the numbers that are moving in the right direction now, but we still have a very long, long way to go with this pandemic, and it is right that we adhere to the restrictions and we do all we can as we go into the spring.
What concerns me greatly is when Government Ministers make commitments during this pandemic, such as those the environment Minister has made throughout the pandemic—on seven occasions in the Plenary. Back to 7 May last year, when talking about nitrate vulnerable zones, she said she would not be bringing them forward while we're in the current pandemic period. On 16 September, she said:
'What I have committed to is not bringing them forward whilst we're in the middle of a COVID-19 pandemic.'
On seven occasions she said that she would not bring the NVZ regulations forward for adoption here in Wales, and last week she issued a statement where she contradicted herself and said she was implementing these NVZ regulations as of 1 April. Would you personally intervene, First Minister, remind the Minister of the commitments that she's made to farmers and the rural economy and to the people of Wales by her comments on the floor of the Plenary, and withhold introducing these regulations until the pandemic is clearly confirmed as being at an end and preparations can be in place to adopt these regulations, if they are approved by the Assembly?
Byddwn yn cytuno â'ch asesiad, Prif Weinidog; mae rhywfaint o oleuni ym mhen draw'r twnnel gyda rhai o'r rhifau sy'n symud i'r cyfeiriad iawn erbyn hyn, ond mae gennym ni ffordd faith iawn o hyd i fynd gyda'r pandemig hwn, ac mae'n iawn ein bod ni'n cadw at y cyfyngiadau a'n bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu wrth i ni fynd i mewn i'r gwanwyn.
Yr hyn sy'n fy mhoeni i'n fawr yw pan fydd Gweinidogion y Llywodraeth yn gwneud ymrwymiadau yn ystod y pandemig hwn, fel y rhai y mae Gweinidog yr amgylchedd wedi eu gwneud drwy gydol y pandemig—saith gwaith yn y Cyfarfod Llawn. Yn ôl i 7 Mai y llynedd, wrth sôn am barthau perygl nitradau, dywedodd hi na fyddai'n eu cyflwyno tra byddwn ni yn y cyfnod pandemig presennol. Ar 16 Medi, dywedodd:
'Rwyf wedi ymrwymo i beidio â'u cyflwyno tra ein bod ni yng nghanol pandemig COVID-19.'
Ar saith achlysur dywedodd hi na fyddai'n cyflwyno'r rheoliadau Parth Perygl Nitradau i'w mabwysiadu yma yng Nghymru, a chyhoeddodd ddatganiad yr wythnos diwethaf pryd y gwnaeth hi wrth-ddweud ei hun gan ddweud ei bod hi'n gweithredu'r rheoliadau Parth Perygl Nitradau hyn ar 1 Ebrill. A wnewch chi ymyrryd yn bersonol, Prif Weinidog, atgoffa'r Gweinidog o'r ymrwymiadau y mae hi wedi eu gwneud i ffermwyr a'r economi wledig ac i bobl Cymru drwy ei sylwadau ar lawr y Cyfarfod Llawn, a pheidio â chyflwyno'r rheoliadau tan y cadarnheir bod y pandemig ar ben ac y gall paratoadau fod ar waith i fabwysiadu'r rheoliadau hyn, os cânt eu cymeradwyo gan y Cynulliad?
I won't be doing that, Llywydd. We have waited before introducing the regulations until, as I set out in my answer to the first question from Andrew R.T. Davies, the fact that we are moving into, we hope, more benign times as far as the virus is concerned. The need to put control on agricultural pollution in Wales is urgent—three incidents on average every week in each of the last three years. Over 90 per cent of ammonia emissions in Wales are from agriculture. The level of pollution incidents in the agriculture sphere is damaging the reputation of farmers, damaging our environment and damaging the ability of that industry in the longer run to trade with other parts of the world, given that the strength of our industry is the quality of the produce that it delivers. Now is the right time to do this, and delay would not be in the interests of the industry. The implementation of the regulations will be done sensitively, they'll be done alongside the industry, but further delay is neither environmentally, economically or in reputational terms to the advantage of the industry.
Fydda i ddim yn gwneud hynny, Llywydd. Rydym ni wedi aros cyn cyflwyno'r rheoliadau tan, fel y nodais yn fy ateb i'r cwestiwn cyntaf gan Andrew R.T. Davies, y ffaith ein bod ni'n symud i gyfnod mwy hynaws, gobeithio, o ran y feirws. Mae'r angen i gyflwyno rheolaethau ar lygredd amaethyddol yng Nghymru yn fater brys—tri digwyddiad ar gyfartaledd bob wythnos ym mhob un o'r tair blynedd diwethaf. Mae dros 90 y cant o allyriadau amonia yng Nghymru yn dod o amaethyddiaeth. Mae lefel y digwyddiadau llygredd yn y maes amaethyddol yn niweidio enw da ffermwyr, yn niweidio ein hamgylchedd ac yn niweidio gallu'r diwydiant hwnnw yn y tymor hwy i fasnachu â rhannau eraill o'r byd, o gofio mai cryfder ein diwydiant yw ansawdd y cynnyrch y mae'n ei ddarparu. Nawr yw'r adeg iawn i wneud hyn, ac ni fyddai oedi er lles pennaf y diwydiant. Bydd gweithredu'r rheoliadau yn cael ei wneud mewn modd sensitif, bydd yn cael ei wneud ochr yn ochr â'r diwydiant, ond nid yw oedi pellach o fantais i'r diwydiant o safbwynt amgylcheddol, economaidd nac o ran enw da.
With respect, First Minister, I'd agree with you that one pollution incident is one too many, and as someone who is involved in the agriculture industry, I want to see an industry that has as clean a bill of health as possible. But I go back to the point that I've said to you; I've offered you examples where the Minister is on the record as saying that these NVZ regulations would not be introduced while the pandemic was in existence—not once, not twice, but seven times in response to questions in the Plenary that I have a direct record of here. You say that
'When we make a promise, we know in the Labour party that we have to keep it.'
I would suggest that when a Minister of your Government makes such a commitment on the floor of the Plenary, that is a promise, and this promise is being broken. There is no dispute about pressing down on pollution incidents and making sure we bear down on the people who break the regulations, but when the Minister's made such a commitment, and you have made such a statement that when the Labour party makes a promise it has to keep it, surely these promises have to be kept, and we have to come to the end of the pandemic before these regulations are implemented.
Gyda pharch, Prif Weinidog, byddwn yn cytuno â chi bod un digwyddiad llygredd yn ormod, ac fel rhywun sy'n ymwneud â'r diwydiant amaethyddol, rwyf i eisiau gweld diwydiant sydd mor lân â phosibl. Ond rwyf am fynd yn ôl at y pwynt yr wyf i wedi ei ddweud wrthych chi; rwyf i wedi cynnig enghreifftiau i chi lle mae'r Gweinidog wedi dweud ar goedd na fyddai'r rheoliadau Parth Perygl Nitradau hyn yn cael eu cyflwyno tra bod y pandemig yn bodoli—nid unwaith, nid dwywaith, ond saith gwaith mewn ymateb i gwestiynau yn y Cyfarfod Llawn y mae gen i gofnod uniongyrchol ohonyn nhw yn y fan yma. Rydych chi'n dweud
Pan fyddwn ni'n gwneud addewid, rydym ni'n gwybod yn y blaid Lafur bod yn rhaid i ni ei gadw.
Byddwn yn awgrymu, pan fydd un o Weinidogion eich Llywodraeth yn gwneud ymrwymiad o'r fath ar lawr y Cyfarfod Llawn, bod hynny yn addewid, ac mae'r addewid hwn yn cael ei dorri. Nid oes unrhyw ddadl ynglŷn â gostwng nifer yr achosion o lygredd a gwneud yn siŵr ein bod ni'n cosbi'r bobl sy'n torri'r rheoliadau, ond pan fo'r Gweinidog wedi gwneud ymrwymiad o'r fath, a'ch bod chi wedi gwneud datganiad o'r fath pan fydd y blaid Lafur yn gwneud addewid, bod yn rhaid iddi ei gadw, does bosib nad oes yn rhaid cadw'r addewidion hyn, ac mae'n rhaid i ni gyrraedd diwedd y pandemig cyn i'r rheoliadau hyn gael eu gweithredu.
The promise that my party makes is that we will deal with agricultural pollution here in Wales. We have reached the point where I believe, and the Minister believes, that we can put these regulations before the Senedd. We can do so confident that we have worked hard with the industry, and that when it comes to implementing the regulations, we will do that alongside those many, many farmers in Wales who already comply with regulations, who don't pollute our natural environment, and who are let down by those who do. If these were entirely isolated incidents, or even if the incidents were falling, I'd have more sympathy with that the Member has said. In fact, we have seen no diminution in the rate of agricultural pollution. We don't just see one, we see three every single week, week in, week out, year in, year out, here in Wales, in a way that damages the industry and damages the environment that belongs to us all. That is why we will bring forward the regulations. That is the spirit in which we will approach it and we are doing the right thing by the industry and by Wales.
Yr addewid y mae fy mhlaid yn ei wneud yw y byddwn ni'n ymdrin â llygredd amaethyddol yma yng Nghymru. Rydym ni wedi cyrraedd y pwynt pan yr wyf i'n credu, ac mae'r Gweinidog yn credu, y gallwn ni roi'r rheoliadau hyn gerbron y Senedd. Gallwn wneud hynny yn ffyddiog ein bod ni wedi gweithio yn galed gyda'r diwydiant, a phan ddaw'n fater o weithredu'r rheoliadau, byddwn yn gwneud hynny ochr yn ochr â'r nifer fawr hynny o ffermwyr yng Nghymru sydd eisoes yn cydymffurfio â rheoliadau, nad ydyn nhw'n llygru ein hamgylchedd naturiol, ac sy'n cael eu siomi gan y rhai sy'n gwneud hynny. Pe byddai'r rhain yn ddigwyddiadau cwbl ynysig, neu hyd yn oed pe byddai nifer y digwyddiadau yn gostwng, byddwn yn cydymdeimlo yn fwy â'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud. Mewn gwirionedd, nid ydym ni wedi gweld unrhyw leihad yng nghyfradd y llygredd amaethyddol. Nid dim ond un yr ydym ni'n ei weld, rydym ni'n gweld tri bob wythnos, wythnos ar ôl wythnos, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yma yng Nghymru, mewn ffordd sy'n niweidio'r diwydiant ac yn niweidio'r amgylchedd sy'n perthyn i bob un ohonom ni. Dyna pam y byddwn ni'n cyflwyno'r rheoliadau. Dyna'r ysbryd y byddwn ni'n mynd i'r afael â'r mater ynddo ac rydym ni'n gwneud y peth iawn ar ran y diwydiant ac ar ran Cymru.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Lywydd. Gaf i, yn gyntaf, ategu'r sylwadau, ac ategu bod ein meddyliau a'n gweddïau ni i gyd gyda theuluoedd Alan Minard, Ross Ballantine a Carl McGrath ar yr adeg hynod anodd yma iddyn nhw a'r gymuned gyfan?
Thank you, Llywydd. May I, first of all, echo the comments made earlier and say that our thoughts and prayers are with the families of Alan Minard, Ross Ballantine and Carl McGrath at this very difficult time?
First Minister, the Scottish Government is providing £90 million in extra funding to councils to enable them to freeze council tax next year, offsetting what would have been, on average, a 3 per cent increase. It would cost around £100 million to allow Welsh councils to freeze council tax next year and offset the average 4.8 per cent rise that we saw last year. At this time of great financial uncertainty, are you attracted by the argument of, and following Scotland's lead in, at the same time protecting vital, local services, but also protecting family budgets at such a difficult time? Would you be in a better position to do so if you were able to convince Westminster to allow greater flexibility in carrying unspent money forward to next year?
Prif Weinidog, mae Llywodraeth yr Alban yn darparu £90 miliwn o gyllid ychwanegol i gynghorau i'w caniatáu i rewi'r dreth gyngor y flwyddyn nesaf, gan wrthbwyso'r hyn a fyddai, ar gyfartaledd, wedi bod yn gynnydd o 3 y cant. Byddai'n costio tua £100 miliwn i ganiatáu i gynghorau Cymru rewi'r dreth gyngor y flwyddyn nesaf a gwrthbwyso'r cynnydd cyfartalog o 4.8 y cant a welsom y llynedd. Ar yr adeg hon o ansicrwydd ariannol mawr, a ydych chi'n cael eich denu gan ddadl o ddiogelu gwasanaethau lleol hanfodol, ond hefyd diogelu cyllidebau teuluoedd ar adeg mor anodd, gan ddilyn esiampl yr Alban? A fyddech chi mewn gwell sefyllfa i wneud hynny pe gallech chi argyhoeddi San Steffan i ganiatáu mwy o hyblygrwydd trwy gario arian nad yw'n cael ei wario ymlaen i'r flwyddyn nesaf?
Of course I see the attraction of what has been proposed for Scotland, but it's £100 million, as the Member has mentioned. Week after week, he puts to me propositions for spending that cost tens or hundreds of millions of pounds. What we have in Wales is the council tax benefit scheme, a unique scheme in Wales, in which we topped up as a Welsh Government the £220 million that we were provided with by the Westminster Government when, against our wishes, devolution of council tax benefit was carried out. We've added fresh Government money to that this year—another £5.4 million, I think—to make sure that that scheme can go on being operated. Over 300,000 families in Wales benefit from it, the vast bulk of them paying no council tax at all. That is a way, I think, of protecting those people who most need protection against rising bills at times of restraint, while requiring others of us to make a contribution that we can better make to sustain public services here in Wales. So, we have our own way of doing it, and I think it has many advantages. As to Mr Price's final point, I do agree with him there. We have asked the UK Government, as has the Government in Scotland and the Northern Ireland Executive, for simple flexibilities to allow us to manage end-of-year expenditure in this extraordinary time. Sadly, we don't appear to be gaining any traction with them.
Wrth gwrs fy mod i'n gweld atyniad yr hyn a gynigiwyd ar gyfer yr Alban, ond mae'n £100 miliwn, fel y mae'r Aelod wedi ei grybwyll. Wythnos ar ôl wythnos, mae'n cyflwyno cynigion i mi ar gyfer gwario sy'n costio degau neu gannoedd o filiynau o bunnoedd. Yr hyn sydd gennym ni yng Nghymru yw cynllun budd-dal y dreth gyngor, cynllun unigryw yng Nghymru, yr ychwanegwyd ato gennym ni fel Llywodraeth Cymru y tu draw i'r £220 miliwn a ddarparwyd i ni gan Lywodraeth San Steffan pan, yn groes i'n dymuniadau, y datganolwyd budd-dal y dreth gyngor. Rydym ni wedi ychwanegu arian newydd gan y Llywodraeth at hynny eleni—£5.4 miliwn arall, rwy'n credu—i wneud yn siŵr y gall y cynllun hwnnw barhau i gael ei weithredu. Mae dros 300,000 o deuluoedd yng Nghymru yn elwa arno, y mwyafrif llethol ohonyn nhw yn talu dim treth gyngor o gwbl. Mae honno'n ffordd, rwy'n credu, o amddiffyn y bobl hynny y mae angen eu hamddiffyn fwyaf rhag biliau cynyddol mewn cyfnod o ataliaeth, gan ei gwneud yn ofynnol i eraill yn ein plith wneud cyfraniad y mae'n haws i ni ei wneud i gynnal gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Felly, mae gennym ni ein ffordd ein hunain o wneud hyn, ac rwy'n credu bod llawer o fanteision iddi. O ran pwynt olaf Mr Price, rwy'n cytuno ag ef yn hynny o beth. Rydym ni wedi gofyn i Lywodraeth y DU, fel y gwnaeth y Llywodraeth yn yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, am hyblygrwydd syml i ganiatáu i ni reoli gwariant diwedd blwyddyn yn y cyfnod eithriadol hwn. Yn anffodus, nid yw'n ymddangos ein bod ni'n cael unrhyw lwyddiant gyda nhw.
Obviously, the additional £5.5 million increase to the council tax reduction scheme that you referred to, First Minister, is welcome, but it's lower than the increase in council tax arrears, and the people who are most likely to have gone into arrears are those affected by coronavirus, households with children, people with disabilities. Freezing council tax is a short-term measure, though I'm sure it would be very welcome to many of those families; the longer term solution is to reform what the Institute for Fiscal Studies has called an out-of-date, regressive and distortionary council tax system. Why have you allowed this unfair system to persist for so long?
Yn amlwg, mae'r cynnydd ychwanegol o £5.5 miliwn i gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor y cyfeiriasoch ato, Prif Weinidog, i'w groesawu, ond mae'n is na'r cynnydd i ôl-ddyledion y dreth gyngor, a'r bobl sydd fwyaf tebygol o fod wedi mynd i ôl-ddyledion yw'r rhai y mae'r coronafeirws wedi effeithio arnyn nhw, aelwydydd â phlant, pobl ag anableddau. Mae rhewi'r dreth gyngor yn fesur tymor byr, er fy mod i'n siŵr y byddai croeso mawr iddo gan lawer o'r teuluoedd hynny; yr ateb tymor hwy yw diwygio'r hyn y mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi ei alw yn system dreth gyngor hen, atchweliadol ac afluniol. Pam ydych chi wedi caniatáu i'r system annheg hon barhau cyhyd?
I agree that the system needs reform. The report that the Member quotes is part of the research that this Government has commissioned into the current system to give us proposals as to how it might be reformed. There are very important choices, challenging choices, for anybody who wishes to bring about reform in the current system to grapple with, whether—and this is what the IFS report is primarily about—we should take some radical action to make the current system of council tax fairer and more progressive, including a rebanding exercise, or whether it is better to think of a different system altogether. Very significant work has gone on over the last few years through the Welsh Government to look at whether land value taxation would offer a better model altogether, even than a reformed council tax system drawing on the work of the IFS. So, this Government has been on the case of reform here throughout this Senedd term, making sure that there are practical proposals that can be implemented if a mandate for that is secured at the forthcoming Senedd elections.
Rwy'n cytuno bod angen diwygio'r system. Mae'r adroddiad y mae'r Aelod yn ei ddyfynnu yn rhan o'r gwaith ymchwil y mae'r Llywodraeth hon wedi ei gomisiynu i'r system bresennol i roi cynigion i ni ynghylch sut y gellid ei diwygio. Ceir dewisiadau pwysig iawn, dewisiadau anodd, i unrhyw un sy'n dymuno cyflwyno diwygiadau yn y system bresennol i fynd i'r afael â nhw pa un a ddylem ni—a dyma ddiben adroddiad yr IFS yn bennaf—gymryd camau radical i wneud y system bresennol o dreth gyngor yn decach ac yn fwy blaengar, gan gynnwys ymarfer ailfandio, neu pa un a yw hi'n well meddwl am wahanol system yn gyfan gwbl. Mae gwaith sylweddol iawn wedi ei wneud dros y blynyddoedd diwethaf drwy Lywodraeth Cymru i ystyried a fyddai trethiant gwerth tir yn cynnig gwell model yn gyfan gwbl, hyd yn oed na system dreth gyngor ddiwygiedig sy'n manteisio ar waith yr IFS. Felly, mae'r Llywodraeth hon wedi bod ar drywydd diwygio yma drwy gydol tymor y Senedd hon, gan wneud yn siŵr bod cynigion ymarferol y gellir eu gweithredu os sicrheir mandad ar gyfer hynny yn etholiadau'r Senedd eleni.
You and I have talked about this very issue before, but the question is, of course, what are we going to do now. What we would do in Government is to undertake to revalue more regularly and ensure that the council tax system is more proportional to the value of properties. We know in Blaenau Gwent, for example, we've seen the value of properties increase more than twice as much compared to Wrexham, and properties are increasingly arbitrary in terms of the difference in taxation. And we expect our proposals—. Under our proposals, 20 per cent of households in the bottom fifth of income distribution would see their council tax fall by more than £200, and the IFS report that you referred to shows that that would mean an average bill falling in somewhere like Merthyr Tydfil by £160. That's the medium-term solution. The longer term answer, as you say, absolutely is to replace it with an entirely fairer system related to land value. First Minister, where are you in terms of the medium and long-term vision?
Rydych chi a minnau wedi trafod yr union fater hwn o'r blaen, ond y cwestiwn, wrth gwrs, yw beth yr ydym ni'n mynd i'w wneud nawr. Yr hyn y byddem ni'n ei wneud mewn Llywodraeth yw ymrwymo i ailbrisio yn fwy rheolaidd a sicrhau bod system y dreth gyngor yn fwy cymesur â gwerth eiddo. Rydym ni'n gwybod ym Mlaenau Gwent, er enghraifft, ein bod ni wedi gweld gwerth eiddo yn cynyddu fwy na dwywaith cymaint o'i gymharu â Wrecsam, ac mae eiddo yn gynyddol fympwyol o ran y gwahaniaeth mewn trethiant. Ac rydym ni'n disgwyl i'n cynigion—. O dan ein cynigion ni, byddai treth gyngor 20 y cant o aelwydydd yn y pumed isaf o ddosbarthiad incwm yn gostwng gan fwy na £200, ac mae adroddiad yr IFS y cyfeiriasoch ato yn dangos y byddai hynny yn golygu bod bil cyfartalog yn gostwng gan £160 yn rhywle fel Merthyr Tudful. Dyna'r ateb tymor canolig. Yr ateb tymor hwy, fel y dywedwch, yn sicr yw cyflwyno system gwbl decach yn ei lle sy'n gysylltiedig â gwerth tir. Prif Weinidog, ble ydych chi o ran y weledigaeth tymor canolig a hirdymor?
Well, I thank the Member for that question and I look forward to going on discussing these matters with him, because they are genuinely serious and they're genuinely challenging in a policy sense. I am attracted not just to regular revaluation but rolling revaluation, in which it would be possible to have a register that is kept up to date all the time so that you don't get the distortions that we see when revaluations are postponed over many years. That will require a different relationship with the Valuation Office Agency, and quite possibly a separate valuation system for Wales, where we're not reliant on the current arrangements.
The Member quotes the figures from the IFS report about what revaluation and other reforms might mean for people at the bottom end of the income scale, but he doesn't quote the fact that, for people at the top end of the property valuations, that could mean thousands of pounds in additional bills every year. And not everybody who lives in a big house, as he knows, is somebody with a big income. So, there will be a need for very considerable transition arrangements to be put in place in order to protect those who would be adversely affected and don't have incomes to fall back on; albeit that they're asset rich, they're cash poor. So, it will be more complicated than headlines that say that some parts of Wales will be better off, because the system will have to be navigated through in a way that is fair to everybody, and it will not be as simple, I'm afraid, as some of the slogans will suggest.
Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna ac edrychaf ymlaen at barhau i drafod y materion hyn gydag ef, oherwydd eu bod nhw'n wirioneddol ddifrifol ac yn wirioneddol heriol o safbwynt polisi. Rwy'n cael fy nenu nid yn unig at ailbrisio rheolaidd ond ailbrisio treigl, lle byddai'n bosibl cael cofrestr sy'n cael ei diweddaru drwy'r amser fel na fyddwch chi'n cael yr ystumiadau yr ydym ni'n eu gweld pan fydd ailbrisiadau yn cael eu gohirio dros flynyddoedd lawer. Bydd hynny yn gofyn am wahanol berthynas ag Asiantaeth y Swyddfa Brisio, ac o bosibl system brisio ar wahân i Gymru, lle nad ydym ni'n dibynnu ar y trefniadau presennol.
Mae'r Aelod yn dyfynnu'r ffigurau o adroddiad yr IFS am yr hyn y gallai ailbrisio a diwygiadau eraill ei olygu i bobl ar waelod y raddfa incwm, ond nid yw'n dyfynnu'r ffaith y gallai hynny, i bobl ar ben uchaf y prisiadau eiddo, olygu miloedd o bunnoedd mewn biliau ychwanegol bob blwyddyn. Ac nid yw pawb sy'n byw mewn tŷ mawr, fel y mae'n gwybod, yw rhywun sydd ag incwm mawr. Felly, bydd angen rhoi trefniadau pontio sylweddol iawn ar waith er mwyn amddiffyn y rhai a fyddai'n cael eu heffeithio yn andwyol ac nad oes ganddyn nhw incwm wrth gefn; er eu bod nhw'n gyfoethog o ran asedau, maen nhw'n dlawd o ran arian parod. Felly, bydd yn fwy cymhleth na phenawdau sy'n dweud y bydd rhai rhannau o Gymru yn well eu byd, oherwydd bydd yn rhaid llywio'r system drwodd mewn modd sy'n deg i bawb, ac ni fydd mor syml, mae arnaf ofn, ag y bydd rhai o'r sloganau yn ei awgrymu.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar ddefnyddio amcangyfrifon poblogaeth fel sail i ddyraniadau cyllid cynghorau lleol? OQ56233
3. Will the First Minister make a statement on using population estimates as a basis for local council funding allocations? OQ56233
Diolch yn fawr, Llywydd. Amcanestyniadau poblogaeth yw un o amrywiaeth o ddata sy’n cael eu defnyddio fel sail i fformiwla setliad llywodraeth leol. Y prif ffactor sy’n llywio gwariant gwasanaeth yw lefelau poblogaeth, lefelau amddifadedd a thrwch poblogaeth.
Thank you, Llywydd. Population predictions are one of a range of data used to underpin the local government settlement formula. The largest drivers of service expenditure are population levels, deprivation levels and sparsity.
Wel, mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, newydd gyhoeddi setliad o 2.3 y cant i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, yr ail setliad isaf yng Nghymru. Ac fel roeddech chi'n dweud nawr, mae hwnnw'n rannol seiliedig ar asesiadau newydd o boblogaeth y sir. Nawr, os ydy'r asesiadau newydd yma'n gywir, sef bod poblogaeth y sir yn statig, yn hytrach na'n codi'n sylweddol, pam fod adran gynllunio eich Llywodraeth chi yn mynnu bod y cynllun datblygu lleol yn Wrecsam yn gorfod delio â chynnydd sylweddol yn y boblogaeth? Mae yna anghysondeb difrifol yn fan hyn ar amser, wrth gwrs, pan fod angen cysondeb a chwarae teg er mwyn i gynghorau allu cynllunio at y dyfodol. Felly, efallai y gallwch chi ddweud wrthon ni, Brif Weinidog, pa adran o'ch Llywodraeth chi sy'n gywir yn fan hyn, yr adran sy'n dweud am Wrecsam fod y boblogaeth yno yn statig, neu'r adran sy'n dweud fod y boblogaeth yno'n cynyddu'n sylweddol.
Well, the Welsh Government, of course, has just announced a settlement of 2.3 per cent to Wrexham County Borough Council, the second lowest in Wales. And, as you've just said, this is partially based on new population projections for the county. Now, if these new projections are correct, namely that the population is static, rather than increasing significantly, why is the planning department of your Government insisting that the local development plan in Wrexham has to deal with a significant increase in population? There is a grave inconsistency here at a time when we need consistency and fair play so that councils can plan for the future. So, perhaps you could tell us, First Minister, which department of your Government is right here, the department that says of Wrexham that the population is static or the department that says that the population is increasing substantially.
Well, Llywydd, I think the Member is mixing up two different sorts of calculations for two different purposes, derived in two different ways. The way that the local government settlement is brought about is the way that I described in my first answer: there is a formula, the formula is agreed with local government here in Wales, the formula is independently verified by the distribution sub-group, which has prominent academics on it who certify every year that the formula has been fairly and accurately applied. Every year, there are local authorities that find themselves gaining because of the way in which factors within the formula move, and there will be local authorities that find themselves not gaining in the way that they would want. But while the formula remains as it is, and as I've always said in the time that I've been responsible for it, if there are proposals that local authorities in Wales can agree on that they wish to bring forward that would allow the formula to be reformed, then of course the Welsh Government will engage in this. But while the formula has the support, as it does, of the Welsh Local Government Association, and while it is based on objective data, independently verified, then we all have to learn to live with it in the years that it suits us and the years when it doesn't.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod yr Aelod yn cymysgu dau wahanol fath o gyfrifiadau at ddau wahanol ddiben, y deuir atynt mewn dwy wahanol ffordd. Y ffordd y caiff y setliad llywodraeth leol ei gyflwyno yw'r ffordd a ddisgrifiais yn fy ateb cyntaf: ceir fformiwla, cytunir ar y fformiwla gyda llywodraeth leol yma yng Nghymru, caiff y fformiwla ei dilysu yn annibynnol gan yr is-grŵp dosbarthu, sydd ag academyddion blaenllaw yn rhan ohono sy'n ardystio bob blwyddyn bod y fformiwla wedi ei chymhwyso yn deg ac yn gywir. Bob blwyddyn, ceir awdurdodau lleol sy'n eu canfod eu hunain yn ennill oherwydd y ffordd y mae ffactorau o fewn y fformiwla yn symud, a bydd awdurdodau lleol a fydd yn canfod nad ydyn nhw'n elwa yn y modd y bydden nhw yn ei ddymuno. Ond tra bod y fformiwla yn aros fel ag y mae, ac fel yr wyf i wedi ei ddweud erioed yn yr amser yr wyf i wedi bod yn gyfrifol amdani, os oes cynigion y gall awdurdodau lleol yng Nghymru gytuno arnyn nhw y maen nhw'n dymuno eu cyflwyno a fyddai'n caniatáu i'r fformiwla gael ei diwygio, yna wrth gwrs bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â hyn. Ond tra bod gan y fformiwla gefnogaeth, fel sydd ganddi, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a thra ei bod yn seiliedig ar ddata gwrthrychol, wedi'u dilysu yn annibynnol, yna mae'n rhaid i bob un ohonom ni ddysgu i fyw gyda hi yn y blynyddoedd y mae'n gweddu i ni a'r blynyddoedd pan nad yw'n gweddu i ni.
Because the formula has such wide anomalies, it needs a Government to take leadership, because you can never have agreement between winners and losers within the WLGA. Under your Welsh Government's provisional local government settlement, north Wales councils are again losing out with an average 3.4 per cent increase compared to 4.1 per cent in south Wales and 5.6 per cent for top place, Newport, and as we heard, Wrexham receiving just 2.3 per cent. However, Conwy, which again receives a below-average increase, has the highest proportion of its population in the oldest age group of all Welsh counties, with Anglesey also receiving a below-average increase not far behind in third position out of 22, and every north Wales county having a higher proportion of its population in the oldest age group than Newport—second from bottom—and Cardiff, bottom. How can your formula justify this, despite the weekly statements and protestations in this Senedd highlighting the rights and needs of older people and the need to meet and fund these?
Oherwydd bod gan y fformiwla anghysondebau mor eang, mae hi angen Llywodraeth i'w harwain, oherwydd ni allwch chi byth gael cytundeb rhwng enillwyr a chollwyr o fewn CLlLC. O dan setliad llywodraeth leol dros dro Llywodraeth Cymru, mae cynghorau'r gogledd unwaith eto ar eu colled gyda chynnydd o 3.4 y cant ar gyfartaledd o'i gymharu â 4.1 y cant yn y de a 5.6 y cant ar gyfer y prif le, Casnewydd, ac fel y clywsom, Wrecsam yn derbyn dim ond 2.3 y cant. Fodd bynnag, Conwy, sydd unwaith eto yn cael cynnydd is na'r cyfartaledd, sydd â'r gyfran uchaf o'i phoblogaeth yn y grŵp oedran hynaf o holl siroedd Cymru, gydag Ynys Môn hefyd yn cael cynnydd is na'r cyfartaledd nad yw ymhell ar ei hôl hi yn y trydydd safle allan o 22, a phob sir yn y gogledd â chyfran uwch o'i phoblogaeth yn y grŵp oedran hynaf na Chasnewydd—sy'n ail o'r gwaelod—a Chaerdydd, ar y gwaelod. Sut gall eich fformiwla gyfiawnhau hyn, er gwaethaf y datganiadau a'r protestiadau wythnosol yn y Senedd hon sy'n tynnu sylw at hawliau ac anghenion pobl hŷn a'r angen i ddiwallu ac ariannu'r rhain?
Well, Llywydd, as the Member well knows, this is not the Welsh Government's formula; this is the formula that is agreed with local government in Wales.
Wel, Llywydd, fel y mae'r Aelod yn gwybod yn iawn, nid fformiwla Llywodraeth Cymru yw hon; dyma'r fformiwla y cytunir arni gyda llywodraeth leol yng Nghymru.
It is a Welsh Government formula.
Fformiwla Llywodraeth Cymru yw hi.
And I hear what he says, and actually, he is very disrespectful of local government when he claims that it's impossible for them to do a job in this area, so somebody else must take it away from them. We every year sit down with a distribution sub-group, the body of experts that gives us advice; that goes to a group of politicians, the finance sub-group on which local authorities are represented from north Wales as well as everywhere else. The Welsh Government responds to the recommendations of that group.
When I was the Minister for local government and finance, Llywydd, in 2017-18, I remember sitting in that finance sub-group when a report on reform of the personal social services data was discussed. That reform had the effect over two years of moving money away from urban south Wales to rural areas in mid, west and north Wales. That was recommended by the distribution sub-group, and despite the fact that most Members of the finance sub-group would see their own local authorities lose out, it was agreed by that group as well. That's the nature of the formula; you update it, you update it objectively, you use the best data you can, and you implement it, and you implement it in a way that does not look to see where the implementation lands geographically; you look to make sure that it is fair, objective, and defensible, right across Wales.
A chlywaf yr hyn y mae'n ei ddweud, ac mewn gwirionedd, mae'n amharchus iawn tuag at lywodraeth leol pan fydd yn honni ei bod hi'n amhosibl iddyn nhw gyflawni swyddogaeth yn y maes hwn, felly mae'n rhaid i rywun arall ei chymryd oddi arnyn nhw. Rydym ni'n eistedd i lawr bob blwyddyn gydag is-grŵp dosbarthu, y corff o arbenigwyr sy'n rhoi cyngor i ni; mae hwnnw yn mynd at grŵp o wleidyddion, yr is-grŵp cyllid y cynrychiolir awdurdodau lleol arno o'r gogledd yn ogystal â phob man arall. Mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i argymhellion y grŵp hwnnw.
Pan oeddwn i'n Weinidog llywodraeth leol a chyllid, Llywydd, yn 2017-18, rwy'n cofio eistedd yn yr is-grŵp cyllid hwnnw pan drafodwyd adroddiad ar ddiwygio'r data gwasanaethau cymdeithasol personol. Cafodd y diwygiad hwnnw yr effaith dros ddwy flynedd o symud arian i ffwrdd o dde Cymru drefol i ardaloedd gwledig yn y canolbarth, y gorllewin a'r gogledd. Argymhellwyd hynny gan yr is-grŵp dosbarthu, ac er gwaethaf y ffaith y byddai'r rhan fwyaf o Aelodau'r is-grŵp cyllid yn gweld eu hawdurdodau eu hunain ar eu colled, fe'i cytunwyd gan y grŵp hwnnw hefyd. Dyna natur y fformiwla; rydych chi'n ei diweddaru, rydych chi'n ei diweddaru yn wrthrychol, rydych chi'n defnyddio'r data gorau y gallwch chi, ac rydych chi'n ei gweithredu, ac rydych chi'n ei gweithredu mewn ffordd nad yw'n ceisio gweld lle mae'r gweithrediad yn glanio yn ddaearyddol; rydych chi'n ceisio gwneud yn siŵr ei bod yn deg, yn wrthrychol ac yn amddiffynadwy, ledled Cymru.
4. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael ag ansicrwydd bwyd yng Nghaerdydd? OQ56245
4. What is the Welsh Government's strategy for tackling food insecurity in Cardiff? OQ56245
Llywydd, I thank the Member. The Welsh Government's strategy is to support innovation in both the statutory and third sectors in Cardiff, and then to work with successful initiatives that demonstrate the potential to help tackle food insecurity on a wider scale.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod. Strategaeth Llywodraeth Cymru yw cefnogi arloesedd yn y sector statudol a'r trydydd sector yng Nghaerdydd, ac yna gweithio gyda mentrau llwyddiannus sy'n dangos y potensial i helpu i fynd i'r afael ag ansicrwydd bwyd ar raddfa ehangach.
Thank you, First Minister for that answer. We've all seen the photos of cut-up carrots and peppers, which were supposed to be sufficient for making five lunches for free-school-meal families in England, and I'm sure you would share my shock that private companies have been permitted to charge £30 for such utterly inadequate food parcels. In contrast, all free-school-meals children in Cardiff have the security of vouchers to the value of nearly £20, which they can spend in the local supermarket of their choice.
The pandemic has unfortunately exposed how poor diets translate into poor health and makes disadvantaged families so much more likely to catch and die of COVID than families who can afford nourishing food, and that situation is not helped by the disruption to everyday foods imported from the EU. The green recovery action plan devised by Sir David Henshaw and others has some excellent ideas for tackling our insecure food system, including urban agriculture where it's most needed, increasing the number of people who know how to grow food, and connecting growers with local markets. But having spoken to the head of the Trussell Trust in Wales, it's unclear whether this will be sufficient to stem the rise and rise of families needing to turn to foodbanks in these incredibly difficult times. What role can the Welsh Government play, either through its own procurement policies or other strategies, to tackle the food insecurity and poor diet that coronavirus has exposed as such a major contributor to chronic ill health and vulnerability to disease?
Diolch, Prif Weinidog am yr ateb yna. Rydym ni i gyd wedi gweld y lluniau o foron a phupurau wedi'u torri, a oedd i fod yn ddigonol ar gyfer gwneud pum cinio i deuluoedd sy'n cael prydau ysgol am ddim yn Lloegr, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n rhannu fy mraw bod cwmnïau preifat wedi cael codi £30 am barseli bwyd mor gwbl annigonol. Mewn cyferbyniad, mae gan bob plentyn sy'n cael prydau ysgol am ddim yng Nghaerdydd y sicrwydd o dalebau gwerth bron i £20, y gallan nhw eu gwario yn yr archfarchnad leol o'u dewis.
Yn anffodus, mae'r pandemig wedi amlygu sut mae deietau gwael yn troi'n iechyd gwael ac yn gwneud teuluoedd difreintiedig gymaint yn fwy tebygol o ddal a marw o COVID na theuluoedd sy'n gallu fforddio bwyd maethlon, ac nid yw'r sefyllfa honno yn cael ei helpu gan y tarfu ar fwydydd bob dydd sy'n cael eu mewnforio o'r UE. Mae'r cynllun gweithredu adferiad gwyrdd a luniwyd gan Syr David Henshaw ac eraill yn cynnwys syniadau ardderchog ar gyfer mynd i'r afael â'n system fwyd ansicr, gan gynnwys amaethyddiaeth drefol lle mae ei hangen fwyaf, cynyddu nifer y bobl sy'n gwybod sut i dyfu bwyd, a chysylltu tyfwyr â marchnadoedd lleol. Ond ar ôl siarad â phennaeth Ymddiriedolaeth Trussell yng Nghymru, nid yw'n eglur pa un a fydd hyn yn ddigon i atal y cynnydd parhaus i nifer y teuluoedd y mae'n rhaid iddyn nhw droi at fanciau bwyd yn y cyfnod hynod anodd hwn. Pa ran all Llywodraeth Cymru ei chwarae, naill ai drwy ei pholisïau caffael ei hun neu strategaethau eraill, i fynd i'r afael â'r ansicrwydd bwyd a'r deiet gwael y mae'r coronafeirws wedi eu hamlygu fel cyfrannwr mor fawr at salwch cronig a bod yn agored i glefydau?
Llywydd, I thank Jenny Rathbone for those follow-up questions. I'm afraid I'm old enough to remember when, during the Thatcher era, the Conservative-controlled Shropshire County Council served potted meat sandwiches to its free school meals children for Christmas dinner one year. So, it's no surprise to me at all to find that, when a public service delivers something for children in need, then they get a better deal than when this is hived off to profit-making friends of the Conservative Party.
I agree with the Member about the Henshaw report, and I'm very grateful to all those who contributed to it. I was able to meet the group early on in their work, and it does provide us with some very practical ideas of how we can make sure that, as we recover from coronavirus, we're able to do so in a way that puts our environment, and the place that food has in that, at the top of our agenda.
Llywydd, the Member asked for some examples of what the Welsh Government is able to do, and here are, very quickly, just a small number. As I said, what we try and do is invest in ideas and then make those ideas go further when they turn out to be good ones. In my own constituency, Llywydd, the Dusty Forge project is a fantastic project that hosted the first pantry scheme in Wales. That's now gone to other parts of Wales, including, I know, Glenwood church in the Member's own constituency. Just before Christmas, my colleague Lee Waters announced £100,000 to take into Valley communities the Big Box Bwyd scheme that had started in the Vale of Glamorgan, has been successfully demonstrated in two pioneer schools in Barry, and will now be available to five schools in Merthyr, Aberdare, Maesteg and Rhydaman.
I'll give a final example, Llywydd, on a lightly bigger scale—Carmarthenshire County Council, in partnership with its local health board and its local university is using money through the foundational economy challenge fund is finding ways in which the public sector procurement of local food can both provide better food in hospitals, in colleges and in older people's homes, but will also secure supply, strengthen local economies and reduce the carbon footprint. Working with the Centre for Local Economic Strategies, we are also looking to take those ideas and to implant them in other local areas in Wales.
Llywydd, diolchaf i Jenny Rathbone am y cwestiynau dilynol yna. Rwy'n ofni fy mod i'n ddigon hen i gofio pan wnaeth Cyngor Sir Swydd Amwythig, o dan reolaeth y Ceidwadwyr yn ystod cyfnod Thatcher, roi brechdanau pâst cig i'w blant prydau ysgol am ddim fel cinio Nadolig un flwyddyn. Felly, nid yw'n syndod i mi o gwbl i ganfod, pan fydd gwasanaeth cyhoeddus yn darparu rhywbeth i blant mewn angen, yna maen nhw'n cael gwell bargen na phan fydd hyn yn cael ei drosglwyddo i ffrindiau sy'n gwneud elw yn y Blaid Geidwadol.
Rwy'n cytuno â'r Aelod am adroddiad Henshaw, ac rwy'n ddiolchgar iawn i bawb a gyfrannodd ato. Cefais gyfle i gyfarfod â'r grŵp yn gynnar yn eu gwaith, ac mae'n rhoi rhai syniadau ymarferol iawn i ni o sut y gallwn ni wneud yn siŵr, wrth i ni adfer yn sgil y coronafeirws, ein bod ni'n gallu gwneud hynny mewn ffordd sy'n rhoi ein hamgylchedd, a'r lle sydd gan fwyd yn hynny, ar frig ein hagenda.
Llywydd, gofynnodd yr Aelod am rai enghreifftiau o'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, a dyma, yn gyflym iawn, nifer fach yn unig. Fel y dywedais, yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw buddsoddi mewn syniadau ac yna gwneud i'r syniadau hynny fynd ymhellach pan ganfyddir eu bod nhw'n profi i fod yn rhai da. Yn fy etholaeth i, Llywydd, mae prosiect y Dusty Forge yn brosiect gwych a oedd yn gartref i'r cynllun pantri cyntaf yng Nghymru. Mae hwnnw wedi mynd i rannau eraill o Gymru erbyn hyn, gan gynnwys, rwy'n gwybod, eglwys Glenwood yn etholaeth yr Aelod ei hun. Ychydig cyn y Nadolig, cyhoeddodd fy nghyd-Weinidog Lee Waters £100,000 i fynd â'r cynllun Blwch Mawr Bwyd a oedd wedi dechrau ym Mro Morgannwg i gymunedau'r Cymoedd, ac mae wedi cael ei arddangos yn llwyddiannus mewn dwy ysgol arloesi yn y Barri, a byddan nhw bellach ar gael i bum ysgol ym Merthyr, Aberdâr, Maesteg a Rhydaman.
Rhoddaf un enghraifft olaf, Llywydd, ar raddfa ychydig yn fwy—mae Cyngor Sir Caerfyrddin, mewn partneriaeth â'i fwrdd iechyd lleol a'i brifysgol leol, yn defnyddio arian drwy'r gronfa her economi sylfaenol, yn dod o hyd i ffyrdd y gall caffael bwyd lleol yn y sector cyhoeddus gynnig gwell bwyd mewn ysbytai, mewn colegau ac mewn cartrefi pobl hŷn, ond bydd hefyd yn sicrhau cyflenwad, yn cryfhau economïau lleol ac yn lleihau'r ôl troed carbon. Gan weithio gyda'r Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, rydym ni hefyd yn awyddus i gymryd y syniadau hynny a'u mewnblannu mewn ardaloedd lleol eraill yng Nghymru.
First Minister, this is a very important area, and I've been very impressed by the food co-operatives that established food clubs whereby members for a modest fee get access to a wide range of fresh fruit and vegetables. But also, they're given the chance to improve their cooking skills if that is required, and indeed, when the pandemic is over and we can meet socially again, meet to share their experiences and prepare food together—skills, then, that obviously they take to their households. These sorts of innovations I think have a lot to recommend them, because I think there's a natural desire to eat well, and cooking, when you have the skills, is not the chore that it can present itself as, if you really don't know how to tackle a lot of the food substances that are available to you.
Prif Weinidog, mae hwn yn faes pwysig iawn, ac mae'r mentrau bwyd cydweithredol a sefydlodd glybiau bwyd lle mae aelodau yn cael mynediad at amrywiaeth eang o ffrwythau a llysiau ffres am bris rhesymol wedi creu argraff fawr arnaf i. Ond hefyd, rhoddir cyfle iddyn nhw wella eu sgiliau coginio os oes angen, ac yn wir, pan fydd y pandemig ar ben ac y gallwn ni gyfarfod yn gymdeithasol unwaith eto, cyfarfod i rannu eu profiadau a pharatoi bwyd gyda'i gilydd—sgiliau, felly, y maen nhw'n amlwg yn eu trosglwyddo i'w haelwydydd. Mae gan y mathau hyn o ddatblygiadau arloesol lawer i'w hargymell yn fy marn i, oherwydd rwy'n credu bod awydd naturiol i fwyta'n dda, ac nid yw coginio, pan fydd gennych chi'r sgiliau, y baich y gall ymddangos i fod, os nad ydych chi wir yn gwybod sut i fynd i'r afael â llawer o'r sylweddau bwyd sydd ar gael i chi.
Well, Llywydd, I think David Melding makes a very important point that the natural human instinct is to share food and to use the sharing of food as the basis for social interaction. I'm sure I'm not the only Member of the Senedd who ate a virtual Christmas dinner this year with family members far away in Wales, and great as it is to see people even in that way, it's no substitute for what David Melding talked about—about people getting around the table together and sharing a meal. But I think his first example—what he talked about in relation to food co-operatives—is very important. The pantry scheme that I referred to, answering Jenny Rathbone, is just an example of that. Everybody pays £5 into the scheme and then is able to draw food out of the collective stock.
And while foodbanks do a fantastic job, sad as it is to require that job to be done, what the pantry scheme does is to get over that sense that people who use foodbanks have of being dependent on them, of being in a client relationship. With the pantry, you're a member, as you are in a co-op, and you've paid in and you take out of it by right, and that changes the whole dynamic. And more developments of that sort would have benefits of the sort that David Melding referred to, but they would have wider benefits as well in giving people that sense of social worth and dignity, which we, I know, would both wish to see.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod David Melding yn gwneud pwynt pwysig iawn mai'r reddf ddynol naturiol yw rhannu bwyd a defnyddio'r broses o rannu bwyd fel sail ar gyfer rhyngweithio cymdeithasol. Rwy'n siŵr nad fi yw'r unig Aelod o'r Senedd a wnaeth fwyta cinio Nadolig rhithwir eleni gydag aelodau o'r teulu ymhell i ffwrdd yng Nghymru, ac er ei bod hi'n wych gweld pobl hyd yn oed yn y ffordd honno, nid yw cystal â'r hyn y soniodd David Melding amdano—am bobl yn dod o amgylch y bwrdd gyda'i gilydd ac yn rhannu pryd o fwyd. Ond rwy'n credu bod ei enghraifft gyntaf—yr hyn y soniodd amdani o ran mentrau bwyd cydweithredol—yn bwysig iawn. Mae'r cynllun pantri y cyfeiriais ato, wrth ateb Jenny Rathbone, yn enghraifft o hynny. Mae pawb yn talu £5 i mewn i'r cynllun ac yna'n cael tynnu bwyd allan o'r stoc gyfunol.
Ac er bod banciau bwyd yn gwneud gwaith gwych, er ei bod yn drist bod angen i'r gwaith hwnnw gael ei wneud, yr hyn y mae'r cynllun pantri yn ei wneud yw cael dros y synnwyr hwnnw sydd gan bobl sy'n defnyddio banciau bwyd o fod yn ddibynnol arnyn nhw, o fod mewn perthynas cleient. Gyda'r pantri, rydych chi'n aelod, gan eich bod chi mewn menter gydweithredol, ac rydych chi wedi talu i mewn ac rydych chi'n tynnu allan ohono drwy hawl, ac mae hynny yn newid y ddeinameg gyfan. A byddai gan fwy o ddatblygiadau o'r math hwnnw fanteision o'r math y cyfeiriodd David Melding atyn nhw, ond byddai ganddyn nhw fanteision ehangach hefyd o ran rhoi i bobl y synnwyr hwnnw o werth ac urddas cymdeithasol, y byddai'r ddau ohonom ni, mi wn, yn dymuno ei weld.
5. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith Brexit ar bobl ifanc yng Nghymru? OQ56249
5. What assessment has the First Minister made of the impact of Brexit on young people in Wales? OQ56249
I thank the Member for that question, Llywydd. Thanks to the fantastic—. I do beg your pardon, Llywydd; I'm turning over too many pages here. It's shameful that our young people will be excluded from the Erasmus programme, the largest international exchange programme in history, will no longer be able to live and work easily in the EU 27, and will suffer from the economic fallout of the UK Government's approach to Brexit.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Diolch i'r—. Mae'n ddrwg iawn gen i, Llywydd; rwy'n troi gormod o dudalennau yn y fan yma. Mae'n gywilyddus y bydd ein pobl ifanc yn cael eu heithrio o raglen Erasmus, ni fydd y rhaglen gyfnewid ryngwladol fwyaf mewn hanes bellach yn gallu byw a gweithio yn rhwydd yn 27 yr UE, a bydd yn dioddef o ganlyniad economaidd dull Llywodraeth y DU o ymdrin â Brexit.
Thank you, First Minister, and, as you know, I've spoken before in the Senedd about how, as a young person from a deprived community who'd never even had a foreign holiday before, I was able to study at the University of Paris thanks to funding and support from the Erasmus programme. There seems to be little doubt that the Turing programme will be a very inferior successor, and there are real fears that, thanks to the UK Government's spiteful, self-defeating and totally unnecessary decision to withdraw from Erasmus+, many young people in Wales will lose out, especially those who are most disadvantaged. Now, there has been some speculation that a way can be found to enable young people in Wales and Scotland to continue to participate in Erasmus, which is something I wholeheartedly welcome. Can the First Minister update the Senedd on any discussions in this regard, and can he assure me that he will pursue every possible avenue to enable Welsh young people to continue to participate in this life-changing scheme?
Diolch, Prif Weinidog, ac, fel y gwyddoch, rwyf i wedi siarad o'r blaen yn y Senedd am sut, fel person ifanc o gymuned ddifreintiedig nad oedd erioed wedi cael gwyliau tramor o'r blaen, i mi gael cyfle i astudio ym Mhrifysgol Paris diolch i gyllid a chefnogaeth gan raglen Erasmus. Mae'n ymddangos nad oes fawr o amheuaeth y bydd rhaglen Turing yn olynydd israddol iawn, a cheir ofnau gwirioneddol, diolch i benderfyniad sbeitlyd, hunandrechol a chwbl ddiangen Llywodraeth y DU i dynnu yn ôl o Erasmus+, y bydd llawer o bobl ifanc yng Nghymru ar eu colled, yn enwedig y rhai hynny sydd fwyaf difreintiedig. Nawr, bu rhywfaint o sôn y gellir dod o hyd i ffordd o alluogi pobl ifanc yng Nghymru a'r Alban i barhau i gymryd rhan yn Erasmus, sy'n rhywbeth yr wyf i'n ei groesawu yn wresog. A all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am unrhyw drafodaethau yn hyn o beth, ac a all ef fy sicrhau y bydd yn mynd ar drywydd pob llwybr posibl i alluogi pobl ifanc Cymru i barhau i gymryd rhan yn y cynllun hwn sy'n newid bywydau?
Llywydd, I entirely agree with Lynne Neagle—it is a life-changing experience to go abroad to work, to study, to meet other young people with different experiences, and it is one of the most awful decisions of this UK Government to deny those opportunities to young people not just in Wales, but across the rest of the UK. The Minister for Education received a letter on 19 January from the Minister of State for Universities in the UK Government. This is what the letter said: 'You raised the possibility of Wales joining Erasmus+ as an independent participant. You do not have the competence to enter into any such agreement'.
So, not only are they determined to deny opportunities by their own actions, but they seek to frustrate the efforts that we would make—and we'd certainly make them alongside the Scottish Government, if that was possible—to find other ways in which those opportunities could be made available. That is not to say, Llywydd, for a moment that we do not go on thinking of every way in which we can to find opportunities for those young people. I met the German ambassador recently. It was a very positive meeting in which he talked about bilateral possibilities for exchanges between young people here and young people in Germany. I discussed the whole Erasmus business with the foreign Minister of the Republic of Ireland recently, again looking to see whether there are any avenues that we might be able to explore there.
We want young people from Wales to be able to visit, to work, to study, to get all the advantages that Lynne Neagle pointed to, and we want young people from other parts of the world to come here to Wales as well—a possibility completely ruled out in the Turing scheme. At the weekend, Llywydd, I gave myself a small treat and listened for half an hour to the World Service. It was an interview with a very distinguished epidemiologist, leading a team at London university, and during the interview the interviewer asked him, 'How did you come to work in London?' and he said, 'Well, I was brought up in Germany, I went to Belfast on an Erasmus scheme, and I've stayed here ever since.' That's what we are turning our back on by the small-minded approach of this UK Government to what has been one of the jewels of the European Union.
Llywydd, rwy'n cytuno yn llwyr â Lynne Neagle—mae'n brofiad sy'n newid bywydau i fynd dramor i weithio, i astudio, i gyfarfod â phobl ifanc eraill sydd â gwahanol brofiadau, ac mae'n un o benderfyniadau mwyaf ofnadwy Llywodraeth y DU hon i gymryd y cyfleoedd hynny oddi wrth bobl ifanc nid yn unig yng Nghymru, ond ar draws gweddill y DU. Derbyniodd y Gweinidog Addysg lythyr ar 19 Ionawr gan y Gweinidog Gwladol dros Brifysgolion yn Llywodraeth y DU. Dyma'r hyn yr oedd y llythyr yn ei ddweud: 'Fe wnaethoch chi godi'r posibilrwydd y gallai Cymru ymuno ag Erasmus+ fel cyfranogwr annibynnol. Nid yw'r cymhwysedd gennych chi i ymrwymo i unrhyw gytundeb o'r fath'.
Felly, nid yn unig y maen nhw'n benderfynol o atal cyfleoedd drwy eu gweithredoedd eu hunain, ond maen nhw'n ceisio rhwystro'r ymdrechion y byddem ni'n eu gwneud—a byddem yn sicr yn eu gwneud nhw ochr yn ochr â Llywodraeth yr Alban, pe byddai hynny yn bosibl—i ddod o hyd i ffyrdd eraill y gellid sicrhau bod y cyfleoedd hynny ar gael. Nid yw hynny'n golygu, Llywydd, am eiliad nad ydym ni'n parhau i feddwl am bob ffordd y gallwn ni i ddod o hyd i gyfleoedd i'r bobl ifanc hynny. Cefais gyfarfod â llysgennad yr Almaen yn ddiweddar. Roedd yn gyfarfod cadarnhaol iawn pryd y soniodd am bosibiliadau dwyochrog ar gyfer trefniadau cyfnewid rhwng pobl ifanc yma a phobl ifanc yn yr Almaen. Trafodais holl fusnes Erasmus gyda Gweinidog tramor Gweriniaeth Iwerddon yn ddiweddar, unwaith eto gyda'r nod o weld a oes unrhyw lwybrau y gallem ni eu harchwilio yno.
Rydym ni eisiau i bobl ifanc o Gymru allu ymweld, gweithio, astudio, cael yr holl fanteision y cyfeiriodd Lynne Neagle atyn nhw, ac rydym ni eisiau i bobl ifanc o rannau eraill o'r byd ddod yma i Gymru hefyd—posibilrwydd sy'n cael ei ddiystyru yn llwyr yng nghynllun Turing. Dros y penwythnos, Llywydd, rhoddais bleser bach i mi fy hun a gwrandewais am hanner awr ar Wasanaeth y Byd. Cyfweliad oedd hwn gydag epidemiolegydd nodedig iawn, yn arwain tîm ym mhrifysgol Llundain, ac yn ystod y cyfweliad gofynnodd y cyfwelydd iddo, 'Sut y daethoch chi i weithio yn Llundain?' a dywedodd, 'Wel, cefais fy magu yn yr Almaen, fe es i i Belfast ar gynllun Erasmus, ac rwyf i wedi aros yma byth ers hynny.' Dyna'r hyn yr ydym ni'n troi ein cefnau arno trwy agwedd fychanfrydig y Llywodraeth hon yn y DU at yr hyn sydd wedi bod yn un o drysorau'r Undeb Ewropeaidd.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarparu brechlyn COVID-19 yng Nghaerffili? OQ56227
6. Will the First Minister provide an update on the delivery of the COVID-19 vaccine in Caerphilly? OQ56227
Well, Llywydd, there have been fantastic efforts by all those involved in delivering the vaccination programme here in Wales at a rapid and an accelerating pace. In the Aneurin Bevan University Health Board, 72 GP practices are participating in the programme right across the board's area, including all the GP surgeries in Caerphilly county borough.
Wel, Llywydd, cafwyd ymdrechion gwych gan bawb sy'n gysylltiedig â chyflawni'r rhaglen frechu yma yng Nghymru ar gyfradd gyflym ac sy'n cyflymu. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, mae 72 o feddygfeydd teulu yn cymryd rhan yn y rhaglen ar draws ardal gyfan y bwrdd, gan gynnwys yr holl feddygfeydd teulu ym mwrdeistref sirol Caerffili.
I agree; I think the Aneurin Bevan health board has pulled out all the stops. It's been absolutely incredible to see a vaccine programme start from absolute scratch to what they're producing at the moment, which is 77 per cent of 80-year-olds have been vaccinated. That's probably gone up since the session started today. The concern of a few residents I've been in touch with has been with regard to queuing outside the centres, and one problem is that those people who have to catch buses from areas like Senghenydd, Abertridwr and Nelson will find that they have no choice but to arrive early, because that's how the buses work. I've been in touch with Caerphilly council, who are looking into community transport to try and deliver a better transport service directly to the centre for people. Caerphilly council have got back to me and have said they are investigating those options and would like to run it, also, on a regional basis. Will the First Minister, in recognising the huge progress that's made, also give some support to community transport provision to mass vaccination centres?
Rwy'n cytuno; rwy'n credu bod bwrdd iechyd Aneurin Bevan wedi rhoi pob gewyn ar waith. Mae wedi bod yn gwbl anhygoel gweld rhaglen frechu yn dechrau o ddim i'r hyn y maen nhw'n ei gynhyrchu ar hyn o bryd, sef bod 77 y cant o bobl 80 oed wedi cael eu brechu. Mae'n debyg bod hynny wedi cynyddu ers i'r sesiwn ddechrau heddiw. Pryder rhai trigolion yr wyf i wedi bod mewn cysylltiad â nhw fu ynghylch ciwio y tu allan i'r canolfannau, ac un broblem yw y bydd y bobl hynny y mae'n rhaid iddyn nhw ddal bysiau o ardaloedd fel Senghennydd, Abertridwr a Nelson yn canfod nad oes ganddyn nhw unrhyw ddewis ond cyrraedd yn gynnar, oherwydd dyna sut mae'r bysiau yn gweithio. Rwyf i wedi bod mewn cysylltiad â chyngor Caerffili, sy'n ymchwilio i gludiant cymunedol i geisio darparu gwell gwasanaeth cludiant yn syth i'r ganolfan i bobl. Mae cyngor Caerffili wedi dod yn ôl ataf ac wedi dweud eu bod nhw'n ymchwilio i'r dewisiadau hynny ac yr hoffen nhw ei redeg, hefyd, ar sail ranbarthol. A wnaiff y Prif Weinidog, gan gydnabod y cynnydd enfawr sydd wedi ei wneud, hefyd roi rhywfaint o gefnogaeth i ddarpariaeth o gludiant cymunedol i ganolfannau brechu torfol?
Llywydd, I thank Hefin David for that follow-up question, and he's absolutely right about what has been achieved in Caerphilly—over 7,000 people over the age of 80 already vaccinated in the borough. Somebody is vaccinated every five seconds here in Wales, so I'm quite certain, by the time this question is over, somebody in Caerphilly will have been vaccinated as part of that programme, and I think it tells us something, Llywydd, that we're now at that stage in the programme where we are able to focus on not just the huge infrastructure effort that has been made in securing all the mass vaccination centres, the over 400 GPs participating, the mobile units that are out there vaccinating as well, but we're able now to focus on the practical detail of the sort that Hefin David has highlighted this afternoon. Of course, we don't want to see elderly people, particularly, having to queue outside in the January and February weather, and making sure that there are transport opportunities for people who can't rely on their own cars when we ask them to go to a particular location to get vaccination, those are the sorts of details we're now able to grapple with. And in the work that is led by my colleague Vaughan Gething, and I join him every week in a meeting with the top team responsible for vaccination across Wales, we will make sure that we take up the issues that the Member has raised today so that we can assist the efforts of Caerphilly County Borough Council in making sure that the programme goes on being the outstanding success it is today.
Llywydd, diolchaf i Hefin David am y cwestiwn dilynol yna, ac mae yn llygad ei le ynglŷn â'r hyn sydd wedi ei gyflawni yng Nghaerffili—mae dros 7,000 o bobl dros 80 oed eisoes wedi'u brechu yn y fwrdeistref. Mae rhywun yn cael ei frechu bob pum eiliad yma yng Nghymru, felly rwy'n eithaf sicr, erbyn i'r cwestiwn hwn ddod i ben, y bydd rhywun yng Nghaerffili wedi cael ei frechu yn rhan o'r rhaglen honno, ac rwy'n credu ei fod yn dweud rhywbeth wrthym ni, Llywydd, ein bod ni bellach ar y cam hwnnw yn y rhaglen lle'r ydym ni'n gallu canolbwyntio nid yn unig ar yr ymdrech seilwaith enfawr a wnaed i sicrhau'r holl ganolfannau brechu torfol, y tros 400 o feddygon teulu sy'n cymryd rhan, yr unedau symudol sydd allan yna yn brechu hefyd, ond ein bod ni'n gallu canolbwyntio bellach ar fanylion ymarferol o'r math y mae Hefin David wedi tynnu sylw atyn nhw y prynhawn yma. Wrth gwrs, nid ydym ni eisiau gweld pobl oedrannus, yn arbennig, yn gorfod ciwio y tu allan yn nhywydd mis Ionawr a mis Chwefror, a gwneud yn siŵr bod cyfleoedd cludiant i bobl nad ydyn nhw'n gallu dibynnu ar eu ceir eu hunain pan fyddwn ni'n gofyn iddyn nhw fynd i leoliad penodol i gael brechiad, dyna'r mathau o fanylion yr ydym ni'n gallu mynd i'r afael â nhw nawr. Ac yn y gwaith sy'n cael ei arwain gan fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething, ac rwy'n ymuno ag ef bob wythnos mewn cyfarfod gyda'r prif dîm sy'n gyfrifol am frechu ledled Cymru, byddwn yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n codi'r materion y mae'r Aelod wedi eu codi heddiw fel y gallwn ni gynorthwyo ymdrechion Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i wneud yn siŵr bod y rhaglen yn parhau i fod y llwyddiant ysgubol yr yw hi heddiw.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth i ddinasyddion yr Undeb Ewropeaidd sy'n byw yng Nghymru? OQ56244
7. Will the First Minister provide an update on support for European Union citizens living in Wales? OQ56244
Llywydd, the Welsh Government continues to fund services that provide advice and assistance to EU citizens in Wales. This includes support with making applications for settled status, and other general and specialist advice, covering a wide range of issues, from social welfare benefits to employment and workplace matters.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ariannu gwasanaethau sy'n rhoi cyngor a chymorth i ddinasyddion yr UE yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys cymorth i wneud ceisiadau am statws preswylydd sefydlog, a chyngor cyffredinol ac arbenigol arall, sy'n ymdrin ag amrywiaeth eang o faterion, o fudd-daliadau lles cymdeithasol i faterion cyflogaeth a gweithle.
Thank you for that answer, First Minister. As you know, Wales is home, and has been for some time, to people from right across the EU; they've established their families here, brought their families up, they've rooted themselves in our culture in Wales, and, I have to say, have enriched it with theirs as well. Many of them have worked throughout this pandemic to keep our key services running, and yet—and yet—we know that there are still too many who've not yet applied for settled status. So, with the slightly worrying development last week that the UK Government is offering, bizarrely, financial incentives to EU citizens to leave the UK, will you ensure that we are doing all that we can in Wales and all that you can as a Welsh Government to ensure that EU citizens living here are aware of their rights, aware of how to secure settled status, and, crucially, are told clearly that this is their home and they're very, very welcome here?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Fel y gwyddoch chi, mae Cymru yn gartref, ac wedi bod ers cryn amser, i bobl o bob rhan o'r UE; maen nhw wedi sefydlu eu teuluoedd yma, wedi magu eu teuluoedd, maen nhw wedi gwreiddio eu hunain yn ein diwylliant yng Nghymru, ac, mae'n rhaid i mi ddweud, wedi ei gyfoethogi gyda'u diwylliant hwythau hefyd. Mae llawer ohonyn nhw wedi gweithio drwy gydol y pandemig hwn i gadw ein gwasanaethau allweddol yn rhedeg, ac eto—ac eto—rydym ni'n gwybod bod gormod o hyd nad ydyn nhw wedi gwneud cais am statws preswylydd sefydlog hyd yn hyn. Felly, gyda'r datblygiad sy'n peri pryder braidd yr wythnos diwethaf bod Llywodraeth y DU yn cynnig, yn rhyfedd iawn, cymhellion ariannol i ddinasyddion yr UE adael y DU, a wnewch chi sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu yng Nghymru a phopeth o fewn eich gallu chi fel Llywodraeth Cymru i sicrhau bod dinasyddion yr UE sy'n byw yma yn ymwybodol o'u hawliau, yn ymwybodol o sut i sicrhau statws preswylydd sefydlog, ac, yn hollbwysig, y dywedir wrthyn nhw yn glir mai dyma eu cartref a bod croeso mawr iawn iddyn nhw yma?
Well, Llywydd, I completely agree with Huw Irranca-Davies. It has surely been one of our great success stories that we have persuaded people from other parts of the world to come and make their future part of our future here in Wales. And they bring with them, as Huw Irranca-Davies said, not simply the skills that they bring and the economic opportunities that they help us to create, but they bring that cultural richness that comes from having people from other parts of the world part of Welsh society and Welsh communities. And it is a mixed message, to put it at its politest, that the UK Government, while on the one hand claiming to encourage EU nationals to stay here in Wales, quietly slips out the fact that those people are now to be treated within the UK Government's voluntary return scheme. Well, we can't have it both ways, Llywydd. Either we are all working hard to encourage them to stay, or we're putting in arrangements to help them to leave. And here in Wales, we want to encourage them to stay, for all the reasons that Huw Irranca-Davies has said. It's why we have put £2 million of Welsh Government money into specialist advice to help people with settled status applications; it's why we've extended the contract with the Citizens Advice bureaux to the end of June to make sure that they're there right up to the last minute, helping people with what they need.
And my view is that the date by which settled status can be applied for should be extended beyond 30 June. What we are learning is that, in the coronavirus context, for people who have language challenges, trying to do it remotely, trying to do it over the phone, trying to do it by filling in forms—it is putting barriers in the paths of people who want to stay and whom we want to stay, but where face-to-face advice has been much more difficult to organise. Just more time to allow those people to complete the process in the way that the UK Government says they would wish to see would be to everybody's benefit, and we continue to make sure that we make that case to the UK Government, because we want to see those people who make such a positive contribution to Welsh life able to go on doing so.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno yn llwyr â Huw Irranca-Davies. Mae'n sicr wedi bod yn un o'n llwyddiannau mawr ein bod ni wedi perswadio pobl o rannau eraill o'r byd i ddod i wneud eu dyfodol nhw yn rhan o'n dyfodol ni yma yng Nghymru. Ac maen nhw'n dod gyda nhw, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, nid yn unig y sgiliau y maen nhw'n eu cynnig a'r cyfleoedd economaidd y maen nhw'n ein helpu ni i'w creu, ond maen nhw'n dod â'r cyfoeth diwylliannol hwnnw sy'n dod o gael pobl o rannau eraill o'r byd yn rhan o gymdeithas Cymru a chymunedau Cymru. Ac mae'n neges gymysg, i'w roi yn y ffordd fwyaf cwrtais, bod Llywodraeth y DU, tra ar y naill law yn honni ei bod yn annog gwladolion yr UE i aros yma yng Nghymru, yn cyhoeddi yn dawel y ffaith bod y bobl hynny yn cael eu trin bellach yn unol â chynllun dychwelyd gwirfoddol Llywodraeth y DU. Wel, allwn ni ddim ei chael hi bob ffordd, Llywydd. Naill ai rydym ni i gyd yn gweithio'n galed i'w hannog i aros, neu rydym ni'n gwneud trefniadau i'w helpu i adael. Ac yma yng Nghymru, rydym ni eisiau eu hannog nhw i aros, am yr holl resymau y mae Huw Irranca-Davies wedi eu dweud. Dyna pam yr ydym ni wedi cyfrannu £2 filiwn o arian Llywodraeth Cymru at gyngor arbenigol i helpu pobl gyda cheisiadau statws preswylydd sefydlog; dyna pam yr ydym ni wedi ymestyn y contract gyda'r canolfannau Cyngor ar Bopeth hyd at ddiwedd mis Mehefin i wneud yn siŵr eu bod nhw yno hyd at y funud olaf, yn helpu pobl gyda'r hyn sydd ei angen arnyn nhw.
Ac fy marn i yw y dylid ymestyn y dyddiad erbyn pryd y gellir gwneud cais am statws sefydlog y tu hwnt i 30 Mehefin. Yr hyn yr ydym ni'n ei ddysgu yw, yng nghyd-destun y coronafeirws, i bobl sydd â heriau ieithyddol, yn ceisio gwneud hynny o bell, yn ceisio gwneud hynny dros y ffôn, yn ceisio gwneud hynny drwy lenwi ffurflenni—mae'n gosod rhwystrau ar lwybrau pobl sydd eisiau aros ac yr ydym ni eisiau iddyn nhw aros, ond pan fo cyngor wyneb yn wyneb wedi bod yn llawer anoddach ei drefnu. Byddai dim ond rhoi mwy o amser i ganiatáu i'r bobl hynny gwblhau'r broses yn y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ei ddweud y bydden nhw eisiau ei gweld fyddai er budd pawb, ac rydym ni'n parhau i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud y ddadl honno i Lywodraeth y DU, oherwydd rydym ni eisiau gweld y bobl hynny sy'n gwneud cyfraniad mor gadarnhaol at fywyd Cymru yn gallu parhau i wneud hynny.
Yn olaf, cwestiwn 8, Mandy Jones.
Finally, question 8, Mandy Jones.
8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer adfywio'r stryd fawr yng Ngogledd Cymru? OQ56211
8. Will the First Minister outline the Welsh Government's plans for the regeneration of high streets in North Wales? OQ56211
Llywydd, our transforming towns programme in north Wales is focused on supporting the vibrancy of our town centres, making them fit for the twenty-first century, enabling job creation and improving community facilities. Working closely with local authority partners, projects worth over £39 million are being delivered over the period between 2018 and 2021.
Llywydd, mae ein rhaglen trawsnewid trefi yn y gogledd yn canolbwyntio ar gefnogi bywiogrwydd canol ein trefi, gan eu gwneud nhw'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, gan ganiatáu i swyddi gael eu creu a gwella cyfleusterau cymunedol. Gan weithio yn agos gyda phartneriaid awdurdodau lleol, mae prosiectau gwerth dros £39 miliwn yn cael eu cyflawni dros y cyfnod rhwng 2018 a 2021.
Thank you. First Minister, many high street shops have gone and they are unlikely to ever return. The loss of Debenhams and the Arcadia Group brands and the jobs attached to the physical stores is being felt very keenly across north Wales. The pandemic has resulted in a moratorium on business rates, which, in turn, will result in the lowering of tax revenue for local authorities. Is it now time for a radical rethink of a business rates regime that has been seen as a limiting influence on business start-ups and their sustainability, and to look at something that reflects modern shopping habits, like a small online sales tax?
Diolch. Prif Weinidog, mae llawer o siopau'r stryd fawr wedi diflannu ac maen nhw'n annhebygol o ddychwelyd byth. Mae colli Debenhams a brandiau Grŵp Arcadia a'r swyddi sy'n gysylltiedig â'r siopau ffisegol yn cael ei deimlo yn aruthrol ar draws y gogledd. Mae'r pandemig wedi arwain at foratoriwm ar ardrethi busnes, a fydd, yn ei dro, yn arwain at ostwng refeniw treth i awdurdodau lleol. A yw'n bryd bellach rhoi ailystyriaeth radical i gyfundrefn ardrethi busnes sydd wedi cael ei hystyried yn ddylanwad cyfyngol ar fusnesau newydd sbon a'u cynaliadwyedd, ac edrych ar rywbeth sy'n adlewyrchu arferion siopa modern, fel treth fach ar werthiannau ar-lein?
I thank the Member for that contribution. It follows on from the discussion that I was having with Adam Price earlier this afternoon. A sales tax is another option, Mandy Jones is right, that can be considered as part of a repertoire of things that could be introduced to replace the business rates system alongside the domestic council tax system.
Our town centres will need real imagination in the way that they recover from the pandemic. They need to be supported in that by a UK tax regime that takes taxes from those who trade online, and who now largely escape that, whereas somebody on the high street has to make their contribution. In the short run, we go on providing our small business rate relief, which provides significant rate relief for a very large number of particularly small businesses here in Wales. There is a longer run programme of reform, both in terms of business rates, but also in the nature of the high street in the future, and I agree with the Member that thinking about that needs to begin now, and needs to include as many imaginative ideas as can be brought to the table.
Diolch i'r Aelod am y cyfraniad yna. Mae'n dilyn ymlaen o'r drafodaeth yr oeddwn i'n ei chael gydag Adam Price yn gynharach y prynhawn yma. Mae treth ar werthiant yn ddewis arall, mae Mandy Jones yn iawn, y gellir ei hystyried yn rhan o amrywiaeth o bethau y byddai modd eu cyflwyno i ddisodli'r system ardrethi busnes ochr yn ochr â system y dreth gyngor ddomestig.
Bydd wir angen dychymyg ar ganol ein trefi o ran y ffordd y maen nhw'n gwella o'r pandemig. Mae angen iddyn nhw gael eu cefnogi yn hynny o beth gan gyfundrefn dreth y DU sy'n cymryd trethi oddi wrth y rhai sy'n masnachu ar-lein, ac sydd, ar hyn o bryd, yn dianc rhag hynny i raddau helaeth, tra bod rhywun ar y stryd fawr yn gorfod gwneud ei gyfraniad. Yn y tymor byr, rydym ni'n parhau i ddarparu ein rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, sy'n darparu rhyddhad ardrethi sylweddol i nifer fawr iawn o fusnesau bach yn arbennig yma yng Nghymru. Ceir rhaglen ddiwygio hirach, nid yn unig o ran ardrethi busnes, ond hefyd yn natur y stryd fawr yn y dyfodol, ac rwy'n cytuno â'r Aelod bod angen dechrau meddwl ynghylch hynny nawr, a bod angen i hynny gynnwys cynifer o syniadau llawn dychymyg y gellir eu cyflwyno.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog, a dwi'n galw ar Vikki Howells i ofyn y cwestiwn cyntaf. Vikki Howells.
The next item is questions to the Deputy Minister, and I call on Vikki Howells to ask the first question.
1. A wnaiff y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymyriadau Llywodraeth Cymru i wella diogelwch cymunedol yng Nghwm Cynon? OQ56210
1. Will the Deputy Minister provide an update on Welsh Government interventions to improve community safety in Cynon Valley? OQ56210
The Welsh Government is committed to ensuring our communities are safe, strong and resilient. We continue to work with our four police forces, local authorities, UK Government and other agencies to help ensure our people and our communities remain safe.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod ein cymunedau yn ddiogel, yn gryf ac yn gadarn. Rydym ni'n parhau i weithio gyda'n pedwar heddlu, awdurdodau lleol, Llywodraeth y DU ac asiantaethau eraill i helpu i sicrhau bod ein pobl a'n cymunedau yn parhau i fod yn ddiogel.
Thank you, Deputy Minister, and I'd like to extend my thanks to all those who work so hard to keep our communities safe in these very difficult times.
During the pandemic, my constituency has experienced a notable increase in anti-social and dangerous behaviour by off-road motorcycles illegally using popular walking paths and other public rights of way. The laudable work of Welsh Government to open up our walking paths and allow fully inclusive use has, with the removal of barriers, made it much easier for off-road motorcycles to use such paths, and more difficult for the police to enforce the law and keep residents safe. What discussions have you had with South Wales Police and with the police and crime commissioner about how this intractable problem can best be tackled?
Diolch, Dirprwy Weinidog, a hoffwn i ddiolch i bawb sy'n gweithio mor galed i gadw ein cymunedau yn ddiogel yn y cyfnod anodd iawn hwn.
Yn ystod y pandemig, mae fy etholaeth i wedi gweld cynnydd sylweddol mewn ymddygiad gwrthgymdeithasol a pheryglus gan feiciau modur oddi ar y ffordd sydd yn anghyfreithlon yn defnyddio llwybrau cerdded poblogaidd a hawliau tramwy cyhoeddus eraill. Mae gwaith canmoladwy Llywodraeth Cymru i agor ein llwybrau cerdded a chaniatáu defnydd cwbl gynhwysol, drwy ddileu rhwystrau, wedi ei gwneud yn llawer haws i feiciau modur oddi ar y ffordd ddefnyddio llwybrau o'r fath, ac yn fwy anodd i'r heddlu orfodi'r gyfraith a chadw trigolion yn ddiogel. Pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Heddlu De Cymru a gyda'r comisiynydd heddlu a throseddu ynghylch y ffordd orau o fynd i'r afael â'r broblem anhydrin hon?
Thank you very much, Vikki Howells, for that question, an important question about promoting community safety, and, as you say, thanking all of those in your constituency in the Cynon Valley, and across Wales, for the ways in which they have worked to ensure there is community safety.
But you've raised the issue of off-road biking. I'm very much aware, and obviously your evidence today shows that there's been an increase in reports of illegal activity during lockdowns, and, of course, that encroaches on all those important open spaces for walking and for taking exercise, which are so crucial for health and well-being. I do understand that South Wales Police have planned operations as part of an approach to tackle this issue. Because we have strong relationships with our police forces, I will raise the points the Member makes and ensure that we look at off-roading as an issue where we can make sure that they are not accessing routes that have no vehicle rights, or driving in an illegal manner, and that this will be an important issue in terms of community safety and well-being.
Diolch yn fawr iawn, Vikki Howells, am y cwestiwn yna, cwestiwn pwysig ynglŷn â hyrwyddo diogelwch cymunedol, ac, fel y dywedwch, diolch i bawb yn eich etholaeth yng Nghwm Cynon, a ledled Cymru, am y ffyrdd y maen nhw wedi gweithio i sicrhau bod diogelwch cymunedol yn bodoli.
Ond rydych chi wedi codi mater beicio oddi ar y ffordd. Rwy'n ymwybodol iawn, ac mae eich tystiolaeth chi heddiw yn amlwg yn dangos y bu cynnydd wedi bod mewn adroddiadau o weithgarwch anghyfreithlon yn ystod y cyfyngiadau symud, ac, wrth gwrs, sy'n tresmasu ar yr holl fannau agored pwysig hynny ar gyfer cerdded ac ar gyfer gwneud ymarfer corff, sydd mor hanfodol i iechyd a lles. Rwyf i yn deall bod Heddlu De Cymru wedi cynllunio gweithrediadau yn rhan o ddull o fynd i'r afael â'r mater hwn. Gan fod gennym ni berthynas gref â'n heddluoedd, byddaf i'n codi'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud a sicrhau ein bod ni'n ystyried gyrru oddi ar y ffordd fel mater lle gallwn ni sicrhau nad ydyn nhw'n defnyddio llwybrau lle nad oes hawliau i gerbydau, neu'n gyrru mewn modd anghyfreithlon, ac y bydd hwn yn fater pwysig o ran diogelwch cymunedol a lles.
2. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r sector gwirfoddol yng Nghymru? OQ56239
2. What support is the Welsh Government providing to the voluntary sector in Wales? OQ56239
The Welsh Government provides core funding to the Wales Council for Voluntary Action and county voluntary councils to enable them to support local voluntary organisations and volunteering groups across Wales. We have approved £26.5 million, with an additional £5.7 million for the voluntary sector—that final £5.7 million was approved this week—to support the sector during the pandemic.
Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid craidd i Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a chynghorau gwirfoddol sirol i'w galluogi i gefnogi mudiadau gwirfoddol lleol a grwpiau gwirfoddoli ledled Cymru. Rydym ni wedi cymeradwyo £26.5 miliwn, gyda £5.7 miliwn ychwanegol ar gyfer y sector gwirfoddol—cymeradwywyd y £5.7 miliwn olaf hwnnw yr wythnos hon—i gefnogi'r sector yn ystod y pandemig.
Thank you, Deputy Minister, for that answer. Voluntary groups and charities do exceptional work to support some of the most vulnerable in our society. One such group is the Sparkle Appeal, which supports children, young people and their families with disabilities and developmental difficulties, at the Serennu centre in Newport. Their work is crucial. However, they themselves have had an incredibly hard year, with COVID restrictions seeing their work and funding opportunities limited. They greatly appreciated the Welsh Government grant last year, which was aimed at covering six months of core costs; however, nine months in, their financial state is suffering. How are the Welsh Government supporting organisations such as this, to ensure that they can continue to support the most vulnerable through this period, because the work that they do is vital, and we can't afford to lose them?
Diolch am yr ateb yna, Dirprwy Weinidog. Mae grwpiau gwirfoddol ac elusennau yn gwneud gwaith eithriadol i gefnogi rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Un grŵp o'r fath yw Apêl Sparkle, sy'n cefnogi plant, pobl ifanc a'u teuluoedd gydag anableddau ac anawsterau datblygu, yng nghanolfan Serennu yng Nghasnewydd. Mae eu gwaith yn hollbwysig. Fodd bynnag, maen nhw eu hunain wedi cael blwyddyn eithriadol o anodd, gyda chyfyngiadau COVID yn gweld eu gwaith a'u cyfleoedd ariannu wedi'u cyfyngu. Roedden nhw'n gwerthfawrogi'r grant Llywodraeth Cymru a gawsant y llynedd yn fawr iawn, a oedd â'r nod o dalu am chwe mis o gostau craidd; fodd bynnag, naw mis yn ddiweddarach, mae eu cyflwr ariannol yn dioddef. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi sefydliadau o'r fath, i sicrhau y gallan nhw barhau i gefnogi'r bobl fwyaf agored i niwed drwy'r cyfnod hwn, oherwydd mae'r gwaith y maen nhw'n ei wneud yn hanfodol, ac allwn ni ddim fforddio eu colli?
Thank you, Jayne Bryant, for bringing attention to this important charity in your constituency. In fact, inspirational work, as you've described, is done by charities like Sparkle. And, of course, all their volunteers in the Gwent area are particularly helping to support disabled children and young people and their families. So, as you say, Sparkle did benefit from the £90,000 grant from what was our voluntary services emergency fund, during the pandemic, and we'll be ensuring that these sources of support for third sector organisations continue during the pandemic. But it has been a great challenge for communities and groups of this kind, because of the coronavirus outbreak. Because so many of them, of course, have lost income, as well as having additional demands and expectations, and so many volunteers have engaged. But I am very pleased that, as I said in answer to your first question, we're making a further £5.7 million available to continue with this work through the pandemic, and I hope this will be able to support organisations such as yours.
Diolch, Jayne Bryant, am dynnu sylw at yr elusen bwysig hon yn eich etholaeth chi. Yn wir, mae gwaith ysbrydoledig, fel yr ydych chi wedi ei ddisgrifio, yn cael ei wneud gan elusennau fel Sparkle. Ac, wrth gwrs, mae eu holl wirfoddolwyr yn ardal Gwent yn helpu yn arbennig i gefnogi plant a phobl ifanc anabl a'u teuluoedd. Felly, fel yr ydych chi'n ei ddweud, fe wnaeth Sparkle elwa ar y grant o £90,000 o'r hyn oedd cronfa argyfwng ein gwasanaethau gwirfoddol, yn ystod y pandemig, a byddwn ni'n sicrhau bod y ffynonellau cymorth hyn i sefydliadau'r trydydd sector yn parhau yn ystod y pandemig. Ond mae hi wedi bod yn her fawr i gymunedau a grwpiau o'r math hwn, oherwydd yr achosion o goronafeirws. Oherwydd mae cynifer ohonyn nhw, wrth gwrs, wedi colli incwm, yn ogystal â chael galwadau a disgwyliadau ychwanegol arnyn nhw, ac mae cynifer o wirfoddolwyr wedi ymgysylltu. Ond rwyf i yn falch iawn ein bod ni, fel y dywedais i wrth ateb eich cwestiwn cyntaf, yn darparu £5.7 miliwn arall i barhau â'r gwaith hwn drwy'r pandemig, a gobeithio y bydd hyn yn gallu cefnogi sefydliadau fel eich un chi.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OQ56230] nôl. Felly, cwestiwn 4, Delyth Jewell.
Question 3 [OQ56230] is withdrawn. Question 4, Delyth Jewell.
4. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am rôl gwasanaethau cymorth arbenigol o ran cefnogi goroeswyr trais domestig yn ystod y pandemig? OQ56241
4. Will the Deputy Minister make a statement on the role of specialist support services in supporting survivors of domestic violence during the pandemic? OQ56241
I can't thank the specialist services enough for their responses to victims during the pandemic. They've been a crucial lifeline to so many, and they've shown resilience, strength and a great ability to adapt. My officials meet with the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategic group regularly to discuss the impact on the sector in supporting survivors of domestic violence.
Ni allaf i ddiolch digon i'r gwasanaethau arbenigol am eu hymateb i ddioddefwyr yn ystod y pandemig. Maen nhw wedi bod yn achubiaeth hanfodol i gymaint o bobl, ac maen nhw wedi dangos cadernid, cryfder a gallu gwych i addasu. Mae fy swyddogion yn cyfarfod â'r grŵp strategol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn rheolaidd i drafod yr effaith ar y sector o ran cefnogi goroeswyr trais domestig.
Thank you for that answer. As you'll know, of course, this crisis and the associated lockdowns have led to an escalation of risk for women who are either in abusive relationships or are fleeing them. But there is an equal crisis looming that is related to the funding of the specialist support services that are literally, or figuratively then, a lifeline for these women. Funds were received later than expected and they are struggling to spend the money before the deadline in March. Organisations like Welsh Women's Aid are calling for flexibility in this spending deadline, as it's a particular problem in situations where the funding was earmarked for recruitment—organisations have had a very short time in which to recruit and train new staff to meet the continued demand for services. If that flexibility isn't introduced, Minister, or the funding commitment is made to match that after March, then many staff will be lost. Surely, Minister, no-one would want these organisations to have to re-bid for money after March, as this could be time and resource far better spent on protecting women. So, will the Government please address these concerns and consider this urgently?
Diolch i chi am yr ateb yna. Fel y gwyddoch chi, wrth gwrs, mae'r argyfwng hwn a'r cyfyngiadau symud cysylltiedig wedi arwain at gynnydd mewn risg i fenywod sydd naill ai mewn perthynas gamdriniol neu sy'n ffoi rhagddynt. Ond mae argyfwng cyn waethed ar y gorwel sy'n gysylltiedig ag ariannu'r gwasanaethau cymorth arbenigol sy'n darparu achubiaeth yn llythrennol, neu'n drosiadol i'r menywod hyn. Derbyniwyd yr arian yn ddiweddarach na'r disgwyl ac maen nhw'n ei chael hi'n anodd gwario'r arian cyn y dyddiad cau ym mis Mawrth. Mae sefydliadau fel Cymorth i Fenywod Cymru yn galw am hyblygrwydd yn y terfyn amser hwn ar wariant, gan fod hyn yn broblem benodol mewn sefyllfaoedd lle cafodd y cyllid ei glustnodi ar gyfer recriwtio—mae sefydliadau wedi cael amser byr iawn i recriwtio a hyfforddi staff newydd i ateb y galw parhaus am wasanaethau. Os na chaiff yr hyblygrwydd hwnnw ei gyflwyno, Gweinidog, neu os yw'r ymrwymiad ariannu'n cael ei wneud i gyfateb â hynny ar ôl mis Mawrth, yna bydd llawer o staff yn cael eu colli. Yn sicr, Gweinidog, ni fyddai neb eisiau i'r sefydliadau hyn ailgeisio am arian ar ôl mis Mawrth, gan y gallai hyn y golygu amser ac adnoddau y gellid eu defnyddio'n well i amddiffyn menywod. Felly, a wnaiff y Llywodraeth fynd i'r afael â'r pryderon hyn os gwelwch yn dda ac ystyried hyn ar frys?
Thank you, Delyth Jewell, for raising that important question, because we must make sure that this money that's been allocated does actually reach those specialist services. Because the sector itself—and, as I said, my officials, and indeed myself, when I can, meet the sector regularly—have received over £4 million of additional funding this year; it's an extra 67 per cent compared with last year. And this is also about ensuring that we're investing in the needs of the sector, particularly, for example, in terms of accommodation, the dispersed community based accommodation—so capital as well as revenue. And it is important also that the extra revenue funding does respond to the needs that have been raised with us during the pandemic. I of course will talk to my officials about the ways in which we can ensure that that money not only reaches the specialist services, but that they can spend it and that there is that flexibility. Because it is crucial that the extra money that we've been able to raise in the budget as a result of the pandemic, and, indeed, through into the draft budget, does reach those victims and the women particularly who are escaping domestic violence and abuse, and that five years into our VAWDASV legislation—pioneering legislation—it actually is delivering at the sharp end.
Diolch, Delyth Jewell, am godi'r cwestiwn pwysig yna, oherwydd mae'n rhaid i ni sicrhau bod yr arian hwn sydd wedi ei neilltuo yn cyrraedd y gwasanaethau arbenigol hynny. Oherwydd bod y sector ei hun—ac, fel y dywedais i, mae fy swyddogion, ac yn wir fi fy hunan, pan rwy'n gallu, yn cwrdd â'r sector yn rheolaidd—wedi cael dros £4 miliwn o gyllid ychwanegol eleni; mae'n 67 y cant yn ychwanegol o'i gymharu â'r llynedd. Ac mae hyn hefyd yn ymwneud â sicrhau ein bod yn buddsoddi yn anghenion y sector, yn enwedig, er enghraifft, o ran llety, y llety cymunedol gwasgaredig—felly cyfalaf yn ogystal â refeniw. Ac mae'n bwysig hefyd bod y cyllid refeniw ychwanegol yn ymateb i'r anghenion sydd wedi eu codi gyda ni yn ystod y pandemig. Byddaf i, wrth gwrs, yn siarad â fy swyddogion o ran y ffyrdd y gallwn ni sicrhau bod yr arian hwnnw nid yn unig yn cyrraedd y gwasanaethau arbenigol, ond y gallan nhw ei wario a bod yna'r hyblygrwydd hwnnw. Oherwydd ei bod yn hanfodol bod yr arian ychwanegol yr ydym ni wedi gallu ei godi yn y gyllideb o ganlyniad i'r pandemig, ac, yn wir, drwodd i'r gyllideb ddrafft, yn cyrraedd y dioddefwyr hynny a'r menywod yn enwedig sy'n dianc rhag trais a cham-drin domestig, a phum mlynedd i mewn i'n deddfwriaeth Trais yn erbyn menywod, Cam-drin domestig a Thrais rhywiol—deddfwriaeth arloesol—ei bod wir yn cyflawni yn lle mae'n cyfrif.
Ac yn olaf, cwestiwn 5, Joyce Watson.
And finally, question 5, Joyce Watson.
5. A wnaiff y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector gwirfoddol yn ystod y pandemig? OQ56220
5. Will the Deputy Minister provide an update on how the Welsh Government is supporting the voluntary sector during the pandemic? OQ56220
In April last year, I announced £24 million to support the third sector in Wales through the pandemic. This recognised the vital role the sector plays and has played in the response to COVID-19. In December, I announced a further £2.5 million to ensure this support continues until the end of March.
Ym mis Ebrill y llynedd, cyhoeddais £24 miliwn i gefnogi'r trydydd sector yng Nghymru drwy'r pandemig. Roedd hyn yn cydnabod y rhan hanfodol y mae'r sector yn ei chwarae ac y mae wedi ei chwarae yn yr ymateb i COVID-19. Ym mis Rhagfyr, cyhoeddais £2.5 miliwn arall i sicrhau bod y cymorth hwn yn parhau tan ddiwedd mis Mawrth.
I thank you very much for that commitment that is being shown by Government, but it is equally the commitment that voluntary sector organisations give to their communities, particularly in this time of great need. What I want to ask you today, Deputy Minister, is whether you would commit to thanking all of those individuals right across Wales, the charitable organisations that have given their time during the pandemic and have supported both individual people and families and communities from east to west and north to south?
Diolch yn fawr am yr ymrwymiad hwnnw sy'n cael ei ddangos gan y Llywodraeth, ond yr un yw'r ymrwymiad y mae mudiadau'r sector gwirfoddol yn ei roi i'w cymunedau, yn enwedig yn y cyfnod hwn o angen mawr. Yr hyn yr wyf i eisiau ei ofyn i chi heddiw, Dirprwy Weinidog, yw a fyddech chi'n ymrwymo i ddiolch i'r holl unigolion hynny ledled Cymru, y sefydliadau elusennol sydd wedi rhoi o'u hamser yn ystod y pandemig ac sydd wedi cefnogi pobl unigol a theuluoedd a chymunedau o'r dwyrain i'r gorllewin ac o'r gogledd i'r de?
I'd particularly like to thank Joyce Watson for giving me the opportunity to thank those who are volunteers, those third sector organisations that have risen to the challenge of the pandemic. I think everyone here in the Senedd, in all their constituencies, will have seen the results of that incredible volunteering response to the pandemic, in communities, neighbourhoods, and also new organisations are developing, as well as the existing ones, and making sure that they can reach out and support those who are coming forward. So, I'd like to give my thanks in that way, and just in terms of Pembrokeshire, in your community, to recognise the role of the Pembrokeshire Association of Voluntary Services. They, of course, receive a grant from us on a regular basis. They receive their core funding from us and, also, they've received extra funding to respond to the pandemic.
Can I also just say, Llywydd, that is has been so heartening to see that Pembrokeshire is a county of sanctuary? And the response that the volunteers have given, as a result of being a county of sanctuary, to those who are residing in the Penally camp, I have to say, is extraordinary. I would like to take the opportunity to thank all those volunteers in Pembrokeshire and across Wales, but particularly focusing on those Pembrokeshire volunteers today, when we think of the contribution that they are making to make life bearable for the people residing in the Penally camp.
Hoffwn i ddiolch yn arbennig i Joyce Watson am roi'r cyfle imi ddiolch i'r rhai sy'n wirfoddolwyr, y sefydliadau trydydd sector hynny sydd wedi ymateb i her y pandemig. Rwy'n credu y bydd pawb yma yn y Senedd, yn eu hetholaethau i gyd, wedi gweld canlyniadau ymateb anhygoel y gwirfoddoli hwnnw i'r pandemig, mewn cymunedau, cymdogaethau, a hefyd mae sefydliadau newydd yn datblygu, yn ogystal â'r rhai presennol, ac yn sicrhau y gallan nhw estyn allan a chefnogi'r rhai sy'n dod ymlaen. Felly, hoffwn i ddiolch yn y ffordd honno, a dim ond o ran Sir Benfro, yn eich cymuned chi, i gydnabod swyddogaeth Cymdeithas Gwasanaethau Gwirfoddol Sir Benfro. Maen nhw, wrth gwrs, yn cael grant gennym ni yn rheolaidd. Maen nhw'n cael eu cyllid craidd gennym ni a hefyd, maen nhw wedi cael cyllid ychwanegol i ymateb i'r pandemig.
A gaf i ddweud hefyd, Llywydd, ei bod mor galonogol i weld bod sir Benfro yn sir noddfa? Ac mae'r ymateb y mae'r gwirfoddolwyr wedi'i roi, o ganlyniad i fod yn sir noddfa, i'r rhai sy'n byw yng ngwersyll Penalun, mae'n rhaid imi ddweud, yn rhyfeddol. Hoffwn i fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r holl wirfoddolwyr hynny yn sir Benfro a ledled Cymru, ond gan ganolbwyntio'n benodol ar y gwirfoddolwyr hynny yn sir Benfro heddiw, pan fyddwn ni'n meddwl am y cyfraniad y maen nhw'n ei wneud i wneud bywyd yn haws i'r bobl sy'n byw yng ngwersyll Penalun.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The debate on the general principles and financial resolution in respect of the Welsh Elections (Coronavirus) Bill has been added as the last item of business before voting today. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r ddadl ar yr egwyddorion cyffredinol a'r penderfyniad ariannol o ran Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws) wedi'i hychwanegu fel yr eitem olaf o fusnes cyn pleidleisio heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Andrew R.T. Davies.
Andrew R.T. Davies.
Thank you.
Diolch.
I caught you there, didn't I?
Fe wnes i'ch dal chi yna, oni wnes i?
You did, Presiding Officer. Thank you very much, Presiding Officer. Business manager, could I have a statement from the health Minister, please, in relation to the new variants that are currently being identified across the United Kingdom? I appreciate there's a vaccination statement later on this afternoon, but I don't think it is appropriate to mix the two up, to be honest with you, and a direct statement from the Minister would be beneficial for Members to understand what actions the Welsh Government is taking, along with other Governments across the UK, especially in relation to the new Kent variant, E484K, given the high incidence of the Kent variant in Wales, and, obviously, the travel restrictions that have been imposed in relation to the Brazilian variant.
Do, fe wnaethoch chi, Llywydd. Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rheolwr busnes, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd, os gwelwch yn dda, ynglŷn â'r amrywiolion newydd sy'n cael eu nodi ar hyn o bryd ledled y Deyrnas Unedig? Rwy'n sylweddoli bod datganiad brechu yn ddiweddarach y prynhawn yma, ond nid wyf i'n credu ei bod yn briodol cymysgu'r ddau, a bod yn onest â chi, a byddai datganiad uniongyrchol gan y Gweinidog o fudd i'r Aelodau ddeall pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, ynghyd â Llywodraethau eraill ledled y DU, yn enwedig o ran amrywiolyn newydd Caint, E484K, o ystyried yr achosion uchel o amrywiolyn Caint yng Nghymru, ac, yn amlwg, y cyfyngiadau teithio sydd wedi'u gosod o ran amrywiolyn Brasil.
Thank you to Andrew R.T. Davies for raising that particular issue, and I will speak to the health Minister to explore what is the best way to keep Members updated in terms of the emergence of new variants and, particularly, the variant of concern to which the Member refers. As we say, we do have a statement on vaccinations next today, but I will explore what further information might be provided usefully to Members.
Diolch i Andrew R.T. Davies am godi'r mater penodol hwnnw, a byddaf i'n siarad â'r Gweinidog Iechyd i archwilio beth yw'r ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau o ran amrywiolion newydd yn ymddangos, ac yn benodol, yr amrywiolyn y mae'r Aelod yn cyfeirio ato sy'n peri pryder. Fel y dywedwn, mae gennym ddatganiad ynghylch brechiadau nesaf heddiw, ond byddaf yn edrych i weld pa wybodaeth ychwanegol y gellid ei darparu a fyddai'n ddefnyddiol i'r Aelodau.
A gaf i ofyn am ddatganiad llafar gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar yr ymateb i'r llifogydd diweddar mewn cymunedau ar draws Cymru? Wrth gwrs, dwi'n croesawu'r ymrwymiad i gynnig cymorth ariannol i'r cartrefi a'r busnesau hynny a gafodd eu heffeithio. Mae angen sicrwydd bod hwnnw'n cael ei dalu'n syth, ac nid mewn dau fis, fel y digwyddodd mewn achosion tebyg y llynedd, wrth gwrs. Ond, hefyd, mae angen sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod unrhyw wella sydd ei angen i'r isadeiledd atal llifogydd yn yr ardaloedd hynny a brofodd y trychinebau diweddar a bod y gwaith sydd ei angen yn fanna yn cael ei wneud y syth. Nawr, gwelliannau dros dro fyddai nhw—pethau yn y tymor byr—ond mae'n rhaid inni osgoi achosion pellach o lifogydd yn y llefydd hynny sydd wedi cael eu taro.
Hefyd, mae angen sicrhau bod y rheini a fuodd bron â chael eu taro gan lifogydd—a dwi'n gwybod am ddegau lawer o gartrefi a ddaeth o fewn modfeddi i gael eu difrodi—yn cael y cyngor a'r cyfarpar sydd ei angen i amddiffyn eu tai ar fyrder. Dwi'n sôn am bethau fel gatiau llifogydd, ac yn y blaen. Mae'r gofid am lifogydd yn cael effaith ddybryd ar iechyd meddwl pobl, wrth gwrs, heb sôn am y ffaith y byddai buddsoddi i osgoi llifogydd yn y lle cyntaf yn gwneud llawer mwy o synnwyr na gorfod delio gyda'r canlyniadau pan fydd hi'n rhy hwyr.
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn sgil ateb cwbl annigonol y Prif Weinidog i fy nghwestiwn i ychydig yn ôl, ynglŷn â'r amcanestyniadau poblogaeth sy'n cael eu defnyddio gan Lywodraeth Cymru, a'r anghysondeb dybryd sydd wedi cael ei amlygu nawr rhwng yr amcanestyniadau sydd yn rhan o'r fformiwla ar gyfer pennu dyraniadau i awdurdodau lleol yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, a'r amcanestyniadau sy'n cael eu defnyddio ar gyfer y cynlluniau datblygu lleol? Mae un yn Wrecsam yn dweud bod y boblogaeth yn mynd i fod yn statig, ac mae'r llall yn Wrecsam yn dweud bod y boblogaeth yn mynd i gynyddu'n sylweddol. Mi fyddwn i'n tybio bod hynny'n destun embaras i'r Llywodraeth yma ac yn rhywbeth y byddech chi a phob Gweinidog arall yn awyddus i'w sortio unwaith ac am byth.
May I ask for an oral statement from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the response to the recent flooding in communities across Wales? Of course, I welcome the commitment to provide financial support to the homes and businesses affected, and we need assurances that that will be paid immediately and not in two months' time, as happened in similar cases last year, of course. But, we also need to ensure that the Welsh Government does work closely with local authorities and NRW to ensure that any improvements necessary to the flood prevention infrastructure in those areas that experienced recent disasters and that the work needed there is done immediately. They might be temporary improvements in the short term, but we must avoid further cases of flooding in those areas that have already been hit.
Also, we need to ensure that those who were almost affected by flooding—and I know of many dozens of homes that came within inches of being flooded—are given the equipment and advice needed to protect their homes as a matter of urgency. I'm talking about things like floodgates here. The concern about flooding has a grave impact on people's mental health, never mind the fact that investing to avoid flooding in the first place would make much more sense than having to deal with the outcomes of flooding when it's already too late.
May I also ask for a statement from the Minister for Housing and Local Government, given the totally inadequate response from the First Minister to my question a few moments ago on the population estimates used by the Welsh Government, and the grave inconsistency that's now been highlighted between the projections used as part of the local government funding formula for next year's budget, and the projections used for the LDPs? One in Wrexham says that the population will be static, and the other in Wrexham says that the population is going to increase substantially. I would assume that this is a cause for embarrassment for this Government and something that you and every other Minister would be eager to sort out once and for all.
Well, I think that the First Minister's response to the question raised during First Minister's questions today was quite clear. However, I will invite you to write to the Minister for Housing and Local Government, setting out your concerns, so that you can receive a written response in respect of that.
On the matter of flooding, I completely agree that it is important that individuals affected by flooding do get that financial assistance as quickly as possible, but then also the assistance in terms of information and advice as well. I do note that the order paper for tomorrow does have several questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs in relation to flooding, and particularly the recent impact of storm Christoph. So, that might be an early opportunity to hear from the Minister on these matters.
Wel, rwy'n credu bod ymateb y Prif Weinidog i'r cwestiwn a godwyd yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog heddiw yn eithaf clir. Fodd bynnag, byddaf i'n eich gwahodd chi i ysgrifennu at y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, yn nodi eich pryderon, fel y gallwch chi gael ymateb ysgrifenedig ynglŷn â hynny.
O ran llifogydd, rwy'n cytuno'n llwyr ei bod yn bwysig bod unigolion y mae'r llifogydd wedi effeithio arnyn nhw'n cael y cymorth ariannol hwnnw cyn gynted â phosibl, ond yna hefyd y cymorth o ran gwybodaeth a chyngor hefyd. Sylwaf fod gan y papur trefn ar gyfer yfory nifer o gwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynglŷn â llifogydd, ac yn enwedig effaith ddiweddar storm Christoph. Felly, gallai hynny fod yn gyfle cynnar i glywed gan y Gweinidog ynghylch y materion hyn.
I raised the issue of the differential economic impact of the coronavirus on deprived communities during First Minister's questions. I would like to ask for a Government debate on this matter. This is something that has been the subject of a number of different studies and reports and analyses over the last few months, and it will set the agenda for the Government's approach, I would hope, over the coming weeks and months to these matters. I think that it is important to have a debate in Government time on the differential economic impact of coronavirus on different communities.
The second issue that I would like to raise, Minister, is the reduction in time available on statements and debates, at present, to 30 minutes. This significantly reduces the opportunity for backbenchers to raise issues on behalf of their constituents. I recognise that we're all working under different constraints at the moment, but it is important that it remains a Parliament, and that means that all of us have an equal opportunity to raise matters that are important to our constituents and our constituencies. The reduction of time available for us to do that significantly impacts our ability to do so, and I would be grateful if that matter could be reviewed.
Codais fater effaith economaidd wahaniaethol y coronafeirws ar gymunedau difreintiedig yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog. Hoffwn i ofyn am ddadl gan y Llywodraeth ar y mater hwn. Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi bod yn destun nifer o wahanol astudiaethau ac adroddiadau a dadansoddiadau yn ystod y misoedd diwethaf, a bydd yn gosod yr agenda ar gyfer dull gweithredu'r Llywodraeth i'r materion hyn, gobeithio, yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cael dadl yn amser y Llywodraeth ar effaith economaidd wahaniaethol coronafeirws ar wahanol gymunedau.
Yr ail fater yr hoffwn i ei godi, Gweinidog, yw'r lleihad yn yr amser sydd ar gael ar gyfer datganiadau a dadleuon, ar hyn o bryd, i 30 munud. Mae hyn yn lleihau'n sylweddol y cyfle i feincwyr cefn godi materion ar ran eu hetholwyr. Rwy'n cydnabod ein bod ni i gyd yn gweithio dan gyfyngiadau gwahanol ar hyn o bryd, ond mae'n bwysig ei bod yn parhau'n Senedd, ac mae hynny'n golygu bod pob un ohonom ni'n cael cyfle cyfartal i godi materion sy'n bwysig i'n hetholwyr a'n hetholaethau. Mae lleihau'r amser sydd ar gael i ni wneud hynny'n effeithio'n sylweddol ar ein gallu ni i wneud hynny, a byddwn i'n ddiolchgar os byddai modd adolygu'r mater hwnnw.
So, on that second point, that matter is kept under review constantly within the Business Committee and, inevitably, we do have to make some difficult decisions in terms of both the business that we table and also the amount of time which we're able to give to it, given the constrained ways under which we are currently working. But as I said, we do keep this constantly under review because it's absolutely not the intention to curtail the opportunity for scrutiny. So, I do take that point very much on board.
And then the second point was regarding the differential impact of the coronavirus on communities across Wales and, absolutely, that will be important in terms of defining the way forward and the kind of recovery that we have, which has to be a green and fair recovery where nobody is left behind. And I know that colleagues will consider the best way to have that discussion.
Felly, ar yr ail bwynt hwnnw, mae'r mater hwnnw'n cael ei adolygu'n gyson yn y Pwyllgor Busnes ac, yn anochel, mae'n rhaid i ni wneud rhai penderfyniadau anodd o ran y busnes yr ydym ni'n ei gyflwyno a hefyd faint o amser y gallwn ni ei roi iddo, o ystyried y ffyrdd cyfyngedig yr ydym ni'n gweithio oddi tanyn nhw ar hyn o bryd. Ond fel y dywedais i, rydym ni'n parhau i adolygu hyn yn gyson gan nad yw'n fwriad o gwbl gwtogi ar y cyfle i graffu. Felly, rwy'n wirioneddol yn derbyn y pwynt hwnnw.
Ac yna roedd yr ail bwynt yn ymwneud ag effaith wahaniaethol y coronafeirws ar gymunedau ledled Cymru ac, yn sicr, bydd hynny'n bwysig o ran diffinio'r ffordd ymlaen a'r math o adferiad sydd gennym, y bydd rhaid iddo fod yn adferiad gwyrdd a theg lle nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Ac rwy'n gwybod y bydd cydweithwyr yn ystyried y ffordd orau o gynnal y drafodaeth honno.
I call for a Welsh Government statement on shopping arrangements for blind and partially sighted people. Welsh Government officials, I understand, are working with supermarkets to improve their coronavirus safety measures. Proposed measures include systems to manage the number of customers in store, more visible signage and hygiene stations, and increased social distancing markers. RNIB Cymru have been approached by a number of their members worried about what these new restrictions might mean for them. Social distancing is near impossible for blind and partially sighted people, and navigating queues and altered store layouts has been extremely challenging for them throughout the whole pandemic. RNIB Cymru are therefore calling for guidance to be issued through supermarkets and essential retailers to make staff aware of the types of assistance and adjustments they can offer to blind and partially sighted customers. Blind and partially sighted customers need to know both how the Welsh Government intends to address the issue of access to supermarkets for them, and what guidance it will be issuing to retailers to raise staff awareness and make sure vulnerable people are not disadvantaged even further. I call for a statement accordingly.
Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar y trefniadau siopa i bobl ddall a rhannol ddall. Rwy'n deall bod swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag archfarchnadoedd i wella eu mesurau diogelwch coronafeirws. Mae'r mesurau arfaethedig yn cynnwys systemau i reoli nifer y cwsmeriaid mewn siopau, arwyddion a hylendid mwy gweladwy, a mwy o arwyddion cadw pellter cymdeithasol. Mae nifer o'u haelodau wedi cysylltu ag RNIB Cymru yn poeni ynghylch yr hyn y gallai'r cyfyngiadau newydd ei olygu iddyn nhw. Mae cadw pellter cymdeithasol bron yn amhosibl i bobl ddall a rhannol ddall, ac mae ymdopi â chiwiau a chynlluniau siopau sydd wedi'u haddasu wedi bod yn heriol iawn iddyn nhw drwy gydol y pandemig cyfan. Felly, mae RNIB Cymru yn galw am gyhoeddi canllawiau drwy archfarchnadoedd a manwerthwyr hanfodol i sicrhau bod staff yn ymwybodol o'r mathau o gymorth ac addasiadau y gallan nhw eu cynnig i gwsmeriaid dall a rhannol ddall. Mae angen i gwsmeriaid dall a rhannol ddall wybod sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â mynediad i archfarchnadoedd ar eu cyfer, a pha ganllawiau y bydd yn eu rhoi i fanwerthwyr i godi ymwybyddiaeth staff a sicrhau nad yw pobl sy'n agored i niwed dan anfantais ychwanegol. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
I'm grateful to Mark Isherwood for raising the important issue of the experience of blind and partially sighted people in supermarkets during the current restrictions. I know that it does make situations particularly difficult for them, especially when people don't always understand that blind and partially sighted people might find it more difficult to maintain that social distance, and so forth. I'm aware myself of the RNIB work, but I will ensure that the health Minister—although I'm sure he's already familiar with it—does review that, with a view to exploring what more we can say to ensure that people aren't disadvantaged and that awareness is heightened as much as possible.
Rwy'n ddiolchgar i Mark Isherwood am godi mater pwysig profiad pobl ddall a rhannol ddall mewn archfarchnadoedd yn ystod y cyfyngiadau presennol. Gwn ei fod yn gwneud sefyllfaoedd yn arbennig o anodd iddyn nhw, yn enwedig pan nad yw pobl bob amser yn deall y gallai pobl ddall a rhannol ddall ei chael yn fwy anodd cynnal y pellter cymdeithasol hwnnw, ac ati. Rwy'n ymwybodol fy hun o waith yr RNIB, ond byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog Iechyd—er fy mod yn siŵr ei fod eisoes yn gyfarwydd ag ef—yn adolygu hynny, gyda golwg ar archwilio beth arall y gallwn ni ei ddweud i sicrhau nad yw'r bobl hyn dan anfantais a bod cymaint â phosibl o ymwybyddiaeth yn cael ei chodi.
Can we have a statement on the number of pupils who are without either a device or internet access in order to do their home schooling? Does the Government have an idea of the number of children without the means to participate in online school lessons? Because if the Government is serious about eliminating the link between school attainment and poverty, then this issue should be a top priority. And the fact that there are children without the means to do online schooling nearly a year since we first went into lockdown means that that link between education attainment and poverty will be amplified. I've had parents and teachers approach me to say that this is still an issue in the Rhondda. In England, children without internet access in their homes have been promised free and unlimited data until the end of the academic year, and this scheme came about as a result of the Department for Education in England teaming up with internet providers. I hope we can have a similar scheme adopted in Wales soon, and I would like an indication from the Government if and when you are able to provide one.
A gawn ni ddatganiad o ran nifer y disgyblion sydd heb ddyfais neu gyfle i ddefnyddio'r rhyngrwyd er mwyn gwneud eu gwaith addysg gartref? A oes gan y Llywodraeth syniad o nifer y plant sydd heb y modd i gymryd rhan mewn gwersi ysgol ar-lein? Oherwydd os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynghylch dileu'r cysylltiad rhwng cyrhaeddiad ysgol a thlodi, yna dylai'r mater hwn fod yn brif flaenoriaeth. Ac mae'r ffaith bod yna blant heb y modd i gael eu haddysgu ar-lein bron flwyddyn ers inni fynd i'r cyfyngiadau symud am y tro cyntaf yn golygu y bydd y cysylltiad hwnnw rhwng cyrhaeddiad addysg a thlodi yn cael ei gynyddu. Rwyf wedi cael rhieni ac athrawon yn cysylltu â mi i ddweud bod hyn yn dal i fod yn broblem yn y Rhondda. Yn Lloegr, cafodd data di-dâl a diderfyn eu haddo i blant sydd heb y modd i fanteisio ar y rhyngrwyd yn eu cartrefi tan ddiwedd y flwyddyn academaidd, a chafodd y cynllun hwnnw ei weithredu o ganlyniad i'r Adran Addysg yn Lloegr yn gweithio gyda darparwyr rhyngrwyd. Gobeithio y gallwn ni gael cynllun tebyg wedi'i fabwysiadu yng Nghymru'n fuan, a hoffwn i gael syniad gan y Llywodraeth os a phryd y gall ddarparu cynllun o'r fath.
I'll certainly ask the education Minister to provide an update on that specific issue, but I can say that Welsh Government has been very proactive in terms of providing devices for children and young people to use in order to access the online and blended learning. Just before Christmas, we announced a further £11 million to purchase a number of devices—I think, at the time, it was 35,000 devices—which would take the number of devices distributed to children and young people across Wales to 133,000 during the course of the pandemic. I think that's quite a significant achievement. And we also recognise that it's difficult for some children to get online, so we've also distributed more than 11,000 Mi-Fi devices, so that children and young people who don't have that reliable connection at home can do so. Clearly, if there's more to do, then we would want to do it, so I will ensure that the education Minister provides the update to that specific question.
Yn sicr, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog Addysg roi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran y mater penodol hwnnw, ond gallaf ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhagweithiol iawn o ran darparu dyfeisiau i blant a phobl ifanc eu defnyddio er mwyn manteisio ar ddysgu ar-lein a dysgu cyfunol. Ychydig cyn y Nadolig, cyhoeddwyd £11 miliwn arall i brynu nifer o ddyfeisiau—rwy'n credu, ar y pryd, mai 35,000 o ddyfeisiau oedd hynny—a fyddai'n mynd â nifer y dyfeisiau wedi'u dosbarthu i blant a phobl ifanc ledled Cymru yn ystod y pandemig i 133,000. Rwy'n credu bod hynny'n gyflawniad eithaf sylweddol. Ac rydym hefyd yn cydnabod ei bod yn anodd i rai plant fynd ar-lein, felly rydym hefyd wedi dosbarthu mwy na 11,000 o ddyfeisiau Mi-Fi, fel y gall plant a phobl ifanc nad oes ganddyn nhw'r cysylltiad dibynadwy hwnnw gartref wneud hynny. Yn amlwg, os oes modd gwneud rhagor, yna byddem eisiau gwneud hynny, a byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog Addysg yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran y cwestiwn penodol hwnnw.
May I ask for an oral statement or a debate in Government time on nitrate vulnerable zones? I note that the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs Lesley Griffiths is answering questions tomorrow and put out a written statement, but the timing of that written statement was such that there is no opportunity for ordinary Members of the Senedd to ask questions at that session tomorrow. The Minister said, back on 8 April last year, that she would bring in regulations only when the crisis comes to an end. Then, on 16 September last year, she said,
'What I have committed to is not bringing them forward whilst we're in the middle of a COVID-19 pandemic',
and then, on 14 October,
'I have committed not to do anything while we are at the height of the pandemic.'
Is it thus the Welsh Government position that we are past the height of the pandemic and no longer in its middle, and that it will come to an end by 1 April? If so, why are we debating emergency legislation later to potentially delay the election from 6 May? I think the Minister needs to give us an explanation on the matter of what she said before, and also an explanation of why the whole of Wales has been a nitrate vulnerable zone under her regulations, at great cost to farmers, many of whom aren't responsible for these problems and don't farm in areas of Wales where they're widespread. Why can't we have a similar system to that which the UK Government has for England, where areas only become NVZs where the incidence is high or where there is a particular problem?
A gaf i ofyn am ddatganiad llafar neu ddadl yn amser y Llywodraeth ar barthau perygl nitradau? Rwy'n sylwi bod Lesley Griffiths, Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, yn ateb cwestiynau yfory ac yn cyflwyno datganiad ysgrifenedig, ond roedd amseriad y datganiad ysgrifenedig hwnnw'n golygu nad oes cyfle i Aelodau cyffredin y Senedd ofyn cwestiynau yn y sesiwn honno yfory. Dywedodd y Gweinidog, yn ôl ar 8 Ebrill y llynedd, y byddai'n cyflwyno rheoliadau dim ond pan fydd yr argyfwng yn dod i ben. Yna, ar 16 Medi y llynedd, dywedodd,
Yr hyn yr wyf i wedi ymrwymo iddo yw peidio â'u cyflwyno wrth inni fod yng nghanol pandemig COVID-19,
ac yna, ar 14 Hydref,
Rwyf wedi ymrwymo i beidio â gwneud dim pan mae'r pandemig yn ei anterth.
Felly, ai safbwynt Llywodraeth Cymru yw ein bod ni wedi mynd heibio i'r pandemig yn ei anterth ac nad ydym ni bellach yn ei ganol, ac y daw i ben erbyn 1 Ebrill? Os felly, pam ydym ni'n trafod deddfwriaeth frys yn nes ymlaen i ohirio'r etholiad o 6 Mai? Rwy'n credu bod angen i'r Gweinidog roi esboniad inni am yr hyn a ddywedodd o'r blaen, a hefyd esboniad pam mae Cymru gyfan wedi bod yn barth perygl nitradau o dan ei rheoliadau hi, ar gost fawr i'r ffermwyr, lawer ohonyn nhw nad ydyn nhw'n gyfrifol am y problemau hyn ac nad ydyn nhw'n ffermio mewn ardaloedd yng Nghymru lle maen nhw'n gyffredin. Pam na allwn ni gael system debyg i'r un sydd gan Lywodraeth y DU ar gyfer Lloegr, lle mae ardaloedd yn Barthau Perygl Nitradau dim ond pan mae nifer yr achosion yn uchel neu lle mae yna broblem benodol?
Well, the First Minister did answer some questions on this during First Minister's questions this afternoon, but it is the case that the Minister used the negative procedure to lay the regulations, because that is the system set out in law. However, the Business Committee has today agreed a debate on the annulment of the regulations, and that will be debated by the Senedd in due course.
Wel, fe atebodd y Prif Weinidog rai cwestiynau ar hyn yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog y prynhawn yma, ond mae'n wir fod y Gweinidog wedi defnyddio'r weithdrefn negyddol i osod y rheoliadau, oherwydd dyna'r system sydd wedi'i nodi yn y gyfraith. Fodd bynnag, mae'r Pwyllgor Busnes heddiw wedi cytuno ar ddadl ar ddirymu'r rheoliadau, a bydd y Senedd yn trafod hynny maes o law.
I wonder if I could ask for a statement from the health Minister on the continuation of telemedical abortion services? These have been absolutely vital during the pandemic lockdown to enable women to access early medical abortions without having to leave their homes. I wrote to the Minister in November on behalf of the women's health cross-party group, pointing out the discussion that we'd had, with the involvement of all seven health boards, about the transformational use of telemedicine to enable women to get that early consultation without risk and the safety and efficacy of it. Actually, for women living in rural areas, where they're some distance away from clinics that provide these services, it's been transformational, and I just wondered if we could have a statement to find out whether or not this excellent way of delivering prudent healthcare can be continued on a more permanent basis.
Tybed a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd am barhad gwasanaethau erthylu telefeddygol? Mae'r rhain wedi bod yn gwbl hanfodol yn ystod cyfyngiadau symud y pandemig i alluogi menywod i gael erthyliadau meddygol cynnar heb orfod gadael eu cartrefi. Ysgrifennais i at y Gweinidog ym mis Tachwedd ar ran y grŵp trawsbleidiol ar iechyd menywod, gan dynnu sylw at y drafodaeth a gafwyd, gyda chyfranogiad pob un o'r saith bwrdd iechyd, ynghylch y defnydd trawsnewidiol o delefeddygaeth i alluogi menywod i gael yr ymgynghoriad cynnar hwnnw heb risg a diogelwch ac effeithiolrwydd y peth. Mewn gwirionedd, i fenywod sy'n byw mewn ardaloedd gwledig, lle maen nhw gryn bellter oddi wrth glinigau sy'n darparu'r gwasanaethau hyn, mae wedi bod yn drawsnewidiol, ac roeddwn i'n tybio a gawn ni ddatganiad i ganfod a fyddai modd parhau â'r ffordd ragorol hon o ddarparu gofal iechyd darbodus yn fwy parhaol ai peidio.
Well, the arrangement was put in place during the pandemic to reduce the transmission of COVID-19, and it's currently time limited for two years or until the pandemic is over, whichever is earliest. But, on 1 December, the Welsh Government did publish a consultation, seeking views on whether to make permanent the current temporary arrangements, and this consultation will run until 23 February. It's available on the Welsh Government website. So, when we have those responses to the consultation, a decision will be made. But, of course, I encourage Jenny Rathbone to make her submission to that.
Wel, cafodd y trefniant ei roi ar waith yn ystod y pandemig i leihau trosglwyddo COVID-19, ac ar hyn o bryd mae'n para am gyfnod penodol o ddwy flynedd neu nes bod y pandemig ar ben, pa un bynnag sydd gynharaf. Ond, ar 1 Rhagfyr, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad, yn gofyn am sylwadau ynghylch a ddylai'r trefniadau dros dro presennol gael eu gwneud yn barhaol, a bydd yr ymgynghoriad hwn yn para tan 23 Chwefror. Mae ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Felly, pan fydd yr ymatebion hynny i'r ymgynghoriad gennym ni, bydd penderfyniad yn cael ei wneud. Ond, wrth gwrs, rwy'n annog Jenny Rathbone i wneud ei chyflwyniad i hynny.
Trefnydd, can I call for a statement on vaccination and its potential to enabling earlier return to the classroom for students and pupils across Wales? I held a briefing last week, in conjunction with the Israeli embassay, from Dr Asher Salmon, who is the director of international relations at the Israeli ministry for health. The Israeli Government has a taken a conscious decision, because it wanted to get children and young people back into their education, to actually vaccinate teachers and other school staff in order to accelerate that opportunity to return them to the classroom. I think it would be useful to have a statement on whether this is something that the Welsh Government has considered, in order to help clarify the position of the Welsh Government in relation to this matter. Thank you.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad ar frechu a'i botensial i alluogi dychwelyd i'r ystafell ddosbarth yn gynharach i fyfyrwyr a disgyblion ledled Cymru? Cynhaliais sesiwn friffio yr wythnos ddiwethaf, ar y cyd â llysgenhadaeth Israel, gan Dr Asher Salmon, sy'n gyfarwyddwr cysylltiadau rhyngwladol yng ngweinyddiaeth iechyd Israel. Mae Llywodraeth Israel wedi gwneud penderfyniad ymwybodol, oherwydd ei bod yn dymuno gweld plant a phobl ifanc yn ôl yn cael eu haddysg, i frechu athrawon a staff eraill ysgolion er mwyn cyflymu'r cyfle hwnnw iddynt ddychwelyd i'r ystafell ddosbarth. Rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol cael datganiad ynghylch a yw hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ystyried, er mwyn helpu i egluro sefyllfa Llywodraeth Cymru o ran y mater hwn. Diolch.
We do have the statement on vaccination as the next item of business this afternoon, so this might be a further opportunity to hear from the Minister in this regard. But it's been very much the case that the Welsh Government has been following the advice of the JCVI in terms of schedule that it has set out, in order to maintain the approach that we've taken throughout the pandemic of following the science and listening to what the experts tell us in terms of how to minimise the number of deaths for people across Wales. But, as I say, there's a statement next, so it might be a chance to hear a little bit more from the health Minister.
Yr eitem ynglŷn â brechu yw'r un nesaf ar gyfer busnes y prynhawn, ac fe allai fod yn gyfle pellach i ni glywed gan y Gweinidog am hyn. Ond mae'n wir dweud bod Llywodraeth Cymru wedi dilyn cyngor y JCVI o ran yr amserlen a nodwyd ganddi, er mwyn cadw at y dull yr ydym ni wedi bod yn ei ddefnyddio drwy gydol y pandemig sef cymryd ein harwain gan y wyddoniaeth a gwrando ar yr hyn y mae'r arbenigwyr yn ei ddweud wrthym ni o ran sut i leihau nifer y marwolaethau ymhlith pobl ledled Cymru. Ond, fel y dywedais i, mae yna ddatganiad nesaf, felly bydd hwnnw'n gyfle i glywed ychydig mwy gan y Gweinidog Iechyd.
Ac yn olaf, Delyth Jewell.
And finally, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. I'd like to ask for a statement, please, explaining why some care homes have been deprioritised for vaccines. I've been contacted by a small care home in Caerphilly county borough who are really upset that their residents are no longer due to be vaccinated in the first two priority groups. They were originally told that all care home residents would be vaccinated in the first group, but adults in some residential care settings have now been moved to group six. They assume that this is because they're small. They care for residents with learning disabilities, but the residents of this care home are all over 65. People working there feel that they've been treated unfairly because they're expected to follow the same guidelines and the same rules as every other care home, and there's not been any justification given as yet why their residents have been deprioritised. I know the council have been very helpful, and the home would want me to say that the council has helped them to make sure that all staff have been vaccinated, but they can't do the same for residents because of this change in prioritisation.
Trefnydd, very shortly before Plenary today, Members were sent a vaccination update by the health Minister, which talks about older people care homes. I'd like to know if this qualification means that care homes who are defined as caring for residents with learning disabilities are being neglected here, even if the residents are over 65. Has this change in prioritisation been done so that the Welsh Government can claim it has vaccinated all care homes for older people? Because this would clearly not be true. Yesterday, the Welsh Government claimed that all care homes were either being or had been vaccinated, when, in fact, small care homes like this haven't been. So, I would like a justification for what is published, please, so that it can be shown to the care homes. Because if this has been a retrospective change, I really worry that this could be discriminatory, because many of the residents of this home, because of their age, would have qualified for vaccines already if they didn't have the disabilities.
Diolch, Llywydd. Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, yn esbonio pam mae rhai cartrefi gofal wedi cael eu dadflaenoriaethu ar gyfer brechlynnau. Mae yna gartref gofal bach ym mwrdeistref sirol Caerffili sydd wedi cysylltu â mi ac sy'n gofidio llawer na chaiff eu preswylwyr nhw eu cynnwys erbyn hyn yn y ddau grŵp blaenoriaeth cyntaf ar gyfer eu brechu. Fe ddywedwyd wrthynt yn wreiddiol y byddai holl breswylwyr cartrefi gofal yn cael eu brechu yn y grŵp cyntaf, ond mae oedolion mewn rhai lleoliadau gofal preswyl wedi cael eu symud i grŵp rhif chwech erbyn hyn. Maen nhw'n tybio mai'r rheswm am hyn yw oherwydd bod y cartref yn un bach o ran maint. Maen nhw'n gofalu am breswylwyr ag anableddau dysgu, ond mae preswylwyr y cartref gofal hwn i gyd dros eu 65 oed. Mae pobl sy'n gweithio yno'n credu eu bod wedi cael eu trin yn annheg oherwydd bod disgwyl iddynt ddilyn yr un canllawiau a'r un rheolau â phob cartref gofal arall, ac ni roddwyd unrhyw gyfiawnhad hyd yn hyn dros y dadflaenoriaethu. Rwy'n gwybod i'r cyngor fod yn barod iawn i helpu, ac fe fyddai'r cartref yn awyddus imi ddweud bod y cyngor wedi helpu i sicrhau bod yr holl staff wedi cael eu brechu, ond ni allant wneud hynny i'r preswylwyr oherwydd y newid hwn o ran blaenoriaethu.
Trefnydd, ychydig cyn y Cyfarfod Llawn heddiw, fe anfonodd y Gweinidog Iechyd ddiweddariad at yr Aelodau ynglŷn â brechu, sy'n crybwyll cartrefi gofal i bobl hŷn. Fe hoffwn i wybod a yw'r amod hwn yn golygu bod cartrefi gofal sy'n cael eu diffinio fel rhai sy'n gofalu am breswylwyr ag anableddau dysgu yn cael eu hesgeuluso yn hyn o beth, hyd yn oed os yw'r preswylwyr dros eu 65 oed. A yw'r newid hwn o ran blaenoriaethu wedi digwydd fel y gall Llywodraeth Cymru honni ei bod wedi brechu ym mhob cartref gofal i bobl hŷn? Oherwydd mae'n amlwg na fyddai hynny'n wir. Ddoe, fe honnodd Llywodraeth Cymru fod pob cartref gofal naill ai wrthi'n cael eu brechiadau neu eisoes wedi eu cael nhw ond mewn gwirionedd nid yw hynny wedi digwydd mewn cartrefi gofal bach fel hyn. Felly, fe hoffwn i glywed cyfiawnhad o'r hyn a gyhoeddwyd, os gwelwch chi'n dda, fel y gellir dangos hwnnw i'r cartrefi gofal. Oherwydd os yw hwn wedi bod yn newid ôl-weithredol, rwy'n poeni'n wir y gallai hwnnw fod yn wahaniaethol, oherwydd fe fyddai llawer o breswylwyr y cartref hwn, oherwydd eu hoedran, wedi bod yn gymwys eisoes ar gyfer eu brechu pe na fyddai ganddyn nhw'r anableddau.
Thank you for raising this specific issue on behalf of that care home. The Minister will be making a statement on vaccinations and vaccines as the next item of business today, so there could be an opportunity to raise that then. But, if not, if you write to the health Minister or myself with the specific details of the care home to which you refer, we can look into this in further detail and provide that detailed answer that you're after.
Diolch i chi am godi'r mater penodol hwn ar ran y cartref gofal hwnnw. Fe fydd y Gweinidog yn gwneud datganiad ynglŷn â brechiadau a brechlynnau yn yr eitem sy'n dod nesaf ym musnes heddiw, felly bydd cyfle i godi hyn bryd hynny. Ond, os na, pe byddech chi'n ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd neu ataf i gyda manylion penodol y cartref gofal yr ydych chi'n sôn amdano, fe allwn ni ymchwilio i hyn yn fwy manwl a rhoi'r ateb manwl hwnnw yr ydych chi'n ei geisio.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Y datganiad, felly, ar frechiadau COVID-19. Dwi'n galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y datganiad hwnnw—Vaughan Gething.
The next item is a statement on COVID-19 vaccinations. I call on the Minister for Health and Social Services to make the statement—Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. Today we have published the second of our reports summarising progress against our national COVID-19 vaccination strategy. These reports are published every Tuesday, in addition to the surveillance data being published by Public Health Wales that is published both daily and weekly, and the operational data that is being published by Welsh Government statisticians. According to the figures published at midday today, the NHS Wales-led programme has vaccinated more than 439,000 people across Wales. That is almost 14 per cent of the population. The latest information I have also shows that over 60 per cent of our first priority groups have now received their first dose of the vaccine. The pace is continuing to increase, and we are making strong progress. The effectiveness of our infrastructure and the growth in capacity are clear for all to see.
We have already hit two markers in our vaccine strategy. We have offered all front-line Welsh ambulance service staff their first dose of the vaccine. We also exceeded our end-of-January marker to have more than 250 GP practices deploying the vaccine. Last week’s report confirmed that this marker had been achieved ahead of schedule, with over 300 practices running clinics. The number has increased again to over 400 practice locations, demonstrating the high level of engagement across all parts of our health service to work together to deliver the COVID-19 vaccination programme as quickly and as safely as possible. Protecting the vulnerable has always been at the heart of our response to the pandemic and it remains at the forefront of our fight back against this terrible disease.
The final marker that we've been working towards is vaccinating the first priority group set by the UK’s independent expert Joint Committee on Vaccination and Immunisation—people living in a care home for older adults and their staff carers. We set out to reach all those care homes that it was possible to reach by the end of January and to make sure that plans were in place for those care homes that have had COVID-19 outbreaks and incidents to be done as soon as possible. I am pleased to confirm again that we have achieved this marker, as confirmed yesterday by my colleague Eluned Morgan. Health boards have confirmed they have visited all older person care homes that it has been safe to send vaccination teams into. For those homes where it has not been safe, visits are planned during February, as soon as the public health advice allows.
As with our delivery model generally, a blended approach is in place for older person care homes. For some care homes, health boards are sending in vaccination teams to vaccinate both residents and staff. For other care homes, GP practices are organising vaccination for residents, often through a district nurse or small team, with staff being invited to attend mass centres. This mixed model ensures the right approach for the right home, given its context and location. With the three markers on the journey to milestone 1 having been achieved, our focus now is on completing vaccine offers for all those in the first four priority groups. In the last week, we have vaccinated more people as a percentage of our population than any of the other UK nations. We are moving through the priority cohorts and are on track to deliver against our first milestone by the middle of February.
We expect to sustain this level of progress and, in fact, expect to see an additional step up in the rate of vaccination this week. We've built a sustainable programme and are building pace and capacity within it all the time. This week, an additional military aid to civil authorities request has been agreed. This will see a further 90 military personnel brought in to support capacity in the vaccination programme across Wales. I am extremely grateful to our NHS colleagues across Wales whose continued hard work and dedication is making this incredible progress possible, and, of course, their partners in local government, the military and beyond, including the voluntary sector. I am very proud of what we are doing as a country with the vaccination roll-out. We still have a marathon ahead of us, but we can face the next stage with a real sense of confidence in our NHS-led programme here in Wales. Thank you, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Heddiw fe wnaethom ni gyhoeddi'r ail o'n hadroddiadau ni sy'n crynhoi'r cynnydd yn erbyn ein cynllun brechu COVID-19 cenedlaethol. Fe gyhoeddir yr adroddiadau hyn bob dydd Mawrth, yn ogystal â'r data gwyliadwriaeth gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a gyhoeddir yn ddyddiol ac yn wythnosol hefyd, a'r data gweithredol a gyhoeddir gan ystadegwyr Llywodraeth Cymru. Yn ôl y ffigurau a gyhoeddwyd ganol dydd heddiw, mae'r rhaglen a arweinir gan GIG Cymru wedi brechu mwy na 439,000 o bobl ledled Cymru. Hynny yw, bron 14 y cant o'r boblogaeth. Mae'r wybodaeth ddiweddaraf sydd gennyf yn dangos hefyd bod dros 60 y cant o'n grwpiau blaenoriaeth cyntaf ni wedi cael eu dos cyntaf o'r brechlyn erbyn hyn. Mae pethau'n cyflymu trwy'r amser, ac rydym yn gwneud cynnydd mawr. Mae effeithiolrwydd ein seilwaith ni a'r twf o ran capasiti yn amlwg i bawb eu gweld.
Rydym wedi taro dau nod eisoes yn ein cynllun brechu. Rydym wedi cynnig dos cyntaf o'r brechlyn i holl staff rheng flaen y gwasanaeth ambiwlans yng Nghymru. Fe aethom y tu hwnt i'n nod ni ar gyfer diwedd mis Ionawr hefyd, sef bod mwy na 250 o bractisau meddygon teulu yn gweinyddu'r brechlyn. Roedd adroddiad yr wythnos diwethaf yn cadarnhau bod y nod hwn wedi ei gyrraedd yn gynt na'r disgwyl, gyda dros 300 o bractisau yn cynnal clinigau. Mae'r nifer wedi cynyddu eto hyd at dros 400 o feddygfeydd, gan amlygu'r gyfradd uchel o ymgysylltu ar draws pob rhan o'n gwasanaeth iechyd ni ar gyfer cydweithio i ddarparu rhaglen frechu cyn gynted ac mor ddiogel â phosibl yn erbyn COVID-19. Mae amddiffyn y rhai sy'n agored i niwed wedi bod wrth wraidd ein hymateb ni i'r pandemig bob amser ac mae hynny'n parhau i fod yn bwysig iawn yn ein brwydr ni yn erbyn y clefyd brawychus hwn.
Y nod olaf yr ydym ni wedi bod yn gweithio tuag ato yw brechu'r grŵp blaenoriaeth cyntaf a bennwyd gan Gyd-bwyllgor arbenigol annibynnol y DU ar Frechu ac Imiwneiddio—pobl sy'n byw mewn cartrefi gofal ar gyfer oedolion hŷn a'r staff sy'n gofalu amdanyn nhw. Ein bwriadu oedd mynd i'r holl gartrefi gofal yr oedd yn bosibl mynd iddyn nhw erbyn diwedd mis Ionawr a sicrhau bod cynlluniau ar waith i'r cartrefi gofal hynny sydd wedi profi achosion o COVID-19 gael y brechiadau cyn gynted â phosibl. Rwy'n falch o gadarnhau unwaith eto ein bod ni wedi cyrraedd y nod hwn, fel y cadarnhaodd fy nghyd-Weinidog i, Eluned Morgan, ddoe. Mae'r byrddau iechyd wedi cadarnhau eu bod wedi ymweld â phob cartref gofal i bobl hŷn yr oedd yn ddiogel i anfon timau brechu yno. O ran y cartrefi hynny lle nad yw hynny wedi bod yn ddiogel, bwriedir ymweld â'r rheini yn ystod mis Chwefror, cyn gynted ag y bydd y cyngor iechyd cyhoeddus yn caniatáu hynny.
Fel sy'n gyffredin gyda'n model cyflenwi ni, mae dull cyfunol ar waith ar gyfer cartrefi gofal i bobl hŷn. Gyda rhai cartrefi gofal, mae'r byrddau iechyd yn anfon timau brechu i frechu preswylwyr a staff. Gyda chartrefi gofal eraill, mae practisau meddygon teulu yn trefnu'r brechiadau i breswylwyr, yn aml drwy anfon nyrs ardal neu dîm bach, a staff yn cael eu gwahodd i fynd i ganolfannau torfol. Mae'r model cymysg hwn yn sicrhau'r dull priodol ar gyfer pob cartref, gan ystyried y cyd-destun a'i leoliad. Gyda'r tri nod ar y daith hyd at garreg filltir 1 wedi eu cyrraedd, rydym yn canolbwyntio bellach ar gynnig brechlyn i bawb yn y pedwar grŵp blaenoriaeth cyntaf. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf, rydym wedi brechu mwy o bobl yn ôl canran y boblogaeth nag unrhyw wlad arall yn y DU. Rydym yn symud trwy'r carfannau blaenoriaeth ac rydym ar y trywydd cywir i gyflawni yn erbyn ein carreg filltir gyntaf ganol mis Chwefror.
Rydym yn disgwyl gallu cynnal y lefel hon o gynnydd ac, mewn gwirionedd, rydym yn disgwyl gweld cynnydd ychwanegol yng nghyfraddau brechu'r wythnos hon. Rydym wedi llunio rhaglen sy'n gynaliadwy gan gynnwys cyflymder a chapasiti oddi mewn iddi'n barhaus. Yr wythnos hon, fe gytunwyd ar gymorth ychwanegol gan y lluoedd arfog ar gais awdurdodau sifil. Fe fydd hyn yn golygu 90 o bersonél milwrol arall yn cael eu dwyn i mewn i gefnogi'r capasiti yn y rhaglen frechu ledled Cymru. Rwy'n hynod ddiolchgar i'n cydweithwyr ni yn y GIG ledled Cymru sydd, oherwydd eu gwaith caled a'u hymroddiad parhaus, yn gwneud y cynnydd anhygoel hwn yn bosibl, ac, wrth gwrs, i'w partneriaid nhw mewn llywodraeth leol, y lluoedd arfog a thu hwnt, gan gynnwys y sector gwirfoddol. Rwy'n ymfalchïo'n fawr iawn yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn ein gwlad gyda gweinyddu'r brechiadau. Mae gennym ni farathon o'n blaen eto, ond fe allwn wynebu'r cam nesaf gydag ymdeimlad gwirioneddol o hyder yn ein rhaglen ni a arweinir gan y GIG yma yng Nghymru. Diolch, Llywydd.
Good afternoon, Minister. Thank you for your statement. Credit where credit's due, the situation has moved on enormously since last week, and I'd like to say well done to the whole effort, from Government down to those on the front line, for cracking on with the vaccines, especially as we were behind. It is really good to see that some of these priority groups have been picked up and are moving forward.
I do want to emphasise the importance of communication, because I have a lot in my constituency, and I know, in fact, in Hywel Dda, it's the same—we have a lot of those who are in their 80s plus who haven't yet been vaccinated, but have got appointments during the course of this coming week and next week. That is different from saying to everyone, 'You will be vaccinated by last weekend', which was the target, and I think that's caused some confusion. So, going forward, down all the other priority groups, I would urge that some more thought is given to the communication message. But it's really great to see that we are making strides to try to vaccinate the whole nation.
Unfortunately, the number of registered deaths, although they have decreased from 467 to 447, which is obviously very welcome—it's still the third highest of any point in the pandemic, which shows how very distressing and awful it is, and the fact that this disease is a killer. Are you able to update us on any more that you might be able to do to reach those hard-to-vaccinate groups, the people who are either refusing the vaccine or the groups, the cohorts of people, who we know are harder to persuade to take it up? And for those people who have been phoned up and offered a vaccine and are saying, 'No, I don't want it', what plans are in place to be able to perhaps follow up on them individually, by perhaps their local GP, to try to have a conversation? Because until more of us are vaccinated, we're still going to see these awful deaths occurring in hospitals and in our communities. So, any update that you can give us on that would be really welcome.
Of course, the other concern that people are now beginning to flood inboxes with is whether or not the vaccines are efficient against all these new strains, especially the new UK strain that Andrew R.T. Davies mentioned on the business statement, and, of course, the South African strain. Perhaps you'd like to make some kind of public comment on that, because I think it would be really useful to try to reassure people and put minds to rest.
You mentioned the very welcome work on reaching the care homes, but can you please tell us how many care homes have yet to be vaccinated, or how many residents and staff within certain care homes? I appreciate that some care homes were deemed red because they had some element of coronavirus; I know that different health boards have got different policies in place about whether or not they will go in and try to vaccinate in part of a care home, even if some of it has got the COVID virus in it. But I also would like to build on Delyth Jewell's question that she put to you during the business statement, or asked the Trefnydd to look at: are care homes being recategorised at all? Is there any plan that some care homes have perhaps been changed into different categories? Anything you can tell us on that, again, would be very useful.
Finally, I just want to raise the issue of pharmacists. We know that we have the mass vaccination centres, we know that GPs are doing it, we know that there's an awful lot of work going on within the hospital environment and within social care, but of course our pharmacists are still standing in the wings ready to help what is basically a national effort. Can you outline any plans to involve them? I have heard from the health boards throughout Wales that they are talking to pharmacists, but actually they've been talking to them for the last two, three or four weeks. Nothing yet is happening. There seems to be nothing really concrete on the ground.
As we go down those category groups and we start looking at vaccinating the sixties and the fifties, those groups are going to get bigger and bigger and bigger. We're going to need everybody. You've already talked today about deploying 90 members of the military—very welcome, but we have some 710 pharmacy operations waiting in the wings. So, any update you can give us on that—because I do think that they are a squandered resource and that we can really use them. They want to be used, they've said it very loudly, very clearly, they've put forward the proposals and, of course, if you are somebody who is perhaps less keen on travelling, going to your local pharmacy, a bit like going to your local GP, is a much easier option than travelling to a mass vaccination centre. So, any update on when they may be used and on what category of people the pharmacists may be involved in. Thank you very much.
Prynhawn da, Gweinidog. Diolch i chi am eich datganiad. Mae'n rhaid rhoi clod lle mae'n ddyledus, mae'r sefyllfa wedi symud ymlaen yn aruthrol ers yr wythnos diwethaf, ac fe hoffwn i ddweud da iawn wrth bawb a fu'n rhan o'r ymdrech hon, o'r Llywodraeth hyd at y rhai ar y rheng flaen, am fwrw ymlaen gyda'r brechiadau, yn arbennig felly am inni fod ar ei hôl hi. Braf iawn yw gweld bod y gwaith gyda'r grwpiau blaenoriaeth hyn wedi cyflymu a'i fod yn mynd rhagddo.
Rwy'n awyddus i bwysleisio pwysigrwydd cyfathrebu, oherwydd mae gennyf i lawer yn fy etholaeth i, ac fe wn i ei bod yn wir yn Hywel Dda, mewn gwirionedd—mae gennym lawer sydd yn eu 80au ac yn hŷn sydd heb gael eu brechu eto, ond sydd wedi cael apwyntiadau yn ystod yr wythnos hon ac wythnos nesaf. Mae hynny'n wahanol i ddweud wrth bawb, 'Fe gewch chi eich brechu erbyn y penwythnos diwethaf', a hwnnw oedd y targed, ac rwy'n credu bod hynny wedi achosi rhywfaint o ddryswch. Felly, wrth symud ymlaen, trwy'r holl grwpiau blaenoriaeth eraill, fe fyddwn i'n pwyso am roi mwy o ystyriaeth i'r neges a gaiff ei chyfathrebu. Ond mae'n wych gweld ein bod ni'n brasgamu tuag at geisio brechu'r genedl gyfan.
Yn anffodus, mae nifer y marwolaethau cofrestredig, er eu bod nhw wedi gostwng o 467 i 447, sydd i'w groesawu'n fawr, yn amlwg—mae'n dal i fod y trydydd uchaf o unrhyw bwynt yn y pandemig, sy'n dangos pa mor frawychus ac ofnadwy ydyw, a'r ffaith bod y clefyd hwn yn lladd. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am ragor y gallech chi ei wneud i gyrraedd y grwpiau hynny sy'n anodd eu brechu, sef y bobl sydd naill ai'n gwrthod y brechlyn neu'r grwpiau, y carfannau hynny o bobl, y gwyddom ei bod yn fwy anodd eu perswadio i gael y brechlyn? Ac i'r bobl hynny sydd wedi cael yr alwad ffôn a'r cynnig o frechlyn ond sydd wedi dweud, 'Na dim diolch', pa gynlluniau sydd ar waith i allu mynd ar drywydd yr unigolion hyn, gan eu meddyg teulu lleol nhw efallai, i geisio cael sgwrs â nhw? Oherwydd hyd nes y bydd mwy ohonom yn cael ein brechu, fe fyddwn ni'n parhau i weld y marwolaethau echrydus hyn yn digwydd mewn ysbytai ac yn ein cymunedau ni. Felly, fe fyddai unrhyw ddiweddariad y gallwch chi ei roi inni am hynny i'w groesawu'n fawr.
Wrth gwrs, y pryder arall sydd gan bobl nawr ac y maen nhw'n dechrau llythyra llawer iawn yn ei gylch yw a yw'r brechlynnau hyn yn effeithlon yn erbyn yr holl amrywiadau newydd hyn ai peidio, yn enwedig y straen newydd o'r DU y soniodd Andrew R.T. Davies amdano yn ystod y datganiad busnes, ac, wrth gwrs, y straen o Dde Affrica. Efallai yr hoffech chi wneud rhyw fath o sylw cyhoeddus ynglŷn â hynny, oherwydd rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn wrth geisio cysuro a rhoi rhywfaint o dawelwch meddwl i bobl.
Roeddech chi'n sôn am y gwaith, sydd i'w groesawu'n fawr, o ran cyrraedd y cartrefi gofal, ond a wnewch chi ddweud wrthym ni faint o gartrefi gofal sydd heb gael eu brechiadau eto, neu faint o breswylwyr a staff mewn rhai cartrefi gofal? Rwy'n sylweddoli bod rhai cartrefi gofal yn cael eu hystyried dan rybudd coch oherwydd bod rhyw elfen o goronafeirws yn bresennol yno; fe wn i fod gan wahanol fyrddau iechyd bolisïau gwahanol o ran a fyddan nhw'n mynd i mewn i'r cartrefi gofal ai peidio a cheisio brechu'n rhannol, hyd yn oed os oes rhywfaint o feirws COVID yn bresennol yno. Ond fe hoffwn i ehangu hefyd ar gwestiwn Delyth Jewell a ofynnodd ichi yn ystod y datganiad busnes, neu a ofynnodd i'r Trefnydd edrych ar hynny: a oes yna gartrefi gofal yn cael eu hailgategoreiddio? A oes unrhyw gynllun bod rhai cartrefi gofal efallai wedi'u newid i wahanol gategorïau? Fe fyddai'n ddefnyddiol iawn inni gael clywed eto unrhyw beth y gallwch chi ei ddweud wrthym ni am hynny.
Yn olaf, fe hoffwn i godi mater y fferyllwyr. Fe wyddom fod gennym y canolfannau brechu torfol hyn, fe wyddom fod meddygon teulu â rhan yn hynny, ac fe wyddom fod llawer iawn o waith yn mynd rhagddo o fewn amgylchedd ysbytai a gofal cymdeithasol, ond wrth gwrs mae ein fferyllwyr ni'n dal i aros yn yr esgyll yn barod i helpu yn yr hyn sy'n ymdrech genedl gyfan. A allwch chi amlinellu unrhyw gynlluniau i'w cynnwys nhw? Rwyf wedi clywed gan y byrddau iechyd ledled Cymru eu bod nhw'n siarad â fferyllwyr, ond mewn gwirionedd maen nhw wedi bod yn siarad â nhw am y ddwy, neu'r tair neu'r pedair wythnos ddiwethaf. Nid oes dim wedi digwydd eto. Mae'n ymddangos nad oes unrhyw beth o sylwedd wedi digwydd ar lawr gwlad.
Wrth inni weithio i lawr y rhestr o'r grwpiau categorïau hynny a dechrau edrych ar frechu'r rhai yn eu chwedegau a'u pumdegau, mae'r grwpiau hynny'n mynd i gynyddu fwyfwy eto yn eu maint. Fe fydd angen pawb arnom ni. Rydych chi wedi sôn eisoes heddiw am ddefnyddio 90 aelod o'r lluoedd arfog—mae croeso mawr i hynny, ond mae gennym ni tua 710 o fferyllfeydd yn aros yn yr esgyll. Felly, unrhyw ddiweddariad y gallwch ei roi am hynny—oherwydd yn fy marn i mai hwn yn adnodd sy'n cael ei wastraffu ac mae eu hangen arnom ni. Maen nhw eisiau cael eu defnyddio, maen nhw wedi dweud hynny'n eglur iawn, yn hyglyw iawn, maen nhw wedi cyflwyno'r cynigion ac, wrth gwrs, os ydych chi'n rhywun sy'n llai awyddus i deithio, efallai, mae mynd i'ch fferyllfa leol, fel y mae mynd at eich meddyg teulu lleol, yn ddewis llawer haws na theithio i ganolfan frechu torfol. Felly, unrhyw ddiweddariad yn ymwneud â phryd y gellir defnyddio'r fferyllwyr ac ar gyfer pa gategori o bobl. Diolch yn fawr iawn.
Thank you for the comments and questions. In particular thank you for recognising the progress that is being made and the pace of what we're able to deliver in Wales with a joint team approach.
On the questions, with the death toll that we're still seeing, it's a reality that, as we're going in the right direction, we're still going to see relatively high numbers of people coming to harm, and we'll see that in the death figures. As we went through the first peak, when we were moving in the right direction, we still had to go through a number of weeks of quite large death tolls to report, I'm afraid. And given the numbers of people we still have in our hospitals, I'm afraid we are going to see more people losing their lives in the coming weeks ahead, even though the picture is improving. So, there'll be more families each week who will be mourning the loss of loved ones, and that is why it's important that we're positive about not just what we're doing in the vaccination programme, but the reassurance for people that they won't be forgotten or left behind. So, if there are people who are over 80 who have yet to have their jabs, they will get appointments and they will get covered; they will get protected in Wales just as in the rest of the United Kingdom.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Yn benodol, diolch am gydnabod y cynnydd sy'n cael ei wneud a chyflymder yr hyn yr ydym ni'n gallu ei gyflawni yng Nghymru gyda dull cytûn o weithredu fel tîm.
Ar y cwestiynau, o ran cyfradd y marwolaethau a welwn ni o hyd, y gwir amdani yw, gan ein bod ni'n mynd i'r cyfeiriad iawn, ein bod ni'n dal i weld niferoedd cymharol uchel o bobl yn dod yn agored i niwed, ac fe fyddwn ni'n gweld hynny yn ffigurau'r marwolaethau. Pan welsom ni'r penllanw cyntaf, pan oeddem ni'n symud i'r cyfeiriad iawn, fe fu'n rhaid inni adrodd am wythnosau lawer am gyfraddau uchel iawn o farwolaethau, rwy'n ofni. Ac o ystyried nifer y bobl yn ein hysbytai o hyd, rwy'n ofni y byddwn ni'n gweld mwy o bobl yn colli eu bywydau yn ystod yr wythnosau nesaf, er bod y darlun yn gwella. Felly, fe fydd mwy o deuluoedd bob wythnos yn galaru oherwydd colli anwyliaid. A dyna pam mae'n bwysig ein bod ni'n gadarnhaol nid yn unig o ran yr hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda'r rhaglen frechu, ond o ran y sicrwydd i bobl na fyddan nhw'n cael eu hanghofio a'u gadael ar ôl. Felly, os oes yna bobl dros 80 oed heb gael eu pigiadau eto, fe fyddan nhw'n cael eu hapwyntiadau ac fe fyddan nhw'n cael eu cynnwys; fe fyddan nhw'n cael eu hamddiffyn yng Nghymru yn union fel yng ngweddill y Deyrnas Unedig.
On progress on those people who are refusing, part of our challenge obviously is that the vaccination is voluntary, and so there are people who for different reasons are more or less anxious about what to do, and it builds on your point about communication, about the range of concerns that there are, so we are looking at, as we've gone through this, understanding more of the concerns that people have to be able to combat them, and these are issues that are not just here in Wales; they're common issues right across the UK and indeed across Europe.
So, we are doing some specific work, for example, on black and Asian-origin communities. I think it was a very positive step forward to see Members of Parliament from the Conservatives and the Labour Party who really don't like each other; you wouldn't normally see James Cleverly and Diane Abbott share a platform, but they were both in a joint video, encouraging people to have the vaccine. Now, I think that's really important. In amongst all of the difference of opinion we will have about what has happened or what will happen, it's really important to encourage people to take up the vaccine because it's safe and it's effective.
And I think that then goes into your point about vaccine efficacy and new strains. So, with both, if you like, the Kent-plus variant, and the South African variant, there is concern that there'll be a less effective response for vaccines. That does not mean that vaccines won't be effective at all; they will still offer a good level of protection, and in fact it reinforces the need to continue going with real pace in our vaccination programme. And as you heard the public health director for Public Health England in the press conference that he did with Matt Hancock yesterday, you'll hear exactly the same advice from all public-health agencies right across the UK about the fact that there is concern that the vaccines will be less effective but not ineffective; still safe, still effective, and still important that everyone does take up the opportunity when offered, and you can expect to see primary care clinicians in particular looking to follow-up those people who have yet to have their vaccine, but the real challenge is in getting through groups 1 to 9 as quickly as possible, where we know that 99 per cent of the deaths take place. However, there is still a high number of hospitalisations for people outside categories 1 to 9, so even after that, it's not quite as simple as taking a Ryanair approach, to then saying, 'Everything can start and go back to normal.' We're in this still for some time to come.
On your point about care homes; these have not been reclassified. There is no sleight of hand taking place here. There is no neglect of care home residents taking place. The target was about older person care homes, because that's where the highest risk is, and it's the ones where we're seeing the, at times, horrific results of coronavirus getting into those care homes. People with other susceptibilities to coronavirus will be covered by other priority groups, so if you expect to see people with, for example, a learning disability, then those that are older, over the age of 50, will be covered by their age cohort and those with other healthcare conditions, those people, for example, who can get the NHS flu jab, can expect to be covered in priority group 6 as well, and so we're moving progressively through not just groups 1 to 4, but at some point we'll be inviting in earnest groups of people from 5, 6, and others to come forward as well. So, the pace isn't going to slow up in terms of what we're able to do and we're certainly not forgetting people, either.
In terms of the care homes that we have, I was just looking at some figures earlier, and I'll provide a note back to this, so I'm not misremembering and misrecalling what's happened, but of the care homes that have not been completed, there are a range that have been partially completed, because we did issue guidance across Wales so there was a consistent approach. If there were a handful of cases as opposed to a wider outbreak, on a risk-assessed basis, teams were able to go in and test those people who had tested negative. So, they went in and they'd been able to vaccinate a number of people, so we have a range of care homes that are partially complete for staff and residents, and we have others where they weren't able to go in at all, and I think the numbers for those are in the low 30s, where that's because there's been an active outbreak. But given you've asked the question now, I'll send a note out to Members afterwards to confirm that position.FootnoteLink
And then, finally, on your point about pharmacists, we expect to make more use of pharmacists, both in our mass vaccination centres and those that are able to undertake vaccinations on their premises as we go through. And the limiting step—and you'd have pretty much the same answer from any health Minister within the UK—is vaccine supply, because I think in every nation in the UK, and certainly here in Wales, we could deliver more vaccines if we had more supply, especially if it was the AstraZeneca supplier, because it's easier to use. We haven't completely maxed out the ability of primary care to deliver against that, and as we have more vaccine coming on board, and we certainly hope we will have in the future, we should then be able to make even greater use of the well of goodwill as well as the physical ability to deliver more vaccines than exist in primary care.
O ran cynnydd gyda'r bobl hynny sy'n gwrthod, rhan amlwg o'n her ni yw mai rhywbeth gwirfoddol yw'r brechiad, ac felly mae yna bobl sydd, am wahanol resymau, yn fwy pryderus na'i gilydd ynghylch beth i'w wneud. Mae hynny'n ychwanegu at eich pwynt chi ynglŷn â chyfathrebu, o ran yr ystod o bryderon sy'n bodoli, felly, wrth fynd drwy hyn, rydym yn ceisio deall mwy am y pryderon y mae'n rhaid i bobl allu mynd i'r afael â nhw, ac nid materion sy'n unigryw i Gymru yw'r rhain; maen nhw'n faterion cyffredin ledled y DU ac yn wir ledled Ewrop.
Felly, rydym ni'n gwneud gwaith penodol, er enghraifft, ynglŷn â chymunedau pobl ddu ac o darddiad Asiaidd. Roeddwn i'n credu bod hwn yn gam cadarnhaol iawn ymlaen wrth weld Aelodau Seneddol o'r Ceidwadwyr a'r Blaid Lafur nad ydyn nhw'n hoffi ei gilydd mewn gwirionedd; ni fyddech fel arfer yn gweld James Cleverly a Diane Abbott yn rhannu llwyfan, ond roedd y ddau mewn fideo gyda'i gilydd, yn annog pobl i fynd am y brechlyn. Nawr, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Er yr holl amrywiaeth barn sydd rhyngom ni o ran yr hyn sydd wedi digwydd neu'r hyn a fydd yn digwydd, mae'n bwysig iawn annog pobl i fanteisio ar y brechlyn oherwydd mae'n ddiogel ac yn effeithiol.
Ac rwy'n credu y bydd hynny'n dod at eich pwynt chi ynglŷn ag effeithiolrwydd brechlynnau a straenau newydd. Felly, gyda'r ddau, os hoffech chi, amrywiolyn Caint-plws, ac amrywiolyn De Affrica, ceir pryder y bydd ymateb llai effeithiol yn erbyn y brechlynnau. Nid yw hynny'n golygu na fydd brechlynnau yn effeithiol o gwbl; fe fydd cyfran dda o ddiogelwch yn cael ei chynnig ganddynt, ac mewn gwirionedd mae hynny'n atgyfnerthu'r angen i barhau i fod yn gyflym iawn wrth weinyddu ein rhaglen frechu ni. Ac fel y clywsoch chi gyfarwyddwr iechyd cyhoeddus Iechyd Cyhoeddus Lloegr yn dweud yn y gynhadledd i'r wasg ddoe, a gynhaliwyd gyda Matt Hancock, mae'r un cyngor yn union gan bob asiantaeth iechyd cyhoeddus ledled y DU ynglŷn â'r ffaith y ceir pryder y bydd y brechlynnau yn llai effeithiol ond nid yn aneffeithiol; maent yn parhau i fod yn ddiogel, yn parhau i fod yn effeithiol, ac mae'n parhau i fod yn bwysig bod pawb yn manteisio ar y cyfle pan ddaw'r cynnig. Ac fe allwch chi ddisgwyl gweld clinigwyr gofal sylfaenol, yn arbennig felly, yn ceisio mynd ar drywydd y bobl hynny sydd heb gael eu brechlyn nhw eto. Ond yr her wirioneddol yw mynd trwy grwpiau 1 i 9 cyn gynted â phosibl, lle gwyddom fod 99 y cant o'r marwolaethau yn digwydd. Serch hynny, mae yna nifer uchel o bobl y tu allan i gategorïau 1 i 9 yn parhau i fod yn yr ysbyty, felly hyd yn oed wedi hynny, ni fydd yn fater mor syml â mabwysiadu agwedd fel un Ryanair, a dweud 'Fe all bywyd fynd yn ôl i normal unwaith eto.' Fe fyddwn ni yn ei chanol hi am beth amser eto.
Ynglŷn â'ch pwynt chi am gartrefi gofal; ni chafodd y rhain eu hailgategoreiddio. Nid oes unrhyw dric yn cael ei chwarae yma. Nid yw preswylwyr cartrefi gofal yn cael eu hesgeuluso. Roedd y targed yn ymwneud â chartrefi gofal pobl hŷn, oherwydd dyna lle mae'r risg uchaf, ac yn y rhain y gwelwn y canlyniadau mwyaf erchyll o goronafeirws, wrth iddo gael mynediad i'r cartrefi gofal hynny. Fe fydd pobl sydd â materion eraill sy'n eu gwneud nhw'n fwy agored i goronafeirws yn cael eu cynnwys mewn grwpiau blaenoriaeth eraill. Felly os ydych chi'n disgwyl gweld cynnwys pobl ag anableddau dysgu, er enghraifft, yna fe fydd y rhai sy'n hŷn, dros 50 oed, yn cael eu cynnwys yn eu carfan oedran. A'r rhai â chyflyrau gofal iechyd eraill, fe all y bobl hynny, er enghraifft, y rhai sy'n gymwys i gael pigiad ffliw'r GIG, ddisgwyl cael eu cynnwys yng ngrŵp blaenoriaeth 6 hefyd. Felly rydym ni'n symud yn raddol nid yn unig drwy grwpiau 1 i 4, ond fe fyddwn ni rywbryd yn mynd ati o ddifrif i wahodd grwpiau o bobl o grwpiau 5, 6 ac eraill i ddod ymlaen hefyd. Felly, nid yw'r cyflymder yn mynd i arafu o ran yr hyn y gallwn ni ei gyflawni ac yn sicr nid ydym ni yn anghofio pobl chwaith.
O ran y cartrefi gofal, roeddwn i'n edrych ar rai ffigurau yn gynharach, ac fe fyddaf yn darparu nodyn yn cyfeirio nôl at hyn, felly nid wyf i'n ceisio anghofio neu gamddehongli'r hyn sydd wedi digwydd yn fwriadol, ond o ran y cartrefi gofal lle nad yw'r gwaith brechu wedi'i gwblhau, mae yna amrywiaeth ohonyn nhw wedi cael y brechlyn yn rhannol, oherwydd fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau ledled Cymru ac felly roedd cysondeb yn y dull. Pe byddai yna lond llaw o achosion yn hytrach nag un achos ehangach ar safle, ar sail asesu risg, roedd y timau'n gallu mynd i mewn a phrofi'r bobl hynny a oedd wedi cael canlyniad negyddol. Roedden nhw'n mynd i mewn ac yn gallu brechu nifer o bobl, felly mae gennym ni amrywiaeth o gartrefi gofal lle mae'r gwaith wedi'i gwblhau'n rhannol ar gyfer staff a phreswylwyr, ac mae gennym ni rai eraill lle nad oedden nhw'n gallu mynd i mewn o gwbl, ac rwy'n credu bod y niferoedd ar gyfer y rheini yn y 30au isel, a hynny o ganlyniad i achosion cyfredol yno. Ond gan eich bod wedi gofyn y cwestiwn hwn nawr, fe anfonaf nodyn at yr Aelodau wedi hyn i gadarnhau'r safbwynt hwnnw.FootnoteLink
Ac yna, yn olaf, o ran eich pwynt chi am fferyllwyr, rydym ni'n disgwyl defnyddio mwy ar fferyllwyr, wrth inni fwrw ymlaen â'r gwaith, yn ein canolfannau brechu torfol ni a'r rhai sy'n gallu gweinyddu brechiadau yn eu hadeiladau nhw. A'r hyn sy'n cyfyngu arnom ni—ac fe fyddai unrhyw Weinidog Iechyd yn y DU yn rhoi'r un ateb i chi i raddau helaeth iawn—yw'r cyflenwad o frechlynnau, oherwydd rwy'n credu ym mhob gwlad yn y DU, ac yn sicr yma yng Nghymru, fe allem ni weinyddu mwy o frechlynnau pe byddai mwy o gyflenwadau gennym, yn enwedig gan AstraZeneca, oherwydd mae hwnnw'n haws ei ddefnyddio. Nid ydym wedi manteisio i'r eithaf ar allu gofal sylfaenol i gyflawni yn hyn o beth, ac wrth inni gael mwy o frechlynnau, ac rydym ni'n gobeithio y bydd gennym fwy yn y dyfodol, yn sicr, fe ddylem yn gallu gwneud hyd yn oed mwy o ddefnydd wedyn o ffynnon ewyllys da yn ogystal â'r gallu materol i ddarparu mwy o frechlynnau na'r hyn sy'n bodoli ym maes gofal sylfaenol.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am y datganiad. Dwi'n blês iawn i weld y tir sydd wedi cael ei ennill, yn sicr, o ran y broses frechu yng Nghymru. Mae yna dimau o frechwyr brwd iawn ym mhob cwr o'r wlad, ac dwi'n clywed adroddiadau positif iawn o'r profiad mae pobl yn ei gael wrth gael y brechiad yma. Mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu.
Gwnaf i ofyn cwestiwn cyntaf yn deillio o hynny. Efo pethau'n mynd yn dda ar hyn o bryd—ac dwi'n cytuno'n llwyr efo sylwadau'r Gweinidog mai supply ydy'r broblem, nid pobl i wneud y brechu ar hyn o bryd—o ystyried bod y Novavax a Janssen yn dod tuag atom ni'n fuan iawn, ydy o'n fwriad gan y Llywodraeth i symud ymlaen y targed ar gyfer brechu'r boblogaeth gyfan? Erbyn hyn, dwi'n meddwl y gallwn ni drio bod yn fwy uchelgeisiol, mewn difri, ac mae hynny'n nodyn positif, dwi'n meddwl, i'w daro yn fan hyn.
Er bod pethau'n mynd yn lled dda, mae yna bryderon o hyd—pryderon ynglŷn â'r mix o Pfizer ac AstraZeneca rydyn ni'n ei gael yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mi fyddai'n haws pe bai gennym ni fwy o'r brechlyn sy'n haws i'w ddefnyddio. Felly, gaf i ofyn yr un cwestiwn â dwi'n gofyn bob wythnos? Plîs, gawn ni'r data ar faint o ba frechlyn sy'n cael ei rannu i bob gwlad a phob rhan o Gymru, yn ysbryd bod yn dryloyw, er mwyn gallu adnabod unrhyw broblemau yn y system? Dwi'n gwybod bod y Gweinidog wedi awgrymu'r wythnos diwethaf ei fod o rŵan yn cytuno y byddai'n ddefnyddiol cael hynny, a'i fod o am drio cael y data. Gawn ni ddiweddariad, os gwelwch yn dda?
Gaf i hefyd apelio ar y Llywodraeth i beidio gwahodd pobl i amau'r ffigyrau drwy fethu â bod yn gwbl agored yn y datganiadau rydych chi'n eu gwneud? Rydyn ni'n cofio'r Llywodraeth yn dweud eu bod nhw ychydig yn brin o'r targed o 70 y cant o bobl dros 80; wel, 52.8 y cant oedd y ffigwr, ac mae hynny'n dipyn mwy nag ychydig yn brin. Byddwch yn dryloyw yn y ffordd mae'r ffigyrau yn cael eu datgan.
Yn yr un ffordd eto, rydyn ni'n gweld y comisiynydd pobl hŷn, er enghraifft, yn gorfod pwyntio allan ei bod hi'n bryderus iawn bod chwarter y bobl mewn cartrefi gofal yn dal ddim wedi cael y brechiad. Dydy'r ffigyrau ynglŷn â lle rydyn ni arni ddim yn y datganiad, ddim yn yr wybodaeth sydd hawsaf i'w chanfod gan y cyhoedd, yn y diweddariad ar y broses frechu. Byddwch upfront ynglŷn â'r ffigyrau yma fel ein bod ni'n gallu gweld lle rydyn ni arni. Mae yna ddigon o newyddion da i ganolbwyntio arno fo. Gadewch i ni weld lle mae'r problemau hefyd, ac i bawb gael gweld lle mae'r problemau.
Un cwestiwn gen i, os gaf i, yn benodol ynglŷn â staff gwasanaeth ambiwlans ar y rheng flaen. Mae'n bryder bod yna nifer sylweddol, o bosibl, ddim wedi bod yn fodlon derbyn y brechiad. A gaf i eich sylwadau chi ynglŷn â'r pryderon sydd wedi cael eu codi bod hynny yn gallu rhoi'r cleifion mewn perygl? Beth ydy barn y Llywodraeth ar hynny?
A chwestiwn y gwnes i ofyn yr wythnos diwethaf, a ches i ddim ateb iddo fo: mae'r dechnoleg mRNA yn dechnoleg newydd. Mae'r gofynion storio ac ati yn golygu bod angen math newydd o isadeiledd. Mae'n bosib iawn y byddwn ni'n mynd yn fwy a mwy dibynnol ar y dechnoleg frechu newydd yma, o bosibl i ddelio efo variants newydd, ac yn y blaen. Beth ydy'r ystyriaeth sy'n cael ei rhoi rŵan i fuddsoddi mewn isadeiledd y bydd yn ei gwneud hi'n haws i handlo'r math yma o frechlyn? Achos, fel dwi'n dweud, mae'n bosibl iawn y byddwn ni'n dibynnu llawer mwy arno fo mewn blynyddoedd i ddod.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for the statement. I'm also very pleased to see the ground that's been gained in terms of the vaccination process in Wales. There are enthusiastic teams of vaccinators in all parts of the country, and I hear very positive reports of the experience that people have in accessing the vaccine, and that's to be welcomed.
I will ask the first question emerging from that. Given that things are developing well at the moment, and I agree entirely with the Minister's comments that supply is the problem, not the number of vaccinators, but given that Novavax and Janssen are to come on stream soon, is it the Government's intention to move forward the target for vaccinating the whole population? I think we could now try and be more ambitious, if truth be told, and that's a very positive note.
Now, although things are developing well, there are still concerns—concerns about the mix of Pfizer and AstraZeneca that we receive here in Wales. Of course, it would be easier if we had more of the vaccine that's easier to administer, and I'll ask the same question that I ask every week: can we have the data on how much of each vaccination is distributed to all nations and to all parts of Wales, in the spirit of transparency, so that we can identify any systematic problems? I know that the Minister suggested last week that he now agrees that it would be useful to have that data, and that he is going to try and get that data, so can we have an update on that?
May I also make an appeal to the Government not to invite people to doubt the figures by failing to be entirely open in the statements that you make? We recall the Government saying that they were a little short of the target of 70 per cent of over-80s; well, that figure was 52.8 per cent, and that's a bit more than falling short. So, be transparent on the way that the figures are released.
Likewise, we are seeing the older people's commissioner having to point out that she is concerned that a quarter of people in care homes still haven't been vaccinated. The figures as to where we are aren't included in the statement, aren't included in that information that's easiest to access by the public. So, be upfront about these figures so that we can see where we are. There is plenty of good news to focus on. Let us see where the problems are, too, so that everyone can see where those problems are.
One question, if I may, specifically on the front-line ambulance service staff. It is a concern that a substantial number, perhaps, weren't willing to take the vaccination. So, could I have your comments on the concerns that that could put patients at risk? What's the Government's view on that?
And a question that I asked last week, which I didn't receive a response to: the mRNA technology is new technology. The storage requirements mean that we need a new kind of infrastructure. It's very possible that we will become more and more reliant on that new vaccination technology, possibly to deal with new variants and so on. So, what consideration is now being given to investing in infrastructure that will make it easier to handle that kind of vaccine? Because it's possible that we will be far more reliant on it in future years.
Thank you for the list of questions. I'll try to go through these quickly to allow time for other questions, Llywydd. In terms of whether we can move faster on completion, that is really a circular question, because it goes back to supply. If you have more supply of more vaccines, as long as they're approved as being safe and effective, then we can go faster, and I think we've demonstrated that over recent weeks. In terms of data on the vaccines for each UK nation, we continue to have these discussions with colleagues across the UK and all of us need to be responsible for what we're doing. You will no doubt have noticed the difficult public fall-out between the European Union and the UK Government and, indeed, vaccine manufacturers. I hope we're now in calmer waters on that front now, but there is understandable sensitivity about stocks on order and stocks held. I want to get to a position where we can publish the stocks that we have, and to be clear about what we have and how that's being used. We're publishing currently wastage rates, and we have very, very efficient use of vaccines here in Wales, which is another real bright mark for our vaccination programme here in Wales.
When we get to agreement on being able to have those figures openly, then we will certainly do so. I'm keen that we're able to do so, but I do understand the sensitivity, particularly at this point in time, on what we're able to publish, and it would be useful if all Government figures in all four nations could respond in the same way as we are trying to do as grown-ups across all four nations.
On the openness on the figures, I think we are being remarkably open. We have daily figures, we have weekly figures published by Public Health Wales, we have additional weekly narratives that actually provide some of the information you're looking for in terms of the percentage within each of the cohorts. They're published on a daily basis now through Public Health Wales, so I don't really take the point that we're somehow hiding information; we are publishing a huge amount of information so that people can see openly what is happening.
And I think the older persons' commissioner's concerns were rather unfair, if I may say. The older persons' commissioner has had a member of her staff taking part in the vaccine programme and on stakeholder groups since the summer. She's well aware of what we're doing within the programme. She's also well aware of her ability through regular meetings with Ministers and officials, and in dealing with the programme board, about how to raise concerns. And actually, we're going as fast as possible, and the only reason we haven't reached an even larger percentage of older people resident in care homes is for the entirely straightforward reason that Eluned Morgan explained yesterday, and I have re-explained again today about active outbreaks.
When it comes to the potential for staff not to have the vaccine and what that means for the public, that is part of the conversation that peers have with each other, as well as at a leadership level, particularly given the amount of harm that is taking place. I'd like to be in a position where our front-line staff are taking a lead. I'll look again at the percentage of that, but there is a challenge and a choice about keeping that member of staff safe and, indeed, the public.
And then on mRNA, we will, of course, need to look at the end of this at proposals on what we'll need to do, not just with our current storage facilities where we've been able to take on board significant amounts of the Pfizer vaccine—let's not forget we have accepted significant amounts of those—but then the infrastructure for the testing of each of those, and then the release of each of those, rather, for the vaccination programme. So, we'll of course look at lessons learned both during the time as well as lessons for the future. I just don't think I'm in a position now to confirm an amount of investment that we will definitely make in the future, but it's certainly all part of lessons learning and there'll be a need for essential honesty as well as openness about that now and in the months to come.
Diolch am y rhestr o gwestiynau. Rwyf i am geisio mynd trwy'r rhain yn gyflym, Llywydd, i ganiatáu amser i gwestiynau eraill. O ran a allwn ni symud yn gyflymach wedi'r cyflawni, cwestiwn cylchol yw hwnnw mewn gwirionedd, oherwydd mae'n mynd â ni'n ôl at y cyflenwad. Os oes gennych chi gyflenwad mwy a rhagor o frechlynnau, cyn belled â'u bod nhw wedi cael eu cymeradwyo yn rhai sy'n ddiogel ac effeithiol, yna fe allwn ni fynd yn gyflymach, ac rwyf i o'r farn ein bod wedi dangos hynny dros yr wythnosau diwethaf. O ran data ar y brechlynnau ar gyfer pob gwlad yn y DU, rydym ni'n parhau i gael y trafodaethau hyn gyda chydweithwyr ledled y DU ac mae angen i bob un ohonom ni fod yn gyfrifol am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud. Mae'n siŵr eich bod chi wedi gweld y ffrae gyhoeddus astrus a fu rhwng yr Undeb Ewropeaidd a Llywodraeth y DU ac, yn wir, â chynhyrchwyr y brechlynnau. Rwy'n gobeithio bod y storm honno wedi gostegu nawr, ond mae sensitifrwydd sy'n ddealladwy ynghylch stociau a archebwyd a stociau a ddelir. Rwy'n awyddus i gyrraedd sefyllfa lle gallwn ni gyhoeddi maint y stociau sydd gennym ni, a bod yn glir ynglŷn â'r hyn sydd gennym ni a sut mae hwnnw'n cael ei ddefnyddio. Rydym yn cyhoeddi cyfraddau gwastraff ar hyn o bryd, ac rydym yn defnyddio'r brechlynnau yn effeithlon iawn yma yng Nghymru, sy'n nod disglair iawn arall yn ein rhaglen frechu ni yma yng Nghymru.
Pan ddown ni i gytundeb ar allu cyhoeddi'r ffigurau hynny'n agored, yna fe fyddwn ni'n gwneud hynny yn sicr. Rwy'n awyddus i ni allu gwneud felly, ond rwy'n deall y sensitifrwydd, yn enwedig ar hyn o bryd, o ran yr hyn y gallwn ni ei gyhoeddi. Ac fe fyddai'n ddefnyddiol pe gallai holl ffigurau'r Llywodraeth ym mhob un o'r pedair gwlad ymateb yn yr un modd ag yr ydym ni'n ceisio ei wneud gydag aeddfedrwydd ledled y pedair gwlad.
O ran bod yn agored o ran y ffigurau, rwy'n credu ein bod ni'n hynod o agored. Mae gennym ffigurau dyddiol, mae gennym ffigurau wythnosol a gyhoeddir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae gennym naratifau wythnosol ychwanegol sy'n darparu rhywfaint o'r wybodaeth yr ydych chi'n chwilio amdani o ran y ganran ym mhob un o'r carfannau. Fe'u cyhoeddir nhw'n ddyddiol nawr drwy Iechyd Cyhoeddus Cymru, felly nid wyf yn derbyn y pwynt ein bod ni'n celu gwybodaeth; rydym ni'n cyhoeddi llawer iawn o wybodaeth fel y gall pobl weld yn agored beth sy'n digwydd.
Ac rwy'n credu bod pryderon y comisiynydd pobl hŷn braidd yn annheg, os caf i ddweud. Mae gan y comisiynydd pobl hŷn aelod o'i staff hi'n cymryd rhan yn y rhaglen frechu ac yn y grwpiau o randdeiliaid ers yr haf. Mae hi'n ymwybodol iawn o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud o fewn y rhaglen. Mae hi'n ymwybodol iawn hefyd o'i gallu hi drwy gyfarfodydd rheolaidd gyda Gweinidogion a swyddogion, ac wrth ymdrin â bwrdd y rhaglen, o ran sut i godi pryderon. Ac mewn gwirionedd, rydym ni'n mynd mor gyflym â phosibl, a'r unig reswm nad ydym wedi cyrraedd canran fwy byth o bobl hŷn sy'n byw mewn cartrefi gofal yw oherwydd y rheswm syml a eglurodd Eluned Morgan ddoe, ac rwyf i wedi esbonio hynny eto heddiw, oherwydd achosion cyfredol.
O ran y potensial i staff beidio â chael y brechlyn a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i'r cyhoedd, dyna ran o'r sgwrs y mae cymheiriaid yn ei chael, yn ogystal ag ar lefel arweinwyr, yn arbennig felly o ystyried maint y niwed sy'n digwydd. Fe hoffwn i fod mewn sefyllfa lle bydd ein staff rheng flaen ni'n cymryd yr awenau. Fe fyddaf i'n edrych eto ar ganran hynny, ond mae yna her a dewis ynglŷn â chadw'r aelod staff hwnnw'n ddiogel a'r cyhoedd hefyd, yn wir.
Ac yna o ran mRNA, wrth bwrs bydd angen inni edrych ar ddiwedd hyn i gyd ar gynigion am yr hyn y bydd angen inni ei wneud, nid yn unig gyda'n cyfleusterau storio presennol ni ar gyfer gallu derbyn symiau sylweddol o frechlyn Pfizer—ac ni ddylem anghofio ein bod wedi derbyn symiau sylweddol o'r rhain—ond y seilwaith wedyn i brofi pob un o'r rhain, ac yna ryddhau pob un o'r rhain, yn hytrach, i'r rhaglen frechu. Felly, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n edrych ar y gwersi a ddysgwyd yn ystod y cyfnod yn ogystal â gwersi i'r dyfodol. Nid wyf i o'r farn fy mod i mewn sefyllfa nawr i gadarnhau swm o fuddsoddiad y byddwn ni'n bendant o'i wneud yn y dyfodol, ond mae hynny'n sicr yn rhan o ddysgu gwersi ac fe fydd angen gonestrwydd pur yn ogystal â bod yn agored am hynny nawr ac yn y misoedd i ddod.
Minister, I'd like to take the opportunity to pass on the many positive comments that I've received from residents in the Cynon Valley, who have contacted me to express their relief and their jubilation at having received the vaccine, and their thanks to all those that made this possible. The Welsh Government's vaccination delivery plan explains that all vaccinations in Wales are recorded directly into the Welsh immunisation system, a bespoke software package developed by NHS Wales Informatics Service, and integrated into the GP record, which makes it easy to rapidly call people forward for the vaccine, in line with the Joint Committee on Vaccination and Immunisation guidelines. What assessment, Minister, have you made to date about how well this digital recording and reporting system is operating? And what lessons can we learn from this innovation about how we can make use of digital technology at speed to enhance patient experience within the NHS in Wales?
Gweinidog, fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn i anfon y sylwadau calonogol niferus a ddaeth i law oddi wrth drigolion Cwm Cynon, sydd wedi cysylltu â mi i fynegi eu rhyddhad a'u gorfoledd am eu bod nhw wedi cael y brechlyn, a'u diolch nhw i bawb a wnaeth hynny'n bosibl. Mae cynllun cyflawni Llywodraeth Cymru ar gyfer brechu yn esbonio bod pob brechiad yng Nghymru yn cael ei gofnodi yn uniongyrchol yn system imiwneiddio Cymru, sef pecyn meddalwedd pwrpasol a ddatblygwyd gan Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru, a gaiff ei integreiddio i gofnod meddygon teulu, sy'n ei gwneud hi'n hawdd galw pobl ymlaen yn gyflym am y brechlyn, yn unol â chanllawiau'r Cydbwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio. Pa asesiad a wnaethoch chi hyd yma, Gweinidog, o ba mor effeithiol y mae'r system ddigidol hon o gofnodi ac adrodd yn gweithredu? A pha wersi y gallwn ni eu dysgu o'r arloesi hwn o ran sut y gallwn ni ddefnyddio technoleg ddigidol yn gyflym i wella profiad cleifion o fewn y GIG yng Nghymru?
Yes, thank you. I think that's one of the things that has been largely overlooked—the fact that NWIS, who at times have been criticised, have actually delivered a bespoke piece of software to really help us understand what we're doing, and to make sure, not just in terms of recording information, but that that information is then going to be used to make sure we're generating new appointments for those people when they need their second dose, but to make sure they get the right vaccine for their second dose as well. And again, it does show that a can-do approach from committed public servants really is making a huge difference throughout this crisis. And the fact that it's integrated into the GP record will be useful for the future as well.
So, I think the Welsh immunisation service is not just going to be useful for now, but on a longer-term basis in the future. And I think you'll see more of that innovation more broadly than the vaccination programme as well. So, in the software we're using, for example, Attend Anywhere, that was driven by necessity, because people had to have appointments on a remote basis. We rolled that out very rapidly. It would have taken years otherwise to have rolled out software like that across our NHS. And that will not just be a crisis-led response to the pandemic—that's going to be part of the way that our service works in the future. If you think about us as a group of not entirely typical workers, but, you know, politicians and others find it difficult to be at one place at one time, and to have a different set of appointments where you're required to physically attend a hospital premises, for example, for appointments you could do over the phone or on screen. So, more and more we're going to need to be responsive to the person, to the patient, but also in how that works for the member of staff as well. So, a lot done in terms of the digital innovation, and much more to do for the future that should benefit all of us.
Ie wir, diolch i chi. Rwy'n credu mai dyna un o'r pethau a gafodd ei anwybyddu i raddau helaeth—y ffaith bod Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru, a gafodd ei feirniadu ar adegau, wedi darparu darn pwrpasol o feddalwedd i'n helpu ni i ddeall yr hyn a wnawn ni, a sicrhau, nid o ran cofnodi gwybodaeth yn unig, ond y bydd yr wybodaeth honno'n cael ei defnyddio wedyn hefyd i wneud yn siŵr ein bod ni'n cynnig apwyntiadau newydd i'r bobl hynny pan fydd angen eu hail ddos arnyn nhw, ond i wneud yn siŵr, ar ben hynny, eu bod nhw'n cael y brechlyn cywir ar gyfer eu hail ddos. Ac eto, mae hyn yn dangos bod dull o weithredu gan weision cyhoeddus ymroddedig yn gallu gwneud gwahaniaeth enfawr drwy gydol yr argyfwng hwn. Ac fe fydd y ffaith fod hyn wedi ei integreiddio â chofnod meddygon teulu yn ddefnyddiol iawn i'r dyfodol hefyd.
Felly, rwyf i o'r farn y bydd gwasanaeth imiwneiddio Cymru nid yn unig yn ddefnyddiol am y tro, ond yn yr hirdymor i'r dyfodol. Ac rwy'n credu y byddwch chi'n gweld mwy o'r arloesi hwnnw'n ehangach na dim ond yn y rhaglen frechu. Felly, yn y feddalwedd yr ydym ni'n ei defnyddio, er enghraifft, Attend Anywhere, fe gafodd hwnnw ei ysgogi gan ei fod yn angenrheidiol, oherwydd fe fu'n rhaid i bobl gael eu hapwyntiadau nhw o bellter. Fe'i cyflwynwyd yn gyflym iawn. Fe fyddai wedi cymryd blynyddoedd fel arall i gyflwyno meddalwedd fel hwn ledled ein GIG. Ac nid ymateb a arweinir yn unig gan argyfwng i'r pandemig fydd hwnnw—fe fydd yn rhan o'r ffordd y bydd ein gwasanaeth ni'n gweithio yn y dyfodol. Os ydych chi'n meddwl amdanom ni fel grŵp o weithwyr sydd ddim yn hollol nodweddiadol, ond, wyddoch chi, mae gwleidyddion a phobl eraill yn ei chael hi'n anodd iawn bod mewn lle arbennig ar amser arbennig, ac yn cael cyfres wahanol o apwyntiadau lle mae gofyn ichi fynd i safle ysbyty yn bersonol, er enghraifft, ar gyfer apwyntiadau y gallech chi eu cael ar y ffôn neu ar y sgrin. Felly, yn fwyfwy fe fydd angen ymateb i'r unigolyn, i'r claf, ond hefyd o ran sut mae hynny'n gweithio ar gyfer yr aelod o staff. Felly, mae llawer wedi'i wneud o ran arloesi digidol, ac mae llawer mwy i'w wneud eto i'r dyfodol a ddylai fod o fudd i bob un ohonom ni.
Can I thank the Minister for his statement, and also begin by saluting the terrific performance of all those involved in the vaccination programme? Truly heroic, epic, and every similar adjective applies. Can I also say that lockdowns actually work? I think it's important to emphasise that point. It may come as a shock to one or two of my regular correspondents online, but lockdowns do work, the figures show. And also can I pay tribute to the excellent genomic expertise we have here in Wales? The sequencing tech that we have is absolutely brilliant. And as regards that, and that expertise, which is how you pick up new variants, obviously we have the new South African variant, and we have this new variant, Kent plus, as the Minister implied, that allegedly could more easily evade the full effects of vaccination, and evade the full effects of our own immunity.
The question that—. I hear what the Minister has said about that, and, obviously, I'm more than reassured. In terms of how we test for those new variants in Wales, though, how widespread is our ability to pick up on these new variants in the testing regime we have at present in Wales? And my final question, as regards testing in general, is: what is the progress in allowing individuals, i.e. ordinary members of the public, to request their own test when they have vague or non-classical symptoms of COVID? How can we deal with those non-typical, though important, situations? Diolch yn fawr.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad, a dechrau hefyd drwy ganmol perfformiad ardderchog pawb sy'n ymwneud â'r rhaglen frechu? Mae'n wirioneddol arwrol, epig, ac mae pob ansoddair o'r fath yn gwbl addas. Hefyd, a gaf i ddweud bod y cyfyngiadau symud yn gweithio mewn gwirionedd? Rwy'n credu ei bod yn bwysig pwysleisio'r pwynt hwnnw. Fe all hynny fod yn sioc i un neu ddau o'r rhai sy'n cysylltu â mi'n rheolaidd ar-lein, ond mae'r cyfyngiadau symud yn gweithio, mae'r ffigurau'n dangos hynny. Ac a gaf i roi teyrnged i'r arbenigedd ardderchog o ran genomeg sydd gennym yma yng Nghymru? Mae'r dechnoleg dilyniant sydd gennym ni'n gwbl wych. Ac o ran hynny, a'r arbenigedd hwnnw, a dyna sut yr ydych chi'n darganfod amrywiolion newydd, mae'n amlwg bod gennym yr amrywiolyn newydd o Dde Affrica, a'r amrywiolyn newydd hwn, Caint-plws, fel yr awgrymodd y Gweinidog, a fyddai, yn honedig, yn ei chael hi'n haws osgoi holl effeithiau brechu, ac osgoi effeithiau llawn ein himiwnedd ni.
Y cwestiwn—. Rwy'n clywed yr hyn a ddywedodd y Gweinidog am hynny ac, yn amlwg, mae hynny wedi tawelu fy meddwl i'n fawr iawn. O ran sut y byddwn ni'n profi am yr amrywiolion newydd hynny yng Nghymru, fodd bynnag, pa mor eang yw ein gallu ni i ddarganfod yr amrywiolion newydd hyn yn y drefn brofi sydd gennym ni yng Nghymru ar hyn o bryd? A'm cwestiwn olaf i, o ran profi yn gyffredinol, yw: beth yw'r cynnydd o ran caniatáu i unigolion, h.y. aelodau'r cyhoedd, ofyn am eu prawf nhw eu hunain pan fydd ganddyn nhw symptomau amwys neu rai nad ydynt yn arferol o ran COVID? Sut allwn ni ymdrin â'r sefyllfaoedd hynny nad ydyn nhw'n nodweddiadol, ond yn bwysig serch hynny? Diolch yn fawr.
If I deal with the last question first, because I think, actually, if people go to a testing centre with a range of symptoms that aren't classical, but they can explain how they feel, then most people are not going to be turned away. That isn't going to be the experience. And, actually, our bigger problem is that there are people who have symptoms but don't get a test. If you look at the technical advisory group reports that we have continued to publish every week, you'll see there's a regular feature in there, and one of the regular features that I certainly look at every week, even if others don't, is you look at the number of people who acknowledge they've had symptoms and then how many of them go on to have a test, and only about half of the people who have the classic symptoms, as was put in the question, actually go on to get themselves tested. So, there is a real issue there, and there's a divide in age ranges, and a divide between genders as well. Men, frankly, are much less likely to get tested, and, actually, we know that older men are one of the higher risk categories as well. So, it's really frustrating. We need to get the message out: if you've got the symptoms, get yourself a test. And there is plenty of testing capacity at this point in time, because—one of your earlier points was that the lockdowns have worked in driving down transmission rates. Transmission rates are falling, case rates are falling—we want to see that continue—and that means that fewer people are going to get tests.
And in terms of the genomic expertise that we do have, we punch well above our weight here in Wales, and we should be really proud of what our genomic experts are delivering in terms of the overall effort, not just to Wales, the UK, but the wider world as well. The labs we have currently are in a position where we're able to pick up a range of new variants. We've had agreement about making sure that we have a representative sample of Welsh tests to go to lighthouse labs so they can pick up the new UK variant, the Kent variant. And we also have a range of testing in place to pick up where we might have the South African variant. That's why—. We have low numbers of the South African variant here—literally handfuls—as opposed to the much larger numbers that, unfortunately, have tested positive in England. And it'll be really important for us—we want that testing programme in England looking for the South African variant to succeed, because that will actually help to keep all of us safe as well. And some of the areas where they're testing are on the Welsh border, so it's really important that we keep close to each other across the UK to understand the knowledge that we're each acquiring, and then to share it openly. And that has been a really important feature in this pandemic. It will have to carry on for many months ahead into the future.
Os caf i ymdrin â'r cwestiwn olaf yn gyntaf, oherwydd rwy'n credu, mewn gwirionedd, os bydd pobl yn mynd i ganolfan brofi gydag ystod o symptomau nad ydyn nhw'n rhai arferol, ond yn gallu egluro sut maen nhw'n teimlo, yna ni fydd y rhan fwyaf o bobl yn cael eu gwrthod. Nid dyna fydd eu profiad nhw. Ac, mewn gwirionedd, y broblem fwyaf sydd gennym yw'r bobl sydd â symptomau ond nad ydyn nhw'n cael eu profi. Os edrychwch chi ar adroddiadau'r grŵp cynghori technegol yr ydym ni'n parhau i'w cyhoeddi bob wythnos, fe welwch chi fod nodwedd reolaidd yn y rhain, ac un o'r nodweddion rheolaidd yr wyf i'n sicr yn edrych arno bob wythnos, hyd yn oed os nad yw eraill yn gwneud hynny, yw edrych ar nifer y bobl sy'n cydnabod eu bod nhw wedi bod â symptomau ac yna faint ohonyn nhw sy'n mynd ymlaen i gael y prawf, a dim ond tua hanner y bobl sydd â'r symptomau arferol, fel y mynegwyd yn y cwestiwn, sy'n mynd ymlaen i gael eu prawf eu hunain. Felly, mae problem wirioneddol yma, ac mae yna raniad mewn ystod oedran a rhaniad rhwng y rhywiau hefyd. A dweud y gwir, mae dynion yn llawer llai tebygol o fynd am brawf, ac, mewn gwirionedd, fe wyddom ni mai dynion hŷn yw un o'r categorïau risg uwch hefyd. Felly, mae hyn yn achosi rhwystredigaeth fawr. Mae angen inni gyhoeddi'r neges: os oes gennych chi symptomau, ewch am brawf. Ac mae digon o adnoddau profi ar gael ar hyn o bryd, oherwydd—un o'ch pwyntiau cynharach chi oedd bod y cyfyngiadau symud wedi gweithio o ran gostwng cyfraddau trosglwyddo. Mae'r cyfraddau trosglwyddo yn gostwng, mae cyfraddau achosion yn gostwng—rydym yn dymuno gweld hynny'n parhau—ac mae hynny'n golygu y bydd llai o bobl yn cael profion.
Ac o ran yr arbenigedd sydd gennym o ran genomeg, rydym yn cyflawni llawer mwy na'r disgwyl yng Nghymru, ac fe ddylem fod yn falch iawn o'r hyn y mae ein harbenigwyr genomeg yn ei gyflawni o ran yr ymdrech gyffredinol, nid yn unig ar gyfer Cymru, a'r DU, ond yn fyd-eang hefyd. Mae'r labordai sydd gennym ni ar hyn o bryd mewn sefyllfa i allu darganfod amrywiaeth o amrywiolion newydd. Rydym ni wedi cytuno i sicrhau y bydd gennym ni sampl gynrychioliadol o brofion o Gymru i'w hanfon i labordai goleudy fel y gallan nhw ddarganfod amrywiolyn newydd y DU, amrywiolyn Caint. Ac mae gennym amrywiaeth o brofion ar waith hefyd i ddarganfod ymhle y gallem fod ag amrywiolyn De Affrica. Dyna pam—. Niferoedd isel o amrywiolyn De Affrica sydd gennym ni yma—dyrnaid yn llythrennol—yn hytrach na'r niferoedd llawer mwy sydd, yn anffodus, wedi eu profi yn gadarnhaol yn Lloegr. Ac fe fydd hyn yn bwysig iawn i ni—rydym yn awyddus i weld llwyddiant gyda'r rhaglen brofi honno yn Lloegr sy'n chwilio am amrywiolyn De Affrica, oherwydd fe fydd honno mewn gwirionedd yn helpu i gadw pob un ohonom yn ddiogel. Ac mae rhai o'r ardaloedd lle maen nhw'n cynnal profion ar y ffin â Chymru, felly mae'n bwysig iawn ein bod ni'n cadw'n agos at ein gilydd ledled y DU er mwyn deall yr wybodaeth yr ydym yn ei chaffael, a'i rhannu'n agored wedyn. Ac mae honno wedi bod yn nodwedd bwysig iawn drwy gydol y pandemig hwn. Fe fydd yn rhaid i hynny barhau am fisoedd lawer i ddod.
Thank you for your update, Minister, and a huge thanks to the army of people responsible for ensuring that over 13 per cent of the Welsh population have received a first dose of the vaccine, not forgetting the help we receive from our armed forces during this pandemic. Minister, in the next few weeks, we begin the roll-out of our second doses. What steps are you taking to ensure that the roll-out of first doses can continue apace without any drop in capacity? Over the past week, we have seen European Union bureaucrats threaten our vaccine supplies. So, what discussions have you held with the UK Government about how we can ensure the security of our supply? And whilst the EU can never actually be able to prevent the exports of our vaccine supplies, they can in fact delay them, and the debacle has highlighted the inherent risks of relying on imports. So, in light of this, could you tell me what discussions you've had about producing vaccines in Wales?
And finally, Minister, we have already seen the emergence of new variants, which appear to have some vaccine resistance. This could mean that we have to constantly keep adapting the vaccines to keep pace with the virus. When life returns to some semblance of normality, we won't be able to rely upon the current mass vaccination centres, so what steps have you taken to ensure that we have long-term vaccination capacity in all communities? And I'd like to thank the constituent who rang me, who was jubilant to say that, on his seventy-fifth birthday, he received his vaccination. He says a big 'thank you'. Diolch.
Diolch i chi am eich diweddariad, Gweinidog, a diolch o galon i'r lliaws o bobl sy'n gyfrifol am wneud yn siŵr bod dros 13 y cant o boblogaeth Cymru wedi cael eu dos cyntaf o'r brechlyn, heb anghofio'r cymorth a gawn ni gan ein lluoedd arfog yn ystod y pandemig hwn. Gweinidog, yn ystod yr wythnosau nesaf, fe fyddwn ni'n dechrau gweinyddu ail ddosau. Pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i sicrhau y gall y dosau cyntaf barhau i gael eu cyflwyno ar frys heb unrhyw ostyngiad yn y niferoedd? Dros yr wythnos ddiwethaf, rydym ni wedi gweld biwrocratiaid yr Undeb Ewropeaidd yn bygwth ein cyflenwadau o frechlynnau. Felly, pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Llywodraeth y DU ynghylch sut y gallwn ni sicrhau diogelwch ein cyflenwad ni? Ac er na all yr UE byth atal allforion o'n cyflenwadau ni o frechlynnau, fe allan nhw eu gohirio, ac mae'r ffradach wedi tynnu sylw at y risgiau cynhenid a ddaw o ddibynnu ar fewnforion. Felly, o ystyried hyn, a wnewch chi ddweud wrthyf i pa drafodaethau a gawsoch chi ynghylch cynhyrchu brechlynnau yng Nghymru?
Ac yn olaf, Gweinidog, rydym ni wedi gweld amrywiolion newydd eisoes yn dod i'r amlwg, ac mae'n ymddangos bod ganddyn nhw gyfradd o ymwrthedd i frechlynnau. Fe allai hyn olygu y bydd raid inni barhau i addasu'r brechlynnau yn gyson i gadw i fyny â'r feirws. Pan ddaw bywyd yn ôl at ryw fath o normalrwydd, ni allwn ddibynnu ar y canolfannau brechu torfol presennol, felly pa gamau yr ydych chi wedi eu cymryd i sicrhau y bydd gennym gapasiti hirdymor ar gyfer brechu ym mhob cymuned? Ac fe hoffwn i ddiolch i'r etholwr a'm ffoniodd i, a oedd yn gorfoleddu wrth ddweud ei fod ef, ar ei ben-blwydd yn saith deg a phum mlwydd oed, wedi cael ei frechu. Mae yntau'n dweud 'diolch yn fawr'. Diolch.
Thank you. On the second dose, without affecting the wider roll-out, we're already planning for the delivery of second doses, which—. In, literally, the coming few weeks we'll start to see more people getting their second dose, and those numbers will increase, because, as you'll know, in the first three to four weeks, we had lower numbers of people being vaccinated compared to what we're doing within this week. Our ability then to keep on going at the first dose rate we're currently doing will be affected by the overall amount of supply. So, we're going to need to think about making sure we have the right vaccine available for the second dose—so people who have had Pfizer should get Pfizer for the second dose, fewer concerns and issues about AstraZeneca, and we'll then need to know what then is left for us to deliver in terms of new first doses. So, again, it's a matter of supply, as well as then, going back to Angela Burns's point, about making use of the wider primary care team—so, our pharmacists—and our ability to then deliver an even bigger programme. If we have the supply to do that, we'll need to make use of that wider team in primary care.
On the European Union and the vaccine, I think there's wide recognition, however you feel about the European Union, that the last week or two has not been great from an EU point of view. It was extraordinarily unhelpful in the way that issue was presented. I think common sense has now prevailed. Because we actually all need each other—both about travel, because, actually, coronavirus was largely imported to Wales when Brits went to Europe for holidays and came back in January, February last year; the February half-term was a significant importation event from travel directly from Europe, not from China. So, actually, those patterns of travel aren't going to be significantly different in the future, with future threats. It's also just the case that we are already getting vaccine from Europe, so we actually need good relationships with European partners to make sure that we're able to see vaccines cross international borders, just as the supply of AstraZeneca, some of which is already manufactured here in Wales.
And your question about vaccine production in Wales—of course, AstraZeneca supply and fill is in Wrexham already. So, we already have some of that manufacture, and one of the new candidate vaccines has a vaccination production base in Scotland. So, the UK already has vaccination production within it, but that in itself isn't going, I think, to deliver the sort of certainty that we'd want. So, we still need a very practical and grown-up relationship with European production centres, as well as pharmaceutical companies that have bases in more than one part of Europe. And, when it comes to vaccine resistance, it's one of the things that, I think, has come up before. So, it's certainly a part of what our scientists look at, as well as researchers in individual companies looking to develop the next vaccines.
And capacity—capacity has sprung up because of the way we've been able to move and use our primary care team. Vaccinations are normally undertaken primarily by primary care in any event. The thing about our highly successful immunisation programmes for children and young people around the flu campaign—well, it's primary care that does that, whether in a general practice or, indeed, in a pharmacy, or health visitors and others who will go and visit people at the earliest of ages. So, we're never going to have, if you like, a permanent structure of vaccination centres. If that were the case, then we'd be living with threats on a daily basis forever and a day. But, if we're needed to flex up again, I think what has been shown is that primary care is remarkably flexible and extraordinarily willing to protect people they care for on a regular basis, and I'm very grateful for all they've done.
Diolch. O ran yr ail ddosau, heb effeithio ar y cyflwyno yn ehangach, rydym ni eisoes yn bwriadu darparu ail ddosau—. Yn ystod yr wythnosau nesaf, yn llythrennol, fe fyddwn ni'n dechrau gweld mwy o bobl yn cael eu hail ddos nhw, ac fe fydd y niferoedd hynny'n cynyddu, oherwydd, fel y gwyddoch, yn ystod y tair i bedair wythnos gyntaf, fe gawsom ni niferoedd llai o bobl yn cael eu brechu o'i gymharu â'r wythnos hon. Fe fydd cyfanswm y cyflenwad yn effeithio ar ein gallu ni i barhau i fynd ar yr un gyfradd a'r dos cyntaf fel rydym ni'n gwneud ar hyn o bryd. Felly, fe fydd angen inni ystyried sicrhau bod y brechlyn cywir ar gael gennym ar gyfer yr ail ddos—felly fe ddylai pobl sydd wedi cael Pfizer gael Pfizer eto ar gyfer yr ail ddos. Mae llai o bryderon a chwestiynau am AstraZeneca, ac fe fydd angen inni wybod wedyn beth sydd ar ôl inni ar gyfer cyflawni o ran dosau cyntaf newydd. Felly, unwaith eto, mater o gyflenwad yw hyn, yn ogystal â dychwelyd at bwynt Angela Burns, ynghylch gwneud defnydd o'r tîm gofal sylfaenol ehangach—felly, ein fferyllwyr ni—a'n gallu ni i ddarparu rhaglen fwy byth wedi hynny. Os bydd y cyflenwad gennym i wneud hynny, fe fydd angen defnyddio'r tîm ehangach hwnnw ym maes gofal sylfaenol.
O ran yr Undeb Ewropeaidd a'r brechlyn, rwy'n credu bod yna gydnabyddiaeth eang, beth bynnag yw eich barn chi o'r Undeb Ewropeaidd, nad yw'r wythnos neu'r pythefnos ddiwethaf wedi bod yn rhagorol o safbwynt yr UE. Roedd y ffordd y cyflwynwyd y mater hwnnw'n eithriadol o ddi-fudd. Rwy'n credu bod synnwyr cyffredin wedi cario'r dydd erbyn hyn. Gan fod ar bawb angen ein gilydd—o ran teithio hefyd, oherwydd, mewn gwirionedd, fe gafodd y coronafeirws ei fewnforio i Gymru i raddau helaeth pan aeth pobl o Brydain i Ewrop am wyliau a dod adref ym mis Ionawr a mis Chwefror y llynedd; roedd hanner tymor mis Chwefror yn ddigwyddiad arwyddocaol o ran mewnforio oherwydd teithio uniongyrchol o Ewrop, ac nid o Tsieina. Felly, mewn gwirionedd, nid yw'r patrymau hynny o deithio am fod yn wahanol iawn yn y dyfodol, gyda bygythiadau yn y dyfodol. Mae hefyd yn wir ein bod ni eisoes yn cael brechlyn o Ewrop, felly mae angen perthynas dda â phartneriaid Ewropeaidd er mwyn sicrhau ein bod ni'n gallu gweld brechlynnau yn croesi ffiniau rhyngwladol, yn union fel mae cyflenwad AstraZeneca, y caiff rhywfaint ohono ei gynhyrchu yma yng Nghymru eisoes.
Ac mae eich cwestiwn chi am gynhyrchu brechlynnau yng Nghymru—wrth gwrs, mae gwaith cyflenwi a llenwi AstraZeneca yn Wrecsam yn barod. Felly, mae gennym ni rywfaint o'r gweithgynhyrchu hwnnw yma eisoes, ac mae gan un o'r darpar frechlynnau newydd sylfaen i gynhyrchu'r brechlyn yn yr Alban. Felly, mae'r DU eisoes yn cynhyrchu brechiadau ar ei thiriogaeth ei hun, ond nid yw hynny ynddo'i hun am roi'r math o sicrwydd y byddem ni'n dymuno ei gael yn fy marn i. Felly, fe fydd angen perthynas ymarferol ac aeddfed iawn arnom ni â chanolfannau cynhyrchu yn Ewrop, yn ogystal â chwmnïau fferyllol sydd â chanolfannau mewn mwy nag un rhan o Ewrop. Ac o ran ymwrthedd i frechlynnau, dyma un o'r pethau sydd wedi codi o'r blaen, rwy'n credu. Felly, mae hynny'n sicr yn rhan o'r hyn y mae ein gwyddonwyr ni'n ei ystyried, yn ogystal ag ymchwilwyr mewn cwmnïau unigol sy'n awyddus i ddatblygu'r brechlynnau nesaf.
A chapasiti—mae'r capasiti i frechu niferoedd mawr wedi cynyddu oherwydd y ffordd yr ydym wedi gallu symud a defnyddio ein tîm gofal sylfaenol ni. Fel rheol, caiff brechiadau eu gweinyddu gan ofal sylfaenol yn bennaf, beth bynnag. O ystyried ein rhaglenni imiwneiddio hynod lwyddiannus ni ar gyfer plant a phobl ifanc yn sgil yr ymgyrch ffliw—wel, gofal sylfaenol sy'n gweinyddu'r rhain, boed hynny mewn practis cyffredinol neu, yn wir, mewn fferyllfa, neu ymwelwyr iechyd ac eraill a fydd yn mynd i ymweld â phobl o oedran cynnar iawn. Felly, ni fydd gennym strwythur parhaol o ganolfannau brechu byth, os mynnwch chi. Os byddai hynny'n wir, fe fyddem yn byw gyda bygythiadau i dragwyddoldeb. Ond, pe byddai angen inni fod yn fwy ystwyth eto, rwy'n credu mai'r hyn a gafodd ei brofi yw bod gofal sylfaenol yn hynod o hyblyg ac yn hynod o barod i amddiffyn y bobl y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw'n gyson, ac rwy'n ddiolchgar iawn am bopeth y maen nhw wedi ei wneud.
Minister, we know that our ethnic minority communities are particularly susceptible to the ill-health effects of the virus, and Welsh Government and its working group have done some very good work in terms of illustrating and understanding and responding to that. There is some concern now that some in our ethnic minority communities might be more reluctant to have the vaccine than the general population. I wonder if Welsh Government has any sense as to whether that is the case in Wales, and, if so, to what extent it is an issue.
And, in terms of getting the right messages and the right communication to our ethnic minority populations, I know work is taking place with people in the community getting those messages across and, indeed, in having members of the ethnic minority community in appropriate positions of responsibility, perhaps health professionals, giving those messages and, of course, making sure that the appropriate languages are used. I just wonder if there is any more that Welsh Government is planning to do in terms of building on that work to date, given the potential problem that exists, and also whether consideration is being given to the use of mosques as vaccination centres, if we could identify buildings that have sufficient space and were suitable in terms of their physical nature. I'd be grateful if you could give us more of a picture of the work going on to address these issues, Minister, because they're obviously highly significant, given the greater ill-health effect that the virus has had on our black and Asian communities.
Gweinidog, rydym ni'n gwybod bod ein cymunedau lleiafrifoedd ethnig yn arbennig o agored i salwch y feirws, ac mae Llywodraeth Cymru a'i gweithgor wedi gwneud gwaith da iawn yn esbonio a deall ac ymateb i hynny. Mae rhywfaint o bryder ar hyn o bryd y gallai rhai yn ein cymunedau lleiafrifoedd ethnig fod yn fwy cyndyn o gael y brechlyn na'r boblogaeth yn gyffredinol. Tybed a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw syniad a yw hynny'n wir yng Nghymru, ac, os felly, i ba raddau y mae honno'n broblem.
Ac, o ran cyfathrebu'r negeseuon cywir mewn modd priodol i'n poblogaethau lleiafrifoedd ethnig, gwn i fod gwaith yn cael ei wneud gyda phobl yn y gymuned i gyfleu'r negeseuon hynny, yn wir, ac o gael aelodau o'r gymuned leiafrifol ethnig mewn swyddi cyfrifol priodol, gweithwyr iechyd proffesiynol efallai, yn cyfathrebu'r negeseuon hynny ac, wrth gwrs, yn sicrhau bod yr ieithoedd priodol yn cael eu defnyddio. Tybed a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwneud rhagor i adeiladu ar y gwaith hwnnw, o ystyried y broblem bosibl sy'n bodoli, a hefyd tybed a roddir ystyriaeth i ddefnyddio mosgiau fel canolfannau brechu, pe gallem ddod o hyd i adeiladau sydd â digon o le ac sy'n addas o ran eu natur saernïol. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi roi darlun mwy manwl inni o'r gwaith sy'n mynd rhagddo i fynd i'r afael â'r materion hyn, Gweinidog, oherwydd maen nhw'n arwyddocaol iawn, yn amlwg, o ystyried yr effaith fwy andwyol ar iechyd a gafodd y feirws ar ein cymunedau du ac Asiaidd ni.
Thank you. In terms of this, I refer back to what I said earlier about it was a good thing we had parliamentarians—none of whom were Welsh MPs, but parliamentarians from the Conservative Party and UK Labour, who are absolutely not on the same page on the great majority of issues—all agreeing to do a promotional message that encourages people to take up the vaccine. People recounting their own personal, family and friendship group experiences, hearing James Cleverly and David Lammy talk about people that they both know—from very different parts of politics, but they both have people they know and love and care for who they have lost through COVID. And I think that's a powerful message to then hear those same people encouraging everyone to take up the vaccine.
And we are already doing specific work with community groups here in Wales, and vaccine sceptism is not something that I think we should take a view that that doesn't exist here in Wales. It's about how we try to address it and how effectively we do so. I'll be doing some work specifically with that in talking to community leaders to build on work that's already been done. And we are already talking with the Muslim community here in Wales about whether we can use mosques, but also, though, I'm really encouraged by the message of faith leaders encouraging people to take up the vaccine as well. There is nothing incompatible with their religion in taking up the vaccine and there's also—[Inaudible.]—not just through mosques, but also through churches as well, in terms of a range of our communities. For many of them, faith is more central than, if you like, other parts of life here in Wales. So, we need to think about the different ways in which to have messages that are effective for people, have meaning for them and actually build on trust.
So, I'll be happy to give a further update after half term, because I'll have done more on that direct engagement to give you a feeling back about what we're able to do to encourage people to get themselves protected, because black and Asian-origin communities are at a higher risk than the rest of the country, because of their ethnic origin, from coronavirus.
Diolch. O ran hyn, rwy'n cyfeirio nôl at yr hyn a ddywedais i'n gynharach mai da o beth yw bod gennym ni seneddwyr—neb ohonyn nhw'n ASau o Gymru, ond seneddwyr o'r Blaid Geidwadol a Llafur y DU, nad ydyn nhw'n cytuno â'i gilydd o gwbl ar y mwyafrif llethol o faterion—a phob un ohonyn nhw'n cytuno i lunio neges sy'n hyrwyddo ac annog pobl i fanteisio ar y brechlyn. Pobl yn adrodd eu profiadau personol am eu teuluoedd a'u cyfeillion nhw, a chlywed James Cleverly a David Lammy yn siarad am bobl y mae'r ddau ohonyn nhw'n eu hadnabod—o dueddiadau gwleidyddol gwahanol iawn, ond y ddau ohonyn nhw wedi colli pobl, y maen nhw wedi eu hadnabod a'u caru a gofalu amdanyn nhw, oherwydd COVID. Ac rwy'n credu bod clywed pobl fel hyn yn annog pawb i fanteisio ar y brechlyn yn neges rymus iawn.
Ac rydym eisoes yn gwneud gwaith yn benodol gyda grwpiau cymunedol yma yng Nghymru, ac nid yw bod yn amheus o'r brechlyn yn rhywbeth y dylem ni gredu nad yw'n bodoli yma yng Nghymru. Mae'n ymwneud â sut rydym ni'n ceisio mynd i'r afael â hyn a pha mor effeithiol y byddwn ni'n gwneud hynny. Byddaf i'n gwneud rhywfaint o waith yn benodol gyda hynny drwy siarad ag arweinwyr cymunedol i adeiladu ar waith sydd wedi ei wneud yn barod. Ac rydym yn siarad â'r gymuned Fwslimaidd eisoes yma yng Nghymru ynghylch a allwn ni ddefnyddio mosgiau, ond yn ogystal â hynny, rwy'n cael fy nghalonogi'n fawr hefyd gan y neges sydd gan arweinwyr ffydd wrth annog pobl i fanteisio ar y brechlyn. Nid oes unrhyw beth sy'n anghydnaws â'u crefydd nhw i gael y brechlyn ac mae yna hefyd—[Anghlywadwy.] —nid yn unig drwy ddefnyddio mosgiau, ond drwy ddefnyddio eglwysi hefyd, o ran yr ystod o'n cymunedau ni. I lawer ohonyn nhw, mae ffydd yn fwy canolog na meysydd eraill o fywyd yma yng Nghymru. Felly, mae angen inni feddwl am y ffyrdd amrywiol o gyfleu negeseuon yn effeithiol i bobl, sy'n ystyrlon ac yn adeiladu'n wirioneddol ar ymddiriedaeth.
Felly, fe fyddaf i'n hapus i roi diweddariad pellach ar ôl hanner tymor, oherwydd fe fyddaf wedi gweithio mwy ar yr ymgysylltiad uniongyrchol hwnnw i roi ryw syniad i chi am yr hyn y gallwn ni ei wneud i annog pobl i'w hamddiffyn eu hunain, oherwydd mae cymunedau du ac Asiaidd mewn mwy o berygl o gael coronafeirws na gweddill y wlad, oherwydd eu tarddiad ethnig nhw.
Minister, this Sunday, Cwm Taf health board completed its vaccination of all the care homes and care home staff, and I think all the staff who contributed to that, in very difficult weather, sometimes, should actually really be congratulated for the effort that's been achieved there.
Can I raise just two points with you? One is the issue of home vaccinations. Obviously, there is a concern that there may be those who cannot get out of their home for whatever reason, et cetera, needing to be vaccinated at home. There appear to be some confused messages over that. I wonder if that could be looked at, just in terms of clarity, because obviously people do feel anxious about that. One further point is, of course, you'll have seen the Office for National Statistics data in respect of the death rate of taxi drivers and bus and coach drivers—for taxi drivers, 101 deaths per 100,000; bus and coach drivers, 83 per 100,000—and I was just wondering if there was any attention being given to either the safety aspects in respect of their work, or the work that they are doing particularly with the transportation of doctors and nurses, to whether it be vaccination centres, surgeries, hospitals and so on. Thank you, Minister.
Gweinidog, ddydd Sul diwethaf, fe weinyddodd bwrdd iechyd Cwm Taf frechiadau ym mhob un o'r cartrefi gofal ac i bob aelod o staff yn y cartrefi gofal, ac rwy'n credu y dylid llongyfarch pob un a gyfrannodd at hynny, mewn tywydd garw iawn, ar adegau, am yr ymdrech a wnaed yn y fan honno.
A gaf i godi dim ond dau bwynt gyda chi? Un ohonyn nhw yw brechu gartref. Yn amlwg, mae pryder y bydd angen brechu rhai nad ydyn nhw'n gallu mynd o'u tai am ba reswm bynnag, ac ati, yn eu cartrefi nhw eu hunain. Mae'n ymddangos bod peth o'r wybodaeth am hynny'n gymysglyd. Tybed a ellid edrych ar hynny, dim ond er eglurder, oherwydd mae'n amlwg bod pobl yn teimlo'n bryderus. Un pwynt arall, wrth gwrs, yw eich bod chi wedi gweld data gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfradd y marwolaethau ymhlith gyrwyr tacsis a bysiau—ymhlith gyrwyr tacsis, 101 o farwolaethau i bob 100,000; a gyrwyr bysiau, 83 i bob 100,000—ac roeddwn i'n meddwl tybed a oes unrhyw sylw'n cael ei roi naill ai i ystyriaethau diogelwch o ran eu gwaith nhw, neu i'r gwaith y maen nhw'n ei wneud yn enwedig wrth gludo meddygon a nyrsys, i ganolfannau brechu, i gymorthfeydd, neu ysbytai ac yn y blaen. Diolch i chi, Gweinidog.
I thank the Member for that question. On the issue of transport workers in particular, the recent ONS publication confirmed what we knew from the first wave, that transport workers, their occupation does mean they're more at risk compared to the wider population and there's a material difference. So, that's part of what the JCVI have been looking at when they're thinking about prioritisation outside groups 1 to 9. It's also why it's really important for all employers to think about what they're doing in terms of the increased need to risk assess what's happening as well. Some of these people, of course, will be self-employed. Most taxi drivers are self-employed. And we're thinking about whether there is a need, from our point of view, for further guidance on that to protect those workers from harm.
I take on board what you say about housebound members of the public. If you live in an older adult care home, then we are already going out to protect you. There is a range of other people in communities who are housebound for different reasons, and it's part of the reason why the link with primary care is so important. We do have mobile vaccine teams within each health board area, but it will need to be a conversation with general practice about where those housebound residents exist, because the NHS creating a central mobile team won't in itself mean they know who every person is. So, that's why it's really important to have the link-up and the points Vikki Howells made earlier about the link-up to the Welsh immunisation system, to make sure we understand who's doing what and who's going out to visit those people to make sure they're covered, as opposed to double-counted.
And finally, I should say I take on board the significant achievement that yourself, Vikki Howells, and others have mentioned, across parties, to congratulate our staff for what they're doing. It really is significant. On our pace in what we're doing, to give you an idea, in the last seven days the average number per 100,000 is 452 in Scotland for the vaccine, 469 in Northern Ireland, 609 in England, but 680 in Wales. That shows the pace that we're going at over this last week and I'm tremendously grateful for everyone who is playing their part in doing so.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. O ran mater gweithwyr trafnidiaeth yn benodol, fe gadarnhaodd cyhoeddiad diweddar yr ONS yr hyn yr oeddem ni'n ei wybod o'r don gyntaf sef bod gweithwyr trafnidiaeth, y mae natur eu gwaith yn golygu eu bod mewn mwy o berygl o'i gymharu â'r boblogaeth yn fwy eang a bod y gwahaniaeth yn un sylweddol. Felly, mae hynny'n rhan o'r hyn y mae'r JCVI wedi bod yn edrych arno wrth roi ystyriaeth i flaenoriaethu'r tu allan i grwpiau 1 i 9. Dyna pam mae'n bwysig iawn hefyd i bob cyflogwr feddwl am yr hyn y mae'n ei wneud o ran yr angen cynyddol i asesu risg cyfredol. Mae rhai o'r bobl hyn yn hunangyflogedig, wrth gwrs. Hunangyflogedig yw'r rhan fwyaf o yrwyr tacsis. Ac rydym ni'n ystyried a oes angen, o'n safbwynt ni, ganllawiau pellach ynglŷn â hynny i amddiffyn y gweithwyr hynny rhag perygl.
Rwy'n cymryd i ystyriaeth yr hyn a ddywedwch am aelodau o'r cyhoedd sy'n gaeth i'r tŷ. Os ydych chi'n byw mewn cartref gofal i oedolion hŷn, yna rydym eisoes wedi bod yn mynd allan i'ch amddiffyn chi. Mae amrywiaeth o bobl eraill mewn cymunedau sy'n gaeth i'r tŷ am wahanol resymau, ac mae hynny'n rhan o'r rheswm pam mae cyswllt â gofal sylfaenol mor hanfodol. Mae gennym ni dimau brechu symudol ym mhob un ardal bwrdd iechyd, ond fe fydd angen i hyn fod yn destun sgwrs gydag ymarferwyr cyffredinol ynglŷn ag olrhain y bobl hynny sy'n gaeth i'w tai, oherwydd ni fydd llunio tîm symudol canolog gan y GIG yn golygu ynddo'i hun eu bod nhw'n gwybod pwy yw pob un o'r unigolion hyn. Felly, dyna pam mae'n bwysig iawn bod â'r cysylltiad hwn yn ogystal â'r pwyntiau a wnaeth Vikki Howells yn gynharach am y cysylltiad â system imiwneiddio Cymru, i sicrhau ein bod ni'n deall pwy sy'n gwneud beth a phwy sy'n mynd allan i ymweld â'r bobl hynny i wneud yn siwr eu bod wedi eu cynnwys, yn hytrach na'u cyfrif ddwy waith.
Ac yn olaf, fe ddylwn i ddweud fy mod i'n gwerthfawrogi'r gamp arwyddocaol yr ydych chi, Vikki Howells, ac eraill wedi ei chrybwyll, ar draws y pleidiau, a llongyfarch ein staff ni am yr hyn y maen nhw'n ei wneud. Mae'n arwyddocaol iawn. O ran ein cyflymder ni yn yr hyn rydym ni'n ei wneud, i roi syniad i chi, yn y saith diwrnod diwethaf y nifer cyfartalog fesul 100,000 ar gyfer y brechlyn yw 452 yn yr Alban, 469 yng Ngogledd Iwerddon, 609 yn Lloegr, ond 680 yng Nghymru. Mae hynny'n dangos ein cyflymder ni yn ystod yr wythnos ddiwethaf ac rwy'n hynod ddiolchgar i bawb sydd â rhan yn hynny.
Minister, for a number of weeks now, I've been speaking to Betsi Cadwaladr University Health Board about setting up a central point of contact and a phone line for those who are concerned that they have not received their vaccine yet, and for a small number of 80-year-olds, that is obviously the case. I was particularly pleased this week when that phone line was delivered, and yesterday it was launched. I believe that is part of the answer that nobody misses out who wants the vaccine. As we work our way through the priority groups, Minister, will you have conversations with Betsi Cadwaladr health board, other health boards across Wales and Public Health Wales, to see this phone line extended throughout the pandemic?
Gweinidog, ers rhai wythnosau bellach, rwyf i wedi bod yn siarad â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr am sefydlu pwynt cyswllt canolog a llinell ffôn i'r rhai sy'n pryderu nad ydyn nhw wedi cael eu brechlyn eto, ac i nifer fechan o bobl 80 oed, mae hynny'n amlwg yn wir. Roeddwn i'n arbennig o falch yr wythnos hon pan gafodd y llinell ffôn honno ei sefydlu, ac fe gafodd ei lansio ddoe. Yn fy marn i, bydd hyn yn rhan o'r ateb wrth sicrhau nad oes neb sy'n dymuno cael y brechlyn yn cael ei amddifadu ohono. Ac wrth inni weithio trwy'r grwpiau blaenoriaeth, Gweinidog, a wnewch chi drafod gyda bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, a byrddau iechyd eraill ledled Cymru, ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, i sicrhau parhad y llinell ffôn hon drwy gydol y pandemig?
Yes, I think this is part of our challenge in managing people's expectations and in making sure, at the same time, that no-one gets left behind, because what we don't want is people generally ringing because they're concerned, and many people will be concerned in groups 1 to 4 at present, but then when we extend that, in groups 1 to 9, because I don't want primary care colleagues, especially general practice and pharmacists, to be overwhelmed. However, we do need to find a way to provide both that confidence and also to make sure that there is a check. So, I certainly will be looking to see what has taken place already within north Wales, to look at the good practice that Betsi Cadwaladr have been able to develop, and to see how we apply that in a more uniform way across Wales to make sure that no-one is left behind as we complete this national mission to ensure that we protect our people.
Gwnaf, rwy'n credu mai dyma ran o'n her ni o ran rheoli disgwyliadau pobl ac wrth sicrhau, ar yr un pryd, nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Nid ydym yn dymuno gweld pobl yn galw'r rhif oherwydd eu pryderon cyffredinol, ac fe fydd yna lawer o bobl yng ngrwpiau 1 i 4 yn bryderus ar hyn o bryd, ond pan fyddwn ni'n ymestyn hynny eto, i grwpiau 1 i 9, nid wyf i'n dymuno i gydweithwyr gofal sylfaenol, yn enwedig practisau cyffredinol a fferyllwyr, gael eu llethu gan alwadau. Serch hynny, mae angen dod o hyd i ffordd o ennyn hyder a sicrhau hefyd bod modd gwirio. Felly, fe fyddaf i'n sicr yn rhoi ystyriaeth i'r hyn sydd wedi digwydd eisoes yn y gogledd, i edrych ar yr arfer da y mae Betsi Cadwaladr wedi gallu ei ddatblygu, a gweld sut yr ydym ni'n cymhwyso hynny mewn ffordd fwy unffurf ledled Cymru fel na fydd unrhyw un yn cael ei adael ar ôl wrth inni gwblhau'r ymgyrch genedlaethol hon i sicrhau ein bod ni'n amddiffyn ein pobl.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Felly, yr eitem nesaf yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol unwaith eto ar ddiweddariad ar adolygiad clinigol Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Felly, unwaith eto, Vaughan Gething.
The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services, once again, and this time on the Cwm Taf Morgannwg University Health Board clinical review update. So, once again, I call Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. Last week, I published the first of three thematic reports setting out the emerging learning from the clinical review programme established by the independent maternity services oversight panel that I appointed. The programme is currently focused on reviewing around 160 episodes of care provided by the maternity and neonatal services of the former Cwm Taf University Health Board between 1 January 2016 and 30 September 2018. The first report focused on the care provided to mothers and specifically those who needed urgent care, which in the main resulted in an admission to intensive care.
As Members will have seen last week, overall the report's findings concur with those of the independent review that I commissioned by the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists and the Royal College of Midwives in 2018. It did not make for good reading when the findings confirmed that, in 27 out of the 28 pregnancies reviewed, factors were identified that contributed to the quality of care that women received. It is a significant concern that, in 19 of the reviews, factors were considered to be major. That means that different care may reasonably be expected to have altered the outcome.
I do not underestimate how distressing this report will have been for the women and their families who have been affected. While I hope it has provided answers to concerns they may have had, the report confirms that those concerns were very real. I remain very sorry for what went wrong and I know that nothing can change what happened for these women and their families. While it is important to be transparent about these findings, I also appreciate that it may well have caused further distress for those affected. It may have triggered those memories of their poor and, at times, traumatic experiences.
The report stresses the importance of listening to women when they know that something is not right. Poor communication is a key theme that underpins the factors identified in the report. I was pleased, however, that the panel recognised the open and compassionate way that the health board has responded and the support that it has put in place for women and families through this review process. I'd also like to thank the community health council advocacy service for the important role that they are playing in this work.
We should not underestimate how difficult this report will have been for staff and particularly at a time when the NHS, including maternity and neonatal services, has been under immense pressure. It is important to acknowledge, as the report does, that considerable improvements have been achieved over the past two years and which the panel has confirmed in its previous reports. This is very much down to the commitment and hard work of the staff and, indeed, the renewed leadership. The thematic report also confirms that those areas of improvement were the right ones to be focused on.
Last week, I met with Mick Giannasi, who is the chair of the independent panel, and the health board chair, Marcus Longley, to review progress and consider the next steps. The panel will now be turning its attention to completing the reviews of the care of babies who were sadly stillborn. Once individual findings have been shared with women and families, they will produce a further report describing the thematic learning. Their oversight of the maternity aspects of the improvement programme will continue.
In tandem, the panel is increasing its focus on the neonatal aspects of care. The reviews of babies who needed specialist care or sadly died after birth are under way. This is the largest category, involving around 70 reviews. The panel needs to ensure that the immediate learning that emerges from these reviews is aligned to the neonatal aspects of the health board’s improvement programme. This is essential to determine if all required actions have already been addressed or are in progress.
To ensure that this is as robust as possible, the panel has identified the need to enhance its membership to include neonatal expertise. They have recommended to me that a neonatologist and a neonatal nurse join the panel. In doing so, they propose to draw on the expertise that is already part of the clinical review programme. This will enable them to ensure that the same level of rigour is applied to providing assurance on the neonatal aspects of improvement, in tandem with the learning emerging from the individual clinical reviews.
In order to take stock, they propose to undertake a deep dive of the current service, and to ensure that any improvements needed are being addressed, and are fully picking up the recommendations identified in the royal colleges' review. I was pleased that Marcus Longley, as the chair, confirmed that the board would welcome this development, and the added level of external, independent oversight and advice that it will provide them. This will ensure that they can be fully assured with regard to the quality of neonatal care, and the improvements that they are making.
Women and families remain at the heart of this process. I hope that they can see that I, the independent panel and the health board are determined that we should leave no stone unturned in ensuring that we learn from the past. This, too, is equally important for our staff, as they deserve to work in an open, learning and supportive environment at all times.
I will, of course, continue to keep Members updated, and will issue a further statement once the additional panel members have been confirmed. Thank you.
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais y cyntaf o dri adroddiad thematig yn nodi'r hyn sy'n dod i'r amlwg o'r rhaglen adolygu clinigol a sefydlwyd gan banel goruchwylio annibynnol y gwasanaethau mamolaeth a benodwyd gennyf. Ar hyn o bryd mae'r rhaglen yn canolbwyntio ar adolygu tua 160 o achlysuron gofal a ddarperir gan wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol hen Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf rhwng 1 Ionawr 2016 a 30 Medi 2018. Roedd yr adroddiad cyntaf yn canolbwyntio ar y gofal a ddarperir i famau ac yn benodol y rhai yr oedd angen gofal brys arnyn nhw, a arweiniodd yn bennaf at dderbyn gofal dwys.
Fel y bydd yr Aelodau wedi'i weld yr wythnos diwethaf, yn gyffredinol mae canfyddiadau'r adroddiad yn cyd-fynd â chanfyddiadau'r adolygiad annibynnol a gomisiynais gan Goleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr a Choleg Brenhinol y Bydwragedd yn 2018. Nid profiad braf oedd ei ddarllen pan gadarnhaodd y canfyddiadau, mewn 27 o'r 28 o'r achosion o feichiogrwydd a adolygwyd, canfuwyd ffactorau a gyfrannodd at ansawdd y gofal a gafodd menywod. Mae'n bryder sylweddol, mewn 19 o'r adolygiadau, yr ystyriwyd fod y ffactorau yn rhai pwysig. Mae hynny'n golygu y gellir disgwyl yn rhesymol i ofal gwahanol fod wedi newid y canlyniad.
Nid wyf yn bychanu pa mor drallodus y bu'r adroddiad hwn i'r menywod a'u teuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw. Er fy mod yn gobeithio ei fod wedi rhoi atebion i bryderon a oedd ganddyn nhw o bosib, mae'r adroddiad yn cadarnhau bod y pryderon hynny'n real iawn. Mae'n ddrwg iawn gennyf i o hyd am yr hyn a aeth o'i le ac rwy'n gwybod na all dim newid yr hyn a ddigwyddodd i'r menywod hyn a'u teuluoedd. Er ei bod hi'n bwysig bod yn dryloyw ynglŷn â'r canfyddiadau hyn, sylweddolaf hefyd ei bod hi'n ddigon posibl eu bod wedi achosi trallod pellach i'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw. Efallai ei fod wedi sbarduno'r atgofion hynny o'u profiadau gwael ac, ar adegau, trawmatig.
Mae'r adroddiad yn pwysleisio pwysigrwydd gwrando ar fenywod pan fyddant yn gwybod bod rhywbeth o'i le. Mae cyfathrebu gwael yn thema allweddol sy'n sail i'r ffactorau a nodwyd yn yr adroddiad. Roeddwn yn falch, fodd bynnag, fod y panel wedi cydnabod y ffordd agored a thosturiol y mae'r bwrdd iechyd wedi ymateb a'r gefnogaeth y mae wedi'i rhoi ar waith i fenywod a theuluoedd drwy'r broses adolygu hon. Hoffwn ddiolch hefyd i wasanaeth eirioli'r cyngor iechyd cymuned am ei swyddogaeth bwysig yn y gwaith hwn.
Ni ddylem ni danbrisio pa mor anodd y bydd yr adroddiad hwn wedi bod i staff ac yn enwedig ar adeg pan fo'r GIG, gan gynnwys gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol, wedi bod o dan bwysau aruthrol. Mae'n bwysig cydnabod, fel y mae'r adroddiad yn ei wneud, fod gwelliannau sylweddol wedi'u cyflawni dros y ddwy flynedd ddiwethaf y mae'r panel wedi cadarnhau yn ei adroddiadau blaenorol. Mae hyn yn ymwneud i raddau helaeth ag ymrwymiad a gwaith caled y staff ac, yn wir, yr arweinyddiaeth newydd. Mae'r adroddiad thematig hefyd yn cadarnhau mai'r meysydd gwella hynny oedd y rhai cywir i ganolbwyntio arnyn nhw.
Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â Mick Giannasi, cadeirydd y panel annibynnol, a chadeirydd y bwrdd iechyd, Marcus Longley, i adolygu cynnydd ac ystyried y camau nesaf. Bydd y panel nawr yn troi ei sylw at gwblhau'r adolygiadau o ofal babanod a oedd yn farwanedig yn anffodus. Unwaith y bydd canfyddiadau unigol wedi'u rhannu â menywod a theuluoedd, byddant yn cynhyrchu adroddiad pellach yn disgrifio'r dysgu thematig. Byddant yn parhau i oruchwylio agweddau mamolaeth y rhaglen wella.
Ar y cyd, mae'r panel yn rhoi mwy o bwyslais ar ofal newyddenedigol. Mae'r adolygiadau o fabanod yr oedd angen gofal arbenigol arnyn nhw neu a fu farw yn anffodus ar ôl eu geni, ar y gweill. Dyma'r categori mwyaf, sy'n cynnwys tua 70 adolygiad. Mae angen i'r panel sicrhau bod y dysgu uniongyrchol sy'n deillio o'r adolygiadau hyn yn cyd-fynd ag agweddau newyddenedigol rhaglen wella'r bwrdd iechyd. Mae hyn yn hanfodol er mwyn penderfynu a yw'r holl gamau gofynnol eisoes wedi cael sylw neu ar y gweill.
Er mwyn sicrhau bod hyn mor gadarn â phosibl, mae'r panel wedi nodi'r angen i ehangu ei aelodaeth i gynnwys arbenigedd newyddenedigol. Maen nhw wedi argymell i mi fod neonatolegydd a nyrs newyddenedigol yn ymuno â'r panel. Wrth wneud hynny, maen nhw yn bwriadu defnyddio'r arbenigedd sydd eisoes yn rhan o'r rhaglen adolygiad clinigol. Bydd hyn yn eu galluogi i sicrhau y rhoddir manyldeb yr un mor drylwyr i roi sicrwydd ynghylch yr agweddau newyddenedigol ar wella, ochr yn ochr â'r dysgu sy'n deillio o'r adolygiadau clinigol unigol.
Er mwyn pwyso a mesur, maen nhw yn bwriadu cynnal archwiliad manwl o'r gwasanaeth presennol, a sicrhau yr eir i'r afael ag unrhyw welliannau sydd eu hangen, a'u bod yn derbyn yr argymhellion a nodwyd yn adolygiad y colegau brenhinol yn llawn. Roeddwn yn falch bod Marcus Longley, y cadeirydd, wedi cadarnhau y byddai'r bwrdd yn croesawu'r datblygiad hwn, a'r oruchwyliaeth a'r cyngor allanol, annibynnol ychwanegol y bydd yn eu darparu iddyn nhw. Bydd hyn yn sicrhau y gellir rhoi sicrwydd llwyr iddyn nhw o ran ansawdd gofal newyddenedigol, a'r gwelliannau y maen nhw yn eu gwneud.
Menywod a theuluoedd sydd wrth wraidd y broses hon o hyd. Gobeithio y gallant weld fy mod i, y panel annibynnol a'r bwrdd iechyd yn benderfynol y dylem ni wneud popeth posibl i sicrhau ein bod yn dysgu o'r gorffennol. Mae hyn hefyd yr un mor bwysig i'n staff, gan eu bod yn haeddu gweithio mewn amgylchedd agored a chefnogol bob amser lle mae pwyslais o hyd ar ddysgu.
Byddaf, wrth gwrs, yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, a byddaf yn cyhoeddi datganiad pellach unwaith y bydd aelodau ychwanegol y panel wedi'u cadarnhau. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you, Minister, for this statement, and for your recognition of just how difficult a scenario this has been. Like you, I just want to say to all those families out there how desperately sorry I am—and I'm sure we all are—that this has happened.
I was shocked to read that the independent clinical team actually said that, in most of these cases, they concluded that different treatments could reasonably have resulted in different outcomes for mothers and babies. In only one case would the outcome not have been different. So, Minister, that is an awfully big lesson for the health board to learn, and I wondered if you could outline exactly how we can guarantee that those lessons have indeed been learned.
I remember talking about the scandal at Cwm Taf a couple of years ago, when it first broke, and we were looking at it in the health committee. We looked at all of the various reports that had been pointing to the fact that there was a problem, but again and again and again, the then management team and board had just not recognised those problems, or they hadn't percolated up to them. There were all manner of reasons and excuses, et cetera. One of the things that really came out of those early discussions, which I see that the current report reflects, is that, although this is going well and is going in the right direction, it is a work in progress. There is still work to be done in key areas like culture and behaviours, leadership and communication.
Minister, I remember very strongly that one of the things that came forward was the fact that it wasn't just in maternity services, but actually in the whole Cwm Taf ethos, that there needed to be that step change in their culture—the leadership and the communication throughout. So, can you please talk to us a little bit and explain to us about why you feel confident that those lessons have been learned, that those cultures are still changing? We are two years down. The current report still says that there is a long way to go. Of course, we haven't yet touched on the other cases that were involved in this.
The reason why I'm very keen to understand about the culture throughout the whole of this area is because there are other warning signs that have come through on Cwm Taf. Now, you could say that they are completely unconnected, or are they triggers, are they just pointing us to say that, actually, this is a health board where some of these lessons still haven't been embedded throughout, and that this was a systemic failure? So, warning sign one is that negligence payments went from £4.5 million to £13 million in just one year. That indicates to me that there is a lot going on, and that there payments happening because there are unresolved and slowly resolved issues. So, is that a warning sign? Should we be looking at that?
The other area, of course, is the fact that Cwm Taf has had a very high number of COVID deaths because of hospital transmission. Again, that comes down to training, to communication, to leadership, to management. So, you could say, 'Yes, that's entirely unconnected with the matter at hand', but the point that I am trying to make is: have we broken the systemic issues? Was it really just in maternity, or, as has been discussed in various committee meetings over the last few years, part of a slightly bigger picture? I think that your assurance or your reassurance that that is being tackled and that you feel confident that the chair and the current team are really beginning to make that happen will actually start to answer a lot of the other questions, because talking about the detail of what did and didn't happen and all of the reports, as you said earlier, doesn't make any changes to what's happened.
Diolch, Gweinidog, am y datganiad yma, ac am eich cydnabyddiaeth o ba mor anodd fu'r sefyllfa hon mewn difrif. Fel chithau, hoffwn ddweud wrth yr holl deuluoedd hynny pa mor flin yr wyf i—ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd—fod hyn wedi digwydd.
Fe'm syfrdanwyd o ddarllen bod y tîm clinigol annibynnol wedi dweud mewn gwirionedd eu bod nhw, yn y rhan fwyaf o'r achosion hyn, wedi dod i'r casgliad y gallai gwahanol driniaethau fod wedi arwain yn rhesymol at ganlyniadau gwahanol i famau a babanod. Dim ond mewn un achos y byddai'r canlyniad heb fod yn wahanol. Felly, gweinidog, mae honno'n wers fawr iawn i'r bwrdd iechyd ei dysgu, ac roeddwn yn meddwl tybed a wnewch chi amlinellu sut yn union y gallwn ni warantu bod y gwersi hynny wedi'u dysgu yn wir.
Cofiaf sôn am y sgandal ym Mwrdd Iechyd Cwm Taf rai blynyddoedd yn ôl, pan dorrodd y stori gyntaf, ac roeddem yn ei hystyried yn y pwyllgor iechyd. Fe wnaethom ni edrych ar yr holl adroddiadau amrywiol a oedd wedi bod yn tynnu sylw at y ffaith bod problem, ond dro ar ôl tro, nid oedd y tîm rheoli na'r bwrdd ar y pryd wedi cydnabod y problemau hynny, neu nid oedden nhw wedi eu dirnad yn llawn. Roedd pob math o resymau ac esgusodion, ac ati. Un o ganlyniadau'r trafodaethau cynnar hynny, y gwelaf fod yr adroddiad presennol yn ei adlewyrchu, yw, er bod hyn yn mynd yn dda ac yn mynd i'r cyfeiriad iawn, ei fod yn waith sy'n mynd rhagddo. Mae gwaith i'w wneud o hyd mewn meysydd allweddol fel diwylliant ac ymddygiad, arweinyddiaeth a chyfathrebu.
Gweinidog, mae gennyf i gof byw iawn mai un o'r pethau a ddaeth i'r amlwg oedd y ffaith nad yn y gwasanaethau mamolaeth yn unig oedd y broblem, ond mewn gwirionedd yn ethos Cwm Taf yn ei gyfanrwydd, fod angen y newid sylweddol hwnnw yn eu diwylliant—yr arweinyddiaeth a'r cyfathrebu drwyddi draw. Felly, a wnewch chi ddweud ychydig wrthym ni ac egluro wrthym ni pam yr ydych chi'n teimlo'n ffyddiog bod y gwersi hynny wedi'u dysgu, bod y diwylliannau hynny'n dal i newid? Mae dwy flynedd wedi mynd heibio ers hynny. Mae'r adroddiad presennol yn dal i ddweud bod ffordd bell i fynd. Wrth gwrs, nid ydym ni wedi cyffwrdd eto â'r achosion eraill a oedd yn gysylltiedig â hyn.
Y rheswm pam rwy'n awyddus iawn i ddeall am y diwylliant drwy'r ardal hon i gyd yw oherwydd bod rhybuddion eraill wedi dod i'r fei o ran Gwm Taf. Nawr, fe allech chi ddweud nad oes unrhyw gyswllt yn y byd rhyngddyn nhw, neu ai sbardunau ydyn nhw yn hytrach, a ydyn nhw yn ein harwain i ddweud, mewn gwirionedd, mai bwrdd iechyd yw hwn lle nad yw rhai o'r gwersi hyn wedi'u gwreiddio drwyddi draw, a bod hyn yn fethiant systemig? Felly, arwydd rhybudd un yw bod taliadau esgeulustod wedi mynd o £4.5 miliwn i £13 miliwn mewn un flwyddyn yn unig. Mae hynny'n dangos i mi fod llawer yn digwydd, ac y gwneir taliadau oherwydd bod materion heb eu datrys ac sy'n cael eu datrys yn araf. Felly, a yw hynny'n arwydd rhybudd? A ddylem ni fod yn edrych ar hynny?
Y maes arall, wrth gwrs, yw'r ffaith bod Cwm Taf wedi gweld nifer sylweddol iawn o farwolaethau COVID oherwydd trosglwyddo yn yr ysbyty. Unwaith eto, mae hynny'n ymwneud â hyfforddiant, cyfathrebu, arweinyddiaeth, rheolaeth. Felly, gallech ddweud, 'Nag oes, does dim cysylltiad o gwbl â'r mater dan sylw', ond y pwynt yr wyf yn ceisio'i wneud yw: a ydym ni wedi datrys y problemau systemig? Ai dim ond gyda'r agwedd famolaeth oedd y broblem mewn gwirionedd, neu, fel y trafodwyd mewn gwahanol gyfarfodydd pwyllgor dros y blynyddoedd diwethaf, a oedd hynny'n rhan o ddarlun ychydig yn fwy? Credaf y bydd eich sicrwydd neu eich cadarnhad bod hynny'n cael sylw a'ch bod yn teimlo'n ffyddiog bod y cadeirydd a'r tîm presennol yn dechrau cael y maen i'r wal mewn gwirionedd yn dechrau ateb llawer o'r cwestiynau eraill, oherwydd nid yw sôn am fanylion yr hyn a ddigwyddodd ac na ddigwyddodd a'r holl adroddiadau, fel y dywedoch chi yn gynharach, yn newid dim o ran yr hyn a ddigwyddodd.
Thank you for the comments and questions. I should just point out that in 27 of the 28 cases reviewed there were modifiable factors. It's in 19 of the 28 that there were major factors that could be reasonably expected to have led to a different outcome. That's important, I think, because it does show that, in 19 of the 28, there could have been a difference. In the others, those challenges, modifiable factors in care, would have made a difference to that person, but not necessarily affect the overall outcome. Many of us will know that the complaints we receive are often about the experience that people have of their care; even if the clinical outcome would be the same, a person's experience could be radically different in receiving the same outcome. It's important to recognise all of those different aspects in the improvement work that is still required.
I should say, though, that I think it's perhaps unfair to draw out the clinical negligence increase without any context, and equally the nosocomial transmission within hospitals. Because, of course—and you will understand this, Angela, as will some people watching this—the difference in an increase of that magnitude in clinical negligence payments could be one individual case. A traumatic incident at an early point in time could lead to a very high award. So, actually, it's really about the number and the magnitude, and I think there needs to be more context in that.
It's the same thing with the point about nosocomial transmission—so, those people that acquire COVID, likely or confirmed, from a healthcare setting. Actually, we know that it's a feature; when we have rates of community transmission, you will see those in health and care settings. Members who live in those communities are going to have transmission events and they're at greater risk because of the workplace that they operate in. So, actually, the COVID deaths are not really because of the way that our hospitals operate in terms of a major feature; they're actually a feature of community transmission, and the reality of where there are risk factors in the population. There's no surprise that areas of the greatest economic inequality in any part of the UK are the ones where we've seen the greatest amount of harm being caused. So, I wouldn't want to try to point out that those two issues somehow indicate a broader failing within the health board.
That doesn't mean that there is nothing to do in terms of learning from either of those points. In every clinical negligence case, there should be a point of learning and understanding what went wrong. In every instance of nosocomial transmission, there should be a point of learning and understanding how to get back on top of that, and whether it is about infection prevention and control practice, or whether it's wholly a feature of community transmission. I just wouldn't want it to be a given that that, without more context, is, if you like, a warning sign. Because, actually, there's an awful lot of attention being paid to this health board during the COVID pandemic. They have made significant moves in terms of changing the way they operate, and I think have drawn a lot of credit. It's actually improved relationships with the health board and the local public, because they've had to do so much together. I think it's engendered a level of trust and openness that is really important not to lose sight of, just as it has done in other parts of the country.
It's also worth reflecting that, of course, the independent panel is providing regular quarterly reports still. So, this is the clinical review report. We'll still expect there to be a quarterly report looking at the broader progress being made against the 70 recommendations that were made. Fifty of those 70 recommendations have been completed, the other 20 are in progress. Most of those now relate to the cultural changes that still need to take place. Cultural change—again, you'll be familiar with this, Angela—doesn't happen in the space of a few months, and it takes time not just for it to take place, but for it then to be confirmed that cultural change is embedded and secured and sustainable. There's always a risk that, after an improvement, you can start to see complacency return. That's why the board functioning effectively and not just leadership at an executive level, but actually through each of the wards and the community settings, is so important as well.
I hope to get to the point where a future health Minister will be able to confirm that the independent panel's work is done, but we'll still need to make sure that other board processes work effectively. I do think people should take some assurance from not just the panel being there now, but the fact that the health board's own quality and safety committee recognised that it wanted more assurance about neonatal services. So, there's been a proper conversation between the health board and the panel. There's been no attempt to deny that there is a need for further assurance, and that, I think, does reflect the sort of openness that we would want to see. That's why I have agreed to the recommendation formally, and I will return with a statement for Members in the future when we've confirmed who the two additions will be. Because this really is about restoring the trust and confidence the public should have, and that staff should have, and, indeed, Members will want to know exists as well.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Dylwn i dynnu sylw at y ffaith bod ffactorau addasadwy mewn 27 o'r 28 achos a adolygwyd. Mewn 19 o'r 28 achos roedd ffactorau pwysig y gellid disgwyl yn rhesymol iddyn nhw fod wedi arwain at ganlyniad gwahanol. Mae hynny'n bwysig, rwy'n credu, oherwydd mae hynny yn dangos, mewn 19 o'r 28 achos, y gallai fod gwahaniaeth wedi bod. Yn y lleill, byddai'r heriau hynny, ffactorau addasadwy mewn gofal, wedi gwneud gwahaniaeth i'r person hwnnw, ond nid o reidrwydd yn effeithio ar y canlyniad cyffredinol. Bydd llawer ohonom ni yn gwybod bod y cwynion a gawn yn aml yn ymwneud â'r profiad sydd gan bobl o'u gofal; hyd yn oed pe bai'r canlyniad clinigol yr un fath, gallai profiad unigolyn fod yn wahanol iawn wrth gael yr un canlyniad. Mae'n bwysig cydnabod yr holl agweddau gwahanol hynny yn y gwaith gwella sydd ei angen o hyd.
Er hynny, dylwn ddweud fy mod yn credu ei bod hi efallai'n annheg tynnu sylw at y cynnydd mewn esgeulustod clinigol heb unrhyw gyd-destun, ac yn yr un ffordd â'r trosglwyddiad nosocomaidd mewn ysbytai. Oherwydd, wrth gwrs—a byddwch yn deall hyn, Angela, fel y bydd rhai pobl sy'n gwylio hyn—gallai'r gwahaniaeth mewn cynnydd o'r maint hwnnw mewn taliadau esgeulustod clinigol fod yn un achos unigol. Gallai digwyddiad trawmatig ar adeg gynnar arwain at daliad sylweddol iawn. Felly, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud mewn gwirionedd â'r nifer a'r maint, a chredaf fod angen mwy o gyd-destun yn hynny.
Mae'r un peth yn wir am drosglwyddo nosocomaidd—felly, y bobl hynny sy'n dal COVID, yn debygol neu wedi ei gadarnhau, o leoliad gofal iechyd. Mewn gwirionedd, gwyddom ei fod yn nodwedd; pan fydd gennym ni gyfraddau trosglwyddo cymunedol, fe welwch y rheini mewn lleoliadau iechyd a gofal. Bydd Aelodau sy'n byw yn y cymunedau hynny'n gweld achosion o drosglwyddo ac maen nhw mewn mwy o berygl oherwydd y gweithle y maen nhw'n gweithio ynddo. Felly, mewn gwirionedd, nid yw marwolaethau COVID mewn gwirionedd oherwydd y ffordd y mae ein hysbytai'n gweithredu mewn difrif; maen nhw mewn gwirionedd yn nodwedd o drosglwyddo cymunedol, a'r sefyllfa sydd ohoni fod ffactorau risg yn y boblogaeth. Does dim syndod mai ardaloedd â'r anghydraddoldeb economaidd mwyaf mewn unrhyw ran o'r DU yw'r rhai lle yr ydym wedi gweld y niwed mwyaf yn cael ei achosi. Felly, nid wyf i eisiau ceisio tynnu sylw at y ffaith bod y ddau fater hynny rywsut yn dangos methiant ehangach o fewn y bwrdd iechyd.
Nid yw hynny'n golygu nad oes dim i'w wneud o ran dysgu o'r naill bwynt na'r llall. Ym mhob achos o esgeulustod clinigol, dylid deall yr hyn a aeth o'i le a dysgu ohono. Ym mhob achos o drosglwyddo nosocomaidd, dylid dysgu o hynny a deall sut i wyrdroi hynny, ac a yw'n ymwneud ag arferion atal a rheoli heintiau, neu a yw'n gwbl nodweddiadol o drosglwyddo cymunedol. Ni fyddwn i eisiau i bobl feddwl yn sicr fod hynny, heb fwy o gyd-destun, yn arwydd rhybudd, os mynnwch chi. Oherwydd, mewn gwirionedd, mae llawer iawn o sylw'n cael ei roi i'r bwrdd iechyd hwn yn ystod pandemig COVID. Maen nhw wedi gwneud camau sylweddol o ran newid y ffordd y maen nhw'n gweithredu, a chredaf eu bod wedi ennyn llawer o glod. Mewn gwirionedd, mae'n gwella'r berthynas â'r bwrdd iechyd a'r cyhoedd lleol, oherwydd maen nhw wedi gorfod gwneud cymaint gyda'i gilydd. Rwy'n credu ei fod wedi ennyn lefel o ymddiriedaeth a didwylledd sy'n bwysig iawn i beidio â cholli golwg arnyn nhw, yn union fel y mae wedi'i wneud mewn rhannau eraill o'r wlad.
Mae hefyd yn werth adlewyrchu bod y panel annibynnol, wrth gwrs, yn darparu adroddiadau chwarterol rheolaidd o hyd. Felly, dyma adroddiad yr adolygiad clinigol. Byddwn yn dal i ddisgwyl cael adroddiad chwarterol yn edrych ar y cynnydd ehangach sy'n cael ei wneud o ran y 70 o argymhellion a wnaed. Cwblhawyd hanner cant o'r 70 argymhelliad hynny, ac mae'r 20 arall ar y gweill. Mae'r rhan fwyaf o'r rheini bellach yn ymwneud â'r newidiadau diwylliannol y mae angen eu gwneud o hyd. Nid yw newid diwylliannol—unwaith eto, byddwch yn gyfarwydd â hyn, Angela—yn digwydd o fewn ychydig fisoedd, ac mae'n cymryd amser nid yn unig iddo ddigwydd, ond i gadarnhau wedyn bod newid diwylliannol wedi'i wreiddio a'i sicrhau ac yn gynaliadwy. Mae perygl bob amser, ar ôl gwelliant, y gallwch ddechrau gweld hunanfodlonrwydd yn dychwelyd. Dyna pam ei bod hi mor bwysig bod bwrdd yn gweithredu'n effeithiol ac nid arweinyddiaeth ar lefel weithredol yn unig, ond mewn gwirionedd drwy bob un o'r wardiau a'r lleoliadau cymunedol hefyd.
Rwy'n gobeithio cyrraedd y sefyllfa lle bydd Gweinidog iechyd yn y dyfodol yn gallu cadarnhau bod gwaith y panel annibynnol wedi ei wneud, ond bydd angen i ni sicrhau bod prosesau eraill y bwrdd yn gweithio'n effeithiol o hyd. Credaf y dylai pobl fod ag elfen o sicrwydd nid yn unig bod y panel yn y sefyllfa honno nawr, ond y ffaith bod pwyllgor ansawdd a diogelwch y bwrdd iechyd ei hun yn cydnabod ei fod eisiau mwy o sicrwydd am wasanaethau newyddenedigol. Felly, cafwyd sgwrs briodol rhwng y bwrdd iechyd a'r panel. Ni chafwyd unrhyw ymgais i wadu bod angen sicrwydd pellach, ac mae hynny, rwy'n credu, yn adlewyrchu'r math o onestrwydd y byddem eisiau ei weld. Dyna pam yr wyf wedi cytuno i'r argymhelliad yn ffurfiol, a dychwelaf gyda datganiad i'r Aelodau yn y dyfodol pan fyddwn ni wedi cadarnhau pwy fydd y ddau aelod newydd. Gan fod hyn yn ymwneud mewn gwirionedd ag adfer yr ymddiriedaeth a'r ffydd y dylai'r cyhoedd eu cael, ac y dylai staff gael, ac, yn wir, bydd Aelodau eisiau gwybod ei fod yn bodoli hefyd.
It's not possible to overstate the pain, the hurt, the harm and the anguish that has been caused to every one of the families that has been affected by this scandal, and that is ongoing. It's not something that's in the past; it's something that people are living with every single day. The report says that, of the 28 episodes of care reviewed, in two thirds of these cases, different care may be reasonably expected to have had a different outcome. Can the Minister explain what he understands 'different outcome' to mean? Does he accept that this polite and diplomatic language used in these reports may well be part of the problem? The report mentions that only four of the 28 women in the cohort chose to share their stories, despite the community health council providing an advocacy service. Does the Minister accept that these low numbers are a problem, and a problem that illustrates that much more work needs to be done in order to restore trust from the community in the health board? The report and the statement put much emphasis on the improvements and learning that has taken place, but if we've learnt anything from the past year and other scandals that have taken place in other institutions, it's that learning can only be really embedded if there is accountability for wrongdoing. Can the Minister honestly say that there has been accountability in this scandal, when the previous leadership of the health board have received such large payouts and the women who've become bereaved, in some cases, have received nothing?
Nid yw'n bosibl gorbwysleisio'r boen, y loes, y niwed a'r gofid sydd wedi'u hachosi i bob un o'r teuluoedd y mae'r sgandal hon wedi effeithio arnyn nhw, ac mae hynny'n parhau. Nid yw'n rhywbeth sydd yn y gorffennol; mae'n rhywbeth y mae pobl yn byw ag ef bob dydd. Mae'r adroddiad yn dweud, o'r 28 achos o ofal a adolygwyd, mewn dwy ran o dair o'r achosion hyn, y gellid disgwyl yn rhesymol i ofal gwahanol fod wedi cael canlyniad gwahanol. A wnaiff y Gweinidog egluro beth yn ei dyb ef yw ystyr 'canlyniad gwahanol'? A yw'n derbyn y gallai'r iaith gwrtais a diplomyddol hon a ddefnyddir yn yr adroddiadau hyn fod yn rhan o'r broblem? Mae'r adroddiad yn sôn mai dim ond pedair o'r 28 menyw yn y garfan a ddewisodd rannu eu straeon, er bod y cyngor iechyd cymuned yn darparu gwasanaeth eirioli. A yw'r Gweinidog yn derbyn bod y niferoedd isel hyn yn broblem, ac yn broblem sy'n dangos bod angen gwneud llawer mwy o waith er mwyn adfer ymddiriedaeth y gymuned yn y bwrdd iechyd? Rhoddodd yr adroddiad a'r datganiad lawer o bwyslais ar y gwelliannau a'r dysgu sydd wedi digwydd, ond os ydym wedi dysgu unrhyw beth o'r flwyddyn ddiwethaf a sgandalau eraill sydd wedi digwydd mewn sefydliadau eraill, dim ond pan fo atebolrwydd am gamweddau y gellir ymgorffori dysgu mewn gwirionedd. A all y Gweinidog ddweud yn onest y bu atebolrwydd yn y sgandal hon, pan fo arweinwyr blaenorol y bwrdd iechyd wedi cael taliadau mor fawr ac nad yw'r menywod sydd wedi cael profedigaeth, mewn rhai achosion, wedi cael dim?
Thank you for the comments and questions. I think that, in terms of understanding what 'different outcome' would mean, that will always depend on the harm that was done, and you'd need to go through individual cases to come past that. But we do know that there were poor outcomes for mothers and/or their babies, and some of the modifiable factors could have meant that people did not need to go into intensive care and would have had a better outcome, and that harm could be temporary or it could be longer lasting. Within the 28 cases, it's about understanding the reviews as they are presented, and then in recognising that women haven't given their permission to share the detail of that.
So, the panel report is a summary of that by necessity, and it's really about—this goes to your second point and question—what does it mean that four of the 28 were prepared to share their experiences. Now, it's possible, I guess, to read into Leanne Wood's suggestion that this means that the public don't have confidence in the health board. I don't actually think that is a fair assumption, because, actually, this is so intensely personal. You started by talking about the hurt and the upset that is continuing; when I have met families, I am very well aware of the fact that that pain and that upset is very much continuing, years after the event, for a number of these people.
The reports today, and the one published last week, will be upsetting for many of them, and some people are not prepared to go through that. There are people whose reaction is that they want to explain and to talk through what happened to them, and they find that helpful, others feel that they should do it, because they want to help others, and others, for reasons that, I think, are entirely understandable, don't want to talk about it in public and don't want to share experiences with others. I think we all need to reflect that different people will react differently to different experiences and even similar experiences they've had.
That's why the independent review is so important, because the individuals get their detailed feedback, and we then have a summary that protects them and their identity. But I would say that for all of those women and their families who have shared their experiences, that does make a difference, because hearing directly from people what happened to them, how it made them feel when they were and weren't listened to, and all that it has meant for their life, is really important in terms of the learning. It's so often the case that first-person feedback from people is something that is not just a positive learning aspect, but that learning should lead to a better service being provided to other women and their families in the future. So, the clinical review process isn't just about embedding learning; it is absolutely about improving the quality of care that is provided.
On your final point about accountability, there is always a question about when and how you make staff accountable. It's in the report itself as well about one of the things that was going wrong in terms of the staff culture, where people who felt that they had concerns did not feel that others would be accountable, and would actually feel that they would be punished if they spoke out and said that there was a problem. Actually, if you then go out and look for people to punish publicly, that doesn't necessarily help you to get people to come forward and have a conversation, acknowledge they've made mistakes, or recognise that there are concerns about the service they're taking part in delivering with other colleagues.
It's been a very difficult experience, not just for Ministers and not just for your own health board, but it's been a very difficult experience for all of the staff who have looked back on what happened. And for some staff, they've left the service because of it. That isn't because necessarily they felt they'd done something wrong, but actually, because of the extra attention and what that has meant for them and their ability to do their job, and to come in, they've been so upset they've left. So, actually, yes, the chief exec is no longer in the organisation, and I don't think that chief exec will work again in NHS Wales. The challenge of resolving what's happened at a leadership level while running through a lengthy process could actually have harmed the organisation more.
It's never a straightforward matter, but I've seen this from all sides of the fence, both as a Minister and as an employment lawyer, in having to resolve some of this as well, and equally here in making a choice about what is the right thing to do for the service. I think being able to move on with a new leadership sooner rather than later was absolutely the right thing to do for the service. Because, as I say, it's women and their families who are at the heart of this in doing the right thing to improve the service, and to make sure that there's openness and honesty about what happened, and the openness and the assurance that people will want about the path forward for improvement.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Credaf, o ran deall beth fyddai 'canlyniad gwahanol' yn ei olygu, y bydd hynny bob amser yn dibynnu ar y niwed a wnaed, a byddai angen ichi ystyried achosion unigol yn hynny o beth. Ond rydym ni yn gwybod y bu canlyniadau gwael i famau a/neu eu babanod, a gallai rhai o'r ffactorau addasadwy fod wedi golygu nad oedd angen i bobl fynd i ofal dwys ac y byddent wedi cael gwell canlyniad, ac y gallai niwed fod dros dro neu gallai fod yn para'n hirach. O fewn y 28 achos, mae'n ymwneud â deall yr adolygiadau wrth iddyn nhw gael eu cyflwyno, ac yna wrth gydnabod nad yw menywod wedi rhoi eu caniatâd i rannu manylion hynny.
Felly, mae adroddiad y panel yn grynodeb o hynny yn ôl rheidrwydd, ac mae'n ymwneud mewn gwirionedd—mae a wnelo hyn â'ch ail bwynt a'ch ail gwestiwn—beth mae'n ei olygu bod pedwar o'r 28 yn barod i rannu eu profiadau. Nawr, mae'n bosibl, rwy'n tybio, wrth ddehongli awgrym Leanne Wood ei fod yn golygu nad oes gan y cyhoedd ffydd yn y bwrdd iechyd. Dydw i ddim yn credu bod hynny'n dybiaeth deg, oherwydd, mewn gwirionedd, mae hyn mor bersonol. Dechreuoch drwy sôn am y boen a'r gofid sy'n parhau; pan wyf i wedi cwrdd â theuluoedd, rwy'n ymwybodol iawn o'r ffaith bod y boen honno a'r gofid hwnnw'n parhau i raddau helaeth iawn, flynyddoedd ar ôl y digwyddiad, i nifer o'r bobl hyn.
Bydd yr adroddiadau heddiw, a'r un a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, yn peri gofid i lawer ohonyn nhw, ac nid yw rhai pobl yn barod i wynebu hynny. Mae yna bobl sy'n ymateb drwy fod eisiau esbonio a siarad am yr hyn a ddigwyddodd iddyn nhw, ac maen nhw'n cael hynny'n ddefnyddiol, mae eraill yn teimlo y dylen nhw wneud hynny, oherwydd eu bod eisiau helpu eraill, ac eraill, am resymau sydd, mi gredaf, yn gwbl ddealladwy, nad ydyn nhw eisiau siarad amdano'n gyhoeddus ac nad ydyn nhw eisiau rhannu profiadau ag eraill. Rwy'n credu bod angen i bob un ohonom ni ystyried y bydd gwahanol bobl yn ymateb yn wahanol i wahanol brofiadau a hyd yn oed profiadau tebyg y maen nhw wedi'u cael.
Dyna pam y mae'r adolygiad annibynnol mor bwysig, oherwydd mae'r unigolion yn cael eu hadborth manwl, ac yna mae gennym ni grynodeb sy'n eu diogelu nhw a'u hunaniaeth. Ond byddwn yn dweud, i'r holl fenywod hynny a'u teuluoedd sydd wedi rhannu eu profiadau, fod hynny'n gwneud gwahaniaeth, oherwydd mae clywed yn uniongyrchol gan bobl beth ddigwyddodd iddyn nhw, sut roedd yn gwneud iddyn nhw deimlo pan wrandawyd ac na wrandawyd arnyn nhw, a'r cyfan y mae wedi'i olygu ar gyfer eu bywyd, yn bwysig iawn o ran y dysgu. Yn aml iawn mae adborth o lygad y ffynnon gan bobl yn rhywbeth nad yw'n agwedd ddysgu gadarnhaol yn unig, ond y dylai'r dysgu hwnnw arwain at ddarparu gwell gwasanaeth i fenywod eraill a'u teuluoedd yn y dyfodol. Felly, nid mater o ymgorffori dysgu yn unig yw'r broses adolygu clinigol; mae'n ymwneud yn llwyr â gwella ansawdd y gofal a ddarperir.
O ran eich sylw olaf am atebolrwydd, mae cwestiwn bob amser ynghylch pryd a sut yr ydych chi'n gwneud staff yn atebol. Mae yn yr adroddiad ei hun yn ogystal sylw ynglŷn ag un o'r pethau a oedd yn mynd o'i le o ran diwylliant y staff, lle nad oedd pobl a deimlai fod ganddyn nhw bryderon yn teimlo y byddai eraill yn atebol, ac y bydden nhw mewn gwirionedd yn teimlo y caent eu cosbi pe baen nhw yn siarad ac yn dweud bod problem. Mewn gwirionedd, os ydych chi wedyn yn dechrau chwilio am bobl i gosbi'n gyhoeddus, nid yw hynny o reidrwydd yn eich helpu i gael pobl i ddod ymlaen a chael sgwrs, cydnabod eu bod nhw wedi gwneud camgymeriadau, neu gydnabod bod pryderon am y gwasanaeth y maen nhw'n rhan o'r gwaith o'i ddarparu gyda chydweithwyr eraill.
Mae wedi bod yn brofiad anodd iawn, nid yn unig i Weinidogion ac nid i'ch bwrdd iechyd eich hun yn unig, ond mae wedi bod yn brofiad anodd iawn i'r holl staff sydd wedi edrych yn ôl ar yr hyn a ddigwyddodd. Ac i rai staff, maen nhw wedi gadael y gwasanaeth oherwydd hynny. Nid yw hynny oherwydd eu bod o reidrwydd yn teimlo eu bod wedi gwneud rhywbeth o'i le, ond mewn gwirionedd, oherwydd y sylw ychwanegol a'r hyn y mae hynny wedi'i olygu iddyn nhw a'u gallu i wneud eu gwaith, ac i fynd i'w gwaith, maen nhw wedi cynhyrfu cymaint eu bod wedi dewis gadael. Felly, mewn gwirionedd, na, nid yw'r prif weithredwr yn y sefydliad mwyach, ac nid wyf yn credu y bydd y prif weithredwr yn gweithio eto yn GIG Cymru. Gallai'r her o ddatrys yr hyn sydd wedi digwydd ar lefel arweinyddiaeth gan ymwneud â phroses hirfaith fod wedi niweidio'r sefydliad yn fwy.
Nid yw byth yn fater syml, ond rwyf wedi gweld hyn o'r ddwy ochr, yn Weinidog ac yn gyfreithiwr cyflogaeth, wrth orfod datrys rhywfaint o hyn hefyd, ac yn yr un modd yn y fan yma wrth wneud dewis ynglŷn â beth yw'r peth iawn i'w wneud dros y gwasanaeth. Rwy'n credu mai gallu symud ymlaen gydag arweinyddiaeth newydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach oedd y peth iawn i'w wneud dros y gwasanaeth. Oherwydd, fel y dywedais, menywod a'u teuluoedd sydd wrth wraidd hyn wrth wneud y peth iawn i wella'r gwasanaeth, ac i sicrhau bod didwylledd a gonestrwydd ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd, a'r didwylledd a'r sicrwydd sydd ar bobl ei eisiau ynglŷn â sut i fynd rhagddi i wella.
Thank you, Minister, for your statement today. As you will know, I have met with women and families affected by the failings of the former Cwm Taf maternity services, I've met with maternity staff who have since worked so hard to turn the service around, and have followed the work of the expert panel and its review throughout. I have three questions for you today. Firstly, I'm pleased that this report once again reaffirms that considerable improvements have been seen and are continuing to be seen within the maternity services. What reassurance can you provide to expectant mothers soon to use the service, and with the added pressure of the restrictions imposed by the pandemic, that they can have faith in the maternity teams at Cwm Taf Morgannwg to provide them with the very best care? Secondly, communications has been a recurring theme throughout the review; can you provide more detail about how the board has sought to address this key issue? And my final question: as the panel moves to focus on neonatal care, you say quite rightly that they need to ensure that immediate learning emerges from these reviews aligned to the neonatal aspects of the health board's improvement programme. Can you confirm what systems are being put in place to ensure that this learning is conveyed at speed into the board's improvement programme?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Fel y gwyddoch chi, rwyf wedi cwrdd â menywod a theuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw gan fethiannau hen wasanaethau mamolaeth Cwm Taf, rwyf wedi cyfarfod â staff mamolaeth sydd ers hynny wedi gweithio mor galed i weddnewid y gwasanaeth, ac wedi dilyn gwaith y panel arbenigol a'i adolygiad drwyddo draw. Mae gennyf dri chwestiwn i chi heddiw. Yn gyntaf, rwy'n falch bod yr adroddiad hwn unwaith eto'n ailddatgan y gwelwyd ac y parheir i weld gwelliannau sylweddol yn y gwasanaethau mamolaeth. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i famau beichiog a fydd yn defnyddio'r gwasanaeth cyn hir, a chyda phwysau ychwanegol y cyfyngiadau a osodir gan y pandemig, y gallan nhw fod â ffydd yn y timau mamolaeth yng Nghwm Taf Morgannwg i roi'r gofal gorau posibl iddyn nhw? Yn ail, mae cyfathrebu wedi bod yn thema sy'n codi dro ar ôl tro drwy gydol yr adolygiad; a wnewch chi roi mwy o fanylion am sut y mae'r bwrdd wedi ceisio mynd i'r afael â'r mater allweddol hwn? A'm cwestiwn olaf: wrth i'r panel symud i ganolbwyntio ar ofal newyddenedigol, rydych chi'n dweud yn gwbl briodol fod angen iddyn nhw sicrhau bod dysgu uniongyrchol yn deillio o'r adolygiadau hyn sy'n cyd-fynd ag agweddau newyddenedigol rhaglen wella'r bwrdd iechyd. A allwch chi gadarnhau pa systemau sy'n cael eu rhoi ar waith i sicrhau y caiff y dysgu hwn ei ymgorffori'n gyflym yn rhaglen wella'r bwrdd?
On the final point about the board's improvement programme, you'll see it transparently in both the quarterly reviews we publish and the responses from the board. This is a continuing high-profile area for the board and its governance, and the assurance that it is seeking. Again, as I said earlier, the health board knows that there is a high level of interest in what it is doing and the steps that it is taking, and they will also know that, as well as their own processes, the independent panel maintain a role in the oversight and assurance for the maternity service as well. And I think that's really important for members of the public, which I think goes into your point about what can expectant mothers expect in terms of the quality of care that they're entitled to receive and take part in. I say 'take part in' because there are choices for people to make about what matters and makes a difference for them.
On the point about being listened to during the course of their treatment, during the course of their care going through a pregnancy, I think, actually, the fact that the panel in this report, as well as in their quarterly reports, have recognised that improvement is taking place is really important. They recognise the commitment of the leadership, both at the executive nurse director level and, indeed, the chief exec, but also, through the teams who are delivering the care on the ground, as it were, in the ward and in the community. I think that's really important too, because the great majority of the women who work in the service—and I'm pleased that you've been able to meet staff, as well as expectant mothers or new mothers—most of these women live in their local communities, and it was why it was so hurtful when there were such challenges with the service, because some of them felt challenge about going into their local community, wearing the uniform and explaining that they were a midwife, because of the level of shock there was. Actually, it's really important that those women, and they are almost all women, who go about doing their job have a real sense of pride in what they're doing, and are delivering excellence in care, and have that supportive learning environment for them as well, because that will help them to deliver the sort of quality of care that I would want for my own family, as well.
That's also why the communications work and the direct engagement with mothers is really important, as well. So, that's one of the things that Cath Broderick, in particular, who is one of the independent panel members, has led, and that has been about reviewing and revising the liaison service and the maternity network that exists. So, they're deliberately going out, proactively looking for women's stories, to listen to them, to understand their experience of care, and to ask them what does good care look like to them, and then to go back and say, 'And is that what the health board is delivering?' They're much more open in terms of sharing those patients' stories now, as well. So, there are a range of women who have shared their stories, and good, positive stories of what good-quality care looks like within Cwm Taf Morgannwg. Again, I look forward to seeing that, whatever role I hold or do not hold in public life in the future, in the months ahead, because the pandemic may have interrupted many things, but it certainly hasn't interrupted the maternity service.
O ran y sylw olaf am raglen wella'r bwrdd, fe welwch chi honno'n dryloyw yn yr adolygiadau chwarterol a gyhoeddir gennym ni a'r ymatebion gan y bwrdd. Mae hwn yn faes amlwg parhaus i'r bwrdd a'i drefniadau llywodraethu, a'r sicrwydd y mae'n ei geisio. Unwaith eto, fel y dywedais yn gynharach, mae'r bwrdd iechyd yn gwybod bod cryn ddiddordeb yn yr hyn y mae'n ei wneud a'r camau y mae'n eu cymryd, a byddant hefyd yn gwybod bod gan y panel annibynnol, yn ogystal â'u prosesau eu hunain, swyddogaeth o ran goruchwylio a rhoi sicrwydd i'r gwasanaeth mamolaeth hefyd. Ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn i aelodau'r cyhoedd, sydd, yn fy marn i, yn berthnasol i'ch pwynt am yr hyn y gall mamau beichiog ei ddisgwyl o ran ansawdd y gofal y mae ganddyn nhw'r hawl i'w gael ac i gymryd rhan ynddo. Dywedaf 'cymryd rhan' oherwydd mae dewisiadau i bobl eu gwneud ynglŷn â'r hyn sy'n bwysig ac yn gwneud gwahaniaeth iddyn nhw.
O ran y sylw ynglŷn â chael gwrandawiad yn ystod eu triniaeth, yn ystod eu gofal pan fo nhw'n mynd drwy feichiogrwydd, credaf, mewn gwirionedd, fod y ffaith bod y panel yn yr adroddiad hwn, yn ogystal ag yn eu hadroddiadau chwarterol, wedi cydnabod bod gwelliant yn digwydd yn bwysig iawn. Maen nhw'n cydnabod ymrwymiad yr arweinyddiaeth, ar lefel cyfarwyddwr nyrsio gweithredol ac, yn wir, y prif weithredwr, ond hefyd, drwy'r timau sy'n darparu'r gofal ar lawr gwlad, fel petai, yn y ward ac yn y gymuned. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn hefyd, oherwydd mae'r mwyafrif helaeth o'r menywod sy'n gweithio yn y gwasanaeth—ac rwy'n falch eich bod wedi gallu cwrdd â staff, yn ogystal â mamau beichiog neu famau newydd—mae'r rhan fwyaf o'r menywod hyn yn byw yn eu cymunedau, a dyna pam yr oedd hi mor niweidiol pan oedd heriau o'r fath gyda'r gwasanaeth, oherwydd roedd rhai ohonyn nhw yn teimlo her ynglŷn ag ymdroi yn eu cymuned eu hunain, gwisgo'r wisg ac egluro mai bydwraig oedden nhw, oherwydd maint y sioc a gafwyd. Mewn gwirionedd, mae'n bwysig iawn bod gan y menywod hynny, ac maen nhw bron i gyd yn fenywod, sy'n mynd ati i wneud eu gwaith, ymdeimlad gwirioneddol o falchder yn yr hyn y maen nhw yn ei wneud, ac yn darparu rhagoriaeth mewn gofal, a bod ganddyn nhw'r amgylchedd dysgu cefnogol hwnnw ar eu cyfer hefyd, oherwydd bydd hynny'n eu helpu i ddarparu'r math o ofal o ansawdd y byddai arnaf i ei eisiau i'm teulu fy hun hefyd.
Dyna hefyd pam mae'r gwaith cyfathrebu a'r ymgysylltu uniongyrchol â mamau yn bwysig iawn hefyd. Felly, dyna un o'r pethau y mae Cath Broderick, yn arbennig, sy'n un o aelodau annibynnol y panel, wedi'i arwain, ac mae hynny wedi ymwneud â chloriannu ac adolygu'r gwasanaeth cyswllt a'r rhwydwaith mamolaeth sy'n bodoli. Felly, maen nhw'n bwrw iddi yn fwriadol, yn chwilio'n rhagweithiol am straeon menywod, i wrando arnyn nhw, i ddeall eu profiad o ofal, ac i ofyn iddyn nhw sut beth yw gofal da yn eu tyb nhw, ac yna dychwelyd a dweud, 'Ac ai dyna beth mae'r bwrdd iechyd yn ei gyflawni?' Maen nhw'n llawer mwy agored o ran rhannu straeon y cleifion hynny nawr, hefyd. Felly, mae amrywiaeth o fenywod sydd wedi rhannu eu straeon, a straeon da, cadarnhaol ynglŷn â sut beth yw gofal o ansawdd da yng Nghwm Taf Morgannwg. Unwaith eto, edrychaf ymlaen at weld hynny, pa swyddogaeth bynnag sydd gennyf neu na fydd gennyf mewn bywyd cyhoeddus yn y dyfodol, yn y misoedd i ddod, oherwydd efallai fod y pandemig wedi ymyrryd â sawl peth, ond yn sicr nid yw wedi ymyrryd ar y gwasanaeth mamolaeth.
Thank you for the update, Minister, and my thoughts are with everyone affected. The fact that the independent review found that two thirds of the women affected would have had vastly different outcomes if only they had better care is a travesty, and this finding must place further stress on those affected, and I hope that those affected by this finding are receiving the additional support that they need.
Minister, will you expand upon the steps you are taking to not only learn the lessons, but also ensure that such a travesty can never again happen in any Welsh hospital? Minister, what impact, if any, has the COVID-19 pandemic had upon the health board's ability to deliver against the review's recommendations, and are you content that sufficient progress will continue to be made? And finally, Minister, whilst this report is rightly focused upon the failings with maternity services, it does highlight leadership failings, so what is the Welsh Government doing to ensure the safety and efficacy of all services at the health board? Thank you.
Diolch am y diweddariad, Gweinidog, ac rwy'n meddwl am bawb yr effeithiwyd arnyn nhw. Mae'r ffaith bod yr adolygiad annibynnol wedi canfod y byddai dwy ran o dair o'r menywod yr effeithiwyd arnyn nhw wedi cael canlyniadau gwahanol iawn pe baent dim ond wedi cael gofal gwell yn wrthun, ac mae'n rhaid bod y canfyddiad hwn yn rhoi mwy o straen ar y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw, a gobeithiaf fod y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw gan y canfyddiad hwn yn cael y cymorth ychwanegol y mae arnyn nhw ei angen.
Gweinidog, a wnewch chi ymhelaethu ar yr hyn yr ydych chi'n ei wneud nid yn unig i ddysgu'r gwersi, ond hefyd i sicrhau na all y fath sefyllfa ffarsaidd fyth ddigwydd eto mewn unrhyw ysbyty yng Nghymru? Gweinidog, pa effaith, os o gwbl, y mae pandemig COVID-19 wedi'i chael ar allu'r bwrdd iechyd i gyflawni argymhellion yr adolygiad, ac a ydych chi'n fodlon y bydd digon o gynnydd yn parhau i gael ei wneud? Ac yn olaf, Gweinidog, er bod yr adroddiad hwn yn canolbwyntio'n briodol ar y methiannau gyda gwasanaethau mamolaeth, mae'n tynnu sylw at fethiannau arweinyddiaeth, felly beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau diogelwch ac effeithiolrwydd yr holl wasanaethau yn y bwrdd iechyd? Diolch.
On your point about leadership, there is new leadership at the health board at executive level, and there's a new chief exec, there's a new nurse director. In fact, the nurse director arrived shortly after the independent review had reported. So, there are clean hands at executive level, which I think is really important in building staff competence, but also at clinical director level, there's new leadership there as well. That's important too.
But it's the change in culture that is the outstanding point to be able to give direct assurance that it's been embedded that I think is most important, because this is about the assurance that I think both Vikki Howells has touched on in her conversations with staff, and I know that Dawn Bowden has had similar conversations too with constituents about making sure that the environment is one where people feel supported to raise concerns and will not feel that those concerns are being suppressed, because that is what a number of staff reflected when the reviews took place, and when I went out and met with staff in both the Royal Glamorgan in Mick Antoniw's constituency as well as staff at Prince Charles. And the assurance that that culture has changed definitively and positively for the future is, I think, in many ways the most important part about making sure that women are properly listened to.
And I think, in terms of your second point about assurance on progress, I think I've dealt with that extensively in answer to questions already, and, indeed the independent panel is part of that assurance process, as I've indicated.
On your first point about better care, it does indicate that, in about two thirds of these cases, 19 of the 28, there could have been better outcomes for women and their babies, and that is important not to lose sight of. The panel, though, also reflect this, that these are exceptional events. Nearly 10,000 women used maternity and neonatal services between the time in the period of review, and the vast majority gave birth to healthy babies without significant complications or adverse consequences. So, the cases reviewed are a fraction of those delivered. But it is important to recognise that these cases are the exception, rather than the norm, but the danger and the problem is that, if you ignore these cases and if you try to explain them away, then you undermine wider confidence in the whole service. And the harm that has been caused has been really significant for women and their families. That's why the review of not just these 28 but the full 160 cases that are in the scope of this clinical review are so important, and it's why the panel will stay in place until it has completed its work to provide the assurance that I know that Members and constituents will be looking for.
O ran eich sylw am arweinyddiaeth, mae arweinyddiaeth newydd yn y bwrdd iechyd ar lefel weithredol, ac mae prif weithredwr newydd, mae cyfarwyddwr nyrsio newydd. Yn wir, cyrhaeddodd y cyfarwyddwr nyrsio yn fuan ar ôl i'r adolygiad annibynnol adrodd yn ôl. Felly, mae dwylo glân ar lefel weithredol, sydd, yn fy marn i, yn bwysig iawn o ran meithrin cymhwysedd staff, ond hefyd ar lefel cyfarwyddwr clinigol, mae arweinyddiaeth newydd yn y fan yna hefyd. Mae hynny'n bwysig hefyd.
Ond y newid mewn diwylliant yw'r pwynt eithriadol i allu rhoi sicrwydd uniongyrchol fod hynny wedi ymwreiddio sydd bwysicaf yn fy marn i, oherwydd mae hyn yn ymwneud â'r sicrwydd y credaf fod Vikki Howells wedi ei grybwyll yn ei sgyrsiau â staff, a gwn fod Dawn Bowden wedi cael sgyrsiau tebyg hefyd gydag etholwyr am sicrhau bod yr amgylchedd yn un lle mae pobl yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi i godi pryderon ac na fyddant yn teimlo y cânt eu hatal rhag gwneud hynny, oherwydd dyna a ddywedodd nifer o staff pan gynhaliwyd yr adolygiadau, a phan gwrddais â staff yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn etholaeth Mick Antoniw yn ogystal â staff yn Ysbyty'r Tywysog Siarl. A'r sicrwydd bod y diwylliant hwnnw wedi newid yn bendant ac yn gadarnhaol ar gyfer y dyfodol, rwy'n credu, yw'r rhan bwysicaf mewn sawl ffordd ynghylch sicrhau bod menywod yn cael gwrandawiad priodol.
A chredaf, o ran eich ail sylw am sicrwydd ynglŷn â chynnydd, fy mod wedi ymdrin â hynny'n helaeth wrth ateb cwestiynau eisoes, ac, yn wir, mae'r panel annibynnol yn rhan o'r broses sicrwydd honno, fel yr wyf wedi dweud.
O ran eich sylw cyntaf am well gofal, mae'n dangos, mewn tua dwy ran o dair o'r achosion hyn, 19 o'r 28, y gellid bod wedi cael gwell canlyniadau i fenywod a'u babanod, ac mae'n bwysig peidio â cholli golwg ar hynny. Er hynny, mae'r panel hefyd yn adlewyrchu hyn, bod y rhain yn ddigwyddiadau eithriadol. Defnyddiodd bron i 10,000 o fenywod wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol rhwng yr amseroedd yn y cyfnod adolygu, a rhoddodd y mwyafrif llethol enedigaeth i fabanod iach heb gymhlethdodau sylweddol na chanlyniadau andwyol. Felly, mae'r achosion a adolygwyd yn ffracsiwn o'r rhai a gyflwynir. Ond mae'n bwysig cydnabod mai eithriad yw'r achosion hyn, yn hytrach na'r norm, ond y perygl a'r broblem yw, os anwybyddwch yr achosion hyn ac os ceisiwch eu hesgusodi, yna byddwch yn tanseilio hyder ehangach yn y gwasanaeth cyfan. Ac mae'r niwed sydd wedi'i achosi wedi bod yn sylweddol iawn i fenywod a'u teuluoedd. Dyna pam y mae'r adolygiad nid yn unig o'r 28 achos hyn ond y 160 o achosion llawn sydd yng nghwmpas yr adolygiad clinigol hwn mor bwysig, a dyna pam y bydd y panel yn parhau nes ei fod wedi cwblhau ei waith i roi'r sicrwydd rwy'n gwybod y bydd Aelodau ac etholwyr yn chwilio amdano.
Minister, I think we need to acknowledge that this review also indicates that there are significant parts of the NHS that still find it difficult to enable informed consent to be given at the level that it has to be if we're going to have the best quality services, and the need for women to feel fully informed to make decisions about their care is really paramount. Also, patient involvement in the design and evaluation of care is another great safety valve if things are not operating as well as they should be. And the general point about communications, not only communications between patients and staff but also amongst staff. But this issue of informed consent is something that we really need to identify, and I hope the lessons will be learnt and shared in other parts of the NHS. And it does echo, does it not, the chilling findings in the Cumberlege review into NHS services in England.
Gweinidog, credaf fod angen inni gydnabod bod yr adolygiad hwn hefyd yn dangos bod rhannau sylweddol o'r GIG sy'n dal yn ei chael hi'n anodd galluogi rhoi cydsyniad ar sail gwybodaeth ar y lefel briodol os ydym ni eisiau cael y gwasanaethau o'r ansawdd gorau, ac mae'r angen i fenywod deimlo'n gwbl wybodus i wneud penderfyniadau am eu gofal yn hollbwysig. Hefyd, mae cynnwys cleifion yn y gwaith o gynllunio a gwerthuso gofal yn falf ddiogelu sylweddol arall os nad yw pethau'n gweithredu cystal ag y dylen nhw. A'r pwynt cyffredinol am gyfathrebu, nid yn unig cyfathrebu rhwng cleifion a staff ond hefyd ymhlith staff. Ond mae'r mater hwn o gydsyniad ar sail gwybodaeth yn rhywbeth y mae gwir angen i ni ei nodi, ac rwy'n gobeithio y bydd y gwersi'n cael eu dysgu a'u rhannu mewn rhannau eraill o'r GIG. Ac mae hyn yn adleisio, onid yw, y canfyddiadau iasol yn adolygiad Cumberlege i wasanaethau'r GIG yn Lloegr.
I don't disagree with what the Member has said at all. I think there definitely are points here about patient involvement in the design and delivery of services that make for better services in terms of their safety, but in terms of the experience and outcomes for people. I think that's absolutely true.
And in terms of informed consent, I did have in my mind the issues around Cumberlege, because where consent is not informed and you take—. When I was a student, a law student, I did medical ethics and the law, we talked about a paternalistic approach to medicine, very much, 'The doctor knows best, and you will have things done to you that are in your interest and you need to agree to them.' Well, actually, that is not where we are, not where we should be, and yet you can see vestiges of that approach in parts of healthcare. So, there is learning for maternity services, not just in Cwm Taf Morgannwg, but across the whole service, and those learning opportunities will be taken up. We have a maternity network that will want to see what's happening in Cwm Taf Morgannwg to make their own assurance that they are doing the right thing as well.
And there is a much broader point that you referred to as well that I completely agree with as well: informed consent isn't just for this part of our NHS, it is for the whole of the NHS. And we may well find in the future areas where that is not dealt with perfectly. The point, I think, is when you uncover that, when you find that it is there, you should address it and not try to wash over it and explain it away. That is how we'll get a safer service and a better service, and the service that we value so much, not just in the pandemic but through all times in the fortunate political lives we live.
Nid wyf yn anghytuno â'r hyn y mae'r Aelod wedi'i ddweud o gwbl. Credaf fod pwyntiau yma'n bendant ynglŷn â chynnwys cleifion yn y gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau sy'n arwain at well gwasanaethau o ran eu diogelwch, ac o ran y profiad a'r canlyniadau i bobl. Rwy'n credu bod hynny'n hollol wir.
Ac o ran cydsyniad ar sail gwybodaeth, roeddwn yn meddwl am y materion yn ymwneud â Cumberlege, oherwydd lle nad yw cydsyniad ar sail gwybodaeth a'ch bod yn cymryd—. Pan oeddwn yn fyfyriwr, yn fyfyriwr y gyfraith, roeddwn yn astudio moeseg feddygol a'r gyfraith, buom yn siarad am agwedd nawddoglyd at feddygaeth, sef i raddau helaeth iawn, 'Y meddyg sy'n gwybod orau, a bydd pethau'n cael eu gwneud i chi sydd er eich budd chi ac mae angen i chi gytuno iddyn nhw.' Wel, mewn gwirionedd, nid dyna lle yr ydym ni, nid dyna lle y dylem ni fod, ac eto gallwch weld olion y dull gweithredu hwnnw mewn rhannau o ofal iechyd. Felly, mae yna bethau y mae angen i'r gwasanaethau mamolaeth ddysgu ohonyn nhw, nid yn unig yng Nghwm Taf Morgannwg, ond yn yr holl wasanaeth, a bydd y cyfleoedd dysgu hynny'n cael eu defnyddio. Mae gennym ni rwydwaith gofal mamolaeth a fydd eisiau gweld beth sy'n digwydd yng Nghwm Taf Morgannwg i sicrhau eu hunain eu bod yn gwneud y peth iawn hefyd.
Ac mae pwynt llawer ehangach y gwnaethoch chi gyfeirio ato hefyd yr wyf yn cytuno'n llwyr ag ef hefyd: nid dim ond ar gyfer y rhan hon o'n GIG y mae cydsyniad ar sail gwybodaeth, mae ar gyfer y GIG cyfan. Ac mae'n ddigon posibl y gwelwn ni yn y dyfodol feysydd lle nad ymdrinnir â hynny'n berffaith. Y pwynt, rwy'n credu, yw pan ydych chi'n datgelu, pan ydych chi'n gweld fod hynny'n bodoli, dylech chi fynd i'r afael ag ef a pheidio â cheisio'i guddio a gwneud esgusodion amdano. Dyna sut y cawn ni wasanaeth mwy diogel a gwell gwasanaeth, a'r gwasanaeth yr ydym ni yn ei werthfawrogi gymaint, nid yn unig yn y pandemig ond ym mhob cyfnod yn y bywydau gwleidyddol ffodus yr ydym ni'n byw.
It was about 15 or 16 months ago that I attended the hospital to discuss with the new staff, the new expertise brought in, to look at the new facilities, because at that time, I think all the representatives in the Cwm Taf area had had a lot of very emotive meetings with families, and continued to do so. And it was very clear that despite the investment and expertise, the restoration of confidence was clearly one of the major challenges.
So, the report that has been published for today identifies, really, three points that very much go into the need for culture change. There's the poor communication, the lack of information, but most importantly, the lack of empathy, and I think that was the item that really shone out most to me in terms of what was identified. And of course, in the restoration of confidence, we're going to go through a painful year ahead on this, because we'll be looking at the stillbirths and more morbidity over the coming months.
I was very impressed with the commitment of the new staff and the new attitude and the recognition, I think, of the challenges ahead in ensuring that we have the most excellent of maternity services for all the reasons other speakers have mentioned today.
Can I just then raise two points? One is the ongoing support for the families themselves—and I have to say, I've had families contact me who have specifically mentioned your involvement and oversight, and welcomed it particularly, and they see that as reassuring from Welsh Government—but in particular the lessons that are being learnt are not just ones for Cwm Taf, but I suspect they are for maternity services across the health boards across Wales, and I was just wondering what is being done in terms of the communication of that learning process that is going on as we go through the process in Cwm Taf.
Oddeutu 15 neu 16 mis yn ôl es i'r ysbyty i drafod gyda'r staff newydd, yr arbenigwyr newydd a gyflwynwyd, i edrych ar y cyfleusterau newydd, oherwydd bryd hynny, credaf fod yr holl gynrychiolwyr yn ardal Cwm Taf wedi cael llawer o gyfarfodydd emosiynol iawn gyda theuluoedd, ac wedi parhau i wneud hynny. Ac roedd yn amlwg iawn, er gwaethaf y buddsoddiad a'r arbenigedd, fod adfer ffydd yn un o'r prif heriau.
Felly, mae'r adroddiad sydd wedi'i gyhoeddi ar gyfer heddiw yn nodi, mewn gwirionedd, dri phwynt sy'n ymwneud â'r angen am newid diwylliant. Mae'r cyfathrebu gwael, y diffyg gwybodaeth, ond yn bwysicaf oll, y diffyg empathi, a chredaf mai dyna'r eitem a oedd yn wirioneddol amlwg i mi o ran yr hyn a ganfuwyd. Ac wrth gwrs, wrth adfer ffydd, bydd blwyddyn boenus o'n blaenau yn hyn o beth, oherwydd byddwn yn edrych ar y marw-enedigaethau a mwy o afiachedd dros y misoedd nesaf.
Roeddwn wedi fy modloni'n arw gydag ymrwymiad y staff newydd a'r agwedd newydd o ran cydnabod, rwy'n credu, yr heriau sydd o'n blaenau o ran sicrhau bod gennym ni'r gwasanaethau mamolaeth gorau posib am yr holl resymau y mae siaradwyr eraill wedi sôn amdanyn nhw heddiw.
A gaf i wneud dau sylw felly? Un ohonyn nhw yw'r gefnogaeth barhaus i'r teuluoedd eu hunain—ac mae'n rhaid i mi ddweud, rwyf wedi cael teuluoedd yn cysylltu â mi sydd wedi sôn yn benodol am eich cyfranogiad a'ch goruchwyliaeth, ac roedden nhw'n croesawu hynny yn arbennig, ac maen nhw'n gweld hynny'n gysur gan Lywodraeth Cymru—ond yn arbennig nid dim ond gwersi ar gyfer Cwm Taf yw'r unig rai sy'n cael eu dysgu, ond rwy'n amau eu bod ar gyfer gwasanaethau mamolaeth ar draws y byrddau iechyd ledled Cymru, ac roeddwn yn meddwl tybed beth sy'n cael ei wneud o ran cyfleu gwybodaeth am y broses ddysgu honno sy'n digwydd wrth inni fynd drwy'r broses yng Nghwm Taf.
In terms of your final point, I was trying to make this point in response to David Melding, and I think Vikki Howells as well, that we are deliberately looking at how we use the maternity network to share learning. This isn't just a learning opportunity for one health board; it's a learning opportunity for the whole service, and to consider and to think about how we make sure that we do deliver a high-quality level of maternity care in every part of Wales. The context may alter slightly, but actually, every health board will have a population that it serves that has higher levels of deprivation. Every health board will have a part of its population that lives in a more rural environment or an urban or town or city environment; well, a town environment at least. So, we have challenges that may vary by degree, but actually, the quality of care should be something that every health board can deliver, a high quality of care, and this is an important opportunity not to be put to one side.
And I do think that it's helpful to finish on a positive note about what needs to be done, but about the commitment that exists there, because when I met staff at the outset of this, there were very unhappy people, people who were worried, and people who recognised that the communities they live in largely had not been well served in every instance, and they were upset about the organisation they worked for as well. Many of them, as I said, didn't feel proud to wear the uniform in public, and a regular point of concern that was made to me was, 'Who will want to work here? We're understaffed, and who will want to work here now?' And yet, actually, Cwm Taf Morgannwg has been successful at recruiting people into its organisation. It is now in a position where it doesn't have failures in Birthrate Plus, and those are being openly communicated. That was one of the challenges about the previous management that I have already indicated in the past that I was particularly unhappy with.
So, we now have a better position on staffing, we have a workforce that I think is committed to continued improvement in the future, and that positive change in the environment and in the culture is what I hope we'll see more of in a continued way that will be embedded, and once again, people who go to Cwm Taf Morgannwg for their maternity care now should have confidence in the quality of care and expect the same high quality of care that each and every one of our constituents should expect and be entitled to.
O ran eich sylw olaf, roeddwn yn ceisio gwneud y pwynt hwn wrth ymateb i David Melding, ac i Vikki Howells hefyd, rwy'n credu, sef ein bod yn edrych yn fwriadol ar sut yr ydym ni'n defnyddio'r rhwydwaith mamolaeth i rannu dysg. Nid cyfle dysgu i un bwrdd iechyd yn unig yw hwn; mae'n gyfle dysgu i'r holl wasanaeth, ac i ystyried a meddwl am sut yr ydym ni'n sicrhau ein bod yn darparu gofal mamolaeth trylwyr o ansawdd uchel ym mhob rhan o Gymru. Gall y cyd-destun newid ychydig, ond mewn gwirionedd, bydd gan bob bwrdd iechyd boblogaeth y mae'n ei gwasanaethu sydd â lefelau uwch o amddifadedd. Bydd gan bob bwrdd iechyd ran o'i boblogaeth sy'n byw mewn amgylchedd mwy gwledig neu amgylchedd trefol neu mewn tref neu ddinas; wel, mewn tref o leiaf. Felly, mae gennym ni heriau a all fod ychydig yn wahanol, ond mewn gwirionedd, dylai ansawdd y gofal fod yn rhywbeth y gall pob bwrdd iechyd ei ddarparu, gofal o ansawdd uchel, ac mae hwn yn gyfle pwysig na ddylid mo'i golli.
Ac rwy'n credu ei bod hi'n ddefnyddiol gorffen ar nodyn cadarnhaol am yr hyn y mae angen ei wneud, ac am yr ymrwymiad sy'n bodoli yn hynny o beth, oherwydd pan gyfarfûm â staff ar ddechrau hyn, roedd pobl anhapus iawn, pobl a oedd yn poeni, a phobl a oedd yn cydnabod nad oedd y cymunedau y maen nhw'n byw ynddyn nhw wedi cael eu gwasanaethu'n dda i raddau helaeth ym mhob achos, ac roedden nhw'n teimlo'n ofidus ynglŷn â'r sefydliad yr oedden nhw'n gweithio iddo hefyd. Nid oedd llawer ohonyn nhw, fel y dywedais, yn teimlo'n falch o wisgo'r wisg yn gyhoeddus, a phryder rheolaidd a ddygwyd i fy sylw oedd, 'Pwy sydd eisiau gweithio yma? Nid oes gennym ni ddigon o staff, a phwy fydd eisiau gweithio yma nawr?' Ac eto, mewn gwirionedd, mae Cwm Taf Morgannwg wedi llwyddo i recriwtio pobl i'w sefydliad. Mae bellach mewn sefyllfa lle nad oes ganddo fethiannau yn Birthrate Plus, ac mae'r rheini'n cael eu cyfleu'n agored. Dyna un o'r heriau ynglŷn â'r rheolaeth flaenorol yr wyf i eisoes wedi'i nodi yn y gorffennol yr oeddwn yn arbennig o anhapus â hi.
Felly, mae gennym ni bellach well sefyllfa o ran staffio, mae gennym ni weithlu sydd, yn fy marn i, wedi ymrwymo i welliant parhaus yn y dyfodol, a'r newid cadarnhaol hwnnw yn y sefyllfa ac yn y diwylliant yw'r hyn rwy'n gobeithio y byddwn ni wastad yn gweld mwy ohono ac a fydd yn ymwreiddio, ac unwaith eto, dylai pobl sy'n mynd i Gwm Taf Morgannwg am eu gofal mamolaeth fod â ffydd nawr yn ansawdd y gofal ac yn disgwyl yr un ansawdd uchel o ofal y dylai pob un o'n hetholwyr ei ddisgwyl a bod â hawl iddo.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 5 is a statement by the Minister for Finance and Trefnydd on progress on devolved taxes, and I call on the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans.
Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd yw eitem 5 ar y cynnydd o ran trethi datganoledig, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Introducing the first Welsh taxes in nearly 800 years has been an important milestone in our devolution story. During the past five years, the successful implementation of three Welsh taxes—the land transaction tax and the landfill disposals tax in 2018, and Welsh rates of income tax in 2019—has widened the responsibilities of the Welsh Government and the Senedd, strengthening our accountability for the money raised and spent delivering vital public services for the people of Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cyflwyno'r trethi cyntaf yng Nghymru ers bron i 800 mlynedd wedi bod yn garreg filltir bwysig yn ein stori ddatganoli. Yn ystod y pum mlynedd diwethaf, mae gweithredu tair treth i Gymru yn llwyddiannus—y dreth trafodiadau tir a'r dreth gwarediadau tirlenwi yn 2018, a chyfraddau treth incwm Cymru yn 2019—wedi ehangu cyfrifoldebau Llywodraeth Cymru a'r Senedd, gan gryfhau ein hatebolrwydd am yr arian a godwyd ac a wariwyd i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus hanfodol i bobl Cymru.
We have also established Wales's first non-ministerial department, the Welsh Revenue Authority, on time and on budget. It has now been successfully collecting and administering the fully devolved Welsh taxes for three years. The WRA's distinctive approach to supporting the process for delivering a fair tax system means it works in partnership with taxpayers to ensure that tax is paid on time, and right first time.
We have set out our Welsh approach to tax policy in our tax policy framework, to explain how we will use taxes for the benefit of communities and businesses. The framework includes the principles we are following in developing tax policy, doing so though collaboration, seeking to create clear, stable taxes, which raise revenue fairly, support wider policy objectives, and help to deliver greater equality. And we've put those principles into practice.
We have used our powers to ensure that land transaction tax is significantly more progressive than its predecessor, stamp duty land tax, for residential transactions. We introduced a temporary relief to help the property market recover in the summer, and more recently increased the higher rate to generate additional support for Welsh public services. When the current temporary reduction to the residential LTT rates ends, Wales will once again be the only country in the UK with a starting threshold at around the average price of a home. That starting threshold means the majority of first time homebuyers won't pay any LTT. Wales also has the highest thresholds at which businesses need to pay tax on non-residential property transactions in the UK.
The primary purpose of landfill disposals tax is to support our environmental goals, so revenue should decline as those targeted by the tax respond positively. To date, we have retained consistency in rate setting with the UK Government, ensuring that we do not encourage the transfer of waste across the Wales-England border. However, there has been opportunity to innovate, leading the way by being the first UK country to set a higher tax rate for unauthorised landfill disposals and creating an additional financial deterrent for people disposing of waste illegally.
We have used £2.8 million of landfill disposals tax revenue to fund local projects via the landfill disposals tax communities scheme, maintaining our commitment to communities affected by the disposal of waste to landfill.
Of the three taxes, Welsh rates of income tax impacts on the highest number of Welsh citizens, paid by over half of the adult population. We work closely with HMRC, which retains responsibility for the collection and management of Welsh rates of income tax, to ensure that the processes run smoothly.
Our tax policy framework emphasises the importance of involvement and collaboration. We have encouraged this through the development of advisory and discussion groups to consider proposals under development, working closely with stakeholders. We have published annual work plans, announcing the issues we are exploring, and inviting comments, queries and contributions. Many of these policy areas have been discussed at the annual tax conferences, and progress is published in the tax policy reports. I will be issuing the latest tax policy report alongside the final budget next month.
A key area of tax policy activity has been the exploration of ideas for possible new taxes. We are pursuing competence for a vacant land tax through the inter-governmental process agreed with HM Treasury, whilst also investigating a disposable plastics tax, exploring the case for a tourism tax, and potential options for funding social care. It is regrettable the inter-governmental process for new taxes has failed at its first test. Further progress will be difficult, given the current UK Government's attitude towards devolution, and while it remains the arbiter of its own decisions.
During this Senedd, we have benefited from the support of many people and organisations who have contributed to the process of introducing Welsh taxes. I am grateful to them, and to the Senedd Members and the Finance Committee for the diligent scrutiny of the provisions that we have put forward. There is a continuing responsibility to ensure that our devolved taxes operate fairly and effectively, delivering the revenue required for our public services. And there's further work to be done on the scope for new taxes. That will be the work for the next Welsh Government and Senedd. They will build on the solid foundations of what we have achieved over the past five years. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Rydym ni hefyd wedi sefydlu adran anweinidogol gyntaf Cymru, Awdurdod Cyllid Cymru, ar amser ac o fewn y gyllideb. Mae bellach wedi llwyddo i gasglu a gweinyddu trethi Cymru sydd wedi'u datganoli'n llawn ers tair blynedd. Mae dull unigryw'r Awdurdod o gefnogi'r broses ar gyfer darparu system dreth deg yn golygu ei fod yn gweithio mewn partneriaeth â threthdalwyr i sicrhau bod treth yn cael ei thalu'n brydlon, ac yn gywir y tro cyntaf.
Rydym ni wedi amlinellu ein dull yma yng Nghymru o ymdrin â pholisi treth yn ein fframwaith polisi treth, i egluro sut y byddwn yn defnyddio trethi er budd cymunedau a busnesau. Mae'r fframwaith yn cynnwys yr egwyddorion yr ydym ni yn eu dilyn wrth ddatblygu polisi treth, gan wneud hynny drwy gydweithio, ceisio creu trethi clir a sefydlog, sy'n codi refeniw'n deg, yn cefnogi amcanion polisi ehangach, ac yn helpu i sicrhau mwy o gydraddoldeb. Ac rydym ni wedi rhoi'r egwyddorion hynny ar waith.
Rydym ni wedi defnyddio ein pwerau i sicrhau bod treth trafodiadau tir yn llawer mwy blaengar na'i rhagflaenydd, treth dir y dreth stamp, ar gyfer trafodiadau eiddo preswyl. Fe wnaethom ni gyflwyno rhyddhad dros dro i helpu'r farchnad eiddo i wella yn yr haf, ac yn fwy diweddar cynyddodd y gyfradd uwch i greu cymorth ychwanegol i wasanaethau cyhoeddus Cymru. Pan ddaw'r gostyngiad dros dro presennol i gyfraddau y dreth trafodiadau tir i ben, Cymru unwaith eto fydd yr unig wlad yn y DU gyda throthwy cychwynnol sydd tua phris cyfartalog cartref. Mae'r trothwy cychwynnol hwnnw'n golygu na fydd y rhan fwyaf o'r rhai sy'n prynu tŷ am y tro cyntaf yn talu unrhyw dreth trafodiadau tir. Cymru hefyd sydd â'r trothwyon uchaf lle mae angen i fusnesau dalu treth ar drafodion eiddo dibreswyl yn y DU.
Prif ddiben treth gwarediadau tirlenwi yw cefnogi ein nodau amgylcheddol, felly dylai refeniw ostwng wrth i'r rhai a dargedir gan y dreth ymateb yn gadarnhaol. Hyd yma, rydym ni wedi cadw cysondeb wrth bennu ardrethi gyda Llywodraeth y DU, gan sicrhau nad ydym yn annog trosglwyddo gwastraff ar draws y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Fodd bynnag, cafwyd cyfle i arloesi, gan arwain y ffordd drwy fod y wlad gyntaf yn y DU i bennu cyfradd dreth uwch ar gyfer gwarediadau tirlenwi anawdurdodedig a chreu rhwystr ariannol ychwanegol i bobl sy'n cael gwared ar wastraff yn anghyfreithlon.
Rydym ni wedi defnyddio £2.8 miliwn o refeniw o'r dreth gwarediadau tirlenwi i ariannu prosiectau lleol drwy gynllun y dreth gwarediadau tirlenwi gymdeithasol, gan gynnal ein hymrwymiad i gymunedau yr effeithir arnyn nhw gan waredu gwastraff mewn safleoedd tirlenwi.
O'r tair treth, mae cyfraddau treth incwm Cymru yn effeithio ar y nifer mwyaf o ddinasyddion Cymru, gyda dros hanner oedolion ein gwlad yn ei thalu. Rydym yn gweithio'n agos gyda Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi, sy'n parhau i fod yn gyfrifol am gasglu a rheoli cyfraddau treth incwm Cymru, er mwyn sicrhau bod y prosesau'n rhedeg yn ddidrafferth.
Mae ein fframwaith polisi treth yn pwysleisio pwysigrwydd cynnwys a chydweithredu. Rydym wedi annog hyn drwy ddatblygu grwpiau cynghori a thrafod i ystyried cynigion sy'n cael eu datblygu, gan weithio'n agos gyda rhanddeiliaid. Rydym ni wedi cyhoeddi cynlluniau gwaith blynyddol, yn cyhoeddi'r materion yr ydym yn eu harchwilio, ac yn gwahodd sylwadau, ymholiadau a chyfraniadau. Mae llawer o'r meysydd polisi hyn wedi'u trafod yn y cynadleddau treth blynyddol, a chyhoeddir cynnydd yn yr adroddiadau polisi treth. Byddaf yn cyhoeddi'r adroddiad polisi treth diweddaraf ochr yn ochr â'r gyllideb derfynol fis nesaf.
Un maes allweddol o weithgarwch polisi treth fu archwilio syniadau ar gyfer trethi newydd posibl. Rydym yn mynd ar drywydd cymhwysedd ar gyfer treth ar dir gwag drwy'r broses rynglywodraethol y cytunwyd arni gyda Thrysorlys Ei Mawrhydi, gan ymchwilio hefyd i dreth blastig untro, cloriannu'r achos dros dreth dwristiaeth, a dewisiadau posibl ar gyfer ariannu gofal cymdeithasol. Mae'n destun gofid bod y broses rynglywodraethol ar gyfer trethi newydd wedi methu yn ei phrawf cyntaf. Bydd cynnydd pellach yn anodd, o ystyried agwedd Llywodraeth bresennol y DU tuag at ddatganoli, a hithau'n gweithredu fel y myn.
Yn ystod tymor y Senedd hon, rydym ni wedi elwa ar gefnogaeth llawer o bobl a sefydliadau sydd wedi cyfrannu at y broses o gyflwyno trethi Cymru. Rwy'n ddiolchgar iddyn nhw, ac i Aelodau'r Senedd a'r Pwyllgor Cyllid am graffu'n ddiwyd ar y darpariaethau yr ydym ni wedi'u cyflwyno. Mae cyfrifoldeb arnom o hyd i sicrhau bod ein trethi datganoledig yn gweithredu'n deg ac yn effeithiol, gan ddarparu'r refeniw sy'n ofynnol ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus. Ac mae gwaith pellach i'w wneud ar y posibilrwydd o drethi newydd. Dyna fydd y gwaith ar gyfer Llywodraeth a Senedd nesaf Cymru. Byddant yn adeiladu ar sylfeini cadarn yr hyn yr ydym ni wedi'i gyflawni dros y pum mlynedd diwethaf. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Despite, or, some might argue, because of, 22 years of so-called and self-described progressive Labour Welsh Government policies, Wales has retained the highest poverty and lowest pay rates of all the UK nations, and, even before coronavirus, almost a quarter of people in Wales were in poverty, living, quote, 'precarious and insecure lives'. These findings are all taken from independent reports. Does the Minister recognise that Wales needs to attract both inward and internal investment and high-skill, high-added-value jobs in small, medium and large enterprises? If so, does she recognise that there can be an inverse relationship between tax rates and tax revenues, and that using the system to incentivise economic activity can ultimately generate more revenue for public services? How does she respond to the findings of Cardiff University academics during the first year of this Senedd term that cutting the top rate of income tax will ultimately raise tax revenues by encouraging wealth creators to help grow the Welsh economy?
The Housing (Wales) Act 2014 added discretionary powers for local authorities to apply council tax premiums of up to 100 per cent to second homes. As I warned at the time, this would not generate additional supply for people who need affordable homes in their communities, and enabling local authorities to charge second home owners additional council tax would risk unintended consequences. What evidence does she therefore have to support the Welsh Government's claim that enabling local authorities in Wales to levy council tax premiums on second homes is using taxation to ensure a fair contribution, when the sector has instead made it clear that this simply prompted many who had not known they were already eligible for small business rate relief to switch from council tax to this, and others to start letting out their homes and register for small business rate relief to help with costs, in accordance with Welsh Government criteria last revised and strengthened in 2016, and policed by the independent Valuation Office Agency?
What evidenced analysis does she have to challenge the evidence showing that the vast majority of properties purchased as second homes in holiday home hotspots were already second homes, and had always been so, built as second homes over more than a century ago, and remaining so ever since? Why does the Minister state that Wales also has the highest threshold on which businesses need to pay tax on residential property transactions in the UK, when the Welsh Government's increased land transaction tax higher rates, which hit large numbers of legitimate small and medium-sized businesses, many of them with properties near the internal UK border with England, are higher than equivalent stamp duty land tax higher rates in England for purchase prices up to just £125,000, and higher for all purchase prices in England above just £180,000, or should I say higher than all purchase prices in England just above £180,000, even after the higher rates holiday introduced by the UK Government in response to the COVID pandemic comes to an end?
And finally, the Minister refers to the potential for a tourism tax. How will she ensure that objective consideration is given to the overwhelming evidence from the sector that this would be damaging to tourism in Wales, this would be damaging to investment, damaging to jobs, and would ultimately reduce the tax take received by the Welsh Government?
Er gwaethaf, neu, efallai y byddai rhai'n dadlau, oherwydd, 22 mlynedd o bolisïau blaengar Llywodraeth Lafur Cymru, fel y'u gelwir ac a ddisgrifiwyd felly gan y Llywodraeth ei hun, mae Cymru wedi cadw'r cyfraddau tlodi uchaf a'r cyfraddau cyflog isaf o holl wledydd y DU, a, hyd yn oed cyn y coronafeirws, roedd bron i chwarter y bobl yng Nghymru mewn tlodi, yn byw, a dyfynnaf, 'bywydau ansicr ac ansefydlog'. Mae'r canfyddiadau hyn i gyd yn deillio o adroddiadau annibynnol. A yw'r Gweinidog yn cydnabod bod angen i Gymru ddenu mewnfuddsoddiad a buddsoddiad mewnol a swyddi sgiliau uchel gyda gwerth ychwanegol uchel mewn mentrau bach, canolig a mawr? Os felly, a yw'n cydnabod y gall fod perthynas wrthgyfartal rhwng cyfraddau treth a refeniw treth, ac y gall defnyddio'r system i gymell gweithgarwch economaidd gynhyrchu mwy o refeniw i wasanaethau cyhoeddus yn y pen draw? Sut y mae'n ymateb i ganfyddiadau academyddion Prifysgol Caerdydd yn ystod blwyddyn gyntaf tymor y Senedd hon y bydd torri'r gyfradd uchaf o dreth incwm yn y pen draw yn codi refeniw treth drwy annog cynhyrchwyr cyfoeth i helpu i dyfu economi Cymru?
Ychwanegodd Deddf Tai (Cymru) 2014 bwerau disgresiwn i awdurdodau lleol osod premiymau'r dreth gyngor o hyd at 100 y cant ar ail gartrefi. Fel y rhybuddiais ar y pryd, ni fyddai hyn yn creu cyflenwad ychwanegol i bobl y mae angen tai fforddiadwy arnyn nhw yn eu cymunedau, a byddai galluogi awdurdodau lleol i godi treth gyngor ychwanegol ar berchnogion ail gartrefi yn creu risg o ganlyniadau anfwriadol. Pa dystiolaeth sydd ganddi felly i gefnogi honiad Llywodraeth Cymru bod galluogi awdurdodau lleol yng Nghymru i godi premiymau'r dreth gyngor ar ail gartrefi yn defnyddio trethiant i sicrhau cyfraniad teg, pan fo'r sector wedi'i gwneud yn glir, yn lle hynny, fod hyn wedi ysgogi llawer nad oedden nhw'n gwybod eu bod eisoes yn gymwys i gael rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, i newid o'r dreth gyngor i hyn, ac ysgogi eraill i ddechrau gosod eu cartrefi a chofrestru ar gyfer rhyddhad ardrethi i fusnesau bach i helpu gyda chostau, yn unol â meini prawf Llywodraeth Cymru a ddiwygiwyd ac a atgyfnerthwyd ddiwethaf yn 2016, a'u rheoli gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio annibynnol?
Pa ddadansoddiad a ddangoswyd sydd ganddi i herio'r dystiolaeth sy'n dangos bod y mwyafrif llethol o eiddo a brynwyd fel ail gartrefi mewn mannau lle ceir nifer o gartrefi gwyliau, eisoes yn ail gartrefi, ac wedi bod felly erioed, wedi'u hadeiladu fel ail gartrefi dros fwy na chanrif yn ôl, ac wedi parhau felly byth ers hynny? Pam y mae'r Gweinidog yn dweud bod gan Gymru hefyd y trothwy uchaf pryd y mae angen i fusnesau dalu treth ar drafodion eiddo preswyl yn y DU, pan fo cyfraddau uwch treth trafodion tir uwch Llywodraeth Cymru, a darodd nifer fawr o fusnesau bach a chanolig cyfreithlon, llawer ohonynt ag eiddo ger ffin fewnol y DU â Lloegr, yn uwch na chyfraddau treth uwch tir y dreth stamp gyfatebol yn Lloegr ar gyfer prisiau prynu hyd at £125,000 yn unig, ac yn uwch ar gyfer yr holl brisiau prynu yn Lloegr dros £180,000 yn unig, neu a ddylwn i ddweud yn uwch na'r holl brisiau prynu yn Lloegr ychydig yn uwch na £180,000, hyd yn oed ar ôl y gwyliau cyfraddau uwch a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU mewn ymateb i bandemig COVID ddod i ben?
Ac yn olaf, mae'r Gweinidog yn cyfeirio at y potensial ar gyfer treth dwristiaeth. Sut y bydd yn sicrhau bod ystyriaeth wrthrychol yn cael ei rhoi i'r dystiolaeth gref iawn gan y sector y byddai hyn yn niweidiol i dwristiaeth yng Nghymru, y byddai hyn yn niweidiol i fuddsoddiad, yn niweidiol i swyddi, ac yn y pen draw yn lleihau'r dreth a dderbynnir gan Lywodraeth Cymru?
I'm grateful to Mark Isherwood for those questions this afternoon, and I welcome him to his new portfolio. So, Mark Isherwood began by talking about the Welsh Government's general approach to taxation, and we have a very firm foundation for our Welsh tax policy, which is set out on the basis of five principles. That is that taxation should raise revenue to support public services as fairly as possible—I'm not sure that there's much that could be disagreed with there. Taxation should help deliver wider fiscal and policy objectives, including jobs and growth. Taxation should be simple and clear and stable. And taxation should be developed through engagement with taxpayers and stakeholders. Finally, taxation should contribute directly to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 goal of creating a more equal Wales. And I do think that those are strong foundations upon which to be basing our tax policy.
My statement this afternoon was in relation to the devolved taxes, which are generally known to be landfill disposals tax, land transaction tax and Welsh rates of income tax, but I know that Mark Isherwood was particularly interested in our approach to local taxation, including council tax and non-domestic rates. In terms of council tax, over the course of this Senedd term we have made significant steps forward in terms of making council tax fairer. We've exempted young care leavers from council tax to the age of 25. We've removed the sanction of imprisonment for the non-payment of council tax, because in our party we don't believe that being poor is a crime, and we've improved access to discounts for people with severe mental impairments and implemented a citizen-focused protocol for managing council tax collection and arrears, and also encouraged the take-up of all council tax support, and we've done so providing local authorities with significant financial support in order to enable them to undertake that work.
In terms of the specific concerns relating to council tax premiums on long-term empty and second homes, local authorities in Wales do have that discretionary power to apply those premiums of up to 100 per cent on the council tax bills for long-term empty and second homes in their areas. Those powers have been available since 2017. Local authorities asked for those powers, and we were pleased to provide them. Now, it is for each local authority to decide how they will undertake their—what decision they will make as to whether or not they will use that power locally.
In terms of land transaction tax and the impact on business, well, the decision that I announced alongside the draft budget is that businesses now, in the main, will be paying no tax on purchases of non-residential property costing less than up to £225,000. This will provide a small but material amount of additional support to businesses by reducing the capital required to invest in new business property, and those changes will result in fewer non-residential transactions paying tax on the acquisition of a property when entering into a new lease, and it will provide a tax saving to all of those businesses who buy property on which there will still be a tax liability. The largest savings as a proportion of the tax payable will impact most on small and medium-sized business. So, I took this decision being very mindful of the difficult period in which small businesses particularly are finding themselves in, and understanding that we have many entrepreneurs who are keen to set up a small business, and I want to create the right climate for them to be able to do so.
And then finally, on new taxes, you'll see from our tax work plan that we've been exploring very diligently the various types of new taxes that could be introduced in Wales, and the four that we chose to explore in the first instance were those that came through very strongly in the public consultation that we undertook. The First Minister, when he was in this role, led on that consultation, and actually I think around 200 ideas for new taxes came forward from people across Wales. And we undertook to explore the tourism tax, a potential tax on plastics, for example, but, in the first instance, we determined that we would take forward the potential tax and seek to devolve the powers for tax for vacant land, and, as I said in my statement, that really has fallen at the first hurdle. We've had a very difficult time engaging with the UK Government meaningfully on this, and it's a great shame that we haven't managed to make a success of what is a relatively uncontroversial and simple request.
Rwy'n ddiolchgar i Mark Isherwood am y cwestiynau yna y prynhawn yma, ac rwy'n ei groesawu i'w bortffolio newydd. Felly, dechreuodd Mark Isherwood drwy sôn am ddull cyffredinol Llywodraeth Cymru o drethu, ac mae gennym sylfaen gadarn iawn ar gyfer ein polisi treth i Gymru, a nodir ar sail pum egwyddor. Hynny yw y dylai trethiant godi refeniw i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus mewn modd mor deg â phosibl—nid wyf yn siŵr a oes llawer y gellid anghytuno ag ef yn y fan yna. Dylai trethiant helpu i gyflawni amcanion cyllidol a pholisi ehangach, gan gynnwys swyddi a thwf. Dylai trethiant fod yn syml ac yn glir ac yn sefydlog. A dylid datblygu trethiant drwy ymgysylltu â threthdalwyr a rhanddeiliaid. Yn olaf, dylai trethiant gyfrannu'n uniongyrchol at nod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 o greu Cymru fwy cyfartal. Ac rwy'n credu bod y rheini'n sylfeini cryf i seilio ein polisi treth arnynt
Roedd fy natganiad y prynhawn yma'n ymwneud â'r trethi datganoledig, y gwyddys yn gyffredinol eu bod yn dreth gwarediadau tirlenwi, treth trafodiadau tir a chyfraddau treth incwm Cymru, ond gwn fod gan Mark Isherwood ddiddordeb arbennig yn ein hymagwedd at drethiant lleol, gan gynnwys y dreth gyngor ac ardrethi annomestig. O ran y dreth gyngor, yn ystod tymor y Senedd hon rydym wedi cymryd camau sylweddol ymlaen o ran gwneud y dreth gyngor yn decach. Rydym wedi eithrio pobl ifanc sy'n gadael gofal o'r dreth gyngor hyd at 25 oed. Rydym wedi dileu'r gosb o garchar am beidio â thalu'r dreth gyngor, oherwydd yn ein plaid ni nid ydym yn credu mai trosedd yw bod yn dlawd, ac rydym wedi gwella'r modd y sicrheir gostyngiadau ar gyfer pobl â namau meddyliol difrifol ac wedi gweithredu protocol sy'n canolbwyntio ar y dinesydd ar gyfer rheoli'r broses o gasglu'r dreth gyngor ac ôl-ddyledion, a hefyd wedi annog pobl i fanteisio ar yr holl gymorth sydd ar gael o ran y dreth gyngor, ac rydym wedi gwneud hynny gan roi cymorth ariannol sylweddol i awdurdodau lleol er mwyn eu galluogi i ymgymryd â'r gwaith hwnnw.
O ran y pryderon penodol sy'n ymwneud â phremiymau'r dreth gyngor ar gartrefi gwag hirdymor ac ail gartrefi, mae gan awdurdodau lleol yng Nghymru y pŵer disgresiwn hwnnw i osod y premiymau hynny o hyd at 100 y cant ar filiau'r dreth gyngor ar gyfer cartrefi gwag hirdymor ac ail gartrefi yn eu hardaloedd. Mae'r pwerau hynny wedi bod ar gael ers 2017. Gofynnodd awdurdodau lleol am y pwerau hynny, ac roeddem yn falch o'u darparu. Nawr, mater i bob awdurdod lleol yw penderfynu sut y bydd yn ymgymryd â'i benderfyniad—pa benderfyniad y bydd yn ei wneud ynghylch a fydd yn defnyddio'r pŵer hwnnw'n lleol ai peidio.
O ran treth trafodiadau tir a'r effaith ar fusnes, wel, y penderfyniad a gyhoeddais ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft yw na fydd busnesau nawr, ar y cyfan, yn talu treth ar brynu eiddo dibreswyl sy'n costio llai na £225,000. Bydd hyn yn rhoi swm bach ond pwysig o gymorth ychwanegol i fusnesau drwy leihau'r cyfalaf sydd ei angen i fuddsoddi mewn eiddo busnes newydd, a bydd y newidiadau hynny'n arwain at lai o drafodion dibreswyl yn talu treth ar gaffael eiddo wrth ymrwymo i brydles newydd, a bydd yn arbed treth i'r holl fusnesau hynny sy'n prynu eiddo y bydd rhwymedigaeth dreth arno o hyd. Bydd yr arbedion mwyaf fel cyfran o'r dreth sy'n daladwy yn effeithio fwyaf ar fusnesau bach a chanolig eu maint. Felly, gwnes y penderfyniad hwn yn ymwybodol iawn o'r cyfnod anodd y mae busnesau bach yn arbennig ynddo, gan ddeall bod gennym lawer o entrepreneuriaid sy'n awyddus i sefydlu busnes bach, ac rwyf am greu'r hinsawdd iawn er mwyn iddyn nhw allu gwneud hynny.
Ac yna'n olaf, ar drethi newydd, fe welwch o'n cynllun gwaith treth ein bod wedi bod yn archwilio'n ddiwyd iawn y gwahanol fathau o drethi newydd y gellid eu cyflwyno yng Nghymru, a'r pedwar a wnaethom eu dewis i'w harchwilio yn y lle cyntaf oedd y rhai a ymddangosodd yn gryf iawn yn yr ymgynghoriad cyhoeddus a gynhaliwyd gennym. Arweiniodd y Prif Weinidog, pan oedd yn y swyddogaeth hon, at yr ymgynghoriad hwnnw, ac mewn gwirionedd credaf fod tua 200 o syniadau ar gyfer trethi newydd wedi'u cyflwyno gan bobl ledled Cymru. Ac aethom ati i archwilio'r dreth dwristiaeth, treth bosibl ar blastigau, er enghraifft, ond, yn y lle cyntaf, fe wnaethom y penderfyniad y byddem yn bwrw ymlaen â'r dreth bosibl ac yn ceisio datganoli'r pwerau treth ar gyfer tir gwag, ac, fel y dywedais yn fy natganiad, mae hynny wedi methu ar y cam cyntaf. Rydym wedi cael amser anodd iawn yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU yn ystyrlon ar hyn, ac mae'n drueni mawr nad ydym wedi llwyddo gyda chais cymharol annadleuol a syml.
Thank you. I just gently remind Members that this is a 30-minute statement and we're halfway through the time allocated now, and I have a number of speakers who probably will not get called. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Hoffwn atgoffa'r Aelodau'n garedig mai datganiad 30 munud yw hwn ac rydym hanner ffordd drwy'r amser a neilltuwyd nawr, ac mae gennyf nifer o siaradwyr na fyddan nhw, mae'n debyg, yn cael eu galw. Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna. Diolch i Mark Isherwood ar ran y Ceidwadwyr am bwysleisio mor wael mae Cymru wedi cael ei gwasanaethu gan y Deyrnas Unedig dros y blynyddoedd hefyd. Rydyn ni yn siarad, onid ydyn, yn y blynyddoedd cynnar yma o hawliau codi trethi Cymreig, am rywbeth sydd yn hanesyddol—mae o'n air dwi wedi'i ddefnyddio ac mae o'n air mae eraill wedi'i ddefnyddio hefyd. Ac mae o'n egwyddor cwbl greiddiol. Rydyn ni'n mynd yn ôl at y comisiwn Silk yn datgan yr egwyddor bwysig honno o'r berthynas gwbl greiddiol rhwng trethi ac atebolrwydd, a dyna rydyn ni'n sôn amdano fo yn fan hyn. Y mwyaf o rymoedd trethu sydd gan y Senedd hon, y mwyaf atebol ydym ni i bobl Cymru, ac mae hynny'n rhywbeth i'w groesawu. A rydyn ni'n mynd i etholiad, lle, rŵan, yn y dirwedd newydd honno, mae gan bobl Cymru y gallu i edrych ar wahanol addewidion trethu y pleidiau, ac mae'n drafodaeth hynod, hynod bwysig i'w chael.
Dwi'n siomedig efo'r datblygu sydd wedi bod ar ben y trethi sydd wedi cael eu cyflwyno'n barod. Mae'r dreth trafodion tir wedi gweithio'n dda, dwi'n credu. Mae'r graddfeydd Cymreig o dreth incwm yn allweddol er mwyn creu'r atebolrwydd roeddwn i'n cyfeirio ato fo, ac mae'r dreth gwastraff tirlenwi yn un bwysig ynddi ei hun, ond mae eisiau edrych ar ba mor bell y gallwn ni fynd.
Mae'r Llywodraeth wedi cyfeirio at bedwar math o dreth y bydden nhw eisiau edrych arnyn nhw: lefi gofal cymdeithasol—dwi yn edrych ymlaen at weld sut mae'n bosib darparu gofal cymdeithasol o fewn y gwariant cyffredinol ac dwi'n siŵr bod modd gwneud hynny. Mae'r Llywodraeth eisiau edrych ar dreth gwaredu plastig. Mae yna dair blynedd a mwy ers i Blaid Cymru orfodi pleidlais yn y Senedd hon, gan ddweud ein bod ni eisiau gweld y dreth honno, a ble'r ydym ni dair blynedd ymlaen? Y dreth dwristiaeth: dwi ddim yn meddwl, ar ôl y flwyddyn sydd wedi bod, y dylem ni fod yn sôn am dreth dwristiaeth—nid dyna y mae'r sector eisiau ei glywed, rŵan. Mi ydw i, er hynny, yn meddwl bod yna bethau arloesol y gallwn eu gwneud drwy ryw fath o lefi a fyddai'n rhoi gwell gwasanaeth i dwristiaid, a fyddai'n cryfhau isadeiledd i warchod ein cymunedau ni lle mae twristiaeth ar ei phrysuraf, i hybu twristiaeth gynhenid, ond mae eisiau bod yn ofalus iawn, iawn wrth sôn am dreth dwristiaeth rŵan.
A'r pedwerydd ohonyn nhw, y dreth tir gwag, mae'r Llywodraeth, a bod yn deg, wedi bod yn eglur iawn yn gwthio'r syniad hwn. Rwyf finnau'n rhannu siom, yn sicr, y Gweinidog yn ymateb Llywodraeth Prydain. Mae o yn brawf o fethiant y broses rynglywodraethol bod yna ddim tir go iawn wedi cael ei ennill ar y drafodaeth yma. Mae o'n arwydd, dwi'n ofni, o agwedd Llywodraeth Prydain tuag at roi caniatâd i Gymru ymestyn ei hawliau yn y maes trethu, fydd mor bwysig yn y blynyddoedd i ddod. Mi ydw i, serch hynny, yn galw ar y Gweinidog i beidio â rhoi i fyny, rŵan. Dwi'n gobeithio mai fy mhlaid i fydd yn llywodraethu ar ôl mis Mai, ond mae yna gyfnod i fynd tan hynny, felly peidiwch â llaesu dwylo ar y gwaith o drio gwthio ar y dreth hon. Dwi'n eich annog chi i wthio pethau tan y funud olaf.
Un pwynt pellach: mae o yn eich grym chi i newid y rheolau sydd yn caniatáu, fel y dywedodd Mark Isherwood, i bobl optio allan o dalu treth yn llwyr ar ail eiddo ar hyn o bryd yng Nghymru. Mae'r gallu gan Lywodraeth Cymru i gau'r loophole er mwyn sicrhau bod y rheini sydd yn berchen ar ail gartrefi ac sydd, ar hyn o bryd, yn gallu manteisio ar y rheolau er eu budd eu hunain, ddim yn gallu gwneud hynny. Dwi'n sylweddoli, yn y datganiad sydd wedi cael ei wneud ar hyn gan y Llywodraeth yr wythnos yma, dydych chi ddim yn mynd yn ddigon pell nac yn symud yn ddigon cyflym; mae angen gweld gwella ar hynny, fel rhan o'r newidiadau rydyn ni angen eu gweld i'r tirwedd trethiant yng Nghymru.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Thank you to the Minister for the statement. Thank you to Mark Isherwood on behalf of the Conservatives for emphasising how poorly Wales has been served by the UK over a period of years too. We are talking, in these early years in terms of Welsh taxation, about something that is historic—it's a word that I've used and others have also used. And it's a core principle. We return to the Silk commission stating that important principle of the crucial relationship between taxation and accountability, and that's what we're talking about here. The more taxation powers that this Senedd holds, the more accountable we are to the people of Wales, and that's something to be welcomed. And as we go into an election, we're now in this new landscape where the people of Wales have the ability to look at the various taxation pledges made by the parties, and it's a very important debate to have.
I'm disappointed with the developments there have been in addition to the taxes already introduced. The land transaction tax has worked well, I believe. The Welsh rates of income tax are crucial in generating the accountability that I mentioned earlier, and the landfill disposals tax is also important, but we need to look at how far we can take this.
The Government has referred to four other taxes that they would seek to consider: a social care levy—I look forward to seeing how we can provide social care within general expenditure and I'm sure that that is possible. The Government wants to look at a disposable plastics tax. It’s three years and more since Plaid Cymru forced a vote in this Senedd, stating that we wanted to see that tax, and where are we three years on from there? The tourism tax: I don't think, after the year we've just had, that we should be talking about a tourism tax—that's not what the sector wants to hear now. However, I do feel that there are innovative things that we can do through some sort of levy that will provide improved services to tourists, which would strengthen infrastructure to safeguard our communities where tourism is at its highest, to promote indigenous tourism, but we need to be very careful in talking about a tourism tax at this particular point.
And that fourth tax, the vacant land tax, the Government, to be fair, has been clear in pushing this agenda. I share the Minister's disappointment in the UK Government's response. It is proof of the failure of the inter-governmental process that no ground has been gained in this particular debate. It is a signal, I fear, of the UK Government's attitude towards giving powers to Wales to extend its taxation powers, which will be so important in years to come. However, I do urge the Minister not to give up now. I hope that it's my party that'll be in Government after May, but there's time to go until then, so don't rest on your laurels in pushing this new tax. I would encourage you to push this until the very last moment.
One further point: it is within your gift to change the rules, as Mark Isherwood mentioned, allowing people to opt out of paying tax on second properties in Wales. The Welsh Government has the power to close that loophole in order to ensure that those who own second homes, and at the moment can take advantage of the rules for their own benefit, shouldn't be able to do that. I know that the Government made a statement on this this week and, in that, you're not going far enough or moving quickly enough; we need improvements there, as part of these changes to the taxation landscape in Wales.
Diolch. Rhun ap Iorwerth began by talking about the importance of taxation and accountability and transparency. I'm really proud that the Welsh Government is the only Government across the United Kingdom that will have tabled three supplementary budgets over the course of this financial year. And, of course, our budgets are so closely linked to the revenue that is raised here in Wales. I think that the level of transparency that we have provided across the financial year in this respect has been exceptional, and certainly has been greater than any other part of the United Kingdom. I would be keen—and I'm sure a future finance Minister would be keen—to explore how they could build on the kind of level of transparency that we have been able to deliver on in this year.
Rhun ap Iorwerth mentioned a number of new tax areas that we are looking at, and referred specifically to the case for the vacant land tax. It is the first time that we have navigated the process that has been agreed with the UK Government. Unfortunately, it has been shown wanting. More than two and a half years have gone by since the proposal was first put to the UK Government. In spite of what, at some points, have seemed to be reasonably productive relationships, in August we did receive a very disappointing letter from the Financial Secretary to the Treasury, and that reopened a whole series of questions that we had thought had been already answered in our previous negotiations. So, it is the case that the process does have some serious flaws to it. I think that this is fundamentally about the UK Government being the judge and jury on all of these things, and there definitely needs to be an independent mechanism for those decisions to be discussed and appealed.
Reference was also made to the potential social care levy, and the work that has been going on in scoping how something like that might work, should a future Government decide to do that. My colleague the Minister for Health and Social Services is intending to provide a fuller update to the Senedd on the work of the inter-ministerial group on paying for social care. But, it is the case that funding has been a really important part of that, and I know that several colleagues will have taken part in the technical briefings that were provided very recently in that respect.
The disposable plastics tax: well, this is something where there has been a serious amount of work undertaken with the UK Government, actually, in this case, exploring the options for tackling unnecessary plastic use and waste, and recognising the advantages in this case that adopting a UK-wide approach would bring. That's included supporting consultations on a UK plastic packaging tax, extended producer responsibility for packaging, and the potential for a deposit-return scheme for drinks containers. The UK Government announced a further consultation on the detailed design of the plastic packaging tax as part of the UK Government's budget last year, and we're working closely with the UK Government on that. As I say, there are some areas where I think that it is reasonable and desirable to work together.
Finally, a tax that Rhun ap Iorwerth didn't mention, but I know that he shares my view on, and that's air passenger duty. Again, this is one of those areas where we certainly won't stop seeking the devolution of it, given the important role that it could play in supporting the Welsh economy. We think that the UK Government has a completely untenable position on this, and I'm grateful for the cross-party support that we have in that respect in the Senedd.
Diolch. Dechreuodd Rhun ap Iorwerth drwy sôn am bwysigrwydd trethiant ac atebolrwydd a thryloywder. Rwy'n falch iawn mai Llywodraeth Cymru yw'r unig Lywodraeth ledled y Deyrnas Unedig a fydd wedi cyflwyno tair cyllideb atodol yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Ac, wrth gwrs, mae cysylltiad mor agos rhwng ein cyllidebau a'r refeniw a godir yma yng Nghymru. Credaf fod lefel y tryloywder yr ydym wedi'i ddarparu ar draws y flwyddyn ariannol yn hyn o beth wedi bod yn eithriadol, ac yn sicr mae wedi bod yn fwy nag yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. Byddwn yn awyddus—ac rwy'n siŵr y byddai Gweinidog cyllid yn y dyfodol yn awyddus—i archwilio sut y gall adeiladu ar y math o dryloywder yr ydym wedi gallu ei gyflawni eleni.
Soniodd Rhun ap Iorwerth am nifer o feysydd treth newydd yr ydym yn edrych arnyn nhw, a chyfeiriodd yn benodol at yr achos dros y dreth ar dir gwag. Dyma'r tro cyntaf inni lywio'r broses y cytunwyd arni gyda Llywodraeth y DU. Yn anffodus, mae rhywbeth ar goll. Mae dros ddwy flynedd a hanner wedi mynd heibio ers cyflwyno'r cynnig i Lywodraeth y DU am y tro cyntaf. Er gwaethaf yr hyn sydd, ar rai adegau, wedi ymddangos yn berthynas weddol gynhyrchiol, ym mis Awst cawsom lythyr siomedig iawn gan Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys, ac ail-agorodd hynny gyfres gyfan o gwestiynau yr oeddem yn credu eu bod eisoes wedi'u hateb yn ein trafodaethau blaenorol. Felly, mae'n wir fod gan y broses rai diffygion difrifol. Credaf fod hyn yn ymwneud yn sylfaenol â Llywodraeth y DU yn farnwr ac yn rheithgor ar yr holl bethau hyn, ac yn sicr mae angen dull annibynnol ar gyfer trafod ac apelio yn erbyn y penderfyniadau hynny.
Cyfeiriwyd hefyd at yr ardoll gofal cymdeithasol bosibl, a'r gwaith sydd wedi bod yn mynd rhagddo i gwmpasu sut y gallai rhywbeth fel yna weithio, pe bai Llywodraeth yn y dyfodol yn penderfynu gwneud hynny. Mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn bwriadu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am waith y grŵp rhyng-weinidogol ar dalu am ofal cymdeithasol. Ond, mae'n wir fod cyllid wedi bod yn rhan bwysig iawn o hynny, a gwn y bydd nifer o gydweithwyr wedi cymryd rhan yn y sesiynau briffio technegol a ddarparwyd yn ddiweddar iawn yn hynny o beth.
Y dreth blastig untro: wel, mae hyn yn rhywbeth lle bu cryn dipyn o waith gyda Llywodraeth y DU, mewn gwirionedd, yn yr achos hwn, archwilio'r dewisiadau ar gyfer mynd i'r afael â defnydd a gwastraff plastig diangen, a chydnabod y manteision yn yr achos hwn y byddai mabwysiadu dull gweithredu ledled y DU yn eu cynnig. Mae hynny wedi cynnwys cefnogi ymgynghoriadau ar dreth pecynnau plastig yn y DU, cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr am ddeunydd pacio, a'r potensial ar gyfer cynllun dychwelyd ernes ar gyfer cynwysyddion diodydd. Cyhoeddodd Llywodraeth y DU ymgynghoriad pellach ar gynllunio manwl y dreth pecynnau plastig fel rhan o gyllideb Llywodraeth y DU y llynedd, ac rydym yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ar hynny. Fel y dywedais, mae rhai meysydd lle rwy'n credu ei bod yn rhesymol ac yn ddymunol cydweithio.
Yn olaf, treth na soniodd Rhun ap Iorwerth amdani, ond gwn ei fod yn rhannu fy marn, sef toll teithwyr awyr. Unwaith eto, dyma un o'r meysydd hynny lle na fyddwn yn sicr yn rhoi'r gorau i geisio ei ddatganoli, o ystyried y rhan bwysig y gallai ei chwarae wrth gefnogi economi Cymru. Rydym ni'n credu bod gan Lywodraeth y DU safbwynt cwbl anghynaliadwy ar hyn, ac rwy'n ddiolchgar am y gefnogaeth drawsbleidiol sydd gennym yn hynny o beth yn y Senedd.
When I think of tax, I think of the children's story where someone is told, 'You have a great power; be careful how you use it.' The Minister refers to the new taxes—the land transaction tax, the landfill disposals tax and the Welsh rates of income tax—which have been added to council tax and business rates. Taxation needs to be progressive, with those with the most money and ability to pay paying the most. So, loopholes need to be removed.
Tax exists to pay for public services—the public services that we all need. I would like to ask the Minister for an update on progress regarding a plastics tax. If we don't have a plastics tax, we will not deal with plastic pollution. Every one of us has seen more and more items that used to come in glass now coming in plastic. The most recent one that surprised me most was vinegar.
Also, a tourism tax. This is common throughout the world. It certainly deserves investigation. As someone who paid £135 per room for a night in a budget hotel chain, I do not see how it would affect affordability. Places like New York have a tourism tax. It's hardly looked at as a Marxist stronghold.
Can I also say that council tax needs more bands? It needs more at the bottom and more at the top. Band B starts far too high, and the top band ends where there is room for at least three, and possibly another four, bands. I keep going on about this, but for it to be fair, somebody in a £5 million house should not be paying the same as somebody in a £0.5 million one.
Pan fyddaf yn meddwl am dreth, rwy'n meddwl am y stori plant pan ddywedir wrth rywun, 'Mae gennych bŵer mawr; byddwch yn ofalus sut yr ydych chi'n ei ddefnyddio.' Mae'r Gweinidog yn cyfeirio at y trethi newydd—y dreth trafodiadau tir, y dreth gwarediadau tirlenwi a chyfraddau treth incwm Cymru—sydd wedi'u hychwanegu at y dreth gyngor ac ardrethi busnes. Rhaid i drethiant fod yn flaengar, gyda'r rhai sydd â'r mwyaf o arian a'r gallu i dalu fwyaf. Felly, mae angen dileu bylchau.
Mae treth yn bodoli i dalu am wasanaethau cyhoeddus—y gwasanaethau cyhoeddus y mae arnom ni i gyd eu hangen. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog am y wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd o ran treth ar blastig. Os nad oes gennym dreth ar blastig, ni fyddwn yn ymdrin â llygredd plastig. Mae pob un ohonom wedi gweld mwy a mwy o eitemau a arferai fod mewn gwydr bellach mewn plastig. Yr un diweddaraf a'm synnodd fwyaf oedd finegr.
Hefyd, treth dwristiaeth. Mae hon yn gyffredin ledled y byd. Mae'n sicr yn haeddu ymchwiliad. A minnau'n un a dalodd £135 am ystafell am noson mewn gwesty cadwyn pris rhesymol, ni welaf sut y byddai'n effeithio ar fforddiadwyedd. Mae gan leoedd fel Efrog Newydd dreth dwristiaeth. Prin ei bod yn cael ei hystyried yn gadarnle Marcsaidd.
A gaf i ddweud hefyd fod angen mwy o fandiau ar y dreth gyngor? Mae angen mwy ar y gwaelod a mwy ar y brig. Mae Band B yn dechrau'n llawer rhy uchel, ac mae'r band uchaf yn gorffen pan fo lle i o leiaf dri band, a phedwar arall o bosibl. Rwy'n dal i rygnu ymlaen am hyn, ond er mwyn bod yn deg, ni ddylai rhywun mewn tŷ gwerth £5 miliwn fod yn talu'r un faint â rhywun mewn tŷ gwerth £0.5 miliwn.
Thank you. So, building on the comments that I made in response to Rhun ap Iorwerth's questions relating to a plastics tax, I can confirm that the Welsh Government has been facilitating engagement events with key stakeholders in Wales in relation to the work I described that we are undertaking with the UK Government. In May of last year, for example, stakeholders were encouraged to attend an information-sharing event on the plastic packaging tax, led by the UK Government. But, in August, the Welsh Government, alongside WRAP Cymru and the UK Government, led an engagement event specifically for Welsh stakeholders in the plastic packaging industry.
Officials within the Welsh Treasury are continuing to work with the UK Government on the next steps in ensuring that Welsh representations from key stakeholders here are fed into the process and are heard strongly, leading up to the implementation of the tax, potentially I believe, if things go as planned, in 2022. For example, officials are discussing support for businesses, given that this is a complex tax, even for those experienced in this type of legislation, and also the difficulty in reaching small and medium-sized enterprises during the consultation process. There were industry working groups happening every couple of months, and there will now be a technical consultation on the legislation as a further step. So, there is good work going on here, and Welsh interests are very well represented in that work.
Alongside that, though, the Welsh Government is also currently building an evidence base to assess the merits of introducing a Welsh-specific tax or charge on single-use plastic cups. And we're also trying to get a better understanding of the market and the usage of such cups. So, this is a particular area that might be suitable in future.
On the issue of council tax, Mike Hedges and I have discussed this on a number of occasions, and he'll be aware of the suite of research that we've commissioned, and the FM had the opportunity to refer to some of it during First Minister's questions earlier on, which, potentially, sets out a route for fairer local taxation in future. I think that there's great scope, and certainly the research that has been coming in, and which I've made available to colleagues through written statements, will definitely help us to find our way forward on that.
Diolch. Felly, gan adeiladu ar y sylwadau a wnes i mewn ymateb i gwestiynau Rhun ap Iorwerth yn ymwneud â threth ar blastig, gallaf gadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn hwyluso digwyddiadau ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol yng Nghymru mewn cysylltiad â'r gwaith y disgrifiais ein bod ni yn ei wneud gyda Llywodraeth y DU. Ym mis Mai y llynedd, er enghraifft, anogwyd rhanddeiliaid i fynychu digwyddiad rhannu gwybodaeth ar y dreth pecynnau plastig, dan arweiniad Llywodraeth y DU. Ond, ym mis Awst, arweiniodd Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr â WRAP Cymru a Llywodraeth y DU, ddigwyddiad ymgysylltu yn benodol ar gyfer rhanddeiliaid o Gymru yn y diwydiant pecynnau plastig.
Mae swyddogion o fewn Trysorlys Cymru yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU ar y camau nesaf i sicrhau bod sylwadau Cymreig gan randdeiliaid allweddol yma yn rhan o'r broses ac yn cael eu clywed yn glir, gan arwain at weithredu'r dreth, credaf o bosibl, os aiff pethau yn ôl y bwriad, yn 2022. Er enghraifft, mae swyddogion yn trafod cymorth i fusnesau, o gofio bod hon yn dreth gymhleth, hyd yn oed i'r rhai â phrofiad yn y math hwn o ddeddfwriaeth, a hefyd yr anhawster i gyrraedd busnesau bach a chanolig eu maint yn ystod y broses ymgynghori. Roedd gweithgorau diwydiant yn digwydd bob ychydig fisoedd, a bydd ymgynghoriad technegol nawr ar y ddeddfwriaeth yn gam pellach. Felly, mae gwaith da yn mynd rhagddo yma, ac mae buddiannau Cymru wedi'u cynrychioli'n dda iawn yn y gwaith hwnnw.
Ochr yn ochr â hynny, fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru hefyd wrthi'n adeiladu sylfaen dystiolaeth i asesu rhinweddau cyflwyno treth neu dâl sy'n benodol i Gymru ar gwpanau plastig untro. Ac rydym hefyd yn ceisio cael gwell dealltwriaeth o'r farchnad a'r defnydd o gwpanau o'r fath. Felly, mae hwn yn faes penodol a allai fod yn addas yn y dyfodol.
O ran y dreth gyngor, mae Mike Hedges a finnau wedi trafod hyn droeon, a bydd yn ymwybodol o'r gyfres o ymchwil yr ydym wedi'i chomisiynu, a chafodd y Prif Weinidog gyfle i gyfeirio at rywfaint ohoni yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog yn gynharach, sydd, o bosibl, yn nodi llwybr ar gyfer trethiant lleol tecach yn y dyfodol. Rwy'n credu bod posibiliadau gwych, ac yn sicr bydd yr ymchwil sydd wedi bod yn dod i mewn, ac yr wyf wedi'i ddarparu i gydweithwyr drwy ddatganiadau ysgrifenedig, yn sicr yn ein helpu i ddod o hyd i'n ffordd ymlaen ynghylch hynny.
Llyr Gruffydd. No Llyr Gruffydd?
Llyr Gruffydd. Dim Llyr Gruffydd?
No.
Na.
Ah. Llyr Gruffydd?
Ah. Llyr Gruffydd?
No. Apologies, Deputy Presiding Officer, there's been a—[Inaudible.]
Na. Ymddiheuriadau, Dirprwy Lywydd, bu—[Anghlywadwy.]
Thank you. That makes my timing slightly better. Thank you. Alun Davies.
Diolch. Mae hynny'n gwneud fy amseru ychydig yn haws. Diolch. Alun Davies.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer, and grateful to the Minister for her statement. There are two issues I want to raise with her this afternoon. First of all is the place of tax, not simply as a means of raising revenue, but also as a tool of policy to deliver and to shape policy. I'm disappointed that the Government does not include sustainability as one of its key principles for taxation. I believe that we should be looking towards using tax to limit, potentially, or to penalise if you like, the use of resources and to shape a response to climate policy, which is more profound than we do at present. Some of the issues we've discussed this afternoon, in terms of plastics and in terms of return charges, do play into that sort of field, but I do think that the Government should use tax as a means of delivering on its sustainability principles as well, and I would like to see that within the overall suite of principles that the Government use.
The second point is on what you call new taxations, and the process that has failed with the United Kingdom Government. Those of us who were victims of the legislative competence Orders never ever want to see one of those come in front of us again. It was a painful process that was well meaning but collapsed under the weight of its own bureaucracy. I think MPs and AMs, as we were at the time, collectively hated the process, and we certainly don't want to go back to those days. But we need a process that works. It's no surprise that the current United Kingdom Government has no interest in working with the devolved administrations on anything realistic at all, but we need a process that works.
Like others this afternoon, I've got no issue with a tourism tax or a tax on vacant land or anything else. You pay a tourism tax in most states in the world, as far as I—
Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd, ac yn ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad. Mae dau fater yr wyf am eu codi gyda hi y prynhawn yma. Yn gyntaf oll mae swyddogaeth treth, nid yn unig fel modd o godi refeniw, ond hefyd fel dull polisi i gyflawni a llunio polisi. Rwy'n siomedig nad yw'r Llywodraeth yn cynnwys cynaliadwyedd fel un o'i hegwyddorion allweddol ar gyfer trethiant. Credaf y dylem fod yn edrych tuag at ddefnyddio treth i gyfyngu, o bosibl, neu gosbi os hoffech chi, defnyddio adnoddau a llunio ymateb i bolisi hinsawdd, sy'n fwy dwys nag a wnawn ar hyn o bryd. Mae rhai o'r materion yr ydym wedi'u trafod y prynhawn yma, o ran plastigau ac o ran taliadau dychwelyd, yn rhan o'r maes hwnnw, ond credaf y dylai'r Llywodraeth ddefnyddio treth fel modd o gyflawni ei hegwyddorion cynaliadwyedd hefyd, a hoffwn weld hynny o fewn y gyfres gyffredinol o egwyddorion y mae'r Llywodraeth yn ei defnyddio.
Mae'r ail bwynt yn ymwneud â'r hyn yr ydych yn ei alw'n drethiannau newydd, a'r broses sydd wedi methu gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Nid yw'r rheini ohonom a ddioddefodd y Gorchmynion cymhwysedd deddfwriaethol byth am weld un o'r rheini'n dod ger ein bron eto. Roedd yn broses boenus a oedd yn llawn bwriadau da ond a ddymchwelodd o dan bwysau ei biwrocratiaeth ei hun. Rwy'n credu bod ASau ac ACau, fel yr oeddem ar y pryd, gyda'n gilydd yn casáu'r broses, ac yn sicr nid ydym eisiau mynd yn ôl i'r dyddiau hynny. Ond mae angen proses sy'n gweithio arnom. Nid yw'n syndod nad oes gan y Deyrnas Unedig bresennol unrhyw ddiddordeb mewn gweithio gyda'r gweinyddiaethau datganoledig ar unrhyw beth realistig o gwbl, ond mae arnom angen proses sy'n gweithio.
Fel eraill y prynhawn yma, nid oes gennyf unrhyw broblem o ran y dreth dwristiaeth na threth ar dir gwag nac unrhyw beth arall. Rydych yn talu treth dwristiaeth yn y rhan fwyaf o wladwriaethau yn y byd, hyd y gwn i—
The Member will have to draw his remarks to a conclusion.
Bydd yn rhaid i'r Aelod ddod â'i sylwadau i ben.
I will do so. It seems rather perverse that we have this debate here. So, I would like to hear from the Government how they intend to pursue this matter in the future. Because I think it's an important part of the overall structure of governance that the Government is able to pursue the matter of alternative taxations.
Fe wnaf hynny. Mae'n ymddangos braidd yn wrthnysig ein bod yn cael y ddadl hon yma. Felly, hoffwn glywed gan y Llywodraeth sut y mae'n bwriadu mynd ar drywydd y mater hwn yn y dyfodol. Oherwydd rwy'n credu ei fod yn rhan bwysig o'r strwythur llywodraethu cyffredinol y gall y Llywodraeth fynd ar drywydd trethiadau amgen.
I absolutely agree with Alun Davies that there are two sides to the coin, if you like, in terms of raising taxation here in Wales. One is about raising revenue, but the other, of course, is about behaviour change. Our landfill disposals tax speaks very strongly to that, because we want to see those figures actually going down. I'm keen to explore, in future, what more we can do with landfill disposals tax in terms of supporting that circular economy that we want to see.
Alun Davies referred specifically to our tax policy framework, which is underpinned by those five principles, and, actually, as a result of conversations that I've previously had with Alun Davies on the floor of the Senedd, and also some discussion in the Finance Committee, I have asked officials to start a piece of work that reviews those principles, to explore whether they are still the right principles for us going forward or whether we need to change and adapt them. Certainly, I think that that important role that tax has in terms of delivering that greener Wales that we want to see is up there with those potential principles for the future.
Then there was the important point about whether or not the inter-governmental relationships are working and to what extent the machinery that sits around and supports that is also working. I think that this certainly would be an area where we would want to see improved working with the UK Government, but it is an area that speaks very strongly to one of those areas where we need an independent arbiter now to explore the evidence that we've provided, which we believe fully meets everything that we're required to do under the Act, in terms of providing information and data and views and so forth in order to see the devolution of the power. I think that we need that outside view as to whether or not there is more that is required of us, or whether the stalling is purely political, as I believe it might be, on the part of the UK Government.
Cytunaf yn llwyr ag Alun Davies fod dwy ochr i'r geiniog, os hoffech chi, o ran codi trethiant yma yng Nghymru. Mae un yn ymwneud â chodi refeniw, ond mae'r llall, wrth gwrs, yn ymwneud â newid ymddygiad. Mae ein treth gwarediadau tirlenwi yn dangos hynny'n glir iawn, oherwydd rydym eisiau gweld y ffigurau hynny'n gostwng mewn gwirionedd. Rwy'n awyddus i archwilio, yn y dyfodol, beth arall y gallwn ei wneud gyda threth gwarediadau tirlenwi o ran cefnogi'r economi gylchol honno yr ydym ni eisiau ei gweld.
Cyfeiriodd Alun Davies yn benodol at ein fframwaith polisi treth, sy'n seiliedig ar y pum egwyddor hynny, ac, mewn gwirionedd, o ganlyniad i sgyrsiau yr wyf wedi'u cael o'r blaen gydag Alun Davies ar lawr y Senedd, a hefyd rhywfaint o drafodaeth yn y Pwyllgor Cyllid, rwyf wedi gofyn i swyddogion ddechrau darn o waith sy'n adolygu'r egwyddorion hynny, i archwilio ai nhw yw'r egwyddorion cywir i ni o hyd wrth symud ymlaen neu a oes angen i ni eu newid a'u haddasu. Yn sicr, rwy'n credu bod y swyddogaeth bwysig honno sydd gan dreth o ran cyflawni'r Gymru wyrddach honno yr ydym ni eisiau ei gweld, yno gyda'r egwyddorion posibl hynny ar gyfer y dyfodol.
Yna roedd y pwynt pwysig ynghylch a yw'r cydberthnasau rhynglywodraethol yn gweithio ai peidio ac i ba raddau y mae'r dulliau gweithredu sy'n cefnogi hynny hefyd yn gweithio. Rwy'n credu y byddai hyn yn sicr yn faes lle byddem eisiau gweld gwell gweithio gyda Llywodraeth y DU, ond mae'n faes sy'n uniaethu'n gryf iawn ag un o'r meysydd hynny lle mae angen canolwr annibynnol arnom nawr i archwilio'r dystiolaeth yr ydym wedi'i darparu, sydd, yn ein barn ni, yn bodloni popeth y mae'n ofynnol i ni ei wneud o dan y Ddeddf yn llawn, o ran darparu gwybodaeth a data a safbwyntiau ac ati er mwyn gweld datganoli'r pŵer. Rwy'n credu bod angen y farn o'r tu allan honno arnom ni ynghylch a oes mwy sy'n ofynnol i ni ei wneud ai peidio, neu a yw'r oedi'n gwbl wleidyddol, fel y credaf y gallai fod, ar ran Llywodraeth y DU.
Finance Minister, I agree with much of what you said about the Welsh Revenue Authority and how well it's doing as an organisation. I've also enjoyed at least one of the tax conferences you've had. I don't think the success of the WRA is because it's done on a Welsh basis rather than a UK basis, but I do think it goes to show how much more efficiently public services can be delivered when you start with a clean slate and you don't have the legacy IT systems. I think moving all the IT to the cloud and the way they've managed that has been a real success.
You spoke very shortly about Welsh rates of income tax. Clearly, we're unhappy that they've been devolved without the referendum that was previously promised. However, can I ask you to update us about what the revenue loss is because of this devolution of these Welsh rates? Clearly, they haven't been changed yet, so it hasn't had the level of public interest that it would if they were changed, certainly if the taxes went up. But is it not the case that the yield from this 10 per cent of the Welsh rates is less than was expected? And although there's still a degree of protection, do we not know from the Office for Budget Responsibility that we're now having substantially less money because of that level of devolution? Can you confirm how many million that now is?
Finally from me, you say that the process for new taxes has failed in its first test. I would say that it has succeeded in that it's stopped new taxes being devolved. The Welsh Government has looked at this mechanism and seems to have assumed that its intention is for lots more taxes—additional taxes that people might like to have for whatever reason—to be devolved. Actually, the process has stopped that, and that is something that we welcome. The First Minister, in his previous role, said he wants to test the machinery. That's now been done; it isn't leading to the new devolution of taxes, thankfully. Therefore—
Gweinidog Cyllid, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud am Awdurdod Cyllid Cymru a pha mor dda y mae'n llwyddo fel sefydliad. Rwyf hefyd wedi mwynhau o leiaf un o'r cynadleddau treth yr ydych chi wedi'u cynnal. Dydw i ddim yn credu mai'r rheswm dros lwyddiant ACC yw oherwydd ei fod wedi'i wneud ar sail Cymru yn hytrach na sail y DU, ond rwy'n credu ei fod yn mynd i ddangos faint yn fwy effeithlon y gellir darparu gwasanaethau cyhoeddus pan fyddwch yn dechrau gyda llechen lân ac nad oes gennych y systemau TG a etifeddwyd. Rwy'n credu bod symud yr holl TG i'r system gwmwl a'r ffordd y maen nhw wedi rheoli hynny wedi bod yn llwyddiant gwirioneddol.
Gwnaethoch sôn yn fyr iawn am gyfraddau treth incwm Cymru. Yn amlwg, rydym yn anhapus eu bod wedi'u datganoli heb y refferendwm a addawyd yn flaenorol. Fodd bynnag, a gaf i ofyn i chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y golled refeniw yn sgil datganoli'r cyfraddau hyn yng Nghymru? Yn amlwg, nid ydyn nhw wedi cael eu newid eto, felly nid ydyn nhw wedi cael y lefel o ddiddordeb cyhoeddus y byddent wedi'i gael pe baent wedi eu newid, yn sicr pe bai'r trethi'n codi. Onid yw'n wir fod yr arenillion o'r 10 y cant hwn o gyfraddau Cymru yn llai na'r disgwyl? Ac er bod rhywfaint o amddiffyniad o hyd, oni wyddom gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ein bod bellach yn cael llawer llai o arian oherwydd y lefel honno o ddatganoli? A allwch gadarnhau sawl miliwn yw hynny nawr?
Yn olaf gennyf fi, rydych chi'n dweud fod y broses ar gyfer trethi newydd wedi methu yn ei brawf cyntaf. Byddwn i'n dweud ei fod wedi llwyddo gan ei fod wedi atal datganoli trethi newydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi edrych ar y dull hwn ac ymddengys ei bod wedi tybio mai ei bwriad yw datganoli llawer mwy o drethi—trethi ychwanegol y byddai pobl yn hoffi eu cael efallai am ba reswm bynnag—. Mewn gwirionedd, mae'r broses wedi atal hynny, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei groesawu. Dywedodd y Prif Weinidog, yn ei swyddogaeth flaenorol, ei fod am brofi'r dulliau. Mae hynny wedi'i wneud erbyn hyn; nid yw'n arwain at ddatganoli trethi newydd, diolch byth. Felly—
Will the Member draw his remarks to a close?
A wnaiff yr Aelod ddod â'i sylwadau i ben?
—can we stop wasting people's time in having 200 new ideas and exploring all those very diligently and just accept that we're not going to be having new taxes devolved?
—a gawn ni roi'r gorau i wastraffu amser pobl wrth gael 200 o syniadau newydd ac archwilio pob un yn ddiwyd iawn, a derbyn na fydd trethi newydd yn cael eu datganoli?
I'll begin by welcoming Mark Reckless's kind words about the Welsh Revenue Authority; I think that is has performed exceptionally well, and it does take a completely different approach to the collection of taxes as compared to HMRC or other revenue authorities. The fact that it has been able to build something completely new and fresh has enabled it to perform very well. Over 98 per cent of returns are filed digitally, 98 per cent filed on time, and 87 per cent of transactions go through without needing any manual intervention at all. And 88 per cent of people who were surveyed about their experiences of using the system found that it was easy to use. So, I think that that's really positive, and I think that the team there have done an absolutely excellent job.
That's probably where Mark Reckless and I depart in terms of our agreement. But he did mention WRIT, and particularly forecasting WRIT. The OBR's latest forecast for WRIT revenues in 2021-22 is £2.064 billion, and that's the figure that we've included in the draft budget. The forecast revenues are, as I know that Mark Reckless is aware, £35 million lower than the associated block grant adjustment, based on the forecast for equivalent revenues in England and Northern Ireland. But the way in which the block grant adjustment is calculated is set out in the fiscal framework agreement, and that agreement also includes the introduction of a needs-based factor in the Barnett formula, which the Welsh Government secured as part of the package. That has delivered nearly £600 million of additional funding for Wales. So, I think that that more than outweighs the £35 million to which Mark Reckless refers.
On the final point, which was about the vacant land tax and the way in which the system works, of course, the process was agreed jointly by the UK Government and the Welsh Government, so it's in all our interests, I think, that at least the process should work. This is the point about the UK Government taking decisions about the desirability of the tax, about policy behind a tax, when actually it shouldn't be looking at that, it should just be looking at where the competencies lie and exploring devolution on that basis. So, that's where, I think, the system has fallen down on this occasion.
Fe wnaf ddechrau drwy groesawu geiriau caredig Mark Reckless am Awdurdod Cyllid Cymru; rwy'n credu ei fod wedi perfformio'n eithriadol o dda, ac mae'n cymryd ymagwedd gwbl wahanol at gasglu trethi o'i gymharu â Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi neu awdurdodau refeniw eraill. Mae'r ffaith ei fod wedi gallu adeiladu rhywbeth cwbl newydd a ffres wedi ei alluogi i berfformio'n dda iawn. Caiff dros 98 y cant o'r ffurflenni eu ffeilio'n ddigidol, 98 y cant eu ffeilio'n brydlon, ac mae 87 y cant o'r trafodion yn cael eu cyflawni heb angen unrhyw ymyrraeth â llaw o gwbl. A chanfu 88 y cant o'r bobl a holwyd am eu profiadau o ddefnyddio'r system ei bod yn hawdd ei defnyddio. Felly, rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol iawn, ac rwy'n credu bod y tîm wedi gwneud gwaith hollol ragorol.
Mae'n debyg mai dyna lle mae'r cytuno rhwng Mark Reckless a finnau'n dod i ben. Ond soniodd am WRIT, ac yn enwedig rhagweld WRIT. Rhagolwg diweddaraf y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ar gyfer refeniw WRIT yn 2021-22 yw £2.064 biliwn, a dyna'r ffigur yr ydym ni wedi'i gynnwys yn y gyllideb ddrafft. Mae'r refeniw a ragwelir, fel y gwn fod Mark Reckless yn ymwybodol ohono, £35 miliwn yn is na'r addasiad i'r grant bloc cysylltiedig, yn seiliedig ar y rhagolwg ar gyfer refeniw cyfatebol yn Lloegr a Gogledd Iwerddon. Ond mae'r ffordd y cyfrifir yr addasiad i'r grant bloc wedi'i nodi yn y cytundeb fframwaith cyllidol, ac mae'r cytundeb hwnnw hefyd yn cynnwys cyflwyno ffactor sy'n seiliedig ar anghenion yn fformiwla Barnett, a sicrhawyd gan Lywodraeth Cymru yn rhan o'r pecyn. Mae hynny wedi darparu bron i £600 miliwn o gyllid ychwanegol i Gymru. Felly, rwy'n credu bod hynny'n fwy na gorbwyso'r £35 miliwn y mae Mark Reckless yn cyfeirio ato.
O ran y pwynt olaf, a oedd yn ymwneud â'r dreth ar dir gwag a'r ffordd y mae'r system yn gweithio, wrth gwrs, cytunwyd ar y broses ar y cyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, felly y mae o fantais i ni gyd, rwy'n credu, bod y broses yn gweithio o leiaf. Dyma'r pwynt ynghylch Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau ynghylch mantais y dreth, am bolisi y tu ôl i dreth, pan na ddylai fod yn edrych ar hynny mewn gwirionedd, dylai fod yn edrych ar ble mae'r cymwyseddau ac yn archwilio datganoli ar y sail honno. Felly, dyna lle mae'r system, mi gredaf, wedi methu y tro hwn.
Finally and briefly, John Griffiths.
Yn olaf ac yn fyr, John Griffiths.
Minister, would you agree with me that it's been very frustrating over the years of Conservative Governments at Westminster to see the progressive policies of Welsh Government undermined by the measures taken at Westminster, and that the more we can pull down powers to Wales, including taxation powers, the better position the Welsh Government will be in to respond to what the Welsh people want, which is a fairer Wales? That's what they vote for when they elect Labour Governments, and these new taxes—the land transaction tax, for example—offer the ability to do that. To some extent, the Welsh Government has done it. In looking at council tax variations and possible new bands, I'm sure the Welsh Government will do the same. Could you tell us, Minister, in your work in engaging with the Welsh population around new taxes and taxation in Wales, whether that desire for fairness has come through strongly? And if so, will Welsh Government make sure that it responds appropriately? And very quickly on the tourism tax, I wonder if you would agree that it's a small payment for people to make in terms of tourism taxes, but it can have a big impact in improving the tourism product, which will be very beneficial for tourism operators and communities right across Wales.
Gweinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi ei bod wedi bod yn rhwystredig iawn dros flynyddoedd Llywodraethau Ceidwadol yn San Steffan i weld polisïau blaengar Llywodraeth Cymru yn cael eu tanseilio gan y mesurau a gymerwyd yn San Steffan, a pho fwyaf y gallwn ni dynnu pwerau i Gymru, gan gynnwys pwerau trethu, gorau oll fydd sefyllfa Llywodraeth Cymru i ymateb i'r hyn y mae pobl Cymru yn ei ddymuno, sef Cymru decach? Dyna'r hyn y maen nhw'n pleidleisio amdano pan fyddan nhw'n ethol Llywodraethau Llafur, ac mae'r trethi newydd hyn—y dreth trafodiadau tir, er enghraifft—yn cynnig y gallu i wneud hynny. I ryw raddau, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny. Wrth edrych ar amrywiadau yn y dreth gyngor a bandiau newydd posibl, rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud yr un peth. A wnewch chi ddweud wrthym, Gweinidog, yn eich gwaith yn ymgysylltu â phoblogaeth Cymru ynghylch trethi a threthiant newydd yng Nghymru, a yw'r awydd hwnnw am degwch wedi ei amlygu'n gryf? Ac os felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau ei bod yn ymateb yn briodol? Ac yn gyflym iawn ar y dreth dwristiaeth, tybed a fyddech yn cytuno mai taliad bach i bobl ei wneud o ran trethi twristiaeth ydyw, ond gall gael effaith fawr ar wella'r cynnyrch twristiaeth, a fydd o fudd mawr i weithredwyr twristiaeth a chymunedau ledled Cymru.
Thank you very much to John Griffiths for raising that issue. It gives me the chance just to provide examples of how the Welsh Government takes different decisions to the UK Government where we do have the responsibility for taxes.
One is, of course, the land transaction tax. We have the most progressive system here in Wales. Our reliefs aren't just limited to first-time buyers—although the majority of first-time buyers do benefit—actually, we realised that people on relatively modest incomes buying relatively modest properties still need that kind of help, regardless of whether it's the first time that they've bought a home or whether they're moving on to a larger property, or downsizing to something smaller. So, we're keen to see what we can do to use our system to provide help to everybody who needs it. And, again, with the landfill disposals tax, we took a different approach here, and introduced that unauthorised waste level in order to ensure that people who were fly-tipping and so forth paid more as a result of that. Again, I think that that's about fairness. The public awareness of Welsh taxes and public views on Welsh taxes, I think, do support a keenness to have a genuinely progressive system.
And then, just finally, on a potential tourism tax, as I say, it's something that we are just scoping out at the moment in terms of having some discussions with the tourism sector and with local authorities. That work has been paused, if you like, through the pandemic, because clearly there's a time to have those discussions, and with the pressures and stresses felt by the tourism industry, it certainly wasn't the time to have those discussions. But, in future, a tax potentially could be there to support the tourism industry with revenues reinvested in the tourism offer locally. But it could be something, I think, for local authorities to think about on an individual basis. We'll continue to have those discussions to better understand the views of both local authorities and the tourism sector too.
Diolch yn fawr iawn i John Griffiths am godi'r mater yna. Mae'n rhoi cyfle i mi ddarparu enghreifftiau o sut mae Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau gwahanol i Lywodraeth y DU lle mae gennym gyfrifoldeb dros drethi.
Un, wrth gwrs, yw'r dreth trafodion tir. Mae gennym y system fwyaf blaengar yma yng Nghymru. Nid yw ein rhyddhad yn gyfyngedig i brynwyr tro cyntaf yn unig—er bod y rhan fwyaf o brynwyr tro cyntaf yn elwa—mewn gwirionedd, sylweddolwyd bod pobl ar incwm cymharol fach sy'n prynu eiddo cymharol fach yn dal i fod angen y math hwnnw o gymorth, p'un ai dyma'r tro cyntaf iddyn nhw brynu cartref neu eu bod yn symud ymlaen i eiddo mwy, neu'n symud i rywbeth llai. Felly, rydym yn awyddus i weld beth y gallwn ni ei wneud i ddefnyddio ein system i roi cymorth i bawb sydd ei angen. Ac, unwaith eto, gyda'r dreth gwarediadau tirlenwi, fe wnaethom ni gymryd ymagwedd wahanol yma, a chyflwyno'r lefel gwastraff anawdurdodedig honno er mwyn sicrhau bod pobl a oedd yn tipio'n anghyfreithlon ac ati yn talu mwy o ganlyniad i hynny. Unwaith eto, rwy'n credu bod hynny'n ymwneud â thegwch. Rwy'n credu bod ymwybyddiaeth y cyhoedd o drethi Cymru a barn y cyhoedd am drethi Cymru yn cefnogi awydd i gael system wirioneddol flaengar.
Ac yna, yn olaf, ar dreth dwristiaeth bosibl, fel y dywedais i, mae'n rhywbeth yr ydym ni yn ei gwmpasu ar hyn o bryd o ran cael rhai trafodaethau gyda'r sector twristiaeth a gydag awdurdodau lleol. Mae'r gwaith hwnnw wedi'i oedi, os hoffech chi, drwy'r pandemig, oherwydd mae'n amlwg bydd amser i gael y trafodaethau hynny, a gyda'r pwysau a'r straen a deimlir gan y diwydiant twristiaeth, yn sicr nid dyma'r amser i gael y trafodaethau hynny. Ond, yn y dyfodol, gallai treth fod yno i gefnogi'r diwydiant twristiaeth gyda refeniw yn cael ei ail-fuddsoddi yn y cynnig twristiaeth yn lleol. Ond gallai fod yn rhywbeth, rwy'n credu, i awdurdodau lleol feddwl amdano yn unigol. Byddwn yn parhau i gael y trafodaethau hynny er mwyn deall barn awdurdodau lleol a'r sector twristiaeth yn well hefyd.
Thank you very much.
The proposal under Standing Order 12.24 is to take items 6, 7 and 8, which are the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020 and two sets of land transaction tax regulations, as one debate, but with separate votes. So, unless I see any objections, I'm going to assume that that's how we'll move on. I don't see any objections.
Diolch yn fawr iawn.
Y cynnig o dan Reol Sefydlog 12.24 yw cymryd eitemau 6, 7 ac 8, sef Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020 a dwy gyfres o reoliadau treth trafodiadau tir, fel un ddadl, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Felly, oni bai fy mod yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, rwy'n mynd i dybio mai dyna sut y byddwn yn symud ymlaen. Dydw i ddim yn gweld unrhyw wrthwynebiadau.
Therefore, I'm going to call the Minister for Finance and Trefnydd to move the motions—Rebecca Evans.
Felly, rwy'n galw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gynnig y cynigion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7573 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Rhagfyr 2020.
Motion NDM7573 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020 laid in the Table Office on 21 December 2020
Cynnig NDM7572 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Rhagfyr 2020.
Motion NDM7572 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2020 laid in the Table Office on 21 December 2020.
Cynnig NDM7571 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Swm Penodedig o Rent Perthnasol) (Cymru) (Diwygio) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 22 Rhagfyr 2020.
Motion NDM7571 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Land Transaction Tax (Specified Amount of Relevant Rent) (Wales) (Amendment) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 22 December 2020.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
In the draft budget, published in December, I set out details of our plans for how Welsh devolved and partially devolved taxes are supporting our spending priorities and delivering a fairer and more progressive tax system in Wales. To bring the changes in the draft budget into permanent effect, Senedd approval is needed for three sets of regulations. Two are subject to the made affirmative procedure, and one to the draft affirmative procedure.
The Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2020 came into effect on 22 December. The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020 will come into force on 1 April 2021. The Land Transaction Tax (Specified Amount of Relevant Rent) (Wales) (Amendment) Regulations 2021 are subject to the draft affirmative procedure and will be made if approved. I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee for their reports, and the opportunity to provide evidence to the Finance Committee.
The land transaction tax rates and bands regulations came into effect from 22 December. They made changes to the rates that apply to the higher residential rates that are payable by people who already own an interest in another residential property. They also apply to companies that buy residential property. The rates payable were increased by 1 percentage point for each band, creating an effective 4 percentage point surcharge over the rates payable broadly by home buyers. The additional revenues will fund Welsh Government policy initiatives in 2021, 2022 and beyond, in particular investment in social housing.
I understand the concern expressed over the speed with which these changes were made, especially given that the changes increase the tax liability. However, it was not uncommon for changes to stamp duty land tax to be announced on budget day to come into effect the following day, and there are good reasons for these changes. Firstly, if the tax payable is to increase, a delay in bringing the charge into effect can result in transactions being brought forward in order to make a tax saving. Secondly, if the tax payable is to decrease, then transactions may be delayed to benefit from that tax reduction. Importantly, for transactions liable to the higher residential rates, the regulations contain protections for those taxpayers who have exchanged contracts and where the changes would result in an increased liability. Those taxpayers will be able, in the main, to pay tax based on the rates in force when they exchanged contracts.
Changes to the tax bands for non-residential transactions were also made. The zero-rate bands for both consideration other than rent and consideration consisting of rent were increased by 50 per cent and mean that transactions with consideration of £225,000 or less will not pay tax. This modest reduction for business demonstrates this Government's support for businesses as they seek to recover from the pandemic, as well as encourage the start-up of smaller enterprises in Wales.
I recognise the points raised in the committee reports in relation to the absence of one of the relevant powers in the preamble to the regulations. The Welsh Government's response to the committee sets out clearly why we consider the regulations as made to be valid. Case law is supportive of that position, and the primary regulations that are amended include all of the relevant powers in the preamble, and the regulations clearly indicate the changes to be made.
The second set of land transaction tax regulations relate only to non-residential transactions and amend the amount of relevant rent. The relevant rent amount is an annual rental figure, and if it is paid together with consideration other than rents, an anti-avoidance rule is applied. These regulations increase the amount by 50 per cent, from £9,000 to £13,500. This maintains the relationship between the zero-rate thresholds and the relevant rent amount, ensuring the rule continues to operate as before.
On landfill disposals tax, the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020 relate to setting the 2021-22 tax rates for landfill disposals tax. These regulations set the standard, lower and unauthorised disposal rates for landfill disposals tax, which, subject to the outcome of today's debate, will apply to taxable disposals made on or after 1 April 2021. In accordance with my announcement at the draft budget in December, the standard and lower rates for landfill disposals tax will increase in line with the retail price index. This approach ensures that rates remain consistent with the UK for the next financial year, providing the stability that businesses have told us they need.
This year, by setting the same tax rates as the UK Government, public services in Wales will continue to benefit from tax revenue, while ensuring the risk of movement of waste across the border is reduced. The standard rate will be increased to £96.70, and the lower rate will be £3.10 per tonne. The unauthorised rate, set at 150 per cent of the standard rate to discourage illegal waste activity, will be £145.05 per tonne. I ask Members to approve these regulations.
Yn y gyllideb ddrafft, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr, nodais fanylion ein cynlluniau ar gyfer sut y mae trethi datganoledig a rhannol ddatganoledig Cymru yn cefnogi ein blaenoriaethau gwario ac yn darparu system dreth decach a mwy blaengar yng Nghymru. Er mwyn sicrhau bod y newidiadau yn y gyllideb ddrafft yn dod i rym yn barhaol, mae angen cymeradwyaeth y Senedd ar gyfer tair cyfres o reoliadau. Mae dau yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol 'wnaed', ac un i'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft.
Daeth Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2020 i rym ar 22 Rhagfyr. Daw Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020 i rym ar 1 Ebrill 2021. Mae Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Swm Penodedig o Rent Perthnasol) (Cymru) (Diwygio) 2021 yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft a byddant yn cael eu gwneud os cânt eu cymeradwyo. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am eu hadroddiadau, a'r cyfle i ddarparu tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid.
Daeth rheoliadau'r cyfraddau treth trafodiadau tir a bandiau i rym o 22 Rhagfyr. Gwnaethant newidiadau i'r cyfraddau sy'n berthnasol i'r cyfraddau preswyl uwch sy'n daladwy gan bobl sydd eisoes yn berchen ar fuddiant mewn eiddo preswyl arall. Maen nhw hefyd yn berthnasol i gwmnïau sy'n prynu eiddo preswyl. Cynyddodd y cyfraddau sy'n daladwy 1 pwynt canran ar gyfer pob band, gan greu gordal 4 pwynt canran effeithiol dros y cyfraddau sy'n daladwy'n fras gan brynwyr cartrefi. Bydd y refeniw ychwanegol yn ariannu mentrau polisi Llywodraeth Cymru yn 2021, 2022 a thu hwnt, yn enwedig buddsoddiad mewn tai cymdeithasol.
Rwy'n deall y pryder a fynegwyd ynghylch pa mor gyflym y gwnaed y newidiadau hyn, yn enwedig o gofio bod y newidiadau'n cynyddu'r atebolrwydd treth. Fodd bynnag, nid oedd yn anghyffredin i newidiadau i dreth dir y dreth stamp gael eu cyhoeddi ar ddiwrnod y gyllideb i ddod i rym y diwrnod canlynol, ac mae rhesymau da dros y newidiadau hyn. Yn gyntaf, os yw'r dreth sy'n daladwy i gynyddu, gall oedi wrth ddod â'r tâl i rym arwain at gyflwyno trafodion er mwyn gwneud arbediad treth. Yn ail, os yw'r dreth sy'n daladwy i ostwng, yna gellir gohirio trafodion er mwyn elwa ar y gostyngiad hwnnw yn y dreth. Yn bwysig, ar gyfer trafodion sy'n agored i'r cyfraddau preswyl uwch, mae'r rheoliadau'n cynnwys amddiffyniadau i'r trethdalwyr hynny sydd wedi cyfnewid contractau a phryd y byddai'r newidiadau'n arwain at fwy o atebolrwydd. Bydd y trethdalwyr hynny, ar y cyfan, yn gallu talu treth yn seiliedig ar y cyfraddau sydd mewn grym pan fyddant yn cyfnewid contractau.
Gwnaed newidiadau hefyd i'r bandiau treth ar gyfer trafodion dibreswyl. Cynyddodd y bandiau cyfradd sero ar gyfer cydnabyddiaeth ar wahân i rent a chydnabyddiaeth a oedd yn cynnwys rhent, 50 y cant sy'n golygu na fydd trafodion sydd â chydnabyddiaeth o £225,000 neu lai yn talu treth. Mae'r gostyngiad cymedrol hwn i fusnesau yn dangos cefnogaeth y Llywodraeth hon i fusnesau wrth iddyn nhw geisio gwella o'r pandemig, yn ogystal ag annog busnesau llai i ddechrau yng Nghymru.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau a godwyd yn adroddiadau'r pwyllgor ynglŷn ag absenoldeb un o'r pwerau perthnasol yn y rhagymadrodd i'r rheoliadau. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i'r pwyllgor yn nodi'n glir pam yr ydym o'r farn bod y rheoliadau fel y'u gwnaed yn ddilys. Mae cyfraith achosion yn cefnogi'r sefyllfa honno, ac mae'r prif reoliadau a ddiwygir yn cynnwys yr holl bwerau perthnasol yn y rhagymadrodd, ac mae'r rheoliadau'n nodi'n glir y newidiadau sydd i'w gwneud.
Mae'r ail gyfres o reoliadau treth trafodion tir yn ymwneud â thrafodion dibreswyl yn unig ac yn diwygio swm y rhent perthnasol. Ffigur rhent blynyddol yw'r swm rhent perthnasol, ac os caiff ei dalu ynghyd â chydnabyddiaeth ar wahân i renti, cymhwysir rheol atal osgoi. Mae'r rheoliadau hyn yn cynyddu'r swm 50 y cant, o £9,000 i £13,500. Mae hyn yn cynnal y berthynas rhwng y trothwyon sero a'r swm rhent perthnasol, gan sicrhau bod y rheol yn parhau i weithredu fel o'r blaen.
O ran treth gwarediadau tirlenwi, mae Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020 yn ymwneud â gosod cyfraddau treth 2021-22 ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi. Mae'r rheoliadau hyn yn pennu'r cyfraddau gwaredu safonol is ac anawdurdodedig ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi, a fydd, yn amodol ar ganlyniad y ddadl heddiw, yn gymwys i warediadau trethadwy a wneir ar neu ar ôl 1 Ebrill 2021. Yn unol â'm cyhoeddiad yn y gyllideb ddrafft ym mis Rhagfyr, bydd y cyfraddau safonol ac is ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi yn cynyddu yn unol â'r mynegai prisiau manwerthu. Mae'r dull hwn yn sicrhau bod cyfraddau'n parhau i fod yn gyson â'r DU ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, gan ddarparu'r sefydlogrwydd y mae busnesau wedi dweud wrthym fod ei angen arnyn nhw.
Eleni, drwy bennu'r un cyfraddau treth â Llywodraeth y DU, bydd gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i elwa ar refeniw treth, gan sicrhau bod y risg o symud gwastraff dros y ffin yn gostwng. Bydd y gyfradd safonol yn cael ei chynyddu i £96.70, a'r gyfradd is fydd £3.10 y dunnell. Y gyfradd anawdurdodedig, a bennir ar 150 y cant o'r gyfradd safonol i annog pobl i beidio ag ymgymryd â gweithgareddau anghyfreithlon o ran gwastraff, fydd £145.05 y dunnell. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn.
Thank you. I call on the Chair of the Finance Committee, Llyr Gruffydd.
Diolch. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fe glywodd y pwyllgor dystiolaeth gan y Gweinidog ar y rheoliadau yma, wrth gwrs, fel rhan o'n gwaith craffu ni ar y gyllideb ddrafft. Bydd fy nghyfraniad i'n canolbwyntio ar reoliadau bandiau treth a chyfraddau treth y dreth trafodiadau tir.
Fe glywon ni gan y Gweinidog fod yna ddau benderfyniad o bwys ar gyfer gwneud y rheoliadau hyn. Yn y lle cyntaf, cynyddu cyfraddau treth a delir ar drafodion sy'n atebol i'r cyfraddau preswyl uwch er mwyn creu cyllid ychwanegol i ganiatáu gwariant pellach gan Lywodraeth Cymru, yn enwedig ym maes tai; ac yn ail, gostwng faint o dreth sy'n daladwy ar drafodion dibreswyl, fydd yn darparu rhywfaint o gefnogaeth i fusnesau wrth i’r pandemig ddod i ben. Fe ddywedodd y Gweinidog wrthon ni fod y cyfraddau hyn yn parhau i fod yn flaengar o ran egwyddorion treth Llywodraeth Cymru. Fe ddywedodd y dylid gwneud cyhoeddiadau sy’n ymwneud â threth, lle bo hynny’n bosibl, fel rhan o'r gyllideb ddrafft, o ystyried eu bod, wrth gwrs, yn gysylltiedig â'r ymrwymiadau gwariant yn y gyllideb.
Mi fydd y Siambr hon yn cofio bod amserlen Llywodraeth Cymru ar gyfer gwneud newidiadau i’r dreth trafodiadau tir yn haf 2020 yn dibynnu ar newidiadau a wnaed gan San Steffan yn dilyn gwyliau treth stamp dros dro Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn hytrach na chan gylch y gyllideb. Mae’r pwyllgor, felly, yn croesawu'r dull, sef bod y rheoliadau hyn wedi’u gwneud fel rhan o'r gyllideb ddrafft, o ystyried bod newidiadau treth yn gysylltiedig ag ymrwymiadau gwariant.
Fe osodwyd y rheoliadau hyn ar 21 Rhagfyr, ac fe ddaethon nhw i rym y diwrnod canlynol. Fe glywon ni gan y Gweinidog bod hynny'n berffaith gyfreithlon, i gyfyngu ar gyfleoedd trethdalwyr i ddwyn trafodion ymlaen er mwyn osgoi'r cynnydd yn y cyfraddau. Fodd bynnag, roedd hi'n cydnabod goblygiadau hynny ar gyfreithwyr ac eraill sy'n ymwneud â thrafodion eiddo. Er ein bod ni'n cydnabod y gallai fod angen rhoi newidiadau treth trafodiadau tir ar waith ar unwaith er mwyn osgoi ymddygiad ystumiol, fe ellir ystyried hyn yn groes i egwyddor treth Llywodraeth Cymru, sef galluogi rhanddeiliaid i gynllunio gyda sicrwydd.
Yn olaf, fe wnaethom ni holi'r Gweinidog ynghylch y pŵer i Weinidogion Cymru i bennu'r bandiau treth a'r cyfraddau cyfrannol yn achos cydnabyddiaeth drethadwy, sy'n cynnwys rhent ar gyfer prydlesi dibreswyl neu gymysg, gan na nodwyd hynny yn y rhaglith, fel y soniodd y Gweinidog, ac a fyddai hynny'n cael unrhyw effaith ar ddilysrwydd y rheoliadau. Rydym ni'n nodi geiriau'r Gweinidog yn gynharach ac ymateb y Llywodraeth, felly, sy'n cydnabod nad yw'r pŵer hwn yn cael ei nodi, ond nad yw o'r farn bod hyn yn newid effaith y rheoliadau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau, serch hynny, y bydd, er eglurder cyfreithiol, yn gwneud y diwygiadau angenrheidiol ar y cyfle nesaf, ac rydym ni yn eu hannog nhw, wrth gwrs, i wneud hynny cyn gynted ag sy'n bosibl. I gloi, felly, Llywydd, mae'r Pwyllgor Cyllid yn nodi'r tair set o reoliadau.
Thank you very much, Llywydd. The committee took evidence from the Minister on these regulations as part of our scrutiny of the draft budget. I will be focusing on LTT tax bands and tax rates regulations.
We heard from the Minister that there were two major decisions for making these regulations: firstly, to increase the rates of tax paid on the higher residential rates in order to generate additional funding to allow further Welsh Government spending, particularly on housing; and secondly, to reduce the amount of tax payable on non-residential transactions, which will provide some support to businesses as they emerge from the pandemic. The Minister told us that these rates were still progressive in terms of the Welsh Government's tax principles. She said that, where possible, announcements relating to tax should be made as part of the draft budget, given that they are linked to the spending commitments in the budget.
This Chamber will recall that the Welsh Government's time frame for making changes to LTT in summer 2020 was dictated by changes made in Westminster, following the UK Government's temporary stamp duty holiday rather than by the budget cycle. The committee therefore welcomes the approach, namely that these regulations have been made as part of the draft budget, given that tax changes are linked to spending commitments.
The regulations were laid on 21 December and they came into effect the following day. We heard from the Minister that this was perfectly legitimate to limit the opportunities of taxpayers bringing forward transactions to avoid the increase in rates. However, she did recognise the implications of this for solicitors and others involved in property transactions. Whilst we acknowledge that LTT changes may need to be implemented immediately to avoid distorting behaviours, this could be viewed as contrary to the Welsh Government's tax principle, namely enabling stakeholders to plan with certainty.
Finally, we asked the Minister about the power for Welsh Ministers to specify the tax bands and percentage rates in the case of chargeable consideration, which consists of rent for non-residential or mixed leases, as this was not cited in the preamble, as the Minister mentioned, and whether that would have any impact on the validity of the regulations. We note the Minister's words earlier, the Welsh Government's response, which acknowledges that this power is not cited, but does not believe that this alters the effect of the regulations. The Welsh Government has confirmed, however, that for legal clarity, they will make the necessary amendments at the next available opportunity and we urge them to do that as soon as possible. To close, Llywydd, the Finance Committee notes the three sets of regulations.
Thank you. Can I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw?
Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw?
Thank you, Dirprwy Lywydd. In respect of items 6, 7 and 8, we considered these three sets of regulations at our meeting of 11 January and we laid our report on the same day. Our report on the Land Transaction Tax (Specified Amount of Relevant Rent) (Wales) (Amendment) Regulations 2021 raised no issues of note, so I'll therefore focus on the remaining two instruments for the purpose of this debate.
Our report on the Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2020 raised a number of technical points. Our first point noted that the Welsh Government had failed to cite one of the enabling powers used to make these regulations, and whilst we agree with Welsh Government's position that this does not alter the effect of the regulations, we welcome its commitment to make the necessary amendments at the next available opportunity, just for the sake of legal clarity.
The additional technical points we raised related to minor inconsistencies and drafting issues in the regulations, and again, we welcome the Welsh Government's confirmation that it will seek to correct these errors.
Our first merits point in relation to these regulations highlighted the short notice of the changes made by these regulations, and we are aware that the Minister has received correspondence from the sector on this very point. In this response to our reporting point, the Welsh Government stated that the changes came into effect shortly after they were announced to limit the opportunities of taxpayers to bring forward transactions to avoid the increase in the rates as set out by the regulations.
Our second merits point noted these regulations revised tax bands and percentage tax rates for certain transactions subject to land transaction tax collected by the Welsh Revenue Authority. Amounts collected by the Welsh Revenue Authority must be paid into the Welsh consolidated fund. A similar merits point was raised in our report on the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2020, and as the Minister has said, these regulations prescribed the three rates of landfill disposals tax in Wales collected by the Welsh Revenue Authority in exercise of its functions and paid into the Welsh consolidated fund. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. O ran eitemau 6, 7 ac 8, gwnaethom ystyried y tair cyfres hyn o reoliadau yn ein cyfarfod ar 11 Ionawr a gosodwyd ein hadroddiad gennym ar yr un diwrnod. Ni chododd ein hadroddiad ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Swm Penodedig o Rent Perthnasol) (Cymru) (Diwygio) 2021 unrhyw faterion o bwys, felly fe wnaf ganolbwyntio ar y ddau offeryn sy'n weddill at ddibenion y ddadl hon.
Cododd ein hadroddiad ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2020 nifer o bwyntiau technegol. Nododd ein pwynt cyntaf fod Llywodraeth Cymru wedi methu enwi un o'r pwerau galluogi a ddefnyddiwyd i wneud y rheoliadau hyn, ac er ein bod yn cytuno â safbwynt Llywodraeth Cymru nad yw hyn yn newid effaith y rheoliadau, rydym yn croesawu ei hymrwymiad i wneud y gwelliannau angenrheidiol ar y cyfle nesaf, dim ond er mwyn eglurder cyfreithiol.
Roedd y pwyntiau technegol ychwanegol a godwyd gennym yn ymwneud â mân anghysondebau a materion drafftio yn y rheoliadau, ac eto, rydym yn croesawu cadarnhad Llywodraeth Cymru y bydd yn ceisio cywiro'r gwallau hyn.
Amlygodd ein pwynt rhinwedd cyntaf yn ymwneud â'r rheoliadau hyn y rhybudd byr ynghylch y newidiadau a wnaed gan y rheoliadau hyn, ac rydym yn ymwybodol bod y Gweinidog wedi cael gohebiaeth gan y sector ar yr union bwynt hwn. Yn yr ymateb hwn i'n pwynt adrodd, dywedodd Llywodraeth Cymru fod y newidiadau wedi dod i rym yn fuan ar ôl iddyn nhw gael eu cyhoeddi i gyfyngu ar gyfleoedd trethdalwyr i ddod a thrafodion ymlaen er mwyn osgoi'r cynnydd yn y cyfraddau fel y'u nodir gan y rheoliadau.
Nododd ein hail bwynt rhinweddau fandiau treth diwygiedig a chyfraddau treth canrannol y rheoliadau hyn ar gyfer trafodion penodol yn amodol ar dreth trafodiadau tir a gasglwyd gan Awdurdod Cyllid Cymru. Mae'n rhaid talu symiau a gesglir gan Awdurdod Cyllid Cymru i gronfa gyfunol Cymru. Codwyd pwynt rhinweddau tebyg yn ein hadroddiad ar Reoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2020, ac fel y dywedodd y Gweinidog, roedd y rheoliadau hyn yn rhagnodi'r tair cyfradd o dreth gwarediadau tirlenwi yng Nghymru a gasglwyd gan Awdurdod Cyllid Cymru drwy arfer ei swyddogaethau ac a dalwyd i gronfa gyfunol Cymru. Diolch, Dirprwy Lywydd.
We will be supporting the first and final of these amendment regulations. We also recognise the beneficial impact for most small businesses of the intervening proposed amendment regulation. However, we also recognise that its broader proposals to increase land transaction tax for second homes applies to a lot more than just holiday homes in a small number of high-demand areas and risk serious consequences for both housing provision more widely and legitimate self-catering businesses across Wales already hit hard by coronavirus restrictions. This is detrimental to thousands of residents in the private rented sector and contradicts the Welsh Government's own budget-setting objectives. This is not a public health measure, and therefore has no such justification on these grounds. This also fails to recognise the financial impact for households and businesses already having to contend with the rapidly changing impact of coronavirus response restrictions. Not only is this an unwelcome burden to those private landlords providing housing for those who cannot afford or choose not to buy at such an uncertain time, it makes it harder for second-step owner-occupiers to move to a new home and thus free up stock for first-time buyers. This amendment once again ignores the reality that most private landlords are decent landlords with few properties, and reliant on them for their own living costs, who provide valuable housing for those who cannot buy or don't need to, and use up valuable social resources that, of course, are scarce. It would hamper the ability of good landlords to expand and diversify their portfolio to meet that need.
Buy-to-let properties should not be treated the same as second homes, as they provide, amongst others, for low earners who can't buy, and local people. Given the current economic situation, people will also be less able to buy, and private rented sector housing is therefore now an even more valuable service. As some decent landlords in Flintshire told me last week, 'The restrictions imposed by Government are rapidly reducing the stock of decent, affordable rental properties. We've learned a hard lesson this year, so we'll begin the process of relocating our rental portfolio to England. It's a sad decision, because we both come from a Welsh background.'
This amendment also raises questions about the impact on, for example, members of the clergy and armed forces personnel whose employment requires them to live elsewhere, but who seek to purchase homes in their own home communities. We will abstain accordingly.
Byddwn ni'n cefnogi'r rheoliadau diwygio cyntaf a'r olaf. Rydym hefyd yn cydnabod yr effaith fuddiol ar y rhan fwyaf o fusnesau bach y rheoliad diwygio arfaethedig yn y canol. Fodd bynnag, rydym hefyd yn cydnabod bod ei gynigion ehangach i gynyddu'r dreth trafodiadau tir ar gyfer ail gartrefi yn berthnasol i lawer mwy na chartrefi gwyliau yn unig mewn nifer fach o ardaloedd lle mae galw mawr yn peri risg o ganlyniadau difrifol i ddarpariaeth tai yn ehangach ac mae busnesau hunanarlwyo cyfreithlon ledled Cymru eisoes wedi'u taro'n galed gan gyfyngiadau coronafeirws. Mae hyn yn niweidiol i filoedd o drigolion yn y sector rhentu preifat ac yn gwrth-ddweud amcanion Llywodraeth Cymru ei hun o ran pennu cyllidebau. Nid mesur iechyd cyhoeddus yw hwn, ac felly nid oes ganddo gyfiawnhad o'r fath am y rhesymau hyn. Mae hyn hefyd yn methu cydnabod yr effaith ariannol ar aelwydydd a busnesau sydd eisoes yn gorfod ymdopi ag effaith cyfyngiadau'r ymateb i coronafeirws sy'n newid yn gyflym. Nid yn unig y mae hyn yn faich annymunol ar y landlordiaid preifat hynny sy'n darparu tai i'r rhai na allant fforddio neu sy'n dewis peidio â phrynu ar adeg mor ansicr, mae'n ei gwneud yn anos i berchen-feddianwyr ail gam symud i gartref newydd ac felly rhyddhau stoc i brynwyr tro cyntaf. Mae'r gwelliant hwn unwaith eto'n anwybyddu'r realiti bod y rhan fwyaf o landlordiaid preifat yn landlordiaid gweddus heb lawer o eiddo, ac yn dibynnu arnyn nhw am eu costau byw eu hunain, sy'n darparu tai gwerthfawr i'r rhai na allant brynu neu nad oes angen iddyn nhw wneud hynny, gan ddefnyddio adnoddau cymdeithasol gwerthfawr sydd, wrth gwrs, yn brin. Byddai'n llesteirio gallu landlordiaid da i ehangu ac amrywio eu portffolio i ddiwallu'r angen hwnnw.
Ni ddylid trin eiddo prynu i osod yr un fath ag ail gartrefi, gan eu bod yn darparu ar gyfer enillwyr cyflogau isel nad ydyn nhw'n gallu prynu, a phobl leol, ymhlith eraill. O ystyried y sefyllfa economaidd bresennol, bydd pobl hefyd yn llai abl i brynu, ac felly mae tai'r sector rhentu preifat bellach yn wasanaeth mwy gwerthfawr fyth. Fel y dywedodd rhai landlordiaid gweddus yn sir y Fflint wrthyf yr wythnos diwethaf, 'Mae'r cyfyngiadau a osodir gan y Llywodraeth yn lleihau'n gyflym y stoc o eiddo rhent gweddus, fforddiadwy. Rydym wedi dysgu gwers galed eleni, felly byddwn ni'n dechrau'r broses o adleoli ein portffolio rhentu i Loegr. Mae'n benderfyniad trist, oherwydd mae'r ddau ohonom yn dod o gefndir Cymreig.'
Mae'r gwelliant hwn hefyd yn codi cwestiynau ynghylch yr effaith, er enghraifft, ar aelodau o'r offeiriadaeth a phersonél y lluoedd arfog y mae eu cyflogaeth yn gofyn iddyn nhw fyw mewn mannau eraill, ond sy'n ceisio prynu cartrefi yn eu cymunedau eu hunain. Byddwn o ganlyniad yn ymatal.
Thank you. I call on the Minister for Finance and Trefnydd to reply, Rebecca Evans.
Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i ymateb, Rebecca Evans.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you to all colleagues for their contributions, and particularly to the Legislation, Justice and Constitution Committee and Finance Committee for the work that they've done in terms of scrutinising the regulations. I'll just respond to what I think are the two most substantial points raised during the debate, the first being the timing of the announcement. We do recognise that the changes were brought in in very short effect after they were announced, and that would have some implications for the work of solicitors and others involved in conveying property. I do think, though, that it does remain the case that it is appropriate for us to announce these decisions alongside the draft budget when our spending plans are so interlinked with the contribution that devolved taxes make to funding that spend, and the changes were introduced in this manner for good reason—to limit the opportunities for taxpayers to bring forward transactions so as to avoid the increase in the rates, and to pay the four lower rates. But it's also important, I think, to recognise that transitional rules were also included, so that those who had exchanged contracts could pay the tax based on the rates at the date that they were exchanged so that they would not be disadvantaged as a result of that. So, I think that that was an important safeguard that we put in place.
Then, in respect of the impact on second-home purchases, I think that the measures that we undertook to bring in additional revenue for Welsh Government were proportionate to the challenges. As a result of the changes, the tax paid on higher residential rates transactions will increase by an average of £1,600 and there are around 14,000 such transactions every year. As a result, we expect this measure to provide an increase in revenues of £14 million in 2021-22, and as a result, you'll see that we've been able in our draft budget to increase the amount of funding that we're putting into our housing agenda, so I think that there is a close and clear link between the decisions that we've taken in this regard and our efforts to actually increase the supply of affordable housing for individuals across Wales. So, the decisions that we took in this budget I do think were modest and proportionate.
I think, Llywydd, I've responded to the main substantial points. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i'r holl gyd-Aelodau am eu cyfraniadau, ac yn enwedig i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am y gwaith y maen nhw wedi'i wneud o ran craffu ar y rheoliadau. Fe wnaf ymateb i'r ddau bwynt mwyaf o bwys a godwyd yn ystod y ddadl yn fy marn i, a'r cyntaf yw amseriad y cyhoeddiad. Rydym yn cydnabod bod y newidiadau wedi'u cyflwyno'n fuan iawn ar ôl eu cyhoeddi, a byddai gan hynny rai goblygiadau i waith cyfreithwyr ac eraill sy'n ymwneud â chyfleu eiddo. Rwy'n credu, serch hynny, ei bod yn dal yn wir ei bod yn briodol inni gyhoeddi'r penderfyniadau hyn ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft pan fydd ein cynlluniau gwariant mor gydgysylltiol â'r cyfraniad y mae trethi datganoledig yn ei wneud i ariannu'r gwariant hwnnw, a chyflwyno'r newidiadau yn y modd hwn am reswm da—i gyfyngu ar y cyfleoedd i drethdalwyr ddod â thrafodion ymlaen er mwyn osgoi'r cynnydd yn y cyfraddau, ac i dalu'r pedair cyfradd is. Ond rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig cydnabod bod rheolau trosiannol wedi'u cynnwys hefyd, fel y gallai'r rhai a oedd wedi cyfnewid contractau dalu'r dreth yn seiliedig ar y cyfraddau ar y dyddiad y cawsant eu cyfnewid fel na fydden nhw dan anfantais o ganlyniad i hynny. Felly, rwy'n credu bod hynny'n amddiffyniad pwysig a wnaethom ni ei roi ar waith.
Yna, o ran yr effaith ar bryniannau ail gartref, rwy'n credu bod y mesurau a wnaethom eu cyflwyno i sicrhau refeniw ychwanegol i Lywodraeth Cymru yn gymesur â'r heriau. O ganlyniad i'r newidiadau, bydd y dreth a delir ar drafodion ardrethi preswyl uwch yn cynyddu £1,600 ar gyfartaledd ac mae tua 14,000 o drafodion o'r fath bob blwyddyn. O ganlyniad, rydym yn disgwyl i'r mesur hwn ddarparu cynnydd o £14 miliwn mewn refeniw yn 2021-22, ac o ganlyniad, fe welwch ein bod wedi gallu cynyddu'r cyllid yr ydym yn ei roi yn ein hagenda dai yn ein cyllideb ddrafft, felly rwy'n credu bod cysylltiad agos a chlir rhwng y penderfyniadau yr ydym ni wedi'u gwneud yn hyn o beth a'n hymdrechion i gynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy i unigolion ledled Cymru. Felly, roedd y penderfyniadau a wnaethom ni yn y gyllideb hon, yn fy marn i, yn gymedrol ac yn gymesur.
Rwy'n credu, Llywydd, fy mod wedi ymateb i'r prif bwyntiau o bwys. Diolch.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? No, therefore in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig o dan eitem 6. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? No, so therefore, again, in accordance with Standing Order 12.36, the motion under item 7 is agreed.
Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig o dan eitem 7. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, felly, unwaith eto, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynnig o dan eitem 7.
The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? I don't see any objections, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig o dan eitem 8. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 9 on our agenda is the Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (No. 3) (Wales) Regulations 2021, and I call on the Minister for Health and Social Services to move the motion—Vaughan Gething.
Eitem 9 ar ein hagenda yw Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Rhif 3) (Cymru) 2021, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y cynnig—Vaughan Gething.
Cynnig NDM7570 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Rhif 3) (Cymru) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Ionawr 2021.
Motion NDM7570 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (No. 3) (Wales) Regulations 2021 laid in the Table Office on 21 January 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion before us. There's only set of amending regulations to be considered today—the Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (No. 3) (Wales) Regulations 2021. Members will be aware that, in response to the emergence of several variances of COVID-19, we have temporarily suspended all travel corridors. Countries with strong travel connections to areas where the new strains have been detected are considered a high risk of transmission. Enhanced isolation requirements have also been introduced in relation to travellers arriving into Wales from these countries.
On review of the latest assessments, I have decided that the enhanced isolation requirements should continue to apply to the current list of countries. As a result of these regulations, the Democratic Republic of Congo and the United Republic of Tanzania have also been added to this list. These restrictions will be reviewed again in three weeks. All travellers arriving into Wales who have been in these high-risk countries in the previous 10 days will be required to isolate for 10 days. They will only be able to leave isolation in very limited circumstances. These tighter isolation requirements will also apply to all members of their household.
The regulations have also been amended to only allow aircraft and vessels travelling directly from a country or a territory subject to enhanced isolation requirements to arrive in Wales in exceptional circumstances. Although not provided for by these regulations, Members will no doubt be aware that discussions are ongoing with the UK Government and other Governments within the UK to strengthen border measures. A number of options are being considered, including managed quarantine and enhanced enforcement of at-home isolation, and additional testing for all travellers.
There remains a great deal of detail to work through after the headline announcements that were made last week. The Welsh Government will continue to work closely with other UK administrations to carefully consider the necessary arrangements to keep people safe. I ask Members to support these regulations, which we believe continue to be an essential part of keeping Wales safe.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig ger ein bron. Dim ond cyfres o reoliadau diwygio sydd i'w hystyried heddiw—Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Rhif 3) (Cymru) 2021. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol ein bod wedi atal pob coridor teithio dros dro mewn ymateb i ymddangosiad sawl amrywiad o COVID-19. Ystyrir bod gwledydd sydd â chysylltiadau teithio cryf ag ardaloedd lle mae'r mathau newydd wedi'u canfod yn cyflwyno risg uchel o drosglwyddo. Cyflwynwyd gofynion ynysu gwell hefyd o ran teithwyr sy'n dod i Gymru o'r gwledydd hyn.
Wrth adolygu'r asesiadau diweddaraf, rwyf wedi penderfynu y dylai'r gofynion ynysu uwch barhau i fod yn berthnasol i'r rhestr gyfredol o wledydd. O ganlyniad i'r rheoliadau hyn, ychwanegwyd Gweriniaeth Ddemocrataidd Congo a Gweriniaeth Unedig Tanzania at y rhestr hon hefyd. Bydd y cyfyngiadau hyn yn cael eu hadolygu eto ymhen tair wythnos. Bydd yn ofynnol i bob teithiwr sy'n dod i Gymru sydd wedi bod yn y gwledydd risg uchel hyn yn ystod y 10 diwrnod blaenorol ynysu am 10 diwrnod. Dim ond o dan amgylchiadau cyfyngedig iawn y byddan nhw'n cael gadael eu hynysiad. Bydd y gofynion ynysu tynnach hyn hefyd yn berthnasol i bob aelod o'u cartref.
Mae'r rheoliadau hefyd wedi'u diwygio i ganiatáu i awyrennau a llongau sy'n teithio'n uniongyrchol o wlad neu diriogaeth sy'n ddarostyngedig i ofynion ynysu uwch ddod i Gymru o dan amgylchiadau eithriadol yn unig. Er nad yw'r rheoliadau hyn yn darparu ar eu cyfer, mae'n siŵr y bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod trafodaethau yn mynd rhagddynt gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill yn y DU i gryfhau mesurau ar y ffin. Mae nifer o ddewisiadau yn cael eu hystyried, gan gynnwys cwarantin wedi'i reoli a gorfodi ynysu gwell yn y cartref, a phrofion ychwanegol i bob teithiwr.
Mae llawer iawn o fanylion i weithio drwyddyn nhw o hyd ar ôl y prif gyhoeddiadau a wnaed yr wythnos diwethaf. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda gweinyddiaethau eraill y DU i ystyried yn ofalus y trefniadau angenrheidiol i gadw pobl yn ddiogel. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r rheoliadau hyn, sydd, yn ein barn ni, yn parhau i fod yn rhan hanfodol o gadw Cymru yn ddiogel.
Thank you. I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Diolch. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We considered these regulations at our meeting yesterday morning, and our report has been laid in time for this afternoon’s Plenary session. My contribution to this debate will be brief.
Our report contains two merits points. The first point notes the Welsh Government’s justification for any interference with human rights. Our report draws particular attention to a passage in the explanatory memorandum that confirms that the amendments made by these regulations do not change the engagement under the international travel regulations of individual rights under the Human Rights Act 1998 and the European convention on human rights. The second merits point is a familiar reporting point—we've noted that there has been no formal consultation on the regulations, for reasons Members will be aware of. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe wnaethom ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod fore ddoe, ac mae ein hadroddiad wedi'i gyflwyno mewn pryd ar gyfer y Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Bydd fy nghyfraniad i'r ddadl hon yn fyr.
Mae ein hadroddiad yn cynnwys dau bwynt rhinwedd. Mae'r pwynt cyntaf yn nodi cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth â hawliau dynol. Mae ein hadroddiad yn tynnu sylw arbennig at ddarn o'r memorandwm esboniadol sy'n cadarnhau nad yw'r diwygiadau a wneir gan y rheoliadau hyn yn newid yr ymgysylltiad o dan reoliadau teithio rhyngwladol hawliau unigol o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998 na'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Mae'r ail bwynt rhinwedd yn bwynt adrodd cyfarwydd—rydym wedi nodi na fu ymgynghoriad ffurfiol ar y rheoliadau, am resymau y bydd yr Aelodau yn ymwybodol ohonynt. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhun ap Iorwerth.
Does gen i ddim sylwadau pellach i'w gwneud ynglŷn â'r rheoliadau yma.
I have no comments to make on these regulations.
Thank you very much. I call on the Minister for Health and Social Services to reply.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb.
Thank you for the constructive comments once again from the legislation and justice committee, and I hope that Members will now support the regulations before us.
Diolch am y sylwadau adeiladol unwaith eto gan y Pwyllgor Deddfwriaeth a Chyfiawnder, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn cefnogi'r rheoliadau sydd ger ein bron yn awr.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
I do also want to put on the record that there was an objection raised to one of the items in the last set of three that I couldn't see. And I think sometimes it is quite difficult to actually see you all trying to wave at me, and, if you're sitting in a semi-dark room as well, it's even harder to catch you, so I do apologise. I believe Gareth Bennett was raising an objection, so that is corrected and it will go in the voting script. So, I apologise for that.
Rwyf i hefyd yn dymuno cofnodi bod gwrthwynebiad wedi'i godi i un o'r eitemau yn y gyfres ddiwethaf o dri nad oeddwn i'n gallu ei weld. Ac rwy'n meddwl weithiau ei bod yn eithaf anodd eich gweld chi i gyd yn ceisio chwifio arnaf i, ac, os ydych chi'n eistedd mewn ystafell lled-dywyll hefyd, mae hyd yn oed yn anoddach eich gweld, felly rwyf i yn ymddiheuro. Rwy'n credu bod Gareth Bennett wedi codi gwrthwynebiad, felly mae hynny wedi'i gywiro a bydd yn mynd yn y sgript bleidleisio. Felly, rwy'n ymddiheuro am hynny.
So, we move on, then, to item 10, which is the Government of Wales Act 2006 (Amendment) Order 2021, and I call on the Counsel General and the Minister for European Transition to move the motion—Jeremy Miles.
Felly, symudwn ymlaen at eitem 10, sef Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Diwygio) 2021, a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd i gynnig y cynnig—Jeremy Miles.
Cynnig NDM7574 Jeremy Miles
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 25.15 yn cymeradwyo fersiwn ddrafft Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Diwygio) 2021.
Motion NDM7574 Jeremy Miles
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 25.15 approves the draft version of The Government of Wales Act 2006 (Amendment) Order 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae dadl heddiw yn nodi un o'r camau olaf tuag at benllanw ychydig dros ddwy flynedd o drafodaethau gyda Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol ar baratoi'r Gorchymyn drafft hwn.
Ym mis Tachwedd 2018, ysgrifennodd y Prif Weinidog ar y pryd at yr Ysgrifennydd Gwladol yn codi mater swyddogaethau cydredol a grëwyd drwy gywiro offerynnau statudol a wnaed o dan Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018. Mae'r cyfyngiadau yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006, yn eu ffurf bresennol, yn atal y Senedd rhag dileu swyddogaethau o'r fath heb gydsyniad gweinidogol priodol Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol. Ers hynny, mae nifer o ddeddfiadau eraill wedi arwain at greu swyddogaethau cydredol—[Anghlywadwy.]
Thank you, Deputy Presiding Officer. Today's debate marks one of the final steps towards the culmination of two years of discussion with the UK Government on preparing this draft Order.
In November 2018, the then First Minister wrote to the Secretary of State raising issues of concurrent functions related to statutory instruments made under the European Union (Withdrawal) Act 2018. The restrictions in the Government of Wales Act 2006 prevent the Senedd from deleting or revoking such provisions without the consent of the UK Government. Since then, a number of other pieces of legislation have led to similar situations.
Both Governments agreed the resulting increase in current functions, and the consequent increase in restrictions on the Senedd's competence, was unintended and should be corrected. The removal of these restrictions has been our priority and we are confident the draft Order delivers on the UK Government's commitment, together with ours, to make the correction. Additionally, the Order makes a number of amendments to Schedule 7A and 7B of the Government of Wales Act to remove now-redundant references to EU obligations and European parliamentary elections, following our withdrawal from the European Union. Finally, the Order also corrects some errors inserted into the Government of Wales Act by the Wales Act 2017. The details on this and the other provisions within the draft Order are set out in the explanatory memorandum that I have laid before the Senedd.
I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration of the draft Order and their support for the removal of the restrictions on the Senedd's legislative competence. I have responded to the recommendations and I am pleased to place them on the record again today. When I met the committee, I mentioned the need for a further Order in Council under section 109 of GOWA. The European Union (Future Relationship) Act 2020 has created further concurrent functions to which we believe a similar carve-out should also apply. We are in discussions with the UK Government seeking such a provision. I've also undertaken to keep the committee informed of developments related to concurrent and concurrent plus functions that have arisen, or arise in the future, as a result of UK Government legislation.
Provision for making Orders under section 109 of the Government of Wales Act was made to enable the modification of the Senedd's competence without the need for further primary legislation. However, we need to be clear about what the draft Order does and does not do. This Order does not extend the Senedd's competence. Rather, it protects the competence of the institution from the unintended effects of the European Union exit legislation, as well as making some necessary corrections.
Cytunodd y ddwy Lywodraeth fod y cynnydd canlyniadol i swyddogaethau presennol, a'r cynnydd dilynol i'r cyfyngiadau ar gymhwysedd y Senedd, yn anfwriadol a dylid ei gywiro. Dileu'r cyfyngiadau hyn fu ein blaenoriaeth ac rydym yn hyderus bod y Gorchymyn drafft yn cyflawni ymrwymiad Llywodraeth y DU, ynghyd â'n hymrwymiad ni, i wneud y cywiriad. Yn ogystal, mae'r Gorchymyn yn gwneud nifer o ddiwygiadau i Atodlen 7A a 7B o Ddeddf Llywodraeth Cymru i ddileu cyfeiriadau at rwymedigaethau'r UE sy'n ddiangen bellach ac etholiadau seneddol Ewropeaidd, yn dilyn ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd. Yn olaf, mae'r Gorchymyn hefyd yn cywiro rhai gwallau a fewnosodwyd i Ddeddf Llywodraeth Cymru gan Ddeddf Cymru 2017. Nodir manylion hyn a'r darpariaethau eraill yn y Gorchymyn drafft yn y memorandwm esboniadol yr wyf wedi ei osod gerbron y Senedd.
Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y Gorchymyn drafft a'u cefnogaeth i ddileu'r cyfyngiadau ar gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Rwyf wedi ymateb i'r argymhellion ac rwy'n falch o'u cofnodi eto heddiw. Pan wnes i gyfarfod â'r pwyllgor, soniais am yr angen am Orchymyn arall yn y Cyfrin Gyngor o dan adran 109 o Ddeddf Llywodraeth Cymru. Mae Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Perthynas yn y Dyfodol) 2020 wedi creu swyddogaethau cydamserol eraill yr ydym yn credu y dylai eithriad tebyg fod yn berthnasol iddyn nhw hefyd. Rydym yn trafod gyda Llywodraeth y DU i geisio darpariaeth o'r fath. Rwyf i hefyd wedi ymrwymo i roi gwybod i'r pwyllgor am ddatblygiadau sy'n ymwneud â swyddogaethau cydamserol a chydredol a mwy sydd wedi codi, neu a fydd yn codi yn y dyfodol, o ganlyniad i ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU.
Gwnaed darpariaeth i wneud Gorchmynion o dan adran 109 o Ddeddf Llywodraeth Cymru i allu addasu cymhwysedd y Senedd heb fod angen deddfwriaeth sylfaenol bellach. Fodd bynnag, mae angen i ni fod yn glir ynglŷn â'r hyn y mae'r Gorchymyn drafft yn ei wneud a'r hyn nad yw'n ei wneud. Nid yw'r Gorchymyn hwn yn ymestyn cymhwysedd y Senedd. Yn hytrach, mae'n diogelu cymhwysedd y sefydliad rhag effeithiau anfwriadol deddfwriaeth ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, yn ogystal â gwneud rhai cywiriadau angenrheidiol.
Os gwnaiff y Senedd gymeradwyo'r Gorchymyn drafft heddiw, a gan fod Tŷ'r Cyffredin wedi'i gymeradwyo heddiw, a Thŷ'r Arglwyddi eisoes wedi gwneud hynny'r wythnos diwethaf, rydym yn disgwyl i'r Gorchymyn drafft gael ei gyflwyno i'w Mawrhydi yng nghyfarfod y Cyfrin Gyngor y mis nesaf. Rwy'n falch, felly, Dirprwy Lywydd, o symud y cynnig, a gofynnaf i'r Aelodau ei gefnogi.
If the Senedd approves this draft Order today, and, as the House of Commons today passed this, and the House of Lords did so last week, we expect the draft Order to be presented to Her Majesty in the meeting of the Privy Council next month. I'm pleased therefore to move the motion, and I seek Members' support.
Thank you. I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Diolch. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As has been mentioned, we took evidence from the Counsel General on the proposed Order on 14 December 2020, and we published our report on 14 January 2021. By way of background to this draft Order, and providing some context, which has been partly outlined by the Counsel General, Members will know that the European Union (Withdrawal) Act 2018 provided UK Ministers and Welsh Ministers with regulation-making powers to amend retained EU law, whether derived from domestic primary or secondary legislation, or, in fact, from direct EU legislation, in order to correct deficiencies in retained EU law that may arise following the UK's departure from the EU. So, ahead of the EU withdrawal Bill becoming an Act, in the inter-governmental agreement between the UK and Welsh Governments, the UK Government committed not to act in devolved areas without agreement of the Welsh Ministers.
Standing Order 30C put in place a notification process, whereby the Welsh Ministers would alert the Senedd to regulations made by UK Ministers in devolved areas under the 2018 Act. In the course of work scrutinising these statements, we became aware that a consequence of the UK Government legislating in devolved areas was the creation of concurrent and concurrent plus functions, which had the effect that we were concerned about of reducing the Senedd’s legislative competence, albeit often in very narrow fields. Now, the Counsel General has dealt with the issue of concurrent functions, but just to outline that these are functions that can be exercised in relation to Wales by both the Welsh Ministers and a Minister of the Crown acting independently of each other—that is, they're both given the same power. So, in the case of a concurrent plus power, before the Minister of the Crown can exercise the power, the consent of the Welsh Ministers is required.
Under the Government of Wales Act 2006, the Senedd cannot remove or modify the UK Ministers' side of a concurrent function without Minister of the Crown consent. Therefore, the more concurrent functions that are created, the more things that become outside the legislative competence of the Senedd, because the Senedd cannot modify or remove the Minister of the Crown's side of those concurrent functions.
So, the Order before the Senedd today, as well as correcting errors in the 2006 Act, which has been described by the Counsel General, removes these new restrictions on the Senedd's legislative competence. So, we therefore very much welcome the Order. Our report did, however, express hope that any future corrections to the statute book in the sixth Senedd as result of EU exit should be made by Welsh Government legislation.
We made two recommendations in our report and we welcome the response of the Counsel General in his letter to us of 20 January 2021, which he's referred to. We therefore acknowledge that a further section 109 Order will be required as a consequence of the European Union (Future Relationship) Act 2020, and we're grateful that the Counsel General has indicated that he will keep us updated with those developments. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel y soniwyd, cawsom dystiolaeth gan y Cwnsler Cyffredinol ar y Gorchymyn arfaethedig ar 14 Rhagfyr 2020, ac fe wnaethom gyhoeddi ein hadroddiad ar 14 Ionawr 2021. Fel cefndir i'r Gorchymyn drafft hwn, ac i roi rhywfaint o gyd-destun, sydd wedi ei amlinellu yn rhannol gan y Cwnsler Cyffredinol, bydd yr Aelodau yn gwybod bod Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018 wedi rhoi pwerau i Weinidogion y DU a Gweinidogion Cymru wneud rheoliadau i ddiwygio cyfraith yr UE a gedwir, boed yn deillio o ddeddfwriaeth sylfaenol neu is-ddeddfwriaeth ddomestig, neu, yn wir, o ddeddfwriaeth uniongyrchol yr UE, er mwyn cywiro diffygion yng nghyfraith yr UE a gadwyd a allai godi ar ôl ymadawiad y DU â'r UE. Felly, cyn i'r Bil ymadael â'r UE ddod yn Ddeddf, yn y cytundeb rhynglywodraethol rhwng Llywodraethau'r DU a Chymru, ymrwymodd Llywodraeth y DU i beidio â gweithredu mewn meysydd datganoledig heb gytundeb Gweinidogion Cymru.
Rhoddodd Rheol Sefydlog 30C broses hysbysu ar waith, lle byddai Gweinidogion Cymru yn rhoi gwybod i'r Senedd am reoliadau a wneir gan Weinidogion y DU mewn meysydd datganoledig o dan Ddeddf 2018. Wrth graffu ar y datganiadau hyn, daethom yn ymwybodol y crëwyd swyddogaethau cydamserol a chydredol a mwy o ganlyniad i Lywodraeth y DU yn deddfu mewn meysydd datganoledig, gan arwain atom yn pryderu ynghylch lleihau cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, er mewn meysydd cul iawn yn aml. Erbyn hyn, mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ymdrin â mater y swyddogaethau cydamserol, ond hoffwn i amlinellu bod y rhain yn swyddogaethau y caiff Gweinidogion Cymru a Gweinidog y Goron eu harfer mewn cysylltiad â Chymru gan weithredu'n annibynnol ar ei gilydd—hynny yw, mae gan y ddau yr un pŵer. Felly, yn achos pŵer cydredol a mwy, cyn y gall Gweinidog y Goron arfer y pŵer, mae angen cydsyniad Gweinidogion Cymru.
O dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, ni chaiff y Senedd ddileu nac addasu ochr Gweinidogion y DU o swyddogaeth gydredol heb gydsyniad Gweinidog y Goron. Felly, po fwyaf o swyddogaethau cydamserol a gaiff eu creu, y mwyaf o bethau sy'n mynd y tu hwnt i gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, gan na all y Senedd addasu na dileu ochr Gweinidog y Goron o'r swyddogaethau cydamserol hynny.
Felly, mae'r Gorchymyn sydd gerbron y Senedd heddiw, yn ogystal â chywiro gwallau yn Neddf 2006, sydd wedi eu disgrifio gan y Cwnsler Cyffredinol, yn dileu'r cyfyngiadau newydd hyn ar gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Felly, rydym yn croesawu'r Gorchymyn yn fawr. Fodd bynnag, fe wnaeth ein hadroddiad fynegi gobaith y dylid gwneud unrhyw gywiriadau i'r llyfr statud yn y dyfodol yn y chweched Senedd drwy ddeddfwriaeth Llywodraeth Cymru.
Fe wnaethom ddau argymhelliad yn ein hadroddiad ac rydym yn croesawu ymateb y Cwnsler Cyffredinol yn ei lythyr atom ar 20 Ionawr 2021, y mae wedi cyfeirio ato. Felly, rydym yn cydnabod y bydd angen Gorchymyn adran 109 arall o ganlyniad i Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Perthynas yn y Dyfodol) 2020, ac rydym yn ddiolchgar bod y Cwnsler Cyffredinol wedi nodi y bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y datblygiadau hynny. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you. I have no Members who want to make an intervention, therefore, I call on the Counsel General and Minister for European Transition to reply—Jeremy Miles.
Diolch. Nid oes gen i unrhyw Aelodau sy'n dymuno ymyrryd, felly, galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd i ymateb—Jeremy Miles.
Dirprwy Lywydd, I'll just, in brief, thank the committee for its diligent work in scrutinising the preparation of this Order and for its support in the course of action. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, hoffwn i ddiolch, yn fyr, i'r pwyllgor am ei waith diwyd wrth graffu ar waith paratoi y Gorchymyn hwn ac am ei gefnogaeth i'w weithredu. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I can see an objection. Thank you. Therefore we'll move on to defer the voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gallaf weld gwrthwynebiad. Diolch. Felly, byddwn yn symud ymlaen i ohirio'r pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
The proposal is, under Standing Order 12.24, to debate items 11 and 12 together, but with separate votes. Do I see any objections to that proposal? No.
Y cynnig, o dan Reol Sefydlog 12.24, yw trafod eitemau 11 a 12 ar y cyd, ond gyda phleidleisiau ar wahân. A welaf unrhyw wrthwynebiadau i'r cynnig hwnnw? Nac ydw.
Therefore, I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motions—Julie James.
Felly, galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig y cynigion—Julie James.
Cynnig NDM7579 Julie James
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.102:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws).
Motion NDM7579 Julie James
To propose that the Senedd accordance with Standing Order 26.102:
Agrees to the general principles of the Welsh Elections (Coronavirus) Bill.
Cynnig NDM7578 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM7578 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, for the purposes of any provisions resulting from the Welsh Elections (Coronavirus) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The pandemic has had a dramatic effect upon our lives, bringing with it restrictions on many of the rights and freedoms we cherish. In May, the people of Wales will be exercising their right to voice their opinions on their elected representatives when they head to the polls in the Senedd election. It is the Government's firm view that the election should take place as planned on 6 May. We believe that we need a Senedd and a Welsh Government with a fresh mandate. However, it would be irresponsible of us not to prepare for a scenario where it is unsafe for the election to run as planned due to the impact of the pandemic. This Bill enables contingency plans to be agreed for the postponement of the election only as a last resort, should the pandemic pose a serious threat to the safe and fair running of the election.
The Bill we are debating today seeks to protect one of our most fundamental rights—the right to vote—by enabling the people of Wales to participate in the Senedd election. If the election does indeed take place on 6 May as planned, then it will be safe to vote at polling stations, with all the measures you would expect around hygiene and physical distancing. If the election can't take place, then we need this Bill. This Bill's provisions are prudent contingency measures to ensure that the election can be delivered by returning officers in the context of the unfolding pandemic. There is a risk that voters may be prevented from voting, not only for reasons of ill health or the need to comply with requirements to self-isolate, but also due to fears that they may have about the safety of voting in person at a polling station. Equally, high levels of sickness also bring the risk of not having enough staff available to administer the poll, with a consequential risk to the integrity of the election itself.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r pandemig wedi cael effaith ddramatig ar ein bywydau, gan roi cyfyngiadau ar lawer o'r hawliau a'r rhyddid yr ydym yn eu trysori. Ym mis Mai, bydd pobl Cymru yn arfer eu hawl i leisio eu barn ar eu cynrychiolwyr etholedig pan fyddan nhw'n mynd i bleidleisio yn etholiad y Senedd. Barn gadarn y Llywodraeth yw y dylid cynnal yr etholiad yn ôl y bwriad ar 6 Mai. Rydym ni'n credu bod angen Senedd a Llywodraeth Cymru arnom â mandad newydd. Fodd bynnag, byddai'n anghyfrifol i ni beidio â pharatoi ar gyfer sefyllfa lle nad yw'n ddiogel i'r etholiad redeg yn ôl y bwriad oherwydd effaith y pandemig. Mae'r Bil hwn yn galluogi cytuno ar gynlluniau wrth gefn ar gyfer gohirio'r etholiad pan fydd popeth arall wedi methu yn unig, pe byddai'r pandemig yn fygythiad difrifol i redeg yr etholiad yn ddiogel ac yn deg.
Mae'r Bil yr ydym yn ei drafod heddiw yn ceisio diogelu un o'n hawliau mwyaf sylfaenol—yr hawl i bleidleisio—trwy alluogi pobl Cymru i gymryd rhan yn etholiad y Senedd. Os bydd yr etholiad yn cael ei gynnal ar 6 Mai yn ôl y bwriad, yna bydd yn ddiogel pleidleisio mewn gorsafoedd pleidleisio, gyda'r holl fesurau y byddech yn eu disgwyl o ran hylendid a chadw pellter corfforol. Os na all yr etholiad ddigwydd, mae angen y Bil hwn arnom ni. Mae darpariaethau'r Bil hwn yn fesurau wrth gefn darbodus i sicrhau y gall swyddogion canlyniadau gyflawni'r etholiad yng nghyd-destun y pandemig sy'n datblygu. Mae perygl y gellir atal pleidleiswyr rhag pleidleisio, nid yn unig am resymau salwch neu'r angen i gydymffurfio â gofynion i hunanynysu, ond hefyd oherwydd ofnau a allai fod ganddyn nhw ynghylch diogelwch pleidleisio yn bersonol mewn gorsaf bleidleisio. Yn yr un modd, mae lefelau uchel o salwch hefyd yn peri'r risg na fydd digon o staff ar gael i weinyddu'r bleidlais, gyda risg ganlyniadol i uniondeb yr etholiad ei hun.
Firstly, section 3 of the Bill shortens the dissolution period from 21 working days to seven calendar days. This will allow additional time for the Senedd to consider vital coronavirus legislation in the lead-up to the election. Were dissolution to take place as set out in legislation, Members would cease to be Members from 7 April, and our Senedd would be dissolved. It would be irresponsible to dissolve this Senedd for a whole month during a period of national crisis, when its scrutiny has been a crucial element of the response to the pandemic. It is at times of national crisis when the scrutiny of the work of the Government by the legislature is most vital.
The shortening of the dissolution period also provides that this Senedd is available to take a decision on any postponement of the election. It would be wrong to legislate on changes to the date of the election without guaranteeing that the Senedd itself would be able to make the final decision. Consequently, section 10 also modifies the time at which a person becomes a candidate in the election. This is currently tied to the dissolution period. The Bill decouples the two, so that a person will become a candidate at the Senedd election at the same time as they would have done had the Bill not proposed to shorten the dissolution period to seven calendar days. To mitigate for any delays to the count itself, section 4 makes changes to the post-election timetable, allowing an extra day for the first meeting to take place if there is any delay because of coronavirus.
The elections planning group made a number of recommendations to increase flexibility in the conduct of the election, and we have included these in section 10. Emergency proxy votes will be available to voters for a reason relating to coronavirus, meaning that voters will have additional options in the event that self-isolation prevents them from attending a polling station in person. The Bill also introduces more flexibility with regard to the delivery of nomination papers, and how a candidate can consent to nomination.
The most talked-about provision in this Bill is also the provision that we hope never to have to use. That is the new power for the Llywydd to postpone the date of the poll to a date no later than 5 November 2021, for a reason relating to coronavirus, as set out in section 5. In section 6, the Bill also prefers the Llywydd's existing power to postpone the election for up to a month for reasons not relating to coronavirus. Again, I would like to emphasise that it is our firm intention that the election should go ahead as planned on 6 May, and this provision is included only as a contingency option in the event that it is not safe to hold the election on the grounds of the risk to public health.
The Bill does not, in itself, make any changes to the date of the election. It only provides the ability to do so should it be needed. A postponement would be initiated by a proposal made by the First Minister to the Llywydd, who in turn proposes a new date to be put before the Senedd. A motion to postpone the election must have the agreement of the Senedd by a majority of two thirds of the total number of Senedd seats.
As a further safeguard, the Bill proposes a role for the Electoral Commission in relation to postponement. If the Llywydd or the First Minister requests, the Electoral Commission must provide them with advice on the matter of postponement. Similarly, sections 7 and 8 also address the issue of by-elections for the Senedd and for local government. They provide a power for the Llywydd to postpone Senedd by-elections, and a regulation-making power for Welsh Ministers to postpone local government by-elections.
Finally, section 12 confers a regulation-making power on the Welsh Ministers to make any incidental, supplementary, consequential, transitional, transitory, or saving provisions that they consider appropriate for the purposes of, or in connection with, giving full effect to the Act. This is necessary to ensure that, in the event of a postponement of the election, Welsh Ministers have the capability to make necessary arrangements for impacts that could not have been foreseen during the Bill's development. This power will also provide for practical arrangements such as dealing with candidates' deposits, the destruction of postal votes, and so forth, which can be dealt with by way of secondary legislation.
I was pleased to give evidence yesterday to the Legislation, Justice and Constitution Committee about the Bill, and I'm extremely grateful to the Members and officials, who managed to produce a report by lunch time today. I have considered the recommendations of the committee this afternoon, and I am pleased to accept the majority of them.
In particular, I can accept recommendations 8 and 9 on using the made alternative procedure, rather than the negative procedure, in respect of the regulations; and part of recommendation 4, which would place a requirement on the First Minister to consult the chief medical officer before making a recommendation for postponement. We believe that the provision with regard to the Electoral Commission is already sufficient.
Recommendation 6, which requires the Llywydd to make a statement explaining her decision in the event that she uses her existing power to vary the poll by up to a month, we accept this in the interests of transparency, even though there is not an equivalent duty on the Llywydd in a normal election. We will bring forward amendments to deal with these issues.
I'm sorry to say that there are a few recommendations that we are not in a position to accept at this time. In relation to recommendation 1, the Welsh Government does not publish its assessments of compatibility with human rights legislation, but we are satisfied that the Bill is within competence and does not breach the Human Rights Act 1998. I do not believe the sunset clause, as suggested in recommendation 2 is necessary. To the extent that the Bill requires time limits, they are already built into the text of the Bill.
And in terms of recommendation 3, the term 'appropriate' adds flexibility, and removing it would reduce flexibility. It is worth noting that the term 'appropriate' is also used in the Scottish Act. I consider that we should retain that flexibility in the Bill, given the unpredictable nature of the pandemic and its impacts.
In respect of recommendation 5, the committee's understanding, as set out in paragraph 65 of the report, is broadly correct. The Llywydd does have discretion to propose a date. However, it is the Llywydd who fixes the date, but only if the date is agreed by a supermajority.
In response to the committee's specific questions, the Bill does not make provision for whether or not a motion can be amended. Such provisions could be made in Standing Orders, and we have initiated a discussion with Business Committee about the procedures that may be appropriate. In the absence of specific provision in Standing Orders, the tabling and selection of amendments would be a matter for the Llywydd. If the Senedd does not vote in favour of a date proposed by the Llywydd, the Llywydd can, in principle, propose an alternative date. Again, provision about this can be made in Standing Orders. Proposing a new date would not require a fresh proposal by the First Minister. The First Minister's power relates to proposing that the election be postponed, not to the date. The Llywydd cannot fix a date for a postponed election under section 5, other than one expressly approved by a supermajority of the Senedd.
In response to recommendation 7, a section 116 Order has been prepared—the Senedd Cymru (Letters Patent and Proclamations) Order 2021—which is due to be made by Her Majesty in Council on 10 February. The Order includes a form of wording for a proclamation under section 4(2) and section 5(4) of the Government of Wales Act 2006. We propose that the form of wording can be used as a precedent or template for a proclamation under section 6 of the Bill. We would arrange for the proclamation to be published in the gazettes, and we would, of course, work with the Llywydd to draw the attention of everyone involved in the election to a change in the date immediately. My officials are in touch with the palace about this.
On recommendation 10, I cannot confirm the precise details at present, but the type of amendments I'm exploring relate to adjustments to how postal-vote applications are processed to minimise the rejection of such applications.
And finally, in response to recommendation 11, I can confirm that I intend to table an amendment at Stage 2 that would confer power on the Welsh Ministers to provide for additional voting days in the week before polling of the Senedd election, if the poll is postponed, and as long as the poll is not combined with the police and crime commissioner elections.
Also under consideration today is the financial resolution motion that has been tabled. The main costs in this Bill would arise in the event that the election is postponed. Our estimation of the costs are set out within the regulatory impact assessment, which is being laid before the Senedd alongside the text of the Bill. These estimations are sourced from figures for the election in 2016, published by the Welsh Government, and have been updated to current prices using the gross domestic product deflator series to arrive at the cost of 2021. The assumption in the estimate of these costs is a worst-case scenario.
Deputy Presiding Officer, I urge Members to vote in favour of both the Bill and the financial resolution to ensure that we all have options available to us in responding to the pandemic. Diolch.
Yn gyntaf, mae adran 3 o'r Bil yn byrhau'r cyfnod diddymu o 21 diwrnod gwaith i saith diwrnod calendr. Bydd hyn yn caniatáu amser ychwanegol i'r Senedd ystyried deddfwriaeth hanfodol yn ymwneud â'r coronafeirws yn y cyfnod cyn yr etholiad. Pe byddai'r diddymiad yn digwydd fel y nodir mewn deddfwriaeth, byddai'r Aelodau yn peidio â bod yn Aelodau o 7 Ebrill, a byddai ein Senedd yn cael ei diddymu. Byddai'n anghyfrifol diddymu'r Senedd hon am fis cyfan yn ystod cyfnod o argyfwng cenedlaethol, pan fu ei chraffu yn elfen hanfodol o'r ymateb i'r pandemig. Mae gwaith craffu y ddeddfwrfa ar waith y Llywodraeth fwyaf hanfodol yn ystod argyfwng cenedlaethol.
Mae byrhau'r cyfnod diddymu yn darparu hefyd fod y Senedd hon ar gael i wneud penderfyniad ar ohirio'r etholiad. Ni fyddai'n iawn deddfu ar newidiadau i ddyddiad yr etholiad heb warantu y byddai'r Senedd ei hun yn gallu gwneud y penderfyniad terfynol. O ganlyniad, mae adran 10 hefyd yn addasu'r adeg pan ddaw unigolyn yn ymgeisydd yn yr etholiad. Mae hyn ynghlwm wrth y cyfnod diddymu ar hyn o bryd. Mae'r Bil yn datgysylltu'r ddau, fel y bydd unigolyn yn dod yn ymgeisydd yn etholiad y Senedd ar yr un pryd ag y byddai wedi ei wneud pe na byddai'r Bil wedi cynnig byrhau y cyfnod diddymu i saith diwrnod calendr. Er mwyn lliniaru unrhyw oedi i'r cyfrif ei hun, mae adran 4 yn gwneud newidiadau i'r amserlen ar ôl yr etholiad, gan ganiatáu diwrnod ychwanegol i'r cyfarfod cyntaf gael ei gynnal os bydd unrhyw oedi oherwydd y coronafeirws.
Gwnaeth y grŵp cynllunio etholiadau nifer o argymhellion i gynyddu hyblygrwydd wrth gynnal yr etholiad, ac rydym wedi cynnwys y rhain yn adran 10. Bydd pleidleisiau trwy ddirprwy brys ar gael i bleidleiswyr am reswm sy'n ymwneud â'r coronafeirws, sy'n golygu y bydd gan bleidleiswyr opsiynau ychwanegol os bydd hunanynysu yn eu hatal rhag mynd i orsaf bleidleisio yn bersonol. Mae'r Bil hefyd yn cyflwyno mwy o hyblygrwydd o ran cyflwyno papurau enwebu, a sut y gall ymgeisydd gydsynio i enwebiad.
Y ddarpariaeth yn y Bil hwn a drafodwyd fwyaf yw'r ddarpariaeth hefyd yr ydym yn gobeithio na fydd yn rhaid i ni ei defnyddio byth. Hynny yw, y pŵer newydd i'r Llywydd ohirio dyddiad y bleidlais i ddyddiad heb fod yn hwyrach na 5 Tachwedd 2021, am reswm sy'n ymwneud â'r coronafeirws, fel y nodir yn adran 5. Yn adran 6, mae'r Bil hefyd yn cyflwyno pŵer presennol y Llywydd i ohirio'r etholiad am hyd at fis am resymau nad ydyn nhw'n ymwneud â'r coronafeirws. Unwaith eto, hoffwn i bwysleisio mai ein bwriad cadarn yw y dylai'r etholiad gael ei gynnal fel y bwriadwyd ar 6 Mai, ac mai dim ond fel opsiwn wrth gefn y mae'r ddarpariaeth hon wedi ei chynnwys os nad yw'n ddiogel cynnal yr etholiad oherwydd y risg i iechyd y cyhoedd.
Nid yw'r Bil ei hun yn gwneud unrhyw newidiadau i ddyddiad yr etholiad. Mae dim ond yn darparu'r gallu i wneud hynny pe byddai ei angen. Byddai'r broses ohirio yn cael ei chychwyn drwy gynnig gan y Prif Weinidog i'r Llywydd, sydd yn ei thro yn cynnig dyddiad newydd i'w gyflwyno gerbron y Senedd. Mae'n rhaid i gynnig i ohirio'r etholiad gael cytundeb y Senedd gan fwyafrif o ddwy ran o dair o gyfanswm seddi'r Senedd.
Fel amddiffyniad pellach, mae'r Bil yn cynnig swyddogaeth i'r Comisiwn Etholiadol o ran gohirio. Os bydd y Llywydd neu'r Prif Weinidog yn gofyn, mae'n rhaid i'r Comisiwn Etholiadol roi cyngor iddyn nhw ar y mater gohirio. Yn yr un modd, mae adrannau 7 ac 8 hefyd yn mynd i'r afael ag is-etholiadau ar gyfer y Senedd ac ar gyfer llywodraeth leol. Maen nhw'n rhoi pŵer i'r Llywydd ohirio is-etholiadau'r Senedd, a phŵer gwneud rheoliadau i Weinidogion Cymru ohirio is-etholiadau llywodraeth leol.
Yn olaf, mae adran 12 yn rhoi pŵer i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau i wneud unrhyw ddarpariaethau cysylltiedig, atodol, canlyniadol, trosiannol, darfodol neu arbedol y maen nhw o'r farn eu bod yn briodol at ddibenion rhoi effaith lawn i'r Ddeddf, neu mewn cysylltiad â hynny. Mae hyn yn angenrheidiol er mwyn sicrhau, pe byddai'r etholiad yn cael ei ohirio, bod gan Weinidogion Cymru y gallu i wneud y trefniadau angenrheidiol ar gyfer effeithiau na ellid bod wedi eu rhagweld wrth ddatblygu'r Bil. Bydd y pŵer hwn hefyd yn darparu ar gyfer trefniadau ymarferol fel mynd i'r afael â blaendaliadau ymgeiswyr, dinistrio pleidleisiau post, ac yn y blaen, y gellir ymdrin â nhw drwy is-ddeddfwriaeth.
Roeddwn i'n falch o roi tystiolaeth ddoe i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ynglyn â'r Bil, ac rwy'n hynod ddiolchgar i'r Aelodau a'r swyddogion, a lwyddodd i lunio adroddiad erbyn amser cinio heddiw. Rwyf i wedi ystyried argymhellion y pwyllgor y prynhawn yma, ac rwy'n falch o dderbyn y rhan fwyaf ohonyn nhw.
Yn benodol, gallaf dderbyn argymhellion 8 a 9 o ran defnyddio'r weithdrefn amgen a wnaed yn hytrach na'r weithdrefn negyddol ar gyfer y rheoliadau; a rhan o argymhelliad 4, a fyddai'n ei gwneud yn ofynnol i'r Prif Weinidog ymgynghori â'r prif swyddog meddygol cyn gwneud argymhelliad i ohirio. Rydym yn credu bod y ddarpariaeth o ran y Comisiwn Etholiadol yn ddigonol eisoes.
Argymhelliad 6, sy'n ei gwneud yn ofynnol i'r Llywydd wneud datganiad yn esbonio ei phenderfyniad os bydd yn defnyddio ei phŵer presennol i amrywio'r bleidlais hyd at fis, rydym yn derbyn hyn at ddibenion tryloywder, er nad oes dyletswydd gyfatebol ar y Llywydd mewn etholiad arferol. Byddwn yn cyflwyno gwelliannau i fynd i'r afael â'r materion hyn.
Mae'n ddrwg gen i ddweud bod rhai argymhellion nad ydym mewn sefyllfa i'w derbyn ar hyn o bryd. O ran argymhelliad 1, nid yw Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei hasesiadau o gydweddu â deddfwriaeth hawliau dynol, ond rydym yn fodlon bod y Bil o fewn cymhwysedd ac nad yw'n torri Deddf Hawliau Dynol 1998. Nid wyf yn credu bod angen y cymal machlud, fel yr awgrymir yn argymhelliad 2. I'r graddau y mae angen terfynau amser ar y Bil, maen nhw eisoes wedi eu cynnwys yn nhestun y Bil.
Ac o ran argymhelliad 3, mae'r term 'priodol' yn ychwanegu hyblygrwydd, a byddai ei ddileu yn lleihau hyblygrwydd. Mae'n werth nodi bod y term 'priodol' yn cael ei ddefnyddio yn Neddf yr Alban hefyd. Rwyf i o'r farn y dylem ni gadw'r hyblygrwydd hwnnw yn y Bil, o ystyried natur anrhagweladwy y pandemig a'i effeithiau.
O ran argymhelliad 5, mae dealltwriaeth y pwyllgor, fel y nodir ym mharagraff 65 o'r adroddiad, yn gywir ar y cyfan. Mae gan y Llywydd ddisgresiwn i gynnig dyddiad. Fodd bynnag, y Llywydd sy'n gosod y dyddiad, ond dim ond os yw'r uwchfwyafrif yn cytuno ar y dyddiad.
Mewn ymateb i gwestiynau penodol y pwyllgor, nid yw'r Bil yn darparu ar gyfer pa un a ellir diwygio cynnig ai peidio. Gellid gwneud darpariaethau o'r fath yn y Rheolau Sefydlog, ac rydym ni wedi cychwyn trafodaeth gyda'r Pwyllgor Busnes ynglŷn â'r gweithdrefnau a allai fod yn briodol. Yn absenoldeb darpariaeth benodol yn y Rheolau Sefydlog, byddai cyflwyno a dethol gwelliannau yn fater i'r Llywydd. Os na fydd y Senedd yn pleidleisio o blaid dyddiad a gynigir gan y Llywydd, gall y Llywydd, mewn egwyddor, gynnig dyddiad arall. Unwaith eto, gellir gwneud darpariaeth ynglŷn â hyn yn y Rheolau Sefydlog. Ni fyddai cynnig dyddiad newydd yn gofyn am gynnig newydd gan y Prif Weinidog. Mae pŵer y Prif Weinidog yn ymwneud â chynnig gohirio'r etholiad, nid â'r dyddiad. Ni all y Llywydd bennu dyddiad ar gyfer etholiad gohiriedig o dan adran 5, ac eithrio un a gymeradwywyd yn benodol gan uwchfwyafrif y Senedd.
Mewn ymateb i argymhelliad 7, paratowyd Gorchymyn adran 116—Gorchymyn Senedd Cymru (Breinlythyrau a Phroclamasiwn) 2021—y mae disgwyl i'w Mawrhydi ei wneud yn y Cyfrin Gyngor ar 10 Chwefror. Mae'r Gorchymyn yn cynnwys math o eiriad ar gyfer proclamasiwn o dan adran 4(2) ac adran 5(4) o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Rydym yn cynnig y gellir defnyddio ffurf y geiriad fel cynsail neu dempled ar gyfer proclamasiwn o dan adran 6 o'r Bil. Byddem yn trefnu i'r proclamasiwn gael ei gyhoeddi yn y newyddiaduron, a byddem, wrth gwrs, yn gweithio gyda'r Llywydd i dynnu sylw pawb sy'n ymwneud â'r etholiad at y newid i'r dyddiad ar unwaith. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad â'r palas ynglŷn â hyn.
O ran argymhelliad 10, ni allaf gadarnhau yr union fanylion ar hyn o bryd, ond mae'r math o welliannau rwy'n eu harchwilio yn ymwneud ag addasiadau i sut y caiff ceisiadau am bleidleisiau post eu prosesu i leihau'r broses o wrthod ceisiadau o'r fath.
Ac yn olaf, mewn ymateb i argymhelliad 11, gallaf gadarnhau fy mod i'n bwriadu cyflwyno gwelliant yng Nghyfnod 2 a fyddai'n rhoi pŵer i Weinidogion Cymru ddarparu ar gyfer diwrnodau pleidleisio ychwanegol yn yr wythnos cyn pleidleisio yn etholiad y Senedd, os caiff yr etholiad ei ohirio, a chyn belled nad yw'r bleidlais wedi ei chyfuno ag etholiadau'r comisiynydd heddlu a throseddu.
Mae'r cynnig penderfyniad ariannol sydd wedi'i gyflwyno yn cael ei ystyried heddiw hefyd. Byddai'r prif gostau yn y Bil hwn yn codi pe byddai'r etholiad yn cael ei ohirio. Nodir ein hamcangyfrif o'r costau yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, sy'n cael ei osod gerbron y Senedd ochr yn ochr â thestun y Bil. Daw'r amcangyfrifon hyn o ffigurau ar gyfer yr etholiad yn 2016, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, ac maen nhw wedi eu diweddaru i brisiau cyfredol trwy ddefnyddio'r gyfres datchwyddydd cynnyrch domestig gros i gyrraedd cost 2021. Y dybiaeth yn yr amcangyfrif o'r costau hyn yw'r sefyllfa waethaf.
Dirprwy Lywydd, anogaf yr Aelodau i bleidleisio o blaid y Bil a'r penderfyniad ariannol i sicrhau bod gan bob un ohonom opsiynau wrth ymateb i'r pandemig. Diolch.
Galwaf nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Diolch, Llywydd. We took evidence on the Bill yesterday from the Minister, as has been mentioned. I'm very grateful to the staff of the Commission and the committee for the work they have undertaken to prepare what I think is a very thorough and detailed report on what is a very important piece of electoral, and therefore constitutional, legislation. So, we've paid very close attention to it in a very, very short space of time, and we're grateful very much to the Minister for giving evidence yesterday, but also for the detailed comments you've made today in respect of the various recommendations.
I will run through some of the key recommendations. Of course, we raised the issue again of human rights, and the lack of reference to it in the explanatory memorandum. The Minister will be aware that this is a matter that we significantly focus on. I note the Minister's comments, and I just refer Members to the recommendation in the report. The issue of convention rights equally applies.
Moving on to section 1. The Minister told us that the Bill can only relate to the 2021 election. It is effectively spent after 5 November 2021. We weren't able to come to agreement in that way. For example, the power in section 12 could potentially allow the Welsh Ministers to amend the date of 5 November 2021, set out in section 5, by regulations, and that is why we made the recommendation 2, which was with regard to sunset clause.
Diolch, Llywydd. Cawsom dystiolaeth ar y Bil gan y Gweinidog ddoe, fel y soniwyd. Rwy'n ddiolchgar iawn i staff y Comisiwn a'r pwyllgor am y gwaith maen nhw wedi ei wneud i baratoi'r hyn sydd, yn fy marn i, yn adroddiad trylwyr a manwl iawn ar yr hyn sy'n ddarn pwysig iawn o ddeddfwriaeth etholiadol, ac felly cyfansoddiadol. Felly, rydym wedi rhoi sylw manwl iawn iddo mewn cyfnod byr iawn, iawn ac rydym yn ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am roi tystiolaeth ddoe, ond hefyd am y sylwadau manwl yr ydych wedi eu gwneud heddiw ynghylch y gwahanol argymhellion.
Byddaf yn trafod rhai o'r prif argymhellion. Wrth gwrs, fe wnaethom ni godi'r mater hawliau dynol eto, a'r diffyg cyfeiriad ato yn y memorandwm esboniadol. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol bod hwn yn fater yr ydym yn canolbwyntio arno yn sylweddol. Rwyf yn nodi sylwadau'r Gweinidog, ac yn cyfeirio'r Aelodau at yr argymhelliad yn yr adroddiad. Mae'r mater hawliau confensiwn yr un mor berthnasol.
Symudwn ymlaen at adran 1. Dywedodd y Gweinidog wrthym mai dim ond i etholiad 2021 y gall y Bil fod yn berthnasol. I bob pwrpas, mae'n darfod ar ôl 5 Tachwedd 2021. Nid oeddem yn gallu dod i gytundeb ynglyn â hyn. Er enghraifft, gallai'r pŵer yn adran 12 ganiatáu i Weinidogion Cymru ddiwygio'r dyddiad o 5 Tachwedd 2021, a nodir yn adran 5, drwy reoliadau, a dyna pam y gwnaethom argymhelliad 2, sef cymal machlud.
Referring to section 5, this enables the First Minister to propose to the Llywydd that the 2021 election is postponed for a reason relating to coronavirus, if the First Minister considers it necessary or appropriate. Members will be well aware of the concerns the committee has about the use of the term 'appropriate', whether it is included in Welsh legislation, Scottish legislation or any other legislation. So, our position remains on that, that we do not think it is something that should be in legislation, although we do recognise the detailed explanation for it that the Minister gave to the committee.
In respect of the exercise of the power in section 5(1), our fourth recommendation is that the Bill is amended to require the First Minister to consult the Electoral Commission, the chief medical officer and other appropriate persons. And I'm grateful for the comments from the Minister on that.
Moving on to the other provisions in section 5, overall, we do not consider the wording of sections 5(2), 5(3) or 5(4) to be as clear as could be. The precise sequence of events involved in the postponement of an election is not easily discernible, particularly because of the use of 'may' in section 5(2). Our understanding is that, under section 5, the Llywydd essentially has discretion to propose a date for a postponed poll, but that such date only became fixed once a supermajority of the Senedd votes in favour of it. I think that's what the Minister confirmed. But predicated on that basis, recommendation 5 asked the Minister to confirm that understanding. I think that confirmation has been given, and I'm grateful for that.
Turning now to section 6, which gives the Llywydd the power to vary the date of an election postponed under section 5 by one month before or after the newly fixed date, given that this power is not directly linked to the pandemic and would override the date of the poll, as agreed by at least 40 Members, recommendation 6 says that the Llywydd should have to issue a statement on the reasons, and I'm grateful the Minister has confirmed that that is the case. We did think that that was a reasonable step.
If the Llywydd proposes to further vary the election date under section 6(2) of the Bill, section 6(4) provides for Her Majesty, by royal proclamation, to dissolve the Senedd and require the poll to be held on the day proposed by the Llywydd. The Bill didn't set out how this would work in practice, but I'm grateful for the additional comments the Minister has made to clarify that situation. Recommendation 7, therefore, said the Minister should explain to Members those measures, with regard to the proclamation, so we're grateful for that.
Turning now to the regulation-making powers in sections 8 and 12 of the Bill. Both sections contain Henry VIII powers, enabling regulations to be made by Welsh Ministers that modify, repeal or revoke any enactment. Such regulation will be subject to the negative procedure. Further, the regulation-making power in section 8 is not directly linked to coronavirus. So, as a general principle, we don't consider it appropriate to amend primary legislation by means of the negative procedure, and we were not persuaded by the Minister's reason for departing from this principle. We do recognise, however, that it may be necessary to act quickly. However, regulations already made in response to coronavirus have been made quickly, but that has not necessitated the use of the negative procedure. My apologies if I've missed the Minister's comments on that. Recommendations 8 and 9 state that the Bill should be amended so that regulations made under sections 8 and 12 that amend primary legislation are subject to the made affirmative procedure, and I'm grateful for the comments from the Minister in acceptance of that point.
Turning finally to postal and early voting. We asked the Minister to provide Members with further clarity on the Welsh Government's intentions regarding postal and early voting. Dealing with the Bill as an emergency Bill limits the time available to fully understand its provisions. We have however concluded that making legislative provision that will enable the 2021 election, and Senedd and local government by-elections, to be postponed for a short period represents a pragmatic solution, given the ongoing coronavirus public health emergency.
Should the general principles be agreed today, our report aims to provide Members with further information that may inform scrutiny and debates during the subsequent stages. Diolch, Llywydd.
Gan gyfeirio at adran 5, mae hyn yn galluogi'r Prif Weinidog i gynnig i'r Llywydd fod etholiad 2021 yn cael ei ohirio am reswm sy'n ymwneud â'r coronafeirws, os yw'r Prif Weinidog o'r farn bod hynny'n angenrheidiol neu'n briodol. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol iawn o'r pryderon sydd gan y pwyllgor ynghylch defnyddio'r term 'priodol', pa un a yw wedi ei gynnwys yn neddfwriaeth Cymru, deddfwriaeth yr Alban neu unrhyw ddeddfwriaeth arall. Felly, mae ein safbwynt ar hynny yn parhau, nad ydym yn credu ei fod yn rhywbeth a ddylai fod mewn deddfwriaeth, er ein bod ni yn cydnabod yr esboniad manwl amdano a roddodd y Gweinidog i'r pwyllgor.
O ran arfer y pŵer yn adran 5(1), ein pedwerydd argymhelliad yw diwygio'r Bil i'w gwneud yn ofynnol i'r Prif Weinidog ymgynghori â'r Comisiwn Etholiadol, y prif swyddog meddygol a phobl briodol eraill. Ac rwy'n ddiolchgar am sylwadau'r Gweinidog ynghylch hynny.
Gan symud ymlaen at y darpariaethau eraill yn adran 5, yn gyffredinol, nid ydym o'r farn bod geiriad adrannau 5(2), 5(3) na 5(4) mor glir ag y gallai fod. Nid yw'n hawdd dirnad union gyfres y camau sy'n gysylltiedig â gohirio etholiad, yn enwedig oherwydd y defnydd o 'caiff' yn adran 5(2). Ein dealltwriaeth ni yw bod gan y Llywydd, yn ei hanfod, ddisgresiwn o dan adran 5 i gynnig dyddiad ar gyfer pleidlais ohiriedig, ond mai dim ond ar ôl i uwchfwyafrif o'r Senedd bleidleisio o'i blaid y bydd y dyddiad hwnnw yn cael ei osod yn sefydlog. Rwy'n credu mai dyna a wnaeth y Gweinidog ei gadarnhau. Ond ar y sail honedig honno, gofynnodd argymhelliad 5 i'r Gweinidog gadarnhau'r ddealltwriaeth honno. Rwy'n credu bod cadarnhad wedi ei roi, ac rwy'n ddiolchgar am hynny.
Gan droi yn awr at adran 6, sy'n rhoi'r pŵer i'r Llywydd amrywio dyddiad etholiad a ohiriwyd o dan adran 5 fis cyn neu ar ôl y dyddiad newydd, gan nad yw'r pŵer hwn wedi ei gysylltu yn uniongyrchol â'r pandemig ac y byddai'n diystyru dyddiad y bleidlais, fel y cytunwyd gan o leiaf 40 o Aelodau, mae argymhelliad 6 yn dweud y dylai fod yn rhaid i'r Llywydd gyhoeddi datganiad ar y rhesymau, ac rwy'n ddiolchgar bod y Gweinidog wedi cadarnhau bod hynny yn wir. Roeddem ni yn credu bod hwnnw yn gam rhesymol.
Os yw'r Llywydd yn cynnig amrywio dyddiad yr etholiad eto o dan adran 6(2) o'r Bil, mae adran 6(4) yn darparu i'w Mawrhydi, drwy broclamasiwn brenhinol, ddiddymu'r Senedd a'i gwneud yn ofynnol i'r bleidlais gael ei chynnal ar y diwrnod a gynigir gan y Llywydd. Ni nododd y Bil sut y byddai hyn yn gweithio yn ymarferol, ond rwy'n ddiolchgar am y sylwadau ychwanegol y mae'r Gweinidog wedi eu gwneud i egluro'r sefyllfa honno. Dywedodd argymhelliad 7, felly, y dylai'r Gweinidog esbonio i'r Aelodau y mesurau hynny, o ran y proclamasiwn, felly rydym yn ddiolchgar am hynny.
Gan droi yn awr at y pwerau i wneud rheoliadau yn adrannau 8 a 12 o'r Bil. Mae'r ddwy adran yn cynnwys pwerau Harri VIII, sy'n galluogi Gweinidogion Cymru i wneud rheoliadau sy'n addasu, diddymu neu ddirymu unrhyw ddeddfiad. Bydd rheoliad o'r fath yn ddarostyngedig i'r weithdrefn negyddol. At hynny, nid yw'r pŵer i wneud rheoliadau yn adran 8 wedi ei gysylltu yn uniongyrchol â'r coronafeirws. Felly, fel egwyddor gyffredinol, nid ydym o'r farn ei bod yn briodol diwygio deddfwriaeth sylfaenol drwy gyfrwng y weithdrefn negyddol, ac ni chawsom ein darbwyllo gan reswm y Gweinidog dros wyro oddi wrth yr egwyddor hon. Fodd bynnag, rydym ni yn cydnabod y gallai fod angen gweithredu'n gyflym. Er hynny, mae rheoliadau a wnaed eisoes mewn ymateb i'r coronafeirws wedi eu gwneud yn gyflym, ond nid yw hynny wedi golygu bod angen defnyddio'r weithdrefn negyddol. Rwy'n ymddiheuro os wyf i wedi methu sylwadau'r Gweinidog ynghylch hynny. Mae argymhellion 8 a 9 yn nodi y dylid diwygio'r Bil fel bod rheoliadau a wneir o dan adrannau 8 a 12 sy'n diwygio deddfwriaeth sylfaenol yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol a wnaed, ac rwy'n ddiolchgar am sylwadau'r Gweinidog wrth dderbyn y pwynt hwnnw.
Gan droi yn olaf at bleidleisio drwy'r post a phleidleisio'n gynnar. Fe wnaethom ni ofyn i'r Gweinidog roi rhagor o eglurder i'r Aelodau ar fwriadau Llywodraeth Cymru o ran pleidleisio drwy'r post a phleidleisio'n gynnar. Mae ymdrin â'r Bil fel Bil brys yn cyfyngu ar yr amser sydd ar gael i ddeall ei ddarpariaethau yn llawn. Fodd bynnag, rydym ni wedi dod i'r casgliad bod gwneud darpariaeth ddeddfwriaethol a fydd yn galluogi gohirio etholiad 2021, ac is-etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol, am gyfnod byr yn ateb pragmatig, o ystyried argyfwng iechyd cyhoeddus parhaus y coronafeirws.
Pe cytunir ar yr egwyddorion cyffredinol heddiw, nod ein hadroddiad yw rhoi rhagor o wybodaeth i'r Aelodau a allai lywio gwaith craffu a thrafodaethau yn ystod y camau dilynol. Diolch, Llywydd.
Well, in seeking this Senedd's agreement to the General Principles of the Welsh Elections (Coronavirus) Bill, the Welsh Government is essentially asking us to recycle the points and arguments made when we debated and agreed for the introduction of this Government emergency Bill just one week ago. As I then stated, an emergency Bill,
'streamlines the Senedd's law-making and accountability processes'—
and should, therefore,
'only be used when there's a real and unforeseen emergency.'
As I also noted then,
'The Scottish General Election (Coronavirus) Bill, enabling Scottish Government Ministers to delay the Scottish general election beyond 6 May, subject to a vote of the whole Scottish Parliament, was first introduced in the Scottish Parliament'—
last November, and
'although it passed through an accelerated timescale, Members of the Scottish Parliament still had over five weeks to consider the Bill.'
The proposed Welsh Government timetable for this Bill, in contrast, gives us just two weeks' scrutiny until Stage 3 next week. Although the pandemic crisis has been here since March 2020 and we've known the date for the next Welsh Parliament election for five years, the First Minister didn't suggest a change in regulations until last November. We must therefore again ask: why the Welsh Government has put itself in a situation where it needs to be using such emergency procedures, when it was evident that the pandemic would still be dominating the agenda? Understandably, there is concern about creation of a conflict of interest where the First Minister, empowered by this legislation to formally request an election delay will be the same person leading the election campaign for one of the parties in these elections—Welsh Labour.
We voted last week to agree that the Welsh Government can introduce this Bill as an emergency Bill in the Senedd, recognising the potential need for a delay based on the badly deteriorating public health situation. However, as I then stated, 'We are only lending you our vote.' The Welsh Government has not said what situation the pandemic needs to be in to require an election delay, and our continued support would require the Welsh Government to specify what the bar will need to be before the First Minister formally requests the delay. We're concerned that they're still finding reasons not to do this, and therefore urge them to note the seriousness of our position on this.
We do recognise that much of the Bill's content has merit. However, we remain concerned that some proposed content may only be introduced as Welsh Government amendments at a later date. We took part in the Welsh Government's election planning group, and there are a number of concerns that we still have from the planning group, including extending voting over multiple days, where, for example, voters would be disenfranchised if they thought that voting on another day for the Welsh Parliament would still allow them to vote for their police and crime commissioner. Excepting absentee voting, we'll therefore be seeking the Senedd support to stop the multiple days in-person voting. We will also be seeking the Senedd's support to ensure that Members are prevented from using their office allowance or their communication allowance to promote themselves in what would have been the dissolution period; to reduce from 21 the period of days the next Senedd needs before having it's first meeting where swearing in can be done online, and photo days can be put in place for new Members to have their photo taken in the Chamber if permissible under the COVID rules then applying; to reduce the period to which the power to delay the election applies from six to four months, when we need to have the election done before any potential rise in COVID-19 cases during the colder months; and to stop the situation in which the election could be delayed more than once. Clarity is also needed over what would happen to postal votes cast prior to an election delay being agreed. The pandemic has shone a bright light on devolved Government in Wales, and delaying the Welsh general election due to take place on 6 May should only be considered in exceptional emergency circumstances. Diolch.
Wel, wrth geisio cytundeb y Senedd hon i Egwyddorion Cyffredinol Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws), mae Llywodraeth Cymru yn ei hanfod yn gofyn i ni ailgylchu'r pwyntiau a'r dadleuon a wnaed pan wnaethom ni drafod a chytuno i gyflwyno Bil brys hwn y Llywodraeth wythnos yn ôl. Fel y dywedais i bryd hynny, mae Bil brys yn
'symleiddio prosesau deddfu ac atebolrwydd y Senedd'—
ac felly
'dim ond pan fydd argyfwng gwirioneddol ac anrhagweladwy y dylid ei defnyddio.'
Fel y nodais i hefyd bryd hynny,
'Cyflwynwyd Bil Etholiad Cyffredinol yr Alban (Coronafeirws), sy'n galluogi Gweinidogion Llywodraeth yr Alban i ohirio etholiad cyffredinol yr Alban y tu hwnt i 6 Mai, yn amodol ar bleidlais o Senedd gyfan yr Alban, yn Senedd yr Alban am y tro cyntaf'—
fis Tachwedd diwethaf, ac
'er iddo gael ei basio drwy amserlen ar garlam, roedd gan Aelodau Senedd yr Alban dros bum wythnos o hyd i ystyried y Bil.'
Mae amserlen arfaethedig Llywodraeth Cymru ar gyfer y Bil hwn, mewn cyferbyniad, yn rhoi pythefnos o graffu yn unig i ni tan Gyfnod 3 yr wythnos nesaf. Er y bu argyfwng y pandemig yma ers mis Mawrth 2020 ac rydym ni wedi bod yn ymwybodol o ddyddiad etholiad nesaf Senedd Cymru am bum mlynedd, ni wnaeth y Prif Weinidog awgrymu newid y rheoliadau tan fis Tachwedd diwethaf. Felly mae'n rhaid i ni ofyn unwaith eto: pam mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi ei hun mewn sefyllfa lle mae angen iddi fod yn defnyddio gweithdrefnau brys o'r fath, pan oedd yn amlwg y byddai'r pandemig yn dal i fod yn rheoli'r agenda? Yn ddealladwy, mae pryder ynghylch creu gwrthdaro buddiannau lle mai'r Prif Weinidog, sydd wedi ei rymuso gan y ddeddfwriaeth hon i ofyn yn ffurfiol am oedi'r etholiad yw'r un person a fydd yn arwain yr ymgyrch etholiadol ar gyfer un o'r pleidiau yn yr etholiadau hyn—Llafur Cymru.
Fe wnaethom ni bleidleisio yr wythnos diwethaf i gytuno y gall Llywodraeth Cymru gyflwyno'r Bil hwn fel Bil brys yn y Senedd, gan gydnabod yr angen posibl am oedi ar sail y sefyllfa iechyd cyhoeddus sy'n dirywio'n wael. Fodd bynnag, fel y dywedais bryd hynny, 'dim ond rhoi benthyg ein pleidlais a wnawn.' Nid yw Llywodraeth Cymru wedi dweud pa sefyllfa y bydd angen i'r pandemig fod ynddi i'w gwneud yn ofynnol i'r etholiad gael ei oedi, a byddai ein cefnogaeth barhaus yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru nodi beth fydd angen i'r trothwy fod cyn i'r Prif Weinidog wneud cais yn ffurfiol am yr oedi. Rydym yn pryderu eu bod nhw'n dal i ddod o hyd i resymau dros beidio â gwneud hyn, ac felly rydym ni'n eu hannog i nodi difrifoldeb ein safbwynt ar hyn.
Rydym ni yn cydnabod bod rhinwedd i lawer o gynnwys y Bil. Fodd bynnag, rydym yn parhau i bryderu ei bod yn bosibl mai dim ond yn ddiweddarach y byddai rhywfaint o'r cynnwys arfaethedig yn cael ei gyflwyno, fel gwelliannau Llywodraeth Cymru. Fe wnaethom ni gymryd rhan yng ngrŵp cynllunio etholiadol Llywodraeth Cymru, ac mae gennym ni nifer o bryderon o hyd ers y grŵp cynllunio, gan gynnwys ymestyn y pleidleisio dros sawl diwrnod, lle byddai pleidleiswyr, er enghraifft, yn cael eu difreinio pe byddan nhw'n credu y byddai pleidleisio dros Senedd Cymru ar ddiwrnod arall yn dal i ganiatáu iddyn nhw bleidleisio dros eu comisiynydd heddlu a throseddu. Ac eithrio pleidleisio absennol felly, byddwn ni'n ceisio cefnogaeth y Senedd i atal y pleidleisio mewn gorsafoedd dros sawl diwrnod. Byddwn ni hefyd yn ceisio cefnogaeth y Senedd i sicrhau bod yr Aelodau yn cael eu hatal rhag defnyddio eu lwfans swyddfa neu eu lwfans cyfathrebu i hyrwyddo eu hunain yn ystod yr hyn a fyddai wedi bod y cyfnod diddymu; i leihau o 21 nifer y diwrnodau sydd eu hangen ar y Senedd nesaf iddi gynnal ei chyfarfod cyntaf lle y gellir cynnal y trefniadau tyngu llw ar-lein, a gellir trefnu diwrnodau tynnu lluniau i'r Aelodau newydd gael tynnu eu llun yn y Siambr os byddai hynny'n cael ei ganiatáu o dan y rheolau COVID ar y pryd; i leihau'r cyfnod y mae'r grym i ohirio'r etholiad yn berthnasol iddo o chwech i bedwar mis, pan fydd angen i ni gynnal yr etholiad cyn unrhyw gynnydd posibl mewn achosion COVID-19 yn ystod y misoedd oerach; ac i atal y sefyllfa lle y gallai'r etholiad gael ei ohirio fwy nag unwaith. Mae angen eglurder hefyd ynghylch beth fyddai'n digwydd i bleidleisiau post a gaiff eu bwrw cyn cytuno ar oedi'r etholiad. Mae'r pandemig wedi taflu goleuni llachar ar Lywodraeth ddatganoledig yng Nghymru, a dim ond o dan amgylchiadau brys eithriadol y dylid ystyried gohirio etholiad cyffredinol Cymru sydd i'w gynnal ar 6 Mai. Diolch.
Mi bwysleisiaf innau'r amlwg i ddechrau: mae'r amserlen ar gyfer y Bil yma yn dynn iawn, iawn, iawn. Mi ddylai hwn fod wedi digwydd ynghynt, ac mae yna bryder bod yna ddiffyg cyfle rŵan i roi'r ystyriaeth fuasem ni'n dewis ei rhoi i'r materion sy'n codi o'r memorandwm esboniadol ac adroddiad y pwyllgor deddfwriaeth hefyd—a dwi'n eu llongyfarch nhw am droi adroddiad rownd dros nos neithiwr, dwi'n deall. Ond mi fyddwn ni'n cefnogi'r Bil yng Nghyfnod 1 heddiw i ganiatáu iddo fo symud ymlaen i'r cyfnod nesaf, pan allwn ni gyflwyno gwelliannau i gryfhau'r Bil a mynnu mwy o sicrwydd am rai agweddau penodol, ac mi wnaf i sôn am rai o'r agweddau yna a gofyn i'r Gweinidog os gall hi roi ymateb llawn i'r pwyntiau naill ai yn ei hymateb i'r ddadl y prynhawn yma neu yn ysgrifenedig mor fuan â phosib ar ôl y ddadl heddiw er mwyn inni allu cyflwyno gwelliannau ystyrlon yng Nghyfnod 2 o fewn amserlen dynn iawn.
I will emphasise the obvious first of all: the timetable for this Bill is very tight indeed. This should have happened sooner, and there is concern that there is a lack of opportunity now to give proper consideration to the issues arising from the explanatory memorandum and the legislation committee's report too—and I congratulate them for turning that report around over night, as I understand it. But we will be supporting the Bill in Stage 1 today to allow it to progress to the next stage, where we're able to table our own amendments to strengthen the Bill and to insist on some assurances on certain aspects, and I'll mention some of those and ask the Minister whether she could provide a full response to the points, either in her response to the debate today or in writing as soon as possible after today's debate so that we can table meaningful amendments at Stage 2 within a very tight timetable.
Ychydig o sylwadau am y cyfnod diddymu yn gyntaf, y cyfnod sydd yno i roi tegwch i bob ymgeisydd sicrhau bod adnoddau cyhoeddus ddim yn gallu cael eu camddefnyddio. Mae o'n fecanwaith hefyd i sicrhau tegwch a chydbwysedd rhwng Llywodraeth y dydd a'r gwrthbleidiau drwy'r confensiwn purdah a'r nod, wrth gwrs, ydy sicrhau integriti'r etholiad. Mae'n rhaid ei gael o. Mi oedd y peryg o golli hwnnw oherwydd amgylchiadau'r pandemig yn gyfan gwbl yn achos pryder mae'n rhaid dweud. Dwi'n deall bod y Pwyllgor Busnes wedi cytuno mewn egwyddor y bydd yna gyfnod cyn diddymu, pre-dissolution, rŵan a fydd yn debyg i gyfnod diddymu ond, ar yr un pryd, yn rhoi hyblygrwydd i adalw'r Senedd am resymau'n gysylltiedig â'r pandemig. Mae hynny yn mynd peth o'r ffordd i leddfu pryder. Rydw i'n deall bod y Llywodraeth wedi cynnig sut allai gweithgarwch gael ei gwtogi—stopio cyflwyno cwestiynau ysgrifenedig, er enghraifft, rhag ffafrio Aelodau presennol—ond dydyn ni ddim eto, hyd y gwn i, wedi gweld y canllawiau am oblygiadau'r cyfnod cyn diddymu i weithgarwch y Llywodraeth. Rydw i'n deall bod canllawiau o'r fath wedi cael eu cyhoeddi mor fuan â Rhagfyr 2015 ar gyfer etholiad 2016 dan y trefniadau arferol. Mae'n rhaid inni gael eglurder am y canllawiau a fydd yn berthnasol i'r Senedd a'r Llywodraeth fel ei gilydd er mwyn gallu ymdrin yn briodol efo'r Bil yma.
Rydw i am wneud ambell i sylw ynglŷn â'r angen i sicrhau bod iechyd cyhoeddus a iechyd ein democratiaeth ni yn rhan o'r hafaliad fel ei gilydd yn y penderfyniadau sydd o'n blaenau ni. Fel y dywedais i'r wythnos diwethaf, yr her sydd gennym ni ydy ystyried y darlun llawn hwnnw a chydbwyso’r gwahanol risgiau. Mae'r broses o alluogi bwrw pleidlais a'r broses o alluogi cyfri'r pleidleisiau hynny'n ddiogel yn allweddol, ond yr un mor bwysig yw galluogi trafodaeth ystyrlon efo pobl Cymru wrth iddyn nhw ethol llywodraeth am y pum mlynedd nesaf. Mae'r risg i intregiti'r etholiad o'i chynnal hi heb allu cael y drafodaeth ystyrlon honno yn dal, imi, ar goll braidd o edrych ar y memorandwm esboniadol.
Rydyn ni'n fawr callach am y sefyllfa o ran dosbarthu taflenni a dulliau ymgyrchu eraill. Ai dim ond drwy'r Post Brenhinol mae modd dosbarthu taflenni ar hyn o bryd? A oes modd talu rhywun neu asiantaethau cwmnïau eraill i wneud hynny? Mae eisiau edrych ar sut mae dosbarthu taflenni am elw yn dderbyniol ond dosbarthu gwirfoddol ddim. Mae yna beth gwybodaeth i bleidiau gwleidyddol yn adran FAQs lefel rhybudd 4 y Llywodraeth ar ddulliau ymgyrchu. Rydyn ni'n annog pleidiau gwleidyddol, ymgeiswyr ac ymgyrchwyr i ystyried yr ystod lawn o ddulliau, gan gynnwys y cyfryngau cymdeithasol sydd ar gael iddynt i ddarparu gwybodaeth i etholwyr. Mae gen i ofn bod hyn yn gwbl annigonnol ac yn methu'r pwynt sylfaenol rydw i ac eraill wedi ei godi—nid pawb sydd ar y cyfryngau cymdeithasol ac nid pob ymgeisydd sydd am fod yn ddigon ariannog i dalu i ddosbarthu gwybodaeth. Pryd fydd yna ganllawiau cynhwysfawr ar gael i bleidiau gwleidyddol yn dangos yn glir beth allan nhw ei wneud o dan bob un o'r lefelau rhybudd yng nghynllun COVID Llywodraeth Cymru?
Yn olaf, Llywydd, rydw i'n troi at yr angen am eglurder am yr amserlen ar gyfer gwneud penderfyniad ac at yr angen am ddiweddariadau cyson am statws yr etholiad. O ran yr amserlen pendefynu, pe byddai angen gohirio'r etholiad, rydw i'n credu bod awgrym o saith diwrnod cyn diwrnod pleidleisio yn dynn iawn, iawn. Dydy hi ddim yn glir a allai pŵer presennol y Llywodraeth gael ei ddefnyddio mor hwyr â 3 Mai, wythnos yr etholiad ei hun. Mi fydd llawer o bobl wedi pleidleisio'n barod drwy'r post erbyn hynny, felly beth fyddai'n digwydd i'w pleidleisiau nhw ac ati? Gan nad ydy hi'n glir beth fyddai'r amodau neu'r trothwy iechyd cyhoeddus fyddai'n cael eu defnyddio i benderfynu a ydy hi'n ddiogel i'r etholiad fynd yn ei blaen ai peidio a bod y Bil fel y mae o yn darparu ar gyfer gohirio'r etholiad yn hwyr iawn yn y dydd, mi fyddwn ni'n ystyried cyflwyno gwelliant yng Nghyfnod 2 i'w gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru roi diweddariadau cyson inni ar statws y paratoadau ar gyfer yr etholiad a'r gallu i'w gynnal o yn ddiogel i gydfynd â'r adolygiadau tair wythnos o reolau COVID. Mae hynny'n lleiafswm, dwi'n meddwl, o ran gofynion. Tybed beth fyddai'r cyngor gwyddonol ar gyfer caniatáu i'r etholiad fynd rhagddo petai o'n cael ei gynnal yfory, er enghraifft. Llawer o gwestiynau i'w gofyn, amserlen dynn, ac rydyn ni angen eglurder ar frys gan y Llywodraeth ar nifer o'r pynciau hyn.
A few comments on dissolution, first of all, which is intended to give fairness to all candidates to ensure that public resources can't be abused. It's a mechanism too to ensure fairness and balance between the Government of the day and the opposition parties through the purdah convention, and the aim, of course, is to ensure the integrity of the election. It has to be there. The risk of losing it because of the pandemic was a cause for concern, I have to say. I do understand that the Business Committee has agreed in principle that there will be a pre-dissolution period that will be similar to a conventional dissolution but which will also provide flexibility to recall the Senedd for reasons related to the pandemic. That goes some of the way in allaying fears. I understand that the Government has proposed how activity could be reduced—stopping written questions, for example, and thereby not favouring current Members—but we haven't seen the guidance on the implications of that pre-dissolution period on Government activity. I understand that such guidance was published as early as December 2015 for the 2016 election under normal arrangements. We need that clarity on the guidance that will relate to the Senedd and the Government in order to deal with this Bill appropriately.
I'm going to make a few comments on the need to ensure that public health and democratic health are part of the equation in the decisions facing us. As I said last week, the challenge we face is looking at that big picture and balancing the various risks. The process of allowing an individual to cast a vote safely and the process of counting those votes safely are crucially important, but just as important is the need to allow meaningful debate with the people of Wales as they elect a government for the next five years. The risk to the integrity of the election of holding that election without having had that meaningful engagement and debate for me is still missing in looking at the explanatory memorandum.
We are hardly any the wiser in terms of distributing leaflets and other campaign materials. Is it only through the Royal Mail that one can distribute leaflets at present? Will it be possible to pay other individuals or agencies to do that? We need to look at how distributing leaflets for profit is acceptable but voluntary distribution is not allowed. There is some information for political parties on campaign methods in the Government's alert level 4 FAQs section. We encourage political parties, candidates and campaigners to consider the full range of campaigning methods, including social media, to provide information to voters. I'm afraid that this is entirely inadequate and misses the fundamental point that I and others have raised, which is that not everyone uses social media and not every candidate will be wealthy enough to pay to distribute that information. So, when will there be comprehensive guidance available to political parties showing clearly what they can do under each of the alert levels in the Welsh Government's COVID plan?
Finally, Llywydd, I turn to the need for clarity on the timetable for decision making and the need for regular updates on the status of the election. In terms of the timetable for decisions, should we need to postpone the election, then I do think that the suggestion of seven days before polling day is very tight indeed. It's not clear that the Government's powers could be used as late as 3 May, the week of the election itself. Many people would have already cast their vote through the post, so what would happen to their vote? As it's not clear what the conditions or the public health threshold used in deciding whether it is safe to hold an election or not is and that the Bill as it's currently drafted provides for postponement very late in the day, we will consider an amendment at Stage 2, to make it a requirement for Welsh Ministers to provide regular updates to us on the status of the preparations for the elections and the ability to hold that election safely to run along with the three-weekly reviews of the COVID regulations. I think that's a minimum requirement. I wonder what the scientific advice on allowing the election to proceed would be if it were to be held tomorrow, for example. Many questions to be asked and the timetable is very tight, and we do need clarity as a matter of urgency from the Government on many of these issues.
I'm grateful to the Minister for the way in which she introduced this legislation this afternoon. I would say very gently to the Conservatives they need to learn not to oppose absolutely everything that the Government is seeking to do in dealing with this pandemic. These are very, very difficult days, and I do sympathise greatly with the Minister in taking the decisions that she has outlined to us, and I think it's incumbent on all of us who are sitting here, whatever part of the Chamber we represent, that we actually do seek to put our democracy ahead of any other consideration.
I said last week in my contribution that I supported the introduction of this Bill, that I supported the process of an emergency Bill and that I thought that was a fair and good exercise of these powers, and I also support the exercising of the powers that it provides for Ministers. But I do believe that, in exercising these powers and seeking these powers, Ministers should also outline to us the circumstances in which they foresee these powers being exercised. I'm happy with the processes and the safeguards that are built into the Bill. I think it provides for good democratic scrutiny and a broad democratic agreement on these matters, which goes beyond an individual political party. I think that's important, and I think it's important to have that sense of joint venture across the Chamber. But it is important, in seeking powers, that whoever that happens to be, whether it's the First Minister, the Minister or even the Llywydd, that those people do outline the circumstances in which those powers would be exercised. I'm interested in understanding what the timescale is for such decisions. We have an election some weeks away, potentially. At what point is that not sustainable? At what point does the Minister foresee her coming to this place with a proposal or seeking the authority to make such a proposal? At what point does an election on 6 May not become a sustainable option?
And then, as well as understanding the timescale, what are the criteria, the processes and the circumstances that would drive a decision? The rate of coronavirus in Blaenau Gwent has fallen more greatly than in almost any other part of Wales, and is now one of the lowest parts of Wales. It would be interesting, I think, for us to understand how the different numbers that we see reported every day would influence and shape a decision. Is it the case rate per 100,000? Is that what's going to drive a decision? It is a national figure, or one that takes account of locality? So, for example, if there is a really serious problem in one part of Wales, would that mean that the election for the whole of Wales needs to be postponed for a period of time? We need to understand what these criteria are.
And, finally, I thought the points made by Rhun ap Iorwerth were very powerful and very well made. This needs to be a safe election, certainly, but it also needs to be a fair election, and it needs to be seen to be fair as well, and that means particularly fair to those organisations, political parties an candidates who will not have the resources that most of the parties represented here this afternoon will have. For many of us, we have structured constituency parties, we have structured national parties able to run a campaign, but we must not abuse the privilege of incumbency, and that means enabling and allowing and creating the space to be challenged and to be challenged fairly for our seats. So, I hope that, in May or whenever it happens to be, we will have not only a safe election but a fair election. Thank you very much, Presiding Officer.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am y ffordd y mae hi wedi cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon y prynhawn yma. Byddwn i'n dweud yn dyner iawn wrth y Ceidwadwyr fod angen iddyn nhw ddysgu peidio â gwrthwynebu popeth y mae'r Llywodraeth yn ceisio ei wneud wrth ymdrin â'r pandemig hwn. Mae'r rhain yn ddyddiau hynod anodd, ac rwyf i yn cydymdeimlo yn fawr â'r Gweinidog wrth wneud y penderfyniadau y mae wedi eu hamlinellu i ni, ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom ni sy'n eistedd yma, pa ran bynnag o'r Siambr yr ydym ni'n ei chynrychioli, i geisio mewn gwirionedd rhoi ein democratiaeth o flaen unrhyw ystyriaeth arall.
Dywedais yr wythnos diwethaf yn fy nghyfraniad i fy mod i'n cefnogi cyflwyno'r Bil hwn, fy mod i'n cefnogi proses Bil brys a fy mod i'n credu bod hynny yn arfer y pwerau hyn mewn modd teg a da, ac rwyf i hefyd yn cefnogi arfer y pwerau y mae'n ei ddarparu i Weinidogion. Ond rwyf i yn credu, wrth arfer y pwerau hyn a cheisio'r pwerau hyn, y dylai Gweinidogion hefyd amlinellu i ni o dan ba amgylchiadau y maen nhw'n rhagweld y bydd y pwerau hyn yn cael eu harfer. Rwy'n hapus gyda'r prosesau a'r mesurau diogelu sy'n rhan o'r Bil. Rwy'n credu ei fod yn darparu ar gyfer craffu democrataidd da a chytundeb democrataidd eang ar y materion hyn, sy'n mynd y tu hwnt i blaid wleidyddol unigol. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cael yr ymdeimlad hwnnw o fenter ar y cyd ar draws y Siambr. Ond mae yn bwysig, wrth geisio pwerau, pwy bynnag yw hwnnw, boed y Prif Weinidog, y Gweinidog neu hyd yn oed y Llywydd, fod y bobl hynny yn amlinellu o dan ba amgylchiadau y byddai'r pwerau hynny yn cael eu harfer. Mae gen i ddiddordeb mewn deall beth yw'r amserlen ar gyfer penderfyniadau o'r fath. Mae gennym ni etholiad rai wythnosau i ffwrdd, o bosibl. Ar ba bwynt y mae hynny yn anghynaliadwy? Ar ba bwynt y mae'r Gweinidog yn rhagweld y bydd hi'n dod i'r lle hwn gyda chynnig neu'n gofyn am yr awdurdod i wneud cynnig o'r fath? Ar ba bwynt y mae etholiad ar 6 Mai yn dod yn opsiwn anghynaliadwy?
Ac yna, yn ogystal â deall yr amserlen, beth yw'r meini prawf, y prosesau a'r amgylchiadau a fyddai'n llywio penderfyniad? Mae cyfradd y coronafeirws ym Mlaenau Gwent wedi gostwng yn fwy nag mewn bron i unrhyw ran arall o Gymru, ac erbyn hyn mae'n un o'r rhannau isaf yng Nghymru. Byddai'n ddiddorol, rwy'n credu, i ni ddeall sut y byddai'r gwahanol niferoedd yr ydym yn eu gweld yn cael eu hadrodd bob dydd yn dylanwadu ar benderfyniad ac yn ei lunio. Ai'r gyfradd achosion fesul 100,000? Ai dyna'r hyn fydd yn llywio penderfyniad? A fydd yn ffigur cenedlaethol, neu'n un sy'n ystyried yr ardal? Felly, er enghraifft, os oes problem wirioneddol ddifrifol mewn un rhan o Gymru, a fyddai hynny'n golygu bod angen gohirio'r etholiad ar gyfer Cymru gyfan am gyfnod? Mae angen i ni ddeall beth yw'r meini prawf hyn.
Ac, yn olaf, roeddwn i'n credu bod y pwyntiau a wnaeth Rhun ap Iorwerth yn bwerus iawn ac wedi eu gwneud yn dda iawn. Mae angen i hwn fod yn etholiad diogel, yn sicr, ond mae angen iddo fod yn etholiad teg hefyd, ac mae angen iddo ymddangos yn deg hefyd, ac mae hynny'n golygu'n arbennig yn deg i'r sefydliadau hynny, pleidiau gwleidyddol ac ymgeiswyr na fydd ganddyn nhw'r adnoddau sydd gan y rhan fwyaf o'r pleidiau sydd wedi eu cynrychioli yma y prynhawn yma. I lawer ohonom ni, mae gennym ni bleidiau etholaethol strwythuredig, mae gennym ni bleidiau cenedlaethol strwythuredig sy'n gallu cynnal ymgyrch, ond mae'n rhaid i ni beidio â chamddefnyddio'r fraint o fod yn dal sedd, ac mae hynny'n golygu galluogi a chaniatáu a chreu'r lle i gael ein herio a chael ein herio'n deg ar gyfer ein seddi. Felly rwy'n gobeithio, ym mis Mai neu pryd bynnag y bydd yn digwydd, y byddwn yn cael etholiad teg yn ogystal ag etholiad diogel. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Thanks to the Minister for bringing today's debate. I do take on board her assurance that this is a contingency measure, however, we in the Abolish the Welsh Assembly Party do not see the need to enact legislation to delay the election and we think we should focus on ensuring that the election does go ahead as planned on Thursday 6 May. I note again that the Llywydd does have the authority to delay an election by up to a month if the public health situation truly warrants that. But we do need to be careful here. The voters only elected us for five years and they may not be too delighted with Members of this place—including myself, of course—carrying on beyond their mandated term. Labour Members have been vociferous in making this point in the recent past, notably Alun Davies, who we just heard from. I know he is saying something slightly different now, but not so long ago, he was telling us that this Assembly term—the fifth Assembly—had already outstayed its welcome.
Delaying an election beyond 6 May would effectively be suspending democracy. So, we do have to be careful about going down this line. I think, although Alun supported the legislation today, he did actually just did raise some very pertinent questions, which the Minister still has to answer; for instance on what particular grounds the election may be delayed if we do get this legislation through. Because clearly, as the Minister was clear about when she opened the debate, this legislation does not itself delay an election; it on only gives contingency for doing so. So, she does need to explain to us on what particular and specific grounds the election might be delayed. I think we do need to know that.
There are other issues. This matter isn't completely within the control of the Welsh Government, because of the issue of the PCC elections going on at presumably the same time. The date for these is set by the UK Government, so we could be heading for a situation where the UK Government decide that we're going to have an election in Wales on 6 May, namely the PCC election. If that were the case, it would be ludicrous in my opinion if the Welsh Government then said we couldn't have the Senedd election on the same day, because to do that would be to have two different elections instead of one. It would also raise the cost of holding these elections, thereby wasting taxpayers' money. I know the Welsh Government is very good at doing that, but I don't think they should be doing it habitually. So, I think we have to take any decision in the context of what is happening with the PCC election, and that is a matter for the UK Government.
To make a more positive case, vaccination rates are improving in Wales, so it does look as though the worst of the pandemic may well be behind us by the time we get to May. So, to go down the route of deciding to delay may be interpreted as an admission of failure over the public health situation, which in reality is actually getting better. Can I also point out, adding to points Mark Isherwood made, that we have had this pandemic and various lockdown restrictions for many months now? So, the relevant authorities in Wales have had plenty of time to plan for this election. To conclude, we need to have this election on 6 May, and so, with respect, Abolish the Welsh Assembly will not be supporting this legislation. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r ddadl heddiw. Rwyf i yn derbyn ei sicrwydd mai mesur wrth gefn yw hwn, fodd bynnag, nid ydym ni ym Mhlaid Diddymu Cynulliad Cymru yn gweld yr angen i ddeddfu i ohirio'r etholiad ac rydym ni'n credu y dylem ni ganolbwyntio ar sicrhau bod yr etholiad yn mynd yn ei flaen yn unol â'r bwriad ddydd Iau 6 Mai. Rwy'n nodi eto bod gan y Llywydd yr awdurdod i ohirio etholiad hyd at fis os yw sefyllfa iechyd y cyhoedd yn galw am hynny yn wirioneddol. Ond mae angen i ni fod yn ofalus yma. Dim ond am bum mlynedd y gwnaeth y pleidleiswyr ein hethol ni ac efallai nad ydyn nhw'n rhy hapus i'r Aelodau yn y lle hwn—gan gynnwys fi fy hun, wrth gwrs—barhau y tu hwnt i'w tymor gorfodol. Mae Aelodau Llafur wedi bod yn gadarn iawn wrth wneud y pwynt hwn yn y gorffennol diweddar, yn enwedig Alun Davies, yr ydym ni newydd glywed ganddo. Rwy'n gwybod ei fod yn dweud rhywbeth ychydig yn wahanol nawr, ond ychydig bach o amser yn ôl, yr oedd yn dweud wrthym ni fod tymor y Cynulliad hwn—y pumed Cynulliad—eisoes wedi bod yn rhy hir.
Byddai gohirio etholiad y tu hwnt i 6 Mai yn atal democratiaeth i bob pwrpas. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus nad ydym ni'n mynd ar hyd y trywydd hwn. Rwy'n credu, er bod Alun yn cefnogi'r ddeddfwriaeth heddiw, ei fod newydd godi rhai cwestiynau perthnasol iawn, y mae'n rhaid i'r Gweinidog eu hateb o hyd; er enghraifft ar ba sail benodol y gallai'r etholiad gael ei ohirio os ydym ni'n pasio'r ddeddfwriaeth hon. Oherwydd yn amlwg, fel yr oedd y Gweinidog yn glir yn ei gylch pan agorodd y ddadl, nid yw'r ddeddfwriaeth hon ynddi ei hun yn oedi etholiad; dim ond rhoi cynllun wrth gefn ar gyfer gwneud hynny y mae'n ei wneud. Felly, mae angen iddi hi esbonio i ni ar ba sail benodol a neilltuol y gallai'r etholiad gael ei ohirio. Rwy'n credu bod angen i ni wybod hynny.
Mae materion eraill. Nid yw'r mater hwn o fewn rheolaeth Llywodraeth Cymru yn llwyr, oherwydd bod etholiadau'r Comisiynydd Heddlu a Throseddu yn cael eu cynnal ar yr un pryd, mae'n debyg. Llywodraeth y DU sy'n pennu'r dyddiad ar gyfer y rhain, felly mae'n bosibl ein bod yn arwain at sefyllfa lle mae Llywodraeth y DU yn penderfynu ein bod ni'n mynd i gael etholiad yng Nghymru ar 6 Mai, sef etholiad y Comisiynydd. Pe byddai hynny yn wir, byddai'n hurt yn fy marn i pe byddai Llywodraeth Cymru wedyn yn dweud nad yw'n bosibl i ni gael etholiad y Senedd ar yr un diwrnod, oherwydd byddai gwneud hynny yn golygu cael dau etholiad ar wahân yn lle un. Byddai hefyd yn cynyddu'r gost o gynnal yr etholiadau hyn, gan wastraffu arian trethdalwyr. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn dda iawn am wneud hynny, ond nid wyf i'n credu y dylen nhw fod yn ei wneud fel mater o arfer. Felly, rwyf i'n credu bod yn rhaid i ni wneud unrhyw benderfyniad yng nghyd-destun yr hyn sy'n digwydd gydag etholiad y Comisiynydd Heddlu a Throseddu, ac mae hynny yn fater i Lywodraeth y DU.
I wneud achos mwy cadarnhaol, mae cyfraddau brechu yn gwella yng Nghymru, felly mae yn ymddangos y gallai'r gwaethaf o'r pandemig fod y tu ôl i ni erbyn i ni gyrraedd mis Mai. Felly, gallai mynd ar drywydd penderfynu oedi gael ei ddehongli fel cyfaddefiad o fethiant o ran sefyllfa iechyd y cyhoedd, sydd yn gwella mewn gwirionedd. A gaf i nodi hefyd, gan ychwanegu at bwyntiau a wnaeth Mark Isherwood, fod y pandemig hwn a'r cyfyngiadau symud amrywiol wedi bod gyda ni ers misoedd lawer erbyn hyn? Felly mae'r awdurdodau perthnasol yng Nghymru wedi cael digon o amser i gynllunio ar gyfer yr etholiad hwn. I gloi, mae angen i ni gael yr etholiad hwn ar 6 Mai, ac felly, â phob parch, ni fydd Diddymu Cynulliad Cymru yn cefnogi'r ddeddfwriaeth hon. Diolch yn fawr.
I again say that an election on 6 May must happen if at all possible, as my friend Alun Davies has said on several occasions. What I would say is, for those who oppose the possible extension, how would you deal with postal votes that cannot be collected, large-scale breakout of COVID-19 where people were told to stay at home, or where it's not possible to staff polling stations? For those who say that's not possible, can I take you back to 2001, when we postponed the general election and postponed council elections because of foot and mouth? So, it can happen.
I have one concern about the legislation. As anyone who's been an election agent will tell you, a large number of postal votes are disqualified because the date of return, not the date of birth, is entered, or the signature doesn't match. That is often due to a stroke or Parkinson's disease that has occurred since the person applied for a postal vote and their signature has changed, and changed dramatically. I understand that our partners in the UK have either written to the Minister or are intending to write to the Minister to raise exactly that point. Can I ask that we follow America, and allow people to correct the form by sending their date of birth, and also allowing them to explain why the signature does not match?
On leafleting, I've got leaflets at the printers waiting to go out, I've got leaflets ready to go to the printers ready to go out, but I think public safety must come first. As much as I would like to be wandering around the streets delivering leaflets—if only to help me lose some weight—I think it really is important that we look after the health of our constituents and our campaigners, and engage only when it's safe.
Rwy'n dweud eto bod yn rhaid i etholiad ar 6 Mai ddigwydd os yw hynny'n bosibl o gwbl, fel y mae fy nghyfaill Alun Davies wedi ei ddweud droeon. Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud wrth y rhai sy'n gwrthwynebu'r estyniad posibl yw sut y byddech chi'n ymdrin â phleidleisiau post nad oes modd eu casglu, achosion newydd o COVID-19 ar raddfa fawr lle mae pobl yn cael gorchymyn i aros gartref, neu le nad yw'n bosibl i staffio gorsafoedd pleidleisio? I'r rhai hynny sy'n dweud nad yw hynny'n bosibl, a gaf i eich tywys chi yn ôl i 2001, pan wnaethom ni ohirio'r etholiad cyffredinol ac etholiadau'r cyngor oherwydd clwy'r traed a'r genau? Felly, gall ddigwydd.
Mae gen i un pryder ynghylch y ddeddfwriaeth. Fel y bydd unrhyw un sydd wedi bod yn asiant etholiadol yn dweud wrthych chi, mae llawer iawn o bleidleisiau post yn cael eu hanghymhwyso oherwydd bod y dyddiad dychwelyd, nid y dyddiad geni, wedi ei gofnodi, neu nad yw'r llofnod yn cyfateb. Yn aml, mae hynny oherwydd strôc neu glefyd Parkinson sydd wedi digwydd ers i'r person wneud cais am bleidlais bost ac mae ei lofnod wedi newid, ac wedi newid yn sylweddol. Rwy'n deall bod ein partneriaid yn y DU wedi ysgrifennu at y Gweinidog neu eu bod yn bwriadu ysgrifennu at y Gweinidog i godi'r union bwynt hwnnw. A gaf i ofyn i ni ddilyn America, a chaniatáu i bobl gywiro'r ffurflen drwy anfon eu dyddiad geni, a chaniatáu iddyn nhw egluro pam nad yw'r llofnod yn cyfateb hefyd?
O ran dosbarthu taflenni, mae gen i daflenni gyda'r argraffwyr sy'n aros i fynd allan, mae gen i daflenni yn barod i fynd at yr argraffwyr yn barod i fynd allan, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ddiogelwch y cyhoedd ddod yn gyntaf. Er cymaint y byddwn i'n hoffi bod yn crwydro'r strydoedd yn dosbarthu taflenni—i fy helpu i golli rhywfaint o bwysau os nad dim byd arall—rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni ofalu am iechyd ein hetholwyr a'n hymgyrchwyr, ac ymgysylltu dim ond pan fydd yn ddiogel.
Y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl—Julie James.
The Minister for Housing and Local Government to reply to the debate—Julie James.
As I've previously stated, it is not the Welsh Government's intention to delay the Senedd election. This is a fail-safe to be used only where it is deemed absolutely necessary to protect public health from the risks posed by the coronavirus—a fail-safe we hope never to have to use. However, as a responsible Government we have to make preparations that allow us to respond to the risks posed by the pandemic to the safety and fairness of the election. I thank Members for their contributions in this debate and I will try and address as many of them as I can.
Starting with Mark Isherwood, I'm afraid I think it's a bit rich to be saying, 'Why are we in this position?' given the previous opposition of his party, before Christmas, to any suggestion whatsoever of a postponement. I also would like to point out that the UK pushes through legislation to postpone elections in England in a day if necessary. They did exactly that with the future relationship Act, which dealt with the little matter of the most important international treaty the UK has ever signed in nearly 50 years—in a single day. So, I will not be taking any lessons from him about the need to be respectful of the need for scrutiny in a legislature. The issue he raised about a potential conflict of interest from the First Minister is of course addressed by the primacy of the Llywydd and the role of the Senedd in this Bill, which is what I pointed out in my opening remarks. We need the regulation-making powers to deal with the postal votes already cast and other matters of that sort, which a number of Members have raised.
In response to a number of people, including Rhun ap Iorwerth, who asked, we will of course lay our formal response to the committee's report tomorrow, but I was pleased to be able to address some of the issues in my opening remarks. Also, on the pre-election guidance, we appreciate that this is a very different situation to usual, but we will be publishing it as soon as possible for Members to be able to see that. We are working very closely with the Business Committee, because we will want to make sure that the Senedd Commission side and the Government side rules match up and are as clear and as user-friendly as possible. I'm also very happy to accede to Rhun's suggestion that we give regular updates on the progression of our work on this matter.
This Bill acts as a vital contingency measure in our preparation for May's elections. It's our sincere hope and aim that the election goes ahead as planned, and that the people of Wales are able to vote freely and safely on 6 May. We're preparing on that basis and our partners are, too. But of course we would be remiss not to recognise that the course of this pandemic has not been smooth, and it is right that we, as a responsible Government, should put in place a contingency plan, even if it is one that we hope never to use.
In terms of the number of people who asked me what circumstances we would expect to weigh up in terms of making that decision, there are an enormous range of factors to be taken into account. A number of Members have mentioned them, in fact—the public health situation, the confidence of the administration of the election, its effect on voters. We're not specifying those metrics, because the situation continues to be as fast-moving as it ever has been in this pandemic. Clearly, the closer we get to the election, the greater the risks in terms of costs, practical implications, voter confusion and so on, and so ideally we would want to make a timely decision.
It is important that the Senedd can respond close to the date of the poll too, if necessary, given how quickly the pandemic situation can change. All of us here have lived through rapid changes over a number of days, sometimes, in the course of the pandemic. A number of Members have mentioned, for example, that the figures are dropping all over Wales, and that we're very grateful to see that, but Members will have remembered other times in the pandemic where figures appeared to be dropping, and then suddenly reverse overnight because a new variant arises or some other factor that we have yet to think of. So, I think it would be very remiss to try and hedge that in. Llywydd, if I could quote it, and unfortunately I can't, I would pray in aid a certain Donald Rumsfeld, and talk about the unknown unknowns that we would have to deal with in this pandemic going forward.
I'm very grateful to Members for their contributions today. I do urge them to vote in favour of this Bill and, of course, of the financial resolution. Diolch yn fawr.
Fel y dywedais i o'r blaen, nid bwriad Llywodraeth Cymru yw gohirio etholiad y Senedd. Mae hwn yn amddiffyniad i'w ddefnyddio dim ond pan ystyrir ei bod yn gwbl angenrheidiol i ddiogelu iechyd y cyhoedd rhag y risgiau a gaiff eu hachosi gan y coronafeirws—amddiffyniad yr ydym ni'n gobeithio na fydd yn rhaid i ni ei ddefnyddio byth. Fodd bynnag, fel Llywodraeth gyfrifol mae'n rhaid i ni wneud paratoadau sy'n caniatáu i ni ymateb i'r risgiau a gaiff eu hachosi gan y pandemig i ddiogelwch a thegwch yr etholiad. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn y ddadl hon a byddaf i'n ceisio rhoi sylw i gynifer ohonyn nhw ag y gallaf i.
Gan ddechrau gyda Mark Isherwood, mae arnaf i ofn fy mod i'n credu bod ganddo wyneb braidd i ddweud, 'Pam ydym ni yn y sefyllfa hon?' o gofio gwrthwynebiad blaenorol ei blaid, cyn y Nadolig, i unrhyw awgrym o gwbl ynghylch gohirio. Hoffwn i dynnu sylw hefyd at y ffaith bod y DU yn cyflwyno deddfwriaeth i ohirio etholiadau yn Lloegr mewn diwrnod os oes angen. Fe wnaethon nhw hynny yn union gyda'r Ddeddf perthynas yn y dyfodol, a oedd yn ymdrin â mater bach y cytuniad rhyngwladol pwysicaf y mae'r DU erioed wedi ei lofnodi mewn bron i 50 mlynedd—mewn un diwrnod. Felly, ni fyddaf i'n dysgu unrhyw wersi ganddo fe ynglŷn â'r angen i barchu'r angen i graffu mewn deddfwrfa. Mae'r mater a gododd ynghylch gwrthdaro buddiannau posibl gan y Prif Weinidog, wrth gwrs, yn cael ei ateb gan uchafiaeth y Llywydd a swyddogaeth y Senedd yn y Bil hwn, sef yr hyn y gwnes i ei nodi yn fy sylwadau agoriadol. Mae angen y pwerau arnom ni i wneud rheoliadau i ymdrin â'r pleidleisiau post sydd eisoes wedi eu bwrw a materion eraill o'r math hwnnw, y mae nifer o Aelodau wedi eu codi.
Mewn ymateb i nifer o bobl a ofynnodd, gan gynnwys Rhun ap Iorwerth, byddwn ni, wrth gwrs, yn cyflwyno ein hymateb ffurfiol i adroddiad y pwyllgor yfory, ond roeddwn i'n falch o allu mynd i'r afael â rhai o'r materion yn fy sylwadau agoriadol. Hefyd, o ran y canllawiau cyn yr etholiad, rydym ni'n sylweddoli bod hon yn sefyllfa wahanol iawn i'r arfer, ond byddwn ni'n eu cyhoeddi cyn gynted ag y bo modd i'r Aelodau allu gweld hynny. Rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda'r Pwyllgor Busnes, oherwydd byddwn ni eisiau sicrhau bod ochr Comisiwn y Senedd a rheolau ochr y Llywodraeth yn cyfateb a'u bod nhw mor glir ac mor hawdd eu defnyddio â phosibl. Rwyf i hefyd yn hapus iawn i gytuno ag awgrym Rhun ein bod ni'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd o ran dilyniant ein gwaith ar y mater hwn.
Mae'r Bil hwn yn gweithredu fel mesur wrth gefn hanfodol wrth baratoi ar gyfer etholiadau mis Mai. Ein gobaith a'n nod diffuant yw bod yr etholiad yn mynd yn ei flaen yn ôl y bwriad, a bod pobl Cymru yn gallu pleidleisio'n rhydd ac yn ddiogel ar 6 Mai. Rydym ni'n paratoi ar y sail honno ac felly ein partneriaid hefyd. Ond wrth gwrs, byddaii'n esgeulus i ni beidio â chydnabod nad yw hynt y pandemig hwn wedi bod yn llyfn, ac mae'n iawn y dylem ni, fel Llywodraeth gyfrifol, roi cynllun wrth gefn ar waith, hyd yn oed os yw'n un yr ydym ni'n gobeithio peidio byth â'i ddefnyddio.
O ran y sawl a ofynnodd i mi ba amgylchiadau y byddem ni'n disgwyl eu pwyso a'u mesur o ran gwneud y penderfyniad hwnnw, mae amrywiaeth enfawr o ffactorau i'w hystyried. Mae nifer o Aelodau wedi sôn amdanyn nhw, mewn gwirionedd—sefyllfa iechyd y cyhoedd, yr hyder mewn gweinyddu'r etholiad, ei effaith ar bleidleiswyr. Nid ydym ni'n nodi'r metrigau hynny yn benodol, oherwydd bod y sefyllfa yn parhau i symud mor gyflym ag y bu erioed yn y pandemig hwn. Yn amlwg, yr agosaf yr ydym ni'n dod at yr etholiad, y mwyaf yw'r risgiau o ran costau, goblygiadau ymarferol, dryswch pleidleiswyr ac yn y blaen, ac felly yn ddelfrydol byddem ni eisiau gwneud penderfyniad amserol.
Mae'n bwysig bod y Senedd yn gallu ymateb yn agos at ddyddiad y bleidlais hefyd, os oes angen, o ystyried pa mor gyflym y gall sefyllfa'r pandemig newid. Mae pob un ohonom ni yma wedi byw drwy newidiadau cyflym dros nifer o ddyddiau, weithiau, yn ystod y pandemig. Mae nifer o'r Aelodau wedi sôn, er enghraifft, fod y ffigurau yn gostwng ledled Cymru, a'n bod ni'n ddiolchgar iawn o weld hynny, ond bydd yr Aelodau wedi cofio adegau eraill yn y pandemig pan oedd ffigurau i'w gweld yn gostwng, ac yna'n gwrthdroi'n sydyn dros nos oherwydd bod amrywiolyn newydd yn codi neu ryw ffactor arall nad ydym ni eto wedi ei ystyried. Felly, rwy'n credu y byddai'n esgeulus iawn ceisio cyfyngu ar hynny. Llywydd, pe byddwn i'n gallu ei ddyfynnu, ac yn anffodus ni allaf i, byddwn i'n galw ar gymorth rhyw Donald Rumsfeld, ac yn siarad am y pethau anhysbys anhysbys y byddai'n rhaid i ni ymdrin â nhw yn y pandemig hwn wrth symud ymlaen.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Rwyf i yn eu hannog i bleidleisio o blaid y Bil hwn ac, wrth gwrs, y penderfyniad ariannol. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gweld gwrthwynebiad. Gan fod y bleidlais ar eitem 11 wedi'i gohirio tan y cyfnod pleidleisio, bydd y bleidlais ar y penderfyniad ariannol hefyd yn aros tan y cyfnod pleidleisio.
The question is that the motion under item 11 be agreed. Does any Member object? [Objection.] I see there is objection. As the vote on item 11 is deferred until voting time, the vote on the financial resolution will also be deferred until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Nawr dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac felly fe fyddaf i'n atal y cyfarfod am gyfnod byr er mwyn paratoi ar gyfer y bleidlais.
We've now reached voting time, and therefore I will adjourn the meeting for a short time in order to prepare for the vote.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:24.
Plenary was suspended at 18:24.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:28, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:28, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf heddiw ar eitem 7, Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, 11 yn ymatal, tri yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time, and the first vote today is on item 7, the Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 39, 11 abstentions and three against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 7 - Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2020: O blaid: 39, Yn erbyn: 3, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
Item 7 - The Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2020: For: 39, Against: 3, Abstain: 11
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 10, Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Diwygio) 2021. Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jeremy Miles. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 49, neb yn ymatal, pedwar yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The next vote is on item 10, the Government of Wales Act 2006 (Amendment) Order 2021. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jeremy Miles. Open the vote. Close the vote. In favour 49, no abstentions and four against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 10 - Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Diwygio) 2021: O blaid: 49, Yn erbyn: 4, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 10 - The Government of Wales Act 2006 (Amendment) Order 2021: For: 49, Against: 4, Abstain: 0
Motion has been agreed
Eitem 11 yw'r bleidlais nesaf, a hynny ar Ddadl egwyddorion cyffredinol Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 48, neb yn ymatal, pump yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
Our next vote is on item 11, on the general principles of the Welsh Elections (Coronavirus) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 48, no abstentions, five against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 11 - Dadl: Egwyddorion cyffredinol Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws): O blaid: 48, Yn erbyn: 5, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 11 - Debate: The general principles of the Welsh Elections (Coronavirus) Bill: For: 48, Against: 5, Abstain: 0
Motion has been agreed
Eitem 12 yw'r bleidlais olaf. Mae hynny ar y penderfyniad ariannol ynghylch Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 48, neb yn ymatal, pump yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
Our next vote and final vote is on item 12, on the financial resolution in respect of the Welsh Elections (Coronavirus) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 48, no abstentions, five against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 12 - Y penderfyniad ariannol ynghylch Bil Etholiadau Cymru (Coronafeirws): O blaid: 48, Yn erbyn: 5, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 12 - The financial resolution in respect of the Welsh Elections (Coronavirus) Bill: For: 48, Against: 5, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ni. Dyna ddiwedd ar ein pleidleisiau ni a diwedd ar ein gwaith ni am y dydd. Prynhawn da, bawb.
That concludes voting time and brings today's procedures to a close. Good afternoon.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:31.
The meeting ended at 18:31.